Hûd Suresi

Mekke’de risâletin 11-12. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 123 âyetten oluşan, adını 50. âyette geçen هُود hûd kelimesinden alan Hûd sûresi, inişe göre 69, resmî sıralamada ise 11. sûredir.

Hûd sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Yûnus sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Bu bağlamda her iki sûrede de mukatta‘a harfleriyle başlayıp ilahi mesaja dikkat çekilmesi (Yûnus 1-2; Hûd 1-2), kâinat kitabına gönderme yapılması (Yûnus 3-6, ; Hûd 7), müşriklerin Hz. Peygamber’den sıra dışı istekleri ve beklentileri (Yûnus 15-16; Hûd 12), Hz. Nûh’un kıssasına dair içerikler (Yûnus 71-73; Hûd 25-49), Hz. Mûsâ’nın Firavun ve İsrailoğullarıyla ilişkileri (Yûnus 75-93; Hûd 96-99) gibi konular ele alınmaktadır. Bu arada vahyin benzerinin getirilmesi manasında meydan okuyuculuğu da her iki sûrenin ortak konuları arasındadır (Yûnus 38; Hûd 13). Hûd sûresi, mukatta‘a harferiyle başlamakta, Yüce Allah’tan başkasına kulluk edilmemesi için âyetlerin bizzat Yüce Allah tarafından açıklandığı beyan edilmekte, insanların Yüce Allah’a yönelik görevlerine dikkat çekilmektedir. Bu arada kâinat kitabından bir pasaj ile insanoğlunun çeşitli davranış özellikleri üzerinde durulmaktadır.

12. âyetten itibaren, Hz. Peygamber’in muhataplarının baskısıyla vahiyden uzak tutulma girişimlerinin sonuçsuz kaldığı, sonrasında vahyin 10 sûrelik meydan okuyuşu, dünya hayatının geçiciliği ve aldatıcılığı ile Yüce Allah’a yalan iftira edenlerin en zalimler olduğu bilgisine yer verilmekte, iman edip salih ameller işleyenlerin ise cennet ödülleriyle buluşturulacağı belirtilmektedir.

25-49. âyetlerde, Hz. Nûh’un, 50-60. âyetlerde Hz. Hûd’un, 61-68. âyetlerde Hz. Sâlih’in, 69-76. âyetlerde Hz. İbrâhim’in, 77-83. âyetlerde Hz. Lût’tan, 84-95. âyetlerde Hz. Şuayb’ın, 96-99. âyetlerde ise Hz. Mûsâ’nın kıssalarına yer verilmekte, kıssaların çok önemli ibretlik yanları dikkatlere sunulmaktadır.

100. âyetten itibaren, azgınların mahşerdeki korkunç akıbeti gündeme getirilmekte, cehennemin de cennetin de gökler ve yer devam ettiği sürece devam edeceği bildirilmekte, her ikisi için de Yüce Allah’ın dilemesi durumunda durumun değişebileceği beyan edilmektedir.

112. âyette, başta Hz. Peygamber olmak üzere her müslümanın emredildiği üzere istikamet sahibi olması emri yer almakta, 113. âyette zalimlere zerre kadar bile olsa meyledilmemesi gerektiği, aksi takdirde ateşin kaçınılmaz olacağı ve Yüce Allah’tan başka hiçbir dostun olamayacağı, söz konusu kişilere yardım edilemeyeceği ifade edilmektedir.

114. âyetten itibaren, namaz vakitlerine, helak edilen kavimlerin helak nedenlerine, insanlığın ihtilafa devam ettiklerine, kıssaların anlatılma nedenine ve inkârcılara yönelik azap tehdidine yer verilmekte, son âyette ise Yüce Allah’ın bilgisine, O’na kulluk edip güvenilmesinin zorunlu olduğuna ve kullarının yaptığından habersiz olmadığına değinilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 61-68. âyetlerinde Hz. Sâlih’in ve Semûd kavminin kıssasını gündeme getirmekte, diğer sûrelerde yer alan kısımlara ilave olarak, kıssanın sadece burada geçen birtakım detaylarına dikkat çekmektedir. Hz. Sâlih ve Semûd kavmi hakkında genel bilgileri Şu‘arâ’ 26/141’de vereceğimiz için burada detaya girmek istemiyoruz.

Bu sûrede kıssanın ilgili kısmını ele alacak ve yorumlarımızı bu çerçevede yapmaya çalışacağız. Hz. Sâlih’in kıssasıyla ilgili olarak A‘râf 7/73-79, Hûd 11/61-68, Şu‘arâ’ 26/141-159, Neml 27/45-53, Kamer 54/23-32, Fecr 89/9 ve Şems 91/11-15 çeşitli açıklamalar yer aldığını belirtmekle yetinelim.

a) Hz. Sâlih Kıssası

Yüce Allah, sûrenin 61-63. âyetlerinde Hz. Sâlih’in kavmine tevhidi tebliğini, bu çerçevede insanların topraktan yaratıldığını söylediğini, Allah’a istiğfar ve tevbe etmeleri gerektiğini aktardığını beyan etmekte, sonrasında Semûd kavminin Hz. Sâlih’e şu şekilde çıkıştıklarını haber vermektedir: “Ey Sâlih! Sen bundan önce içimizde ümit beslenen birisiydin. (Şimdi) babalarımızın taptıklarına tapmaktan bizi engelliyor musun? Doğrusu biz, bizi kendisine (kulluğa) çağırdığın şeyden kuşkulandıran bir şüphe içindeyiz.”

Ardından, bu sözlere karşılık olarak Hz. Sâlih’in onlara kendisinin Rabbinden bildirilen açık bir delil üzerinde olmasına ve Yüce Allah’ın katından kendisine bir rahmet vermiş olmasına rağmen de mi böyle davranacaklarını sorduğu ifade edilerek şu sözlerine yer verilmektedir: “Bu durumda, yani O’na âsi olursam beni Allah’tan (O’nun azabından) kim koruyabilir ki! O zaman siz de ziyanımı arttırmaktan başka bir şey yapmamış olurdunuz.”

ı. Hz. Sâlih’in Tebliği

وَاِلٰى ثَمُودَ اَخَاهُمْ صَالِحًا قَالَ يَا قَوْمِ اعْبُدُوا اللّٰهَ مَا لَكُمْ مِنْ اِلٰهٍ غَيْرُهُ هُوَ اَنْشَاَكُمْ مِنَ الْاَرْضِ وَاسْتَعْمَرَكُمْ ف۪يهَا فَاسْتَغْفِرُوهُ ثُمَّ تُوبُوٓا اِلَيْهِ اِنَّ رَبّ۪ي قَر۪يبٌ مُج۪يبٌ “Semûd (kavmine) de kardeşleri Salih’i (göndermiştik). Ey kavmim! Allah’a kulluk edin! Sizin için O’ndan başka ilah yoktur. O sizi yerden (topraktan) yaratmış ve sizi orada yaşatmıştı. O’ndan bağışlanma dileyin; sonra da O’na tevbe edin! Şüphesiz ki Rabbim karîb’dir (kullarına çok yakındır); mücîb’dir (dualarını kabul edendir).”

Âyetteki وَاِلٰى ثَمُودَ ve ilâ semûde kelimesi “ve Semûd (kavmine de göndermiştik)”; اَخَاهُمْ ehâhüm tamlaması “onların kendi kardeşini”; صَالِحًا sâlıhan sözcüğü “Sâlih’i”; قَالَ kâle fiili “demişti ki”; يَا قَوْمِ yâ kavmi hitabı “ey benim kavmim”; اعْبُدُوا ü‘büdû emri “kulluk edin”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a”; مَا لَكُمْ mâ leküm ifadesi “sizin için yoktur”;مِنْ اِلٰهٍ min ilâhin kelimesi “hiçbir ilâh”; غَيْرُهُ ğayruhû tamlaması “O’nun dışında”; هُوَ huve zamiri “O”; اَنْشَاَكُمْ enşeeküm fiili “sizi var etti”; مِنَ الْاَرْضِ mine’l-ardı ifadesi “yerden, topraktan”; وَاسْتَعْمَرَكُمْ ve‘ste‘meraküm fiili “ve size ömür verdi”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”;فَاسْتَغْفِرُوهُ fe‘stağfirûhu emri “O’ndan bağışlanma dileğinde bulunun”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; تُوبُوٓا tûbû emri “yönelin, tevbe edin”; اِلَيْهِ ileyhi emri “O’na”; اِنَّ رَبّ۪ي inne rabbî ifadesi “muhakkak ki benim Rabbim”; قَر۪يب karîbun sıfatı “yakın(dır)”; مُج۪يب mücîbun sıfatı ise “cevap veren(dir)” demektir.

Burada Semûd kavmine kardeşleri Hz. Sâlih’in peygamber olarak gönderilmesi ve onun tebliğinin ilk esası gündeme getirilmektedir.

Bu âyetin ilk bölümünün benzeri A‘râf 7/73’te geçmektedir ve biz âyetle ilgili orada yaptığımız açıklamaları anahatlarıyla burada da zikretmek istiyoruz.

1.وَاِلٰى ثَمُودَ اَخَاهُمْ صَالِحًا “Semûd (kavmine) de kardeşleri Salih’i (göndermiştik).” Hûd sûresinin 25. âyetinde geçtiği üzere, Hz. Nûh’un peygamber olarak görevlendirilmesiyle ilgili olarak erselnâ fiili kullanıldığı için burada da benzer bir fiilin var olduğu kabul edilmektedir. Yüce Allah Hz. Sâlih’i kavmine göndermesiyle ilgili olarak tıpkı Hz. Hûd için kullandığı gibi اَخَاهُمْ ehâhum “kardeşleri” ifadesini kullanmakta, böylece İbrâhim 14/4’te de belirtildiği gibi her peygamberin kendi kavminden seçildiği mesajını vermektedir.

2. قَالَ يَا قَوْمِ اعْبُدُوا اللّٰهَ مَا لَكُمْ مِنْ اِلٰهٍ غَيْرُهُ “(Şöyle) demişti: ‘Ey kavmim! Allah’a kulluk edin! Sizin için O’ndan başka ilah yoktur.’ demişti.” Hûd sûresinin 28. âyetinde Hz. Nûh’un, 50. âyetinde Hz. Hûd’un tebliğiyle ilgili olarak da açıkladığımız üzere, Hz. Sâlih de يَا قَوْمِ yâ kavmi “ey kavmim” diyerek kendini onlardan biri olarak görmüş, onları sahiplenmiş, kendilerini hiçbir şekilde dışlayıcı ve ötekileştirici bir tutum sergilememiştir. Aslı يَا قَوْمِي yâ kavmî şeklinde mütekellim yâ’lı olan يَا قَوْمِ yâ kavmi “ey kavmim” hitabı bunu gerektirmektedir.

