İnşikâk Suresi

Mekke döneminde risaletin 8. yılında, Şu‘arâ’ ve Neml sûreleri arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 25 âyetten oluşan ve adını ilk âyetteki “yarılmak” anlamındaki انْشَقَّتْ inşekkat kelimesinden alan İnşikâk sûresi, iniş sırasına göre 52, resmî sıralamada ise 84. sûredir.

İnşikâk sûresi, “kıyâmete, mahşere ve amel defterlerine dikkat çekilmesi, suçluların azaba gireceği ve dünyadaki sahte mutluluk gösterilerinin âhirete yansımayacağı” noktalarında resmi sıralamada öncesinde yer alan Mutaffifûn sûresi ile yakın konu birlikteliği içindedir.

Sûrenin ilk beş âyetinde mahşer için gerçekleşecek bazı olaylar “Gök yarıldığı, Rabbine kulak verip hüküm gerçekleştirildiği, yeryüzü genişletilerek yayıldığı, içinde bulunanları atıp boşaldığı ve Rabbine kulak verip hüküm gerçekleştirildiği zaman (insanoğlu yaptıkları ile karşılaşacaktır)” şeklinde gündeme getirilmekte, insanoğlunun ilâhî huzura varacağına dikkat çekilmektedir.

7. âyetten itibaren, sorgulanma öncesinde yapılan bilgilendirmelerde amel defterlerinin verilmesinden söz edilmekte ve amel defterlerini alış şekline göre sonucun şekilleneceği şu şekilde ifade edilmektedir: “Kimin kitabı sağından verilirse, kolay bir şekilde hesaba çekilecek ve sevinçli olarak (inanç) ailesine dönecektir. Kimin de kitabı (amel defteri) sırtının arkasından (arka tarafından) verilirse, derhal yok olmayı isteyecek ve alevli ateşe girecektir.”

13. âyetten itibaren, ateşe atılacak olanların, aslında dünyada mutlu yaşadıkları, Allah’a dönmeyi ummadıkları, fakat Yüce Allah’ın bu tipleri de görmekte olduğu beyan edilmektedir.

16. âyetten itibaren, çeşitli varlıklara yemin edilerek, insanların adım adım yaklaştırıldıkları mahşere dikkat çekilmekte, inkarcıların Kur’ân’ın ilkelerine boyun eğmedikleri, gerçeği yalanlamaya devam ettikleri ve sonuçta Yüce Allah’ın, kalplerinde sakladıklarını bildiği ifade edilmekte ve kendilerine azap edileceği haber verilmektedir.

Son âyette ise iman edip sâlih amel işleyenlerin ise, mahşerde başa kakılmayacak bir ödüle kavuşturulacağı mesajıyla sûre sona erdirilmektedir.

Kıyâmet, mahşer, yargılama ve ödül ya da azapla karşılaşma ifadelerinin ardından, Yüce Allah sûrenin 16-25. âyetlerinde önce çeşitli varlıklara yemin ederek sözü yeniden insanların çeşitli hallerle karşılaşacağına ve yaklaşmakta olan kıyâmete getirmektedir.

Bu arada iman etmeyenlere bunun sebebini sormakta, inançsız insanların yaşayacakları âkıbet hakkında bilgi vererek, elem verici azabı gündeme getirmektedir. En sonunda ise insanların ümidi yitirmemeleri gerektiğini ortaya koyarak, kurtuluşun ilkelerini öğretmektedir.

a) Âhirete Dikkat Çeken Yeminler

Yüce Allah sûrenin 16-19. âyetlerinde “Şafağa, geceye, karanlığın topladıklarına ve dolunay olmuş Ay’a yemin ediyorum” buyurmakta, yeminlerin gerekçeleri olarak da “Siz elbette bir halden bir hale geçeceksiniz” beyanına yer vermektedir.

ı. Dört Varlığa Yemin

فَلَآ اُقْسِمُ بِالشَّفَقِ وَالَّيْلِ وَمَا وَسَقَ وَالْقَمَرِ اِذَا اتَّسَقَ “Hayır! Yemin ederim: Akşamın alaca karanlığına, geceye ve topladığı (örttüğü) şeylere, dolunay halindeki Ay’a ki.”