Nahl 16/36’da da beyan edildiği gibi, her peygamberin tebliğinde ilk sırada yer alan husus, “Tek Allah’a kulluk etmek ve Tâğût’tan kaçınmak”tır. Hz. Sâlih’in tebliğinde de ilk sırayı tevhide verdiği görülmekte, Semûd kavmi için de Yüce Allah’tan başka hiçbir ilahın bulunmadığı açıkça ifade edilmektedir. Bu cümlenin aynısı Hz. Nûh ve Hz. Hûd tarafından da dile getirildiği için, peygamber öğretilerinde bir ruh birlikteliğinin bulunduğu, aynı değerleri tebliğ ettikleri ve çok büyük oranda da aynı tepkilerle karşılaştıkları görülmektedir.

3. هُوَ اَنْشَاَكُمْ مِنَ الْاَرْضِ وَاسْتَعْمَرَكُمْ ف۪يهَا فَاسْتَغْفِرُوهُ ثُمَّ تُوبُوٓا اِلَيْهِ “O sizi yerden (topraktan) yaratmış ve sizi orada yaşatmıştı. O’ndan bağışlanma dileyin; sonra da O’na tevbe edin!” Hz. Sâlih azgın kavmi Semûd’a tebliğinde Yüce Allah’ın onları ve elbette bütün insanları arzdan yani topraktan yarattığını, orada yaşattığını beyan etmiş, bunun devamında ise hatalarından özür dileyip Yüce Allah’a yönelmeleri gerektiğini kendilerine tebliğ etmiştir.

a)هُوَ اَنْشَاَكُمْ مِنَ الْاَرْضِ “O sizi yerden (topraktan) yaratmıştır.” Hz. Sâlih insanoğlunun topraktan yaratıldığını ifade ederek, aslında hem yaratılış kaynağı olarak, hem de hayatı devam ettirme vesileleri bağlamında doğrudan ve dolaylı bir şekilde insanın toprakla ilişkisini ortaya koymuştur. Bu ifade insanoğlunun topraktan yaratıldığını beyan eden âyetlerle uyum içerisindedir.

Yüce Allah Hz. Nûh’un kavmine yönelik tebliğinde şöyle dediğini haber vermektedir: “Allah, sizi de yerden bitki (bitirir) gibi bitirmiştir.” Demek ki hem Hz. Nûh hem de Hz. Sâlih aynı gerçeği dile getirmiş ve Yüce Allah insanoğlunu bu arzdan, yani bu topraktan yarattığını muhataplarına beyan etmiştir. Buradan hareketle, aynı kaynaktan geldikleri için peygamberlerin tebliğ ettiği prensiplerin aynı mesajları içerdiğini, dolayısıyla mesajlar arasında herhangi bir zıtlığın bulunmadığını ifade edebiliriz.

‘Alak 96/2’de geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, Kur’ân’da insanın yaratılışı hakkında “elementer” ve “biyolojik/embriyolojik” olmak üzere iki genel kategori oluşturulduğu görülmektedir. Kur’ân’da ilk insanın topraktan yaratıldığı bütün açıklığıyla ifade edilmektedir.(1) Sadece ilk insanın değil, bütünüyle insanoğlunun topraktan yaratıldığı yorumunu yapmakta olduğumuz Hûd 11/61’de, ayrıca Necm 53/32 ve Nûh 71/17’de de beyan edilmektedir. Bu âyetlerde insanların yerden ot bitirir şekilde bitirildiği, yani yaratıldığı ifade edilmektedir. İnsanın yaratılışında “su” aşamasıyla birlikte anılan “ikinci” kaynak türâb, yani “toprak”tır: “Allah, onu (Âdem’i) topraktan yaratmıştır.”(2)

İnsanın insan olması için hücre oluşumuna gereksinim vardır ve bütün hücrelerin de doğrudan veya dolaylı, organik veya inorganik olarak topraktan meydana geldiği bilinen bir gerçektir. Bu haliyle her insanın topraktan tıpkı bir bitki gibi bir süreç halinde meydana getirildiği anlaşılmaktadır. Özel olarak sadece Hz. Meryem için kullanılan “güzel bitki” ifadesi ise onun mucize yaratılışıyla ilgilidir.(3)

Hz. Nûh gibi Hz. Sâlih de onların izinden giden Hz. Muhammed de kavmine insanın toprak geçmişini hatırlatarak, bitkilerin topraktaki serüvenine benzer bir hayat sürecini onların da beklediğini kavratmak istemektedir. Asıl mesajın ise öldükten sonra diriltilmeye yönelik olduğunda şüphe yoktur. İnsanlık tarihi boyunca sapanların ortak noktası, Yüce Allah’ın insanları mahşerde tekrar dirilteceğine olan inançsızlıklarıydı. Hz. Sâlih’in de dikkat çektiği temel öğretilerden birisinin bu olduğunda şüphe yoktur.

b) وَاسْتَعْمَرَكُمْ ف۪يهَا “Sizi orada yaşatmıştır.” Bu cümle “ülkeyi mamur hale getirmenizi emretmiştir” şeklinde de yorumlanmıştır.(4) Çünkü Kur’ân’da sadece bu âyette geçen اسْتَعْمَرَ ista‘mera fiili “mamur hale getirmek, bu özellikte yaratmak” demektir.(5) Bu fiile “uzun ömür sahibi kılmak” manası verilebileceği gibi, “yaşadığınız sürece orayı size verdi” anlamı da söz konusu edilmektedir.(6) Biz bütün bu anlamlar söz konusu olsa da açıklamalarımızı “mamur hale getirmek, bu yetenekte yaratmak” manasını esas alarak yapmaya çalışacağız. Çünkü konuyla ilgili başka âyetlerde bu fiilin verdiği anlam açıklığa kavuşturulmaktadır.

ı. Semûd kavminin yerleştirildiği yöre elbette bütün yeryüzü değildir. Âyette önceki cümlede geçen الْاَرْض el-ard kelimesine ait hâ zamiri bulunmaktadır. Bu zamir ve öncesindeki el-ard kelimesi “bütünü anarak parçayı kast etme kuralı”nın bir örneği olsa gerektir. Semûd kavminin yaşadığı bölge bugün Medâin-i Sâlih adıyla bilinen ve Arabistan’ın kuzeyindeki Hıcr bölgesidir. Kast edilen bölge, Hz. Sâlih’in kavminin yaşadığı ve kayalardan oyularak şekillendirilen kaya şehirdir. Burada hayat sürmeleri elbette Yüce Allah’ın bir lütfuydu ve Hz. Sâlih de onlara bu nimeti hatırlamalarını öğütlemekteydi.

ıı. Hz. Sâlih Yüce Allah’ın insanları yeryüzünü mamur hale getirebilecek bir kabiliyette yarattığını beyan etmiştir. Konunun geniş bir şekilde ele alındığı ve genel açıklamalarımızı da yoğunlukla o âyet grubunda dile getirdiğimiz A‘râf 7/74’te şu bilgiler mevcuttur: “(Yüce Allah’ın) ‘Âd (kavmin)den sonra sizi hükümran kıldığını ve yeryüzüne (bu topraklara) yerleştirdiğini hatırlayın. Ovalarında köşkler ediniyor ve dağlarından (taşlarından) evler yontuyorsunuz. Allah’ın (bu ve benzer) nimetlerini hatırlayın ve yeryüzünde taşkınlık yapmayın.”

Şu‘arâ’ 26/149’da şöyle buyrulmaktadır: “Şımarıklık yaparak dağlardan (kayalardan) evler yontuyorsunuz.” Buradaki fârihîne kelimesi “neşeli, şımarık olan, neşeli olmak” manasınadır. Hz. Sâlih kavminin dağlardan evler yonttuğunu, üstelik bunu şımararak gerçekleştirdiklerini beyan ederek, güçlü, kuvvetli ve dayanıklı kaya evlerde güvende olacakları zanlarının hatalı olduğunu kendilerine bildirmektedir.

ııı. Adını Hz. Sâlih’in kavminden alan Hıcr 15/80-82’de şöyle buyurulmaktadır: “Andolsun, Hıcr halkı da peygamberleri yalanlamıştı. Biz onlara mucizelerimizi vermiştik; fakat onlardan yüz çevirmişlerdi. Onlar, dağlardan emniyet içinde kalacakları evler oyuyorlardı.” Burada geçen âminîne kelimesi, Semûd kavminin bu kaya evleri güvenlik için inşa ettiklerini ortaya koymaktadır. Kayalardan güvenli evler yapan bu kavim, bu özellikleriyle övündükleri için bunun yersiz bir kuruntu olduğu kendilerine hatırlatılmış olmaktadır.

ıv. Hem Şu‘arâ’ 26/149 hem de Hıcr 15/82’de geçen ifadeler Semûd kavminin bu kaya şehirleri yapıyor oluşlarıyla övündükleri ve kendilerini son derece güvende gördükleri, şımardıkları, bu nedenle Hz. Sâlih’in sözlerine itibar etmedikleri anlaşılmaktadır. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette onların ovalarda köşkler edindikleri gibi belki de birer sığınak olarak kayalardan evler yonttukları, bu sayede güven içinde oldukları hatırlatılmaktadır. Ancak diğer âyetlerdeki ifadeler de göz önüne alındığında onların bu tutumunun kınandığı görülmektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette tek kelimeyle ifade edilen bu husus, görüldüğü gibi diğer âyetlerde detaya kavuşturulmakta ve Hz. Sâlih’in kavmi olan Semûd’un yaşadığı ülkede çeşitli imar faaliyetlerine giriştikleri beyan edilmektedir. İşte Hz. Sâlih onlara bu yeteneği Yüce Allah’ın verdiğini kendilerine hatırlatmıştır.

c) فَاسْتَغْفِرُوهُ ثُمَّ تُوبُوٓا اِلَيْهِ “O halde O’ndan bağışlanma isteyin; sonra da O’na tevbe edin!” Semûd kavmi ülkede gerçekleştirdikleri imar faaliyetleri sonrasında şımarmışlar ve artık kulluk görevlerini yerine getirmekten kaçınmışlar, şirk bataklığına saplanmışlardı.(7) Bu bağlamda Yüce Allah’ın açık emir ve yasaklarına itibar etmedikleri konuyla ilgili diğer sûrelerde yer alan mesajlardan anlaşılmaktadır. Bu nedenle, Hz. Sâlih yorumunu yapmakta olduğumuz iki emir ifadesinde onların “Yüce Allah’tan önce özür dilemeleri”, sonrasında da “O’na yönelip kulluk görevlerini yerine getirmeleri” gerektiğini kendilerine hatırlatmıştır. “İstiğfâr ve tevbe” konusunu Hûd 11/3’te ele aldığımız için burada aynı şeyleri tekrarlamak istemiyoruz.

Hûd 11/52’de de yer aldığı gibi, Yüce Allah’a istiğfâr ve beraberinde sadece O’na ve emirlerine yönelme anlamında tevbe etmeleri gerektiği, Hz. Hûd’un da tebliğinde kavmine hatırlattığı hususlar arasında yer almaktaydı. Peygamberler zincirinin son halkası olan Hz. Peygamber de vahyin kendisine yüklediği temel görevler bağlamında Hûd 11/3’te aynı konuya değinmiş, konunun önemini muhataplara aktarması kendisinden istenmiştir.

4. اِنَّ رَبّ۪ي قَر۪يبٌ مُج۪يبٌ “Şüphesiz ki Rabbim karîb’dir (kullarına çok yakındır); mücîb’dir (dualarını kabul edendir).” Hz. Sâlih tebliğinin bu kısmında Yüce Allah’ın رَبّ rabb sıfatını kullanarak O’nun sahiplenciliğine dikkat çekmiş, bu arada O’nun kullarına قَر۪يب karîb yani her şeyden ve herkesten çok daha yakın olduğunu ve yönelişlerini de kabul edeceğini beyan etmek istemiştir. Önceki cümlede yer alan tevbe emri aslında “yönelmek” manasına geldiği için, buradaki مُج۪يب mücîb sıfatı da “yönelişleri kabul eden, onları karşılıksız bırakmayan” demektir. Bakara 2/186 ve Mü’min 40/60’ta verilen bilgilerde dikkat çekilen husus ile Hz. Sâlih’in dile getirdiği nokta aynı mesajda buluşmaktadır.

Yüce Allah’ın yakınlığı ve dualara icabet ediciliği Bakara 2/186’da şu şekilde ifade edilmektedir: “Kullarım sana, beni sorduğunda (söyle onlara): Ben çok yakınım. Bana dua ettiği vakit dua edenin dileğine karşılık veririm. O halde (kullarım da) benim davetime uysunlar ve bana inansınlar ki doğru yolu bulabilsinler.” Benzer şekilde Yüce Allah’ın yakınlığıyla ilgili bir mesaj Enfâl 8/24’te şöyledir: “Ey inananlar! Size hayat verecek şeylere sizi çağırdığı zaman, Allah’a ve Rasûlü’ne uyun. Bilin ki, Allah kişi ile onun kalbi arasına girer ve siz mutlaka onun huzurunda toplanacaksınız.” Kâf 50/16’da ise şu bilgi zikredilmektedir: “Andolsun, insanı yaratan biziz; ona şah damarından daha yakın olduğumuz için nefsinin ona neler fısıldadığını da gayet iyi biliriz.”

İşte bütün bu ve benzer âyetlerde verilmek istenen mesajlarla uyumlu olacak şekilde Hz. Sâlih de kavmini bu noktada bilgilendirmiş, başka varlıkların değil, sadece ve sadece Yüce Allah’ın insanlara herkesten daha yakın olduğunu ve yakarışlarına da sadece O’nun icabet edeceğini beyan etmiştir.

ıı. Semûd Kavminin Hz. Sâlih’e Sataşmaları

قَالُوا يَا صَالِحُ قَدْ كُنْتَ ف۪ينَا مَرْجُوًّا قَبْلَ هٰذَآ اَتَنْهٰينَآ اَنْ نَعْبُدَ مَا يَعْبُدُ اٰبَآؤُ۬نَا وَاِنَّنَا لَف۪ي شَكٍّ مِمَّا تَدْعُونَآ اِلَيْهِ مُر۪يبٍ “(Kavmi ise) şöyle demişti: Ey Salih! Elbette sen bundan önce içimizde ümit beslenen birisiydin. (Şimdi) babalarımızın taptıklarına tapmaktan bizi engelliyor musun? Şüphesiz ki bizi kendisine (kulluğa) çağırdığın şeyden kuşkulandıran bir şüphe içindeyiz.”

Âyetteki قَالُوا kâlû fiili “demişlerdi ki”; يَا صَالِحُ yâ salihu hitabı “ey Sâlih”;قَدْ كُنْتَ kad künte fiili “sen (şöyle) oldun, (şöyle) idin”; ف۪ينَا fînâ ifadesi “bizim aramızda”; مَرْجُوًّا mercüvven kelimesi “ümit beslenen”; قَبْلَ هٰذَا kable hâzâ ifadesi “bundan önce”;اَتَنْهٰينَآ etenhânâ sorusu “bizi engelliyor musun”; اَنْ نَعْبُدَ en na‘büde fiili “ibadet etmemizden”; مَا يَعْبُدُ mâ ya‘büdü ifadesi “ibadet ettikleri şeylerden”; اٰبَآؤُ۬نَا âbâünâ tamlaması “bizim atalarımızın, babalarımızın”;وَاِنَّنَا ve innenâ ifadesi “ve muhakkak ki biz”; لَف۪ي شَكٍّ lefî şekkin kelimesi “elbette şüphede(yiz)”; مِمَّا تَدْعُونَا mimmâ ted‘ûnâ fiili “bizi çağırmış dolduğun şeylerden”; اِلَيْهِ ileyhi ifadesi “kendisine, ona”; مُر۪يب mürîbun kelimesi ise “kuşku (içerisinde)” demektir.

Burada Semûd kavminin Hz. Sâlih’e yönelik sözleri gündeme getirilmektedir. Yüce Allah Hz. Sâlih’in kavminin kendisine verdiği cevap bağlamında bazı noktalara dikkat çekmektedir.

1.قَالُوا يَا صَالِحُ قَدْ كُنْتَ ف۪ينَا مَرْجُوًّا قَبْلَ هٰذَا “(Kavmi ise) şöyle demişti: Ey Salih! Elbette sen bundan önce içimizde ümit beslenen birisiydin.” Bir önceki âyette de geçtiği üzere Hz. Sâlih kavmine kendi isimleriyle değil de “ey kavmim” şeklinde hitap etmişken onlar ise “Ey Sâlih” diyerek ismiyle hitap etmiş, kendilerince bir küçümseme içerisine girmişlerdi.

Semûd kavmi Hz. Sâlih’in tebliğine karşılık olarak onun peygamber olmadan önceki hayatında toplumda çok gözde birisi olduğunu söylemişlerdi. Bu durum tıpkı Mekkeli müşriklerin risalet dönemi öncesinde Hz. Peygamber’le olan “el-emîn Muhammed” merkezli tutumunu hatırlatmaktadır. Müşrikler de “Mekkeli Abdullah’ın oğlu Muhammed”e çok güvenmiş, onu gözde bir Mekkeli olarak tanımış, ona itibar etmiş, güvenilir buldukları için de kendi şahsi mallarını başkalarına değil, ona emanet etmişlerdi.

Hılfu’l-fudûl denen ve “Erdemlilerin veya erdemliliğin yemini” manasına gelen teşkilatın üyesi olan Abdullah’ın oğlu Muhammed bu haliyle pasif iyi idi. Ne zamanki onun bu hali risalete evrilmiş ve artık “Yüce Allah’ın Rasûlü Hz. Muhammed” olmuştu; yani pasif iyiden aktif iyiye dönmüştü; işte o zaman azgınlıkları depreşmiş, her türlü alayı ve tehdidi ortaya koyarak düşmanlıkları başlamıştı. Dün övdükleri kişiyi ne olmuştu da dövmeye ve sövmeye başlamışlardı. İşte bunun cevabı “pasif iyiden aktif iyiye dönüşü” şeklinde verilebilir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetten de anlaşıldığına göre, Hz. Sâlih de Semûd kavmi içerisinde çok gözde bir duruma sahipti. Muhtemelen ondan ikbal ve istikbal beklentileri söz konusuydu. Nitekim Kur’ân’da sadece bu âyette geçen مَرْجُوّ mercüvv kelimesi de “ümit bağlanan, aklı başında, gelecek vaat eden, istişare edilip görüşüne itibar edilebilen” gibi anlamlar vermektedir.(8) Bu kapsamda söz konusu kelimenin anlam alanında “eski dinimize geri dönmeni ümit ediyoruz”(9) şeklinde bir boyut da elbette vardır. Semûd kavmi Hz. Sâlih’in risalet görevi nedeniyle yaptığı tebliğden sonra artık bu ümitlerinin kalmadığını da bu şekilde dolaylı olarak dile getirmişlerdi.(10)

2. اَتَنْهٰينَآ اَنْ نَعْبُدَ مَا يَعْبُدُ اٰبَآؤُ۬نَا “(Şimdi) babalarımızın taptıklarına tapmaktan bizi engelliyor musun?” Semûd kavmi önceki kısmen övücü sözlerinin ardından, bu defa Hz. Sâlih’i suçlayıcı bir cümle dile getirmişler ve taklitçi zihniyetin kodlarını ortaya koyacak bir ifadeyi gündeme getirmişlerdi. “Babalarımızın tapındığı şeylere tapmamızdan bizi engelleyecek misin?” ifadesi, bir taraftan küçümseme manası içerir ki bu durumda maksat “bunu istesen de yapamazsın, başaramazsın” mesajını Hz. Sâlih’e vermeleridir. Diğer taraftan Semûd kavmi bu sözleriyle kendilerince ona karşı bir tehdit de devreye sokmuşlardı.