Âyetlerdeki فَلَآ اُقْسِمُ fe lâ uksimu ifadesi “yemin ederim”; بِالشَّفَقِ bi’ş-şefakı kelimesi “akşamın alaca karanlığına”; وَالَّيْلِ ve’l-leyli ifadesi “ve geceye de (yemin ederim)”;وَمَا وَسَقَ ve mâ veseka ifadesi “ve gecenin derleyip içine topladığı her şeye (yemin ederim)”; وَالْقَمَرِ ve’l-kameri kelimesi “ve Ay’a da (yemin ederim)”; اِذَا اتَّسَقَ ize’tteseka fiili ise “derli toplu, düzgün, muntazam ve tastamam olduğu zaman, dolunay halini aldığı zaman” demektir.

Kur’ân’da çeşitli yemin ifadeleri ve kendilerine yemin edilen varlıklar vardır. İşte bunlardan dört tanesine burada yer verilmektedir. “Kur’ân’da yemin ifadelerinin bulunma nedeni” hakkında Yâsîn 36/2 ve Müddessir 74/32’de genişçe bilgiler vermiştik; bu nedenle aynı bilgileri burada tekrarlamak istemiyoruz.

Kur’ân’da kendilerine yemin edilen varlıkların çeşitlilik arz ettiği bilinmektedir. İşte İnşikâk 84/16-18’de de bu farklı varlıklardan birkaç tanesine yer verilmekte, sonunda ise hayattaki aşamalılık gerçeğine dikkat çekmektedir.

1. Şafak

فَلَآ اُقْسِمُ بِالشَّفَقِ “Dikkat edin! Akşamın alaca karanlığına yemin ederim.” Âyetin izahında iki hususa değinmek istiyoruz:

a) Bu âyette de zikredilen لَآ اُقْسِمُ lâ uksimu ifadesi hakkında ilk geçtiği yer olan Vâkı‘a 56/75’te açıklamalarda bulunmuştuk. Şu kadarını ifadeyle yetinelim: Kur’ân’da sekiz âyette(1) yer almakta olan لَآ اُقْسِمُ lâ uksimu yemin cümlesinin çeşitli anlam ihtimalleri vardır. Bunlar kısaca “muhakkak yemin ediyorum ki”, “yemin ediyorum ki”, “hayır hayır, iş sizin zannettiğiniz gibi değil, yemin ediyorum ki” ve “iş o kadar açık ki, yemin bile etmiyorum” şeklinde ifade edilebilir.

Bu dört değişik ihtimalin her biri kendine göre doğru sayılabilir; ancak âlimlerimizin hemen hemen tamamı لَآ اُقْسِمُ lâ uksimu ifadesini “yemin ediyorum” şeklinde anlamışlardır. Kanaatimiz ve tercihimiz bu yönde olduğu için biz de tercümede bu ifadeye yer verdik.

b) Âyette geçen الشَّفَقِ eş-şefak kelimesi, “güneş batarken gökte görülen kızarıklık, kırmızılık” demektir.(2) İmam Halil b. Ahmed’e göre bu kelime “alacakaranlık, Güneş’in batmasından yatsı vaktine kadarki kızarıklık”,(3) Ferrâ ve İmâm A‘zam’a göre ise “beyazlık” anlamına gelmektedir.(4) Ayrıca Mücâhid’den gelen bir görüşe göre şafak, “gün ışığı”dır; hatta “bütün gün”dür.(5)

Bu kelimenin çift anlamlı kelimelerden olduğu, bu nedenle “kızarıklık ve beyazlık” anlamına geldiği de belirtilmektedir.(6) Ancak genel kanaat, kelimenin “kızarıklık, akşam vaktinden sonraki kırmızlık” anlamına geldiği şeklindedir.(7)

Yüce Allah, bu âyette “akşam vaktinin bitimiyle yatsının başlangıcına kadar olan gökyüzündeki kırmızılığa, alacakaranlığa” veya “oluşan geçici beyazlığa” ya da “bütün güne” yemin etmektedir. Şafak kelimesi, mecâzî olarak “gecenin içinde saklı gündüzleri” ifade etmektedir.(8) Daha sonra gelecek olan el-kamer kelimesiyle birlikte bunun nasıl bir aydınlık oluşturacağını kestirmek zor olmasa gerektir.

Şafak kelimesinin günümüzdeki kullanımında vaktin sabahla ilişkisi bu kelimenin “fecr” anlamında kabul edilmesinden kaynaklanmış olabilir.

2. Gece

وَالَّيْلِ “Geceye (yemin ederim).”