Hz. İbrahim’in putperest kavminin sözü olarak “Hayır, ama biz babalarımızı böyle yapar bulduk” meâlindeki Şu‘arâ’ 26/74’te de belirtildiği üzere, taklitçilik tam bir felakettir. Râzî, konuyla ilgili Şu‘arâ’ 26/74. âyeti izahında çok önemli bir tespitte bulunmuş ve şunları belirtmiştir: “Bu durum, taklidin bâtıl olduğunun, buna karşılık delillere sarılmanın ise zorunlu oluşunun en güçlü delillerindendir. Meseleyi tersinden alarak “taklidi övüp delile sarılmayı kötülersek”, bu tavrımız, Yüce Allah’ın kötülediği kâfirlerin yolunu övmek, övdüğü Hz. İbrahim’in yolunu da kötülemek olur.”(11)

“Atalarımızı böyle yapıyor bulduk” sözü taklidin itirafıdır ve taklit de elbette korkunç bir inanç bozukluğudur. Bütün peygamberlere yönelik karşı çıkışların gerekçesi böyle belirlenmiş, “babalarımızı ne yapıyor halde bulduysak biz de onu yaparız” diyerek risalet öğretilerini reddetmişlerdi.

Hz. Nûh’a karşı çıkan kavmi, “Biz geçmişteki atalarımızdan böyle bir şey duymadık” sözünü söylemişti.(12) Firavun bile kavmini Hz. Mûsâ’ya karşı şekillendirirken, “(Mûsâ)’nın, sizin dininizi değiştirmesinden korkuyorum” demişti.(13)

Nihayet Hz. Peygamber’e yönelik olarak müşriklerin sözü de aynı mantığın sonucuydu: “İçlerinden ileri gelenler öne atılarak (taraftarlarına şöyle dediler): (Eski inancınızda) yürüyün, tanrılarınıza bağlılığınıza devam edin/karşı isteklere direnin, sizden istenen (şimdi artık yapmanız gereken) budur. Son dinde/yaşayan son inançların hiç birisinde bile böyle bir şey işitmedik. Bu, uydurmadan başka bir şey değildir.”(14)

Taklidin ne kadar kötü bir şey olduğuyla ilgili olarak Kur’ân’da pek çok âyet vardır.(15) Bunların bir listesini Şu‘arâ’ 26/74’te vereceğimiz için burada benzer şeyleri tekrarlamak istemiyoruz. Şu kadarını belirtelim: Taklit, hakikatin önüne çekilmiş korkunç bir barikattır; Müslümanlar kendi iman ve bilgilerini taklitten sıyrılarak şekillendirmeli, iman ettikleri değerlerle ilgili olarak bilgi sahibi olmayı yeğlemelidirler.

3. وَاِنَّنَا لَف۪ي شَكٍّ مِمَّا تَدْعُونَآ اِلَيْهِ مُر۪يبٍ “Şüphesiz ki bizi kendisine (kulluğa) çağırdığın şeyden kuşkulandıran bir şüphe içindeyiz.” Semûd kavmi Hz. Sâlih’e hitaplarında onun davet ilkelerine karşı derin bir şüphe içerisinde bulunduklarını dile getirmişlerdi. Âyette hem شَكّ şekk hem de مُر۪يب mürîb kelimesinin kullanılması, onların şüphelerinin ne kadar derin ve kararlılık arz ettiğini göstermesi bakımından dikkat çekmektedir. Bu iki kelime sıfat tamlaması olarak Sebe’ 34/54’te zikredilmektedir.

Semûd kavminin Hz. Sâlih’e karşı söyledikleri bu söz peygamberler tarihinde azgınlığı tercih edenlerin ortak bir beyanı olarak İbrahim 14/9’da şu şekilde yer almaktadır: “Sizden öncekilerin, Nûh, Âd, Semûd kavimlerinin ve onlardan sonrakilerin haberleri size gelmedi mi? Onları Allah’tan başkası bilemez. Peygamberleri kendilerine deliller getirmişti de onlar, ellerini onların (peygamberlerin) ağızlarına koyup tıkamışlar ve demişlerdi ki: Biz, size gönderileni inkâr ettik ve bizi kendisine çağırdığınız şeye karşı derin bir şüphe içindeyiz.”

Çeşitli âyetlerde geçen ve “şüphe” anlamındaki rayb, rîbeh(16) kelimeleriyle aynı kökten gelen مُر۪يب mürîb kelimesi(17) “şüphelendiren şey” yani “kuşku içeren, kişiyi rahatsız eden, ürküten, gocundurucu bir şüphe” manasına alınmaktadır.(18) Râzî’ye göre şekk, kişinin olumsuzluk ve olumluluk arasında kalakalmasıdır; mürîb ise sû-i zanda bulunan kimse manasına gelmektedir.(19)

İşte inkârcı kavimlerin peygamberlere olan tepkisi bu cümlede ifade edilmektedir. İnkârcılar peygamberlerin kendilerine tebliğ ettiği her ne varsa hepsini inkâr ettiklerini ve davet edildikleri konularda derin bir şüphede bulunduklarını beyan etmişlerdi. Onlar son derece kararlı bir şekilde “cevabımız budur; başka bir şey demiyoruz”(20) dercesine inkârlarını ortaya koymuş ve daveti reddettiklerini beyan etmişlerdi.

ııı. Hz. Sâlih’in Kavmini Uyarması

قَالَ يَا قَوْمِ اَرَاَيْتُمْ اِنْ كُنْتُ عَلٰى بَيِّنَةٍ مِنْ رَبّ۪ي وَاٰتٰين۪ي مِنْهُ رَحْمَةً فَمَنْ يَنْصُرُن۪ي مِنَ اللّٰهِ اِنْ عَصَيْتُهُ فَمَا تَز۪يدُونَن۪ي غَيْرَ تَخْس۪يرٍ “(Salih onlara) şöyle demişti: Ey kavmim! Bir düşünsenize! Ben Rabbim tarafından apaçık bir delil üzerinde isem ve O bana kendinden bir rahmet vermiş ise (hâliniz nasıl olacak?) O’na asi olursam, beni Allah’tan (O’nun azabından) kim koruyabilir ki! (O zaman) siz de kaybımı artırmaktan başka bir şey yapmamış olurdunuz.”

Âyetteki قَالَ kâle fiili “demişti ki”; يَا قَوْمِ yâ kavmi hitabı “ey benim kavmim”; اَرَاَيْتُمْ eraeytüm ifadesi “gördünüz mü, düşündünüz mü”; اِنْ كُنْتُ in küntü fiili “eğer (şöyle) isem”; عَلٰى بَيِّنَةٍ ‘alâ beyyinetin ifadesi “apaçık bir delil üzere”; مِنْ رَبّ۪ي min rabbî ifadesi “benim Rabbimden”;وَاٰتٰين۪ي ve âtânî fiili “ve bana verdi (ise)”; مِنْهُ minhu ifadesi “O’ndan, O’nun katından”; رَحْمَة rahmeten kelimesi “rahmet”; فَمَنْ يَنْصُرُن۪ي fe men yensurunî sorusu “bana kim yardım edebilir ki”; مِنَ اللّٰهِ minellâhi ifadesi “Allah’tan (gelecek cezaya karşı)”; اِنْ عَصَيْتُهُ in ‘asaytühû ifadesi “eğer O’na isyan edersem”;فَمَا تَز۪يدُونَن۪ي fe mâ tezîdûnenî ifadesi “beni arttırmaz”; غَيْرَ تَخْس۪يرٍ ğayra tahsîrin kelimesi ise “zarar ve ziyandan başka” demektir.

Burada Hz. Sâlih’in kavmine verdiği cevap ve Yüce Allah’a isyan etmesi durumunda yaşayacağı felaket gündeme getirilmektedir.

1. قَالَ يَا قَوْمِ اَرَاَيْتُمْ اِنْ كُنْتُ عَلٰى بَيِّنَةٍ مِنْ رَبّ۪ي وَاٰتٰين۪ي مِنْهُ رَحْمَةً “(Salih onlara) şöyle demişti: Ey kavmim! Bir düşünsenize! Ben Rabbim tarafından apaçık bir delil üzerinde isem ve O bana kendinden bir rahmet vermiş ise (hâliniz nasıl olacak?)” Bir benzeri de Hûd 11/28’de Hz. Nûh’un sözü olarak zikredilen bu ifadede, Yüce Allah Hz. Sâlih’in kavminin karşı çıkış cümlelerine nasıl cevaplar verdiğini beyan etmekte, bu çerçevede “dört” hususa dikkat çekmektedir.

a)قَالَ يَا قَوْمِ اَرَاَيْتُمْ اِنْ كُنْتُ عَلٰى بَيِّنَةٍ مِنْ رَبّ۪ي “(Salih onlara) şöyle demişti: Ey kavmim! Bir düşünsenize! Ben Rabbim tarafından apaçık bir delil üzerinde isem.” Benzeri Hûd 11/28’de Hz. Nûh, Hûd 11/88’de ise Hz. Şuayb’ın ifadesinde yer alan bu cümle Hz. Sâlih’in dile getirdiği “ilk” prensiptir ki bu bir tebliğ esası içermektedir. Tebliğde her şeyden önce muhataplar dışlanmamalı, onları kendilerinden kabul ederek “ey kavmim, ey arkadaşlarım” gibi sahiplenici ve aidiyet duygusu içeren hitaplar tercih edilmelidir.

Âyette geçen ve asıl anlamı “gördünüz mü?” olan اَرَاَيْتُمْ eraeytüm ifadesi bu anlamından ziyade, “hiç düşündünüz mü?”, “ne dersiniz?”, “görmüyor musunuz?”, “düşünsenize” “bana bildirin”(21) gibi mesajlar içermekte ve muhatapların bu durum hakkında kafa yormaları gerektiğini ortaya koymaktadır.

Hz. Sâlih kavmine hitabında öncelikle kendisinin bir بَيِّنَة beyyineh üzerinde olduğunu ifade etmektedir. Hûd 11/17 ve 28’de de geçtiği üzere, âyetteki بَيِّنَة beyyineh kelimesi “kesin bilgi, vahiy, apaçık delil, din, açıklama, ilim, marifet, beyan, Hz. Sâlih’in çağrısının gerçek olduğuna dair bir şahit, mucize” gibi anlamlarda yorumlanmıştır. Buna göre, bir peygamber risalet görevi olarak her neye sahip kılındıysa Hz. Sâlih’in beyyineh kelimesi ile ifade etmek istediği de muhtemelen budur. Hz. Sâlih Rabbinden bir delil üzere olmasını gündeme getirerek, risalet görevinde kendisini Yüce Allah’ın görevlendirmiş olduğunu da bu vesileyle kavmine hatırlatmış olmaktaydı.

b) وَاٰتٰين۪ي مِنْهُ رَحْمَةً “O bana kendinden bir rahmet vermiş ise (hâliniz nasıl olacak?).” Hûd 11/28. âyette de belirtiğimiz üzere, Hz. Nûh gibi Hz. Sâlih de kavmine verdiği cevapta kendisinin Rabbinden gelen apaçık bir delile sahip olduğunu gündeme getirdikten sonra, bu defa “ikinci” prensip olarak Yüce Allah’ın kendisine katından bir rahmet vermiş olması durumunu dile getirmektedir.