Âyetteki الَّيْل el-leyl kelimesi “gece” demektir. eş-Şafak kelimesi “gün batımındaki kızarıklık veya alacakaranlık” anlamına geldiğine göre, الَّيْل el-leyl kelimesi de bu vaktin bitimiyle başlayan “gecenin ilk saatleri”ni ifade etmelidir. Eğer eş-şafak kelimesi İmam Mücâhid’in dediği gibi, “bütün gün” anlamına geliyorsa, o zaman الَّيْل el-leyl kelimesi de “bütün gece” anlamını verir. Böylece âyetlerde bütün zamanlara yemin edilmiş ve şahitlikleri gündeme getirilmiş demektir.

3. Karanlığın Topladığı Her şey

وَمَا وَسَقَ “Karanlığın topladıklarına (yemin ederim).”

Kur’ân’da sadece burada zikredilen وَمَا وَسَقَ ve mâ veseka ifadesi “gecenin derleyip içine topladığı her şey” anlamına gelmektedir.(9)

“Gecenin topladığı şeyler” ifadesi, elbette gökyüzünün geceleyin görülebilen eşsiz süsleri anlamında “yıldızları” da içerir. Ancak biz bu kelimenin, gecenin topladığı veya sakladığı her ne varsa hepsini içerdiğini düşünmekteyiz. Nitekim veseka fiili, özellikle insanların geceleyin yaptıkları, fakat kaydedilmediğini sandıkları şeylerin de mahşerde deşifre edileceğini, bir anlamda gecenin onların şahitleri olacağını hatırlatmış olmaktadır. Baştaki mâ edatı, cümleye geceyle ilgili bütün gerçekleri içine alan bir anlam zenginliği katmaktadır.

Âyetteki مَا وَسَقَ mâ veseka ifadesi, fiziksel olarak geceyle ilgili bütün nesneleri içerdiği gibi, niyet ve davranış olarak da insanla ilgili bütün hakikatleri kapsamaktadır. Kur’ân’daki yemin ifadelerini eğer “şahit tutmak, tanıklığa çağırmak” şeklinde anlarsak, bu takdirde geceleyin yapılan her davranışın mahşerde şahitliğe çağrılacağı anlamı ortaya çıkar.

Yukarıdaki الشَّفَقِ eş-şafak kelimesine “bütün gün”, الَّيْل el-leyl kelimesine “bütün gece” anlamını verdiğimizde, مَا وَسَقَ mâ vesaka ifadesine de “insanın gündüz ve gece yapıp ettiği her şeyin toplanması” anlamını verebiliriz. Böylece üç varlığa peş peşe niçin yemin edildiği ve aralarındaki anlam ilişkisi ortaya çıkmış ve anlaşılmış olur.

4. Dolunay Halindeki Ay

وَالْقَمَرِ اِذَا اتَّسَقَ “Dolunay halindeki aya da (yemin ederim).” Kur’ân’da sadece burada zikredilen اتَّسَقَ ittiseka fiili “derli toplu, düzgün, muntazam ve tastamam olmak”(10) anlamına gelmektedir.

a) Meseleye davranışların toparlanıp kaydedilmesi anlamında yaklaşırsak şunu da söyleyebiliriz: Gündüz veya gece yapılan, şu veya bu şekilde bir değer veya kötülük ifade eden ve insana ait olan bütün davranışlar toparlanmaktadır. En sonunda bunlar mahşerde gerçeği ortaya çıkartan bir berraklıkta ve olgunlukta ele alınacaktır. Gizli saklı hiçbir şey kalmayacaktır; yapılan kötülükler de yapanın yanına kâr bırakılmayacaktır. Ay’ın dolunay oluşu bu sırların deşifresini ve bütün detaylarıyla ortaya çıkarılacağını simgeleyebilir.

b) Biz, vahyin aydınlığını gündüzleyin güneşin, geceleyin de Ay’ın ışığına benzetiyoruz. Karanlık dünyanın zifiri ve gizem dolu karanlıklarında ayın ışığı elbette çok büyük değer ifade eder. Kötü alışkanlıkların ve insana zarar vermeye dayalı eylemlerin genellikle gecenin karanlığında yapıldığı bilinen bir gerçektir. Gecenin bile Bedir şeklindeki aydınlatıcısı bulunduğuna göre, mahşerde hiçbir gizliliğin söz konusu olamayacağı gerçeği bu âyet grubunda mesaj olarak hatırlanmalıdır. Zaten bir sonraki âyette de insanların aşama aşama âhirete yaklaşmakta oldukları belirtilmektedir.

c) Ay’ın dolunay hali, bir anlamda varlıkların değişimine ve mükemmellik yolundaki olgunlaşma sürecine de işaret etmektedir. Hilâl halinden başlayan bu aşamalar ya da menziller, tıpkı ay gibi gün geçtikçe kalınlaşmaya, parlamaya ve daha çok ışık yansıtmaya dönüşür. Ayda gerçekleşen bu haller gibi hakikatin ışığı da böyle bir seyir takip eder.