Âyette geçen رَحْمَة rahmeh kelimesi “rahmet, peygamberlik, başarı, islam, hikmet” şeklinde anlaşılmıştır.(22) Her iki cümlede birlikte verilmek istenen mesaj açıktır. Buna göre Hz. Nûh gibi Hz. Sâlih de kendi konumunu ortaya koyarak, Yüce Allah tarafından apaçık bir delile sahip kılındığını, beraberinde kendisine bir rahmet yani risalet görevi verildiğini beyan ederek, muhatapların bu noktada düşünmeleri gerektiğini ifade etmiş olmaktadır.

Esasında âyetin başında yer alan اِنْ كُنْتُ in küntü ifadesi her ne kadar şart cümlesi ise de, Hz. Sâlih kendisine bunların verildiğini böyle bir cümle ile beyan etmiş demektir. Âyetin bu kısmının cevap cümlesinin gizli olduğu ve “eğer durum böyleyse sizin durumunuz ne olacak?” şeklinde bir ifadenin metinde zımnen bulunduğunu söylemek durumundayız.

2. فَمَنْ يَنْصُرُن۪ي مِنَ اللّٰهِ اِنْ عَصَيْتُهُ “O’na asi olursam, beni Allah’tan (O’nun azabından) kim koruyabilir ki!” Hz. Sâlih’in bu bağlamda dile getirdiği “üçüncü” prensip, “Yüce Allah’a isyan etmesi durumunda O’ndan gelecek cezaya karşı kendisini hiç kimsenin kurtaramayacağı”dır. Bu ifade her ne kadar soru cümlesi şeklinde gelmişse de, maksat böyle bir yardımcının kesinlikle bulunamayacağını beyandır.

Hz. Sâlih’in bu sözünün bir benzerini Hûd 11/30. âyette geçtiği gibi Hz. Nûh şu şekilde dile getirmişti: “Ey kavmim! Ben onları kovarsam, beni Allah’tan (onun azabından) kim koruyabilir ki!” Hz. Nûh gibi Hz. Sâlih de inkârcı kavminin sözlerini ve beklentilerini reddetme gerekçesini beyan etmek üzere, onların dediğini yapmasının çok büyük bir yanlış olacağını düşünerek, Yüce Allah’tan gelecek azaba karşı onu hiç kimsenin koruyamayacağını dile getirmiştir.

İsyan etmesi tebliğden vazgeçmesi demekti. Çünkü onların sözüne itibar etmesi Yüce Allah’a isyan manasına gelmekteydi ve bir peygamberin böyle bir yanlışı yapması akla ziyan bir iş olacaktı. Bu durumda azabın nerede geleceğiyle ilgili olarak âyette herhangi bir açıklık olmasa da, maksadın mahşerle ilgili olduğunu kabülde herhangi bir sorun olmasa gerektir.

3. فَمَا تَز۪يدُونَن۪ي غَيْرَ تَخْس۪يرٍ “(O zaman) siz de kaybımı artırmaktan başka bir şey yapmamış olurdunuz.” Kur’ân’da sadece bu âyette geçen تَخْس۪ير tahsîr kelimesi “zarar, ziyan, kayıp, yıkım” gibi anlamlar vermektedir. Hz. Sâlih sözlerinin burasında “dördüncü” unsur olarak kavminin kendisinden olan beklentilerinin aslında derin bir ziyandan başka bir şey olmadığını ortaya koymuştur.

Âyette yer alan مَا mâ ve غَيْر ğayr kelimelerinin birlikte kullanımı, söz konusu durumda ziyanın artmasından başka bir şeyin olmayacağını göstermektedir. Eğer kavminin sözlerine itibar edip tebliğden vazgeçseydi, bu durum onun ziyanını daha da arttırmaktan başka bir işe yaramayacaktı.

Hz. Sâlih’in bu ifadesi her ne kadar tarihsel bir gerçeklik olarak dile getirilmiş olsa da, esasında vahyin muhatapları bakımından evrensel bir mahiyet arz etmektedir. Çünkü hak ve hakikatin karşısına dikilen her ne tür istek, algı, olgu vs. şeyler olursa olsun, kişi tavrını ve tercihini tereddütsüz bir şekilde haktan yana belirlemeli, dünyevi vaatlere kanarak Yüce Allah’ın rızasını kazanmaktan uzak bir tercih ve tavır sergilememelidir.

İşte Hz. Sâlih’in bu ifadesi kıssaların hepsinde de yer aldığı gibi mesajı evrensele taşıma gayesi doğrultusunda güne ve hayata taşınmalıdır; vahyi ve kıssaları doğru okumanın yolu ve yöntemi bu olmalıdır. Zira bu tür anlatımlarda maksat, hikâye anlatmak ve tarih öğretmek değil, bunlardan hareketle hayatı daha doğru yaşama noktasında bir adım atmak, sağlam ve olumlu bir bilinç kazanabilmektir.

b) Semûd Kavminin Deveye Karşı Tutumu

Yüce Allah, sûrenin 64-65. âyetlerinde Hz. Sâlih’ten mucize isteyen kavmine Yüce Allah’ın bir deveyi sembol kıldığını, ona dokunmamaları gerektiğini, aksi takdirde yakın bir azabın kendilerini yakalayabileceğini tebliğ ettiğini haber vermektedir. Buna karşılık Semûd kavminin deveyi vahşice katletmesi üzerine Hz. Sâlih’in onlara şöyle dediği ifade edilmektedir: “Yurdunuzda üç gün daha yaşayın (sonra helâk olacaksınız)! Bu söz, yalanlanamayacak bir tehdittir.”

ı. Semûd Kavminin Sembol Deveyle İmtihanı

وَيَا قَوْمِ هٰذِه۪ نَاقَةُ اللّٰهِ لَكُمْ اٰيَةً فَذَرُوهَا تَاْكُلْ ف۪يٓ اَرْضِ اللّٰهِ وَلَا تَمَسُّوهَا بِسُوٓءٍ فَيَاْخُذَكُمْ عَذَابٌ قَر۪يبٌ “Ey kavmim! İşte Allah’ın şu devesi sizin için bir delildir. Onu bırakın da Allah’ın (yarattığı bu) toprakta yesin (otlasın). Ona hiçbir kötülük etmeyin! Yoksa sizi yakın bir azap yakalar.”

Âyettekiوَيَا قَوْمِ ve yâ kavmi hitabı “ve ey benim kavmim”; هٰذِه۪ hâzihî ifadesi “işte bu”; نَاقَةُ اللّٰهِ nâkatüllahi tamlaması “Allah’ın devesi(dir)”; لَكُمْ leküm ifadesi “size, sizin için”; اٰيَة âyeten kelimesi “delil olarak”; فَذَرُوهَا fe zerûhâ emri “onu bırakın”; تَاْكُلْ te’kül fiili “yesin, beslensin”; ف۪يٓ اَرْضِ اللّٰهِ fî ardillâhi tamlaması “Allah’ın arzında, toprağında”; وَلَا تَمَسُّوهَا ve lâ temessûhâ emri “ve sakın ona dokunmayın”;بِسُوٓءٍ bisûin sözcüğü “kötü bir şekilde”; فَيَاْخُذَكُمْ fe ye’huzeküm fiili “(yoksa) sizi alır, yakalar”; عَذَابٌ قَر۪يبٌ ‘azâbun karîbun tamlaması ise “yakın bir azap” demektir.

Burada Hz. Sâlih’in azgın Semûd kavmine yönelik olarak Yüce Allah’ın bir âyet/delil olarak “deve”yi belirlediği ve ona kötü niyetlerle dokunmamaları gerektiğiyle ilgili uyarısı gündeme getirilmektedir.

1.وَيَا قَوْمِ هٰذِه۪ نَاقَةُ اللّٰهِ لَكُمْ اٰيَةً فَذَرُوهَا تَاْكُلْ ف۪يٓ اَرْضِ اللّٰهِ “Ey kavmim! İşte Allah’ın şu devesi sizin için bir delildir. Onu bırakın da Allah’ın (yarattığı bu) toprakta yesin (otlasın).” Bu âyetin benzeri A‘râf 7/73’te yer almaktadır. Âyetteki söz akışından anlaşıldığına göre, Semûd kavmi belli ki Hz. Sâlih’ten bir mucize istemişlerdi; buna karşılık Yüce Allah da bir âyet, yani bir delil, ibret ve mucize olarak onlara bir deveyi belirlemiştir.(23)

Hz. Sâlih de tıpkı Hz. Nûh ve Hz. Hûd örnekliğinde olduğu gibi, يَا قَوْمِ yâ kavmi “ey kavmim” diyerek onları sahiplenmiş, kendini onlardan biri olarak görmüş, kendilerini hiçbir şekilde dışlayıcı ve ötekileştirici bir tutum sergilememiştir. Bu ifadenin aynısı Hz. Nûh ve Hz. Hûd tarafından da dile getirildiği için, peygamber öğretilerinde bir ruh birlikteliğinin bulunduğu, aynı değerleri tebliğ ettikleri ve çok büyük oranda aynı tepkilerle karşılaştıkları görülmektedir.

a) Yüce Allah âyetin bu cümlesinde Hz. Sâlih’in kavmine yönelik “âyet/delil” hatırlatmasına dikkat çekmekte ve kendilerine katından “apaçık bir delil geldiğini” beyan etmektedir. Bu delil veya nişane, نَاقَةُ اللّٰه nâkatullâh tamlamasıyla ifade edilmekte ve “Allah’ın devesi” manasına gelmektedir.

Şems 91/13’te de ele alacağımız üzere, نَاقَةُ اللّٰه nâkatullâh ifadesi Yüce Allah’ın Semûd kavmine yönelik seçtiği sembolik bir imtihan konusudur. Beytullâh, şe‘âirullâh, ardullâh tamlamalarında da olduğu gibi, buradaki maksat, devenin özel yaratıldığı veya göklerden bir yerden özel getirildiği değil, kendisine özel bir misyon yüklenmesidir ki bu da Kamer 54/27’te de ifade edildiği gibi o kavmin imtihan edilmesidir. Bu tamlama, muhtemelen “kamu malı” kavramını çağrıştırmakta ve bu âlemde insanların yalnız olmadıklarını, başka canlıların da hayatlarını devam ettirebilmeleri için haklarına riayet edilmesi gerektiğini göstermektedir.

b) Âyette yer alan فَذَرُوهَا تَاْكُلْ ف۪يٓ اَرْضِ اللّٰهِ “Onu bırakın; Allah’ın arzında yesin (otlasın, içsin, beslensin)” ifadesinde hayvanların kendi doğal ortamlarına bırakılmaları gerektiğini, onları yaratıldıkları serbest ortama bırakmanın doğru olduğunu, onlara sahip çıkma iddiasıyla adeta hapsedilmelerinin yanlış bir davranış olacağını da gösterebilir. Hayvanları doğal ortamlarına bırakmak ve orada hayatlarını devam ettirmeleri için gerekli tedbirleri almak çok daha isabetli bir davranıştır.

Şu‘arâ’ 26/155-156 ve Kamer 54)/28’de de ifade edildiği gibi, Hz. Sâlih Semûd kavmine bu devenin de beslenme hakkı olduğunu, onun da sudan yararlanma hakkının bulunduğunu ve belli günlerin ona tahsis edildiğini, ona hiçbir şekilde kötü muamelede bulunmamaları gerektiğini, aksi takdirde başlarına elem verici bir azabın geleceği uyarısını yapmaktadır. Devenin beslenebileceği mekân olarak اَرْضِ اللّٰه ardullâh yani “Allah’ın arzı, yeryüzü” tamlaması kullanılarak, Yüce Allah’ın yarattığı yeryüzünde Allah’ın yarattığı canlıların beslenme hakkının bulunduğu ortaya konulmaktadır.

2. وَلَا تَمَسُّوهَا بِسُوٓءٍ فَيَاْخُذَكُمْ عَذَابٌ قَر۪يبٌ “Ona hiçbir kötülük etmeyin! Yoksa sizi yakın bir azap yakalar.” Bu ifadenin bir benzeri A‘râf 7/73’te “elem verici bir azap” şeklinde geçmektedir. Hz. Sâlih kavmine hitabına devam ederek, söz konusu delile yani Yüce Allah’ın bir âyet olarak belirlediği deveye kötülük etmemeleri gerektiğini beyan etmiş, aksi takdirde çok yakın bir azabın kendilerini yakalayacağını özellikle uyarılarına konu edinmiştir. Azabın yakınlığından maksat, bir sonraki âyette de ifade edildiği gibi “üç günlük” bir zamandır.

Hz. Sâlih, Semûd kavmine hitaben Şu‘arâ’ 26/156’da şöyle bir uyarıda bulunmaktadır: “Sakın ona hiçbir kötülük yapmayın; yoksa sizi büyük bir günün azabı yakalayıverir.” İşte hem bu cümle, hem de yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin son cümlesi aynı mesajı içermekte ve insanların kamu mallarına karşı duyarlı davranmaları gerektiğini, diğer canlıların da bu imkânlardan yararlanma hakkının bulunduğunu içermekte, özellikle ona hiçbir kötülük yapmamaları gerektiğini kendilerine ifade etmektedir. Aksi durumda başlarına korkunç bir azabın geleceğini ve o azabın geleceği günün de korkunç bir mahiyet arz edeceğini belirtmektedir.

Yaratılan her şey yaratıcı için bir işarettir, bir semboldür. Sadece sahibini gösterdikleri için bile yaratılanlar saygıdeğerdir ve yaratılış amaçlarının dışında herhangi bir davranışı hak etmemektedirler. Yüce Allah’ın her bir âyeti saygındır; bu yüzden de saygınlık çerçevesinde bir muamele hak etmektedir. Bu genel yapıya ilave olarak, yorumunu yapmakta olduğumuz konuda da olduğu gibi bir de “Bu size Allah’ın bir âyetidir, delilidir” gibi bir uyarı varsa ona karşı çok daha dikkatli davranmak bir zorunluluktur.

ıı. Hz. Sâlih’in Semûd Kavmine Uyarısı

فَعَقَرُوهَا فَقَالَ تَمَتَّعُوا ف۪ي دَارِكُمْ ثَلٰثَةَ اَيَّامٍ ذٰلِكَ وَعْدٌ غَيْرُ مَكْذُوبٍ “(Semûd kavmi) onu (deveyi) hunharca katletmiş ve (Salih onlara) şöyle demişti: “Yurdunuzda üç gün daha yaşayın; (sonra helak olacaksınız)!” Bu, yalanlanamayacak bir vaattir.”

Âyetteki فَعَقَرُوهَا fe ‘akarûhâ fiili “onu vahşice katletmişlerdi”; فَقَالَ fe kâle fiili “demişti ki”; تَمَتَّعُوا temette‘û emri “kalın, durun”;ف۪ي دَارِكُمْ fî dâriküm tamlaması “sizin evlerinizde”; ثَلٰثَةَ اَيَّامٍ selâsete eyyâmin tamlaması “üç gün”; ذٰلِكَ zâlike kelimesi “işte bu (durum)”; وَعْد va‘dün sözcüğü “(şöyle) bir vaad(dir), söz(dür)”; غَيْرُ مَكْذُوب ğayru mekzûbin ifadesi ise “yalanlanamayan, yalanlanamayacak olan” demektir.

Burada Semûd kavminin azgınca tutumu ve Hz. Sâlih’in kendilerine yönelik azap tehdidi gündeme getirilmektedir.

1.فَعَقَرُوهَا فَقَالَ تَمَتَّعُوا ف۪ي دَارِكُمْ ثَلٰثَةَ اَيَّامٍ “(Semûd kavmi) onu (deveyi) hunharca katletmiş ve (Salih onlara) şöyle demişti: Yurdunuzda üç gün daha yaşayın; (sonra helak olacaksınız)!” Semûd kavmi Hz. Sâlih’in “Yüce Allah’ın devesine kötü bir şey yapmayın; yoksa yakın bir azap sizi yakalar” şeklinde kendilerini uyarmış olmasına rağmen, onlar buna itibar etmemiş ve hemen deveyi katletmişlerdi.

a) فَعَقَرُوهَا “(Semûd kavmi) onu (deveyi) hunharca katletmişti.” İfadenin başındaki فَ fâ/fe edatı ta‘kîbiyye manasında “hemen, zaman geçirmeden” manası vermektedir. Bu arada deveyi katletmeyle ilgili olarak kullanılan عَقَرُوا ‘akarû/‘akara fiili Kur’ân’da hepsi de bu konuyla ilgili olarak beş yerde(24) geçmektedir. Söz konusu fiil bilinen şekliyle bir öldürme değil de “vahşice ve hunharca katletmek, hayvanın ayaklarının kesilerek veya kırılarak yere düşürülmesi, sonra da boğazlanması” manasına gelmektedir.

Bu tür bir işkenceyle hayvan boğazlama işleminin, İslam öncesi Araplarda da var olduğu ifade edilmektedir.(25) Âyette bu tür bir öldürme eylemine dair ayrıntı verilme nedeni, benzer bir barbarlığın ve gaddarlığın başkaları tarafından da yapılmaması gereğini bütün insanlığa kavratmaktır. Konunun ele alındığı A‘râf 7/77, Hûd 11/65, Şu‘arâ’ 26/157, Kamer 54/29, Şems 91/14. âyetlerde de konuyla ilgili olarak hep aynı fiil kullanılmakta ve yapılan işlemin hunharca bir katl eylemi olduğu ortaya konulmaktadır. Bu arada İsrâ’ 17/59’da da bu eylem için zalemû “zulmettiler” fiili kullanılmaktadır.

Şems 91/12. âyette geçen انْبَعَثَ inbe‘ase fiili, o zalim toplumun yaptığı teklifi en azgın olan kişinin kabul edip ileri çıktığı ifade edilmektedir. Yapılan işlemin bütünüyle topluma ait olduğunun en belirgin göstergelerinden biri, işte yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki zamirlerin çoğul getirilmeleridir. Toplumun çok büyük bir kısmı Hz. Sâlih’i yalanlamıştı; bir kişi ileri çıkıp öldürmeyi gerçekleştirmiş olsa da, bu işi bütün toplum kararlaştırdığı için, öldürme eylemi hepsini içerecek şekilde çoğul olarak dile getirilmektedir. Bir eylemi bir grup kararlaştırıp bir kişi yapsa da o eylemden hepsi sorumlu olur. Bu nedenle, kesip öldürme işlemini ifade eden ‘akarû fiili çoğul olarak getirilmiştir.

b) فَقَالَ تَمَتَّعُوا ف۪ي دَارِكُمْ ثَلٰثَةَ اَيَّامٍ “(Sâlih onlara şöyle) demişti: Yurdunuzda üç gün daha yaşayın!” Burada sözü edilen süre tanınması olayı Zâriyât 51/43’tekinden farklıdır; çünkü oradaki ifade daha başlarda onlara verilen süre ile ilgili olarak yorumlanmaktadır. Azgın kavmi Semûd deveyi hunharca katledince Hz. Sâlih kendilerine seslenmiş, artık çok kısa bir zaman yani üç-beş gün daha yaşamalarını, çok çok az zamanlarının kaldığını beyan ederek, yakın azabın kendilerini yakalayacağını haber vermiştir. Âyette geçen دَار dâr kelimesi “ev, barınak, yurt, vatan, memleket” anlamlarına geldiği gibi “dünya” manasına da gelebilir.(26) Dolayısıyla maksat onların bu dünyada çok kısa bir süre yaşayabileceklerini beyandır.

2. ذٰلِكَ وَعْدٌ غَيْرُ مَكْذُوبٍ “Bu, yalanlanamayacak bir vaattir.” Hz. Sâlih, sözünü ettiği üç gün sonra gelecek azabın kesinlikle yalanlanamayacak, inkâr edilemeyecek bir vaad, bir tehdit, bir gerçek olduğunu beyan etmiştir. Burada sözü edilen وَعْد va‘d Yüce Allah’ın Hz. Sâlih’e bildirdiği bir husus olduğu için hem bir vaattir hem de bir çeşit tehdittir. Kaynağı ilâhî bir bilgiye dayalı olduğu için de bunun hiçbir şekilde yalanlanması mümkün de değildir. Bu itibarla âyette geçen غَيْرُ مَكْذُوب ğayru mekzûbin ifadesi “yalanlanamayan, yalanlanamayacak olan” demektir.

c) Semûd Kavminin Akıbeti

Yüce Allah, sûrenin 66-68. âyetlerinde azap emri geldiğinde Hz. Sâlih’i ve beraberindekileri kurtardığını, çok güçlü ve alt edilemez olduğunu beyan ettikten sonra, zulmedenleri korkunç sesin yakaladığını, sanki orada hiç oturmamış olduklarını, yurtlarında diz üstü çökekaldıklarını, nitekim Semûd kavminin gerçekten Rablerini inkâr ettiklerini, sonuçta bunların Allah’ın rahmetinden uzak kıldığını haber vermektedir.