Yavaş yavaş başlayan vahiy aydınlığı peyderpey bütün dünyaya yayılmış, çeşitli düzey ve şekillerdeki cehalet karanlıklarını bastırmayı başarmıştır. Târık 86/1-3’teki “gecenin karanlığını delip geçen yıldız” anlamındaki et-târık ve Fecr 89/1-4’teki el-fecr kelimelerinin anlamı da budur. Bütün bunlar ilâhî vahyin insan için gelişen önemini ve vazgeçilmezliğini ortaya koymaktadır.

d) Bu âyetleri zamanın dönüşümü açısından da yorumlayabiliriz: İnsanlar zaman zaman sorunlarla karşılaşabilir, onları çözmek için uğraşıverir. Kimi zaman ümidini dahi yitirmek üzere olabilir. İşte tam da bu sırada, ilâhî yardım dolunay gibi etrafı aydınlatır; böylece ilâhî rızaya bağlı hayatta ümitsizliğe yer olmadığı insanlara kavratılmış olur.

Yüce Allah her bir zorluktan sonra en az bir tür kolaylık yaratacaktır.(11) Dahası her bir zorluğun en az iki kolaylığı vardır.(12) Dolunay, kanaatimizce bu kolaylıkları temsil etmektedir. Dört varlığa yemin edilen bu ayetlerde, yaşanan bazı sıkıntıların kalıcı olmadığı insanlara öğretilmektedir de diyebiliriz.

Yeminlerin Ortak Mesajı

ı. Konuya sıkıntı bağlamında bakarken âyetlerden şu sonucu da elde edebiliriz: Sıkıntılar dünya hayatının imtihan oluşundan kaynaklanmaktadır. Bu nedenle, bazı sorular kısmen kolay, bazıları daha zor olabilir. Sorular da cevapları da standart değildir. Zor olanların altında mağlup olmadan elden gelen fedakârlıklar yapılırsa, sonunda dolunay anlamında ödüller gelecektir. Mekke’nin sıkıntılı ve inananlara adeta zindan olan o zulüm zamanlarının sonunda, Medine döneminde Müslümanlar için dolunay anlamında “Bedir” yaşanmıştır.

ıı. Şimdilerde her Müslüman bu inançla değerlerine sarılmalı ve kaybetme riskinin hiçbir şekilde söz konusu olmadığını bilmelidir. Dahası, dünya hayatını çeşitli boyutlarda sıkıntılarla geçirenler âhiretin kendileri için Bedir olacağını akıllarından çıkarmamalıdırlar. Şafak şeklindeki kızarıklıklar veya gece şeklindeki karanlık günlerin oluşturduğu dünya hayatı, Müslüman için ümitsizlik nedeni olmamalıdır. Çünkü âhiret dolunay olarak onları beklemektedir. Bu durum, tıpkı dünyası ramazan olanın âhiretinin bayram olması gibidir.

ııı. Bu âyetlerde dört varlığa yemin edilmesi ve bunların anlam ilişkisi şöyle de izah edilebilir: Kızarıklıkla başlayan, gece ve karanlıkla devam eden bir sürecin peşinden berrak ve tastamam bir aydınlık gelecektir. Nitekim Mekke’nin cehalet günleri, aşama aşama yerini zifiri karanlıklara bırakmış, insanlık bütünüyle ümidini kesmek üzereyken, vahyin aydınlığıyla buluşturulmuştur.

ıv. İnsanoğlu her zifiri karanlık ortamlarında bile bir aydınlığın bulunduğunu bilmeli, ümitsizliğe kapılmamaldır. Her karanlığın bünyesinde bir aydınlık mutlak surette vardır. Hz. Nûh’un gemisi nasıl ki tufanda bir kurtuluş aracı, bir sığına adası idiyse, vahiy de insanların sıkıntılarını gidermede bir kurtuluş adasıdır, selamet yurdudur, istikamet adresidir.

Vahyi Hz. Peygamber’in örnekliğinde rehber edinen, dünya hayatını vahyin ışığıyla aydınlatan ve mahşerde de ilahi ödüllerle buluşturulacak yiğitlerden olabilmek en büyük niyazımızdır; Rabbim mahcup bırakmasın.