ı. Hz. Sâlih’in ve Beraberindekilerin Kurtarılması

فَلَمَّا جَآءَ اَمْرُنَا نَجَّيْنَا صَالِحًا وَالَّذ۪ينَ اٰمَنُوا مَعَهُ بِرَحْمَةٍ مِنَّا وَمِنْ خِزْيِ يَوْمِئِذٍ اِنَّ رَبَّكَ هُوَ الْقَوِيُّ الْعَز۪يزُ “(Kendilerine azap) emrimiz gelince, Salih’i ve onunla birlikte iman edenleri tarafımızdan bir merhametle (helakten) ve o günün rezilliğinden kurtarmıştık. Şüphesiz ki Rabbin el-kaviyy’dir (çok kuvvetlidir); el-‘azîz’dir (her şeye galip gelendir).”

Âyetteki وَلَمَّا جَآءَ ve lemmâ câe fiili “gelince, geldiği zaman”; اَمْرُنَا emrunâ tamlaması “bizim (azap) emrimiz”; نَجَّيْنَا necceynâ fiili “kurtarmıştık”;صَالِحًا sâlihan kelimesi “Sâlih’i”; وَالَّذ۪ينَ اٰمَنُوا vellezîne âmenû ifadesi “ve iman etmiş kişileri, iman edenleri”; مَعَهُ me‘ahû ifadesi “onunla birlikte”;بِرَحْمَةٍ bi rahmetin kelimesi “bir rahmetle, merhametle”; مِنَّا minnâ ifadesi “bizim katımızdan”; وَمِنْ خِزْيِ ve min hızyi ifadesi “ve rezillikten, zilletten”; يَوْمِئِذ yevmiizin ifadesi “o günün”; اِنَّ رَبَّكَ inne rabbeke ifadesi “muhakkak ki senin Rabbin”; هُوَ huve zamiri “işte sadece ve sadece O”; الْقَوِيّ el-kaviyyü sıfatı “mutlak güçlü(dür)”; الْعَز۪يز el-‘azîzü sıfatı ise “mutlak galip(tir), üstün(dür)” demektir.

Burada Semûd kavminin helaki esnasında Hz. Sâlih’in ve beraberindekilerin kurtarılması gündeme getirilmektedir.

1.فَلَمَّا جَآءَ اَمْرُنَا نَجَّيْنَا صَالِحًا وَالَّذ۪ينَ اٰمَنُوا مَعَهُ بِرَحْمَةٍ مِنَّا وَمِنْ خِزْيِ يَوْمِئِذٍ “(Kendilerine azap) emrimiz gelince, Salih’i ve onunla birlikte iman edenleri tarafımızdan bir merhametle (helakten) ve o günün rezilliğinden kurtarmıştık.” Hûd sûresinin 58. âyetinde de geçtiği gibi, Yüce Allah tıpkı Hz. Hûd’u ve beraberindekileri kurtardığı gibi Hz. Sâlih’i ve onunla birlikte iman etmiş olanları da helakten ve azaptan kurtardığını beyan etmektedir.

a) Konuyla ilgili olarak A‘râf 7/76-77’de şu bilgi yer almaktadır: “(Bunun üzerine haksız yere) büyüklük taslayanlar ‘Biz, sizin inandığınız şeyleri inkâr ediyoruz’ demiş, Rablerinin emrinden çıkmış olarak o dişi deveyi boğazlamışlar ve (alay ederek), ‘Ey Sâlih! Eğer gerçekten peygamberlerden isen tehdit ettiğin azabı bize getir’ demişlerdi.” Anlaşılıyor ki deveyi katletmelerinin ardından Hz. Sâlih’e meydan okuyan Semûd kavmine alay ederek istedikleri helak ve azap gelmişti.

Yüce Allah, Hz. Hûd gibi Hz. Sâlih’in de inkârcı ve azgın kavmine yaptığı pek çok tebliğ ve hatırlatmasına rağmen, onların mevcut durumlarını değiştirmediklerini, kendilerine delil ve ibret olarak sunulan “deve”yi hunharca katlettikleri için helaki ve azabı hakettiklerini dikkatlere sunmakta ve yaşanan korkunç akıbetten Hz. Sâlih’i ve beraberindeki müminleri koruduğunu haber vermektedir.

Burada geçen جَآءَ اَمْرُنَا câe emrunâ ifadesi daha önce ele aldığımız Hûd 11/40 ve 58. âyetlerde de belirttiğimiz üzere, “Yüce Allah’ın helak ve azap emrinin gelmesi” demektir.(27) “İlahi emrin gelişi” onların alaya aldıkları ve hesaba katmadıkları ilahi azap ve helak kararıdır.

Yüce Allah, Hz. Sâlih’i ve onunla birlikte inanmış olanları katından bir merhamet vesilesiyle helakten kurtardığını ifade etmektedir. Âyette sözü edilen “rahmet”, Hz. Sâlih’e iman edenlerin iman nimetine erdirilmeleri ve mümince yaşamaya devamlarının sağlanmasıdır.

b) Âyette geçen وَمِنْ خِزْيِ يَوْمِئِذٍ “O günün zilletinden” ifadesinden maksat, Semûd kavminin helak edildiği o korkunç günün hızy’i yani “zilleti, perişanlığı, rüsvaylığı, usanç vericiliği, rezilliği” demektir.(28) Âyette yer alan خِزْي/ الْخِزْيhızy/el-hızy kelimesi Kur’ân’da 11 kez(29) geçmektedir. Burada geçen يَوْمِئِذ yevmiizin ifadesinin bir benzeri de Me’âric 70/11’de yer almakta ve tıpkı yevmeizin ifadesi gibi “o gün” manasına gelmektedir. Onların başına nasıl bir felaketin geldiği ise bir sonraki âyette ele alınmaktadır.

2. اِنَّ رَبَّكَ هُوَ الْقَوِيُّ الْعَز۪يزُ “Şüphesiz ki Rabbin el-kaviyy’dir (çok kuvvetlidir); el-‘azîz’dir (her şeye galip gelendir).” Yüce Allah’ın bu sıfatlarıya ilgili mesajlar çeşitli âyetlerde zikredilmektedir.(30) Hz. Sâlih azgın kavmine azap ve helak haberini verince, onların alaycılıklarına karşılık Yüce Allah’ın vaadinin gerçek olduğunu, bunu yerine getirmeden الْقَوِيّ el-kaviyy yani son derece kuvvetli, sınırsız bir kudretin sahibi olduğunu, ayrıca da الْعَز۪يز el-‘azîz yani mutlak üstün güç olduğunu, alt edilemezliğini, yüceler yücesi olduğunu kendilerine özellikle hatırlatmıştır. Burada Yüce Allah’ın bu iki sıfatının zikredilmesinin muhtemel sebebi, inkârcı azgınların alaycılıklarını karşılamak ve O’nun mutlak gâlip olduğunu vurgulamaktır.

ıı. Semûd Kavminin Korkunç Akıbeti

وَاَخَذَ الَّذ۪ينَ ظَلَمُوا الصَّيْحَةُ فَاَصْبَحُوا ف۪ي دِيَارِهِمْ جَاثِم۪ينَ كَاَنْ لَمْ يَغْنَوْا ف۪يهَا اَلَآ اِنَّ ثَمُودَا۬ كَفَرُوا رَبَّهُمْ اَلَا بُعْدًا لِثَمُودَ “Haksızlık edenleri de o korkunç ses yakalamış ve sanki orada hiç oturmamışlar gibi yurtlarında diz üstü (hareketsiz) kalmışlardı. Dikkat edin! Şüphesiz ki Semûd (kavmi) Rablerini inkâr etmişlerdi. Dikkat edin! Semûd kavmi (Allah’ın merhametinden) uzak kılınmıştı.”

Buradaki وَاَخَذَ ve ehaze fiili “ve yakalamıştı”; الَّذ۪ينَ ظَلَمُوا ellezîne zalemû ifadesi “zulmedenleri, haksızlık edenleri”; الصَّيْحَة es-sayhatü kelimesi “şiddetli o gürültü, o korkunç ses”; فَاَصْبَحُوا fe asbehû fiili “ve dönmüşlerdi, olmuşlardı”; ف۪ي دِيَارِهِمْ fî diyârihim ifadesi “onların kendi evlerinde”; جَاثِم۪ين câsimîne sözcüğü “dizüstü çökmüş halde”;كَاَنْ لَمْ يَغْنَوْا keen lem yağnev ifadesi “sanki kalmamışlardı, yaşamamışlardı”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”; اَلَا elâ edatı “dikkat edin, bilin ki”;اِنَّ ثَمُودَا۬ inne semûde kelimesi “muhakkak ki Semûd (kavmi)”; كَفَرُوا keferû fiili “inkâr etmişlerdi, nankörlük etmişlerdi”; رَبَّهُمْ rabbehum tamlaması “onların Rabbi, Rabbine karşı”; اَلَا elâ edatı “dikkat edin, bilin ki”;بُعْدًا bü‘den kelimesi “(rahmetten) uzak olsun”; لِثَمُودَ li semûde ifadesi ise “Semûd (kavmi)” demektir.

Burada Semûd kavminin nasıl helak edildiği ve sonrasındaki perişan halleri gündeme getirilmektedir.

1. وَاَخَذَ الَّذ۪ينَ ظَلَمُوا الصَّيْحَةُ فَاَصْبَحُوا ف۪ي دِيَارِهِمْ جَاثِم۪ينَ كَاَنْ لَمْ يَغْنَوْا ف۪يهَا “Haksızlık edenleri de o korkunç ses yakalamış ve sanki orada hiç oturmamışlar gibi yurtlarında diz üstü (hareketsiz) kalmışlardı.” Bu ifadeyle ilgili bazı açıklamalar gerekmektedir.

a) وَاَخَذَ الَّذ۪ينَ ظَلَمُوا الصَّيْحَةُ “Haksızlık edenleri de o korkunç ses yakalamıştı.” Yüce Allah Hz. Sâlih’in kavmini “zalimler” şeklinde nitelendirmektedir. Bunun sebebi, hem inançtaki inkârcılıkları ve alaycılıklarıydı; hem de deveyi hunharca katletmeleriydi. Semûd kavminin sonuyla ilgili detaylı bilgileri A‘râf 7/78’de vermiştik.