ıı. Aşamaların Sonu: Âhiret

لَتَرْكَبُنَّ طَبَقًا عَنْ طَبَقٍ “Siz elbette bir hâlden (başka) bir hâle geçeceksiniz.”

Âyetteki لَتَرْكَبُنَّ leterkebünne fiili “mutlak surette bineceksiniz, geçeceksiniz, yaşayacaksınız, geçeceksiniz”; طَبَقًا tabekan kelimesi “bir hale, tabakaya, duruma”; عَنْ طَبَقٍ ‘an tabekın ifades ise “bir durumdan (sonra)” demektir.

Yüce Allah, dört değişik kavrama yemin etme gerekçesini, insanların çeşitli hallerle karşılaşacağına bağlamaktadır.

1. Bu ifade ilk anlam olarak insanın yaratılış aşamalarını, yani elementer geçmişini ve biyolojik varlık haline gelme safhalarını ifade edebilir. Özellikle cansız görünen toprak ve onun bitirdiği gıdaların canlanıp biyolojik bir hücreye dönüşmesi, tabakadan tabakaya geçmeyi yeterince açıklamaktadır.

Bitkiden gıdaya, oradan da hücreye geçiş çok önemli bir madde ve canlılık aşamasını göstermektedir. Daha sonra, üreme hücrelerinin yaratılması, hamilelik, doğum, çocukluk, büyüme, gençlik ve yaşlılık, bu hayatın çeşitli aşamalarını oluşturmaktadır. İşte bundan sonra, devreye yeniden diriltilme ve mahşerde hesaba çekilme girecektir.

2. Kur’ân’da t-b-k kökünden gelen tıbâk kelimesi de kullanılmakta ve göklerin yedi kat şeklinde tabaka tabaka yaratıldığı ifade edilmektedir.(13) Bu âyetteki طَبَق tabak kelimesi “hal”, “tabaka”, “uygunluk”, “aşama”, “asır”, “bir şeyi onun gibi başka bir şeyin üzerinde tutmak, “uygun hale getirmek” demektir.(14)

Buradan hareketle, İnşikâk 84/19’daki tabak kelimesi, ruhun manevî olarak yücelmesini, bir makamdan başka bir makama yükselebileceğini ve sonunda ilâhî rızayı kazanmasının mümkün olabileceğini de ifade edebilir.

3. Öte yandan, âyetin mesajı, insanın bir halden başka bir hale geçeceğiyle, yani mahşerle de ilgilidir. Bu ifade, insanların geçirdiği bütün değişimlerden sonra mahşerde Yüce Allah’a ulaşacakları bilgisini vermektedir. لَتَرْكَبُنَّ leterkebünne fiilinin başındaki lâm edatı ve sonundaki şeddeli nûn, bu gerçeğin mutlaka meydana geleceğini ifade etmektedir. Bu olay kesin olarak gerçekleşecektir; başka bir ihtimal akla ziyandır.

Tabak kelimesinin ilkine “âhiret”, ikincisine “dünya” anlamı vererek, âyetteki maksadın, insanoğlunun âhirete ulaşması olduğunu da söyleyebiliriz. İnşikâk sûresinin 6. âyetindeki hitap bütün insanlığa olduğu için bu akıbeti herkes yaşayacaktır. Oradaki mülâkîhi kelimesi de, zaten insanoğlunun Yüce Allah’a kavuşacağını ifade etmektedir. “Onlara ne oluyor da inanmıyorlar?” şeklindeki bir sonraki âyette kastedilen de “âhirete iman” olsa gerektir.

4. Tabakadan tabakaya geçişten maksat, âhirette işlerin zorlaşması ve özellikle cehennemliklere uygulanacak azabın sürekli artması da olabilir. Bir sonraki âyete bakıldığında, bunun bir anlamda tehdit olduğu rahatlıkla görülebilecektir.(15) Cinn 72/17’de belirtilen husus bu anlamın delilidir.

5. İnsanın bilgi ve kültür düzeyindeki değişimi de bu aşamalar arasında sayılabilir. Gün geçtikçe insanın bilgisi, görgüsü ve anlayışı gelişebilir. Her düzeyde ondan istenen davranış özellikleri tanımlanmasını sağlar. Hz. Peygamber’in ifade buyurduğu şu ölümsüz ilke meseleyi ortaya koymaktadır: “İki günü eşit olan aldanmıştır.”(16) Halden hale geçiş ve sürekli olgunlaşmaya çalışmak ise söz konusu gerçeğin Rabb’casıdır.