Bu kavmin akıbeti noktasında Şu‘arâ’ 26/158’de genel bir ifade şeklinde “Onları bir azabın yakaladığı” beyan edilmekte, bu azap bazı âyetlerde er-racfeh “şiddetli bir sarsıntı”(31), başka âyetlerde ise es-sayhah “şiddetli bir gürültü”,(32) sayha-i vâhıdeh “tek bir gürültü”,(33) es-sâ‘ıkah “yıldırım”(34) ve et-tâğıyeh “azgın bir felaket”(35) kelimeleriyle ifade edilerek, perişan bir hale getirilip(36) yerle bir edildikleri(37) haber verilmektedir. Kur’ân’da 13 kez(38) geçen الصَّيْحَة es-sayhah kelimesi “büyük gürültü”, “korkunç sarsıntı”, “şiddetli deprem”, “ani darbe”, “çığlık” gibi anlamlar içermektedir.

b) فَاَصْبَحُوا ف۪ي دِيَارِهِمْ جَاثِم۪ينَ “Yurtlarında diz üstü (hareketsiz) kalmışlardı.” A‘râf 7/78’de de zikredildiği gibi, helâk edilen Semûd kavminin bu esnada yurtlarında dizüstü, hareketsiz ve cansız kaldıkları, yere serildikleri belirtilerek, nasıl bir çaresizlik yaşadıkları ortaya konulmuş olmaktadır. “Yurtlarında dizüstü (hareketsiz, cansız) kalmışlardı” ifadesi, Hz. Sâlih’in kavmi için olduğu gibi Hz. Şuayb’ın kavmi için de(39) söz konusu edilmekte, her iki azgın kavmin aynı akıbeti paylaştığı beyan edilmektedir.

c) كَاَنْ لَمْ يَغْنَوْا ف۪يهَا “Sanki orada hiç oturmamışlar gibi.” Yüce Allah Hz. Sâlih’in helak edilen kavminin helak sonrasında yurtlarında sanki hiç yaşamamışçasına tam olarak silindiklerini, adeta yerle bir edildiklerini haber vermektedir. Bu korkunç akıbetin bir benzeri de A‘râf 7/92’de geçtiği üzere Hz. Şuayb’ın kavmi için söz konusu edilmektedir. Her iki kavmin de volkanik patlamalarla helak edildikleri, şimdilerde o bölgenin kayalardan oluşan yapısıyla da gözler önüne serilmektedir. Âyette geçen كَاَنْ لَمْ يَغْنَوْا ف۪يهَاۛ ifadesi hem o kavmin “sanki o bölgede hiç yaşamadığını”, hem de orada “sanki zengin olarak hiç bulunmadıklarını” ortaya koymaktadır.(40) Bu cümle her iki manayı da içermektedir.

2. اَلَآ اِنَّ ثَمُودَا۬ كَفَرُوا رَبَّهُمْ اَلَا بُعْدًا لِثَمُودَ “Dikkat edin! Şüphesiz ki Semûd (kavmi) Rablerini inkâr etmişlerdi. Dikkat edin! Semûd kavmi (Allah’ın merhametinden) uzak kılınmıştı.” Hûd sûresinin 60. âyetinde de geçtiği üzere, Hz. Hûd’un azgın kavmi olan ‘Âd için belirtildiği gibi, Yüce Allah Hz. Sâlih’ın azgın kavmi Semûd’un da Rablerini ve O’nun sunduğu sayısız nimetleri inkâr etitklerini, sonrasında helak esnasında ve mahşerde kendilerine bu şekilde seslenileceğini haber vermektedir.

Bu cümlelerde geçen ifadelerle ilgili detaylı bilgileri Hûd 11/60. âyette verdiğimiz için burada aynı şeyleri tekrarlamak istemiyoruz. Sonuç olarak belirtelim ki, Semûd kavmine söylenen son söz şu olmuştu: “Ey Semûd kavmi, ilâhi rahmet, merhamet, nimet, huzur, esenlik gibi değerlerden uzak olun!” Bu ifadenin mesaj olarak benzeri daha önce yorumunu yaptığımız Hûd 11/44 ve 60. âyetlerde geçmişti.

Dipnotlar

• 1 - Âl-i İmrân 3/59. 2 - Âl-i İmrân 3/59. Benzer âyetler için ayrıca bk. Kehf 18/37; Hacc 22/5; Rûm 30/20; Fâtır 35/11; Mü’min 40/67.
  • Âl-i İmrân 3/59 Âl-i İmrân 3/59 Kehf 18/37 Hacc 22/5 Hacc 22/5 Rûm 30/20 Fâtır 35/11 Mü'min 40/67
• 3 - Âl-i İmrân 3/37. Hz. Meryem’in mucize yaratılışı hakkında geniş bir makale çalışması yapmıştık. Bu anlamda bilgi için bk. Okuyan, Kur’ân’da Hz. Meryem Mucizesi, Din Eğitimi Araştırmaları Dergisi, İstanbul, 2005, sayı: XVI, ss. 129-157.
  • Âl-i İmrân 3/37 Âl-i İmrân 3/200 Âl-i İmrân 3/157
• 4 - Zemahşerî, age., II, 391. 5 - Taberî, age., XII, 62. 6 - Semerkandî, age., II, 162; Zemahşerî, age., II, 392; Râzî, age., XVIII, 17.
• 7 - Semerkandî, age., II, 162.
• 8 - Taberî, age., XII, 63; Zemahşerî, age., II, 392; Râzî, age., XVIII, 17-18. 9 - Semerkandî, age., II, 163. 10 - Zemahşerî, age., II, 392.
• 11 - Râzî, age., XXIV, 142.
• 12 - Mü’minûn 23/24. 13 - Mü’min 40/26. 14 - Sâd 38/6-7.
  • Mü'minûn 23/24 Mü'min 40/26 Sâd 38/7
• 15 - Bakara 2/170; Mâide 5/104; A‘râf 7/28; Yûnus 10/78; Hûd 11/53-54, 62, 87; Enbiyâ’ 21/52-53; Lokmân 31/21; Sâffât 37/69-74; Zuhruf 43/21-24.
  • Bakara 2/170 Mâide 5/104 A‘râf 7/28 Yûnus 10/78 Hûd 11/54 Hûd 11/62 Hûd 11/87 Enbiyâ 21/53 Lokmân 31/21 Sâffât 37/74 Zuhruf 43/24
• 16 - Tevbe 9/110. 17 - Hûd 11/62, 110; İbrâhim 14/9; Sebe’ 34/54; Fussılet 41/45; Şûrâ 42/14; Kâf 50/25. 18 - Yazır, age., V, 174. 19 - Râzî, age., XVIII, 18.
  • Tevbe 9/110 Hûd 11/62 Hûd 11/110 İbrâhîm 14/9 Sebe' 34/54 Fussilet 41/45 Şûrâ 42/14 Kâf 50/25
• 20 - Zemahşerî, age., II, 521.
• 21 - Zemahşerî, age., II, 374.
• 22 - Semerkandî, age., II, 163; Taberî, age., XII, 63.
• 23 - Semerkandî, age., II, 164; Taberî, age., XII, 64; Râzî, age., XVIII, 19.
• 24 - A‘râf 7/77; Hûd 11/65; Şu‘arâ’ 26/157; Kamer 54/29; Şems 91/14. 25 - Esed, age., s. 288’de 61. not.
  • A‘râf 7/77 Hûd 11/65 Şu‘arâ 26/157 Kamer 54/29 Şems 91/14
• 26 - Taberî, age., XII, 64; Zemahşerî, age., II, 392; Râzî, age., XVIII, 20.
• 27 - Semerkandî, age., II, 161; Taberî, age., XII, 61; Zemahşerî, age., II, 389.
• 28 - Râzî, age., XVIII, 21. 29 - Bakara 2/85, 114; Mâide 5/33, 41; Tevbe 9/63; Yûnus 10/98; Hûd 11/66; Nahl 16/27; Hacc 22/9; Zümer 39/26; Fussılet 41/16. 30 - Hûd 11/66; Hacc 22/40, 74; Ahzâb 33/25; Şûrâ 42/19; Hadîd 57/25; Mücâdile 58/21.
  • Bakara 2/85 Bakara 2/114 Mâide 5/33 Mâide 5/41 Tevbe 9/63 Yûnus 10/98 Hûd 11/66 Nahl 16/27 Hacc 22/9 Zümer 39/26 Fussilet 41/16 Hûd 11/66 Hacc 22/40 Hacc 22/74 Ahzâb 33/25 Şûrâ 42/19 Hadîd 57/25 Mücâdele 58/21
• 31 - A‘râf 7/78. 32 - Hûd 11/67; Hıcr 15/83. 33 - Kamer 54/31. 34 - Fussılet 41/17; Zâriyât 51/44. 35 - Hâkka 69/5. 36 - Furkân 25/39; Neml 27/51. 37 - Şems 91/14. 38 - Hûd 11/67, 94; Hıcr 15/73, 83; Mü’minûn 23/41; ‘Ankebût 29/40; Yâsîn 36/29, 49, 53; Sâd 38/15; Kâf 50/42; Kamer 54/31; Münâfikûn 63/4.
  • A‘râf 7/78 Hûd 11/67 Hicr 15/83 Kamer 54/31 Fussilet 41/17 Zâriyât 51/44 Hâkka 69/5 Furkân 25/39 Neml 27/51 Şems 91/14 Hûd 11/67 Hûd 11/94 Hicr 15/73 Hicr 15/83 Mü'minûn 23/41 ‘Ankebût 29/40 Yâsîn 36/29 Yâsîn 36/49 Yâsîn 36/53 Sâd 38/15 Kâf 50/42 Kamer 54/31 Münâfikûn 63/4
• 39 - A‘râf 7/91; Hûd 11/94; ‘Ankebût 29/37. 40 - Semerkandî, age., I, 533-534; Taberî, age., IX, 5.
  • A‘râf 7/91 Hûd 11/94 ‘Ankebût 29/37