“Hayat bir güne benzer; sabahı, akşamı, gecesi ve yeniden dirilişi var. İyisi ve kötüsü, acısı ve tatlısı var. Mümini ve kâfiri, sâdıkı ve fâsıkı var. Ama mutlaka bir sonu ve Hesap Günü var.”(17)

Sözün özü şudur: Hangi tür davranışlarla ve hangi kalite düzeyinde yaşanmış olursa olsun, insanın varıp duracağı karar yeri ilâhî huzurdur. Bu âyetin özellikle yeminlerden sonra gelmesi, bu ölümsüz gerçeği dile getirmek içindir.

b) İnkârın Sonuçları

Yüce Allah sûrenin 20-23. âyetlerinde inkarcılara seslenerek neden iman etmediklerini sormakta, sonrasında “Onlar, kendilerine Kur’ân okunduğunda secde de etmezler” beyanı gereği ilahi buyruklara boyun eğmediklerini bildirmekte, “Aksine, bu kâfirler (gerçeği) yalanlıyorlar” ifadesiyle bunların gerçekleri yalanladıklarını beyan ederek şu muhteşem uyarısını zikretmektedir: “Hâlbuki, Allah onların gizlediği şeyleri çok iyi bilir.”

ı. İman Etmemeleri

فَمَا لَهُمْ لَا يُؤْمِنُونَ “Onlara ne oluyor da inanmıyorlar!”

Âyetteki فَمَا لَهُمْ fe mâ lehüm ifadesi “onlara ne oluyor da, neden onlar”; لَا يُؤْمِنُونَ lâ yü’minûn fiili ise “iman etmiyorlar” demektir.

Burada vahyin ilk muhatapları olan Mekkelilerin büyük bir bölümünün iman etmedikleri gündeme getirilmektedir.

Sûrenin başından itibaren dikkat çekilen kıyâmet ve mahşer duruşmalarına dair mesajlar, bazılarının iman etmesine vesile olmayınca, Yüce Allah onlara yönelik olarak soru sormakta ve durumları hakkında bilgiler vermektedir.

Buradaki imânın “inanmak” anlamına geldiğinde şüphe yoktur. Bilinmelidir ki iman, istisnalar içeren ya da bazı şüpheler taşıyan bir mahiyette olmamalıdır. Yüce Allah âhirete imandan söz eden âyetlerde, îmân kelimesini kullandığı gibi, “kesin inanç” anlamına gelen îkân veya yûkınûne fiiline de yer vermektedir.(18) Bu fiil, içerisinde hiçbir şüphenin bulunmadığı bir inancı ifade eder. Bu nedenle, özellikle Mekke’deki bazı inkârcıların dile getirdiği “şüpheci âhiret inancı” kabul edilmez.(19)

1. Önceki âyetlerle bağlantılı olarak ele alınırsa, bu âyetteki sorunun, muhatapların âhirete neden inanmadıklarıyla ilgili olduğu anlaşılır. Bu durumda, kendi hayatlarında ve çevrelerinde her gün defalarca gözlemledikleri değişimin onları ilgilendirmediğini sanmaları eleştirilmektedir.

Bütün yaratılmışlarda bir çeşit değişim ve dönüşüm yaşanırken, insanın bundan istisna edilmesi söz konusu olamaz. Bu nedenle, ilgili gerçeklere aldırmadan âhirete inanmayanların bu tutumu kınanmakta, alaycı bir üslupla onlara bu soru sorulmaktadır.

2. İmânın “inanma”nın yanında “güvenmek”, “güvende olmak” ve “güven vermek” anlamları da vardır. Burada sözü edilen inanmama durumu, Hz. Peygamber’e ve onun tebliğ ettiği esaslara inanmama ile ilgili olabilir. Hatta bir sonraki âyet bunu bir anlamda zorunlu kılmaktadır. Mekke Müslümanlarında derin ve samimi bir inanç bulunuyordu.

Güvenmek ve güven vermek şeklindeki özellikler, onların imanlarında kendini gösteriyor, iman bütün boyutlarıyla hayatlarında izler taşıyordu. İman etmek fedakârlık ve güven demekti; gerekiyorsa malından, ailesinden, şan ve şöhretinden, otoritesinden, makamından ve çevresinden uzaklaşmak, hatta canından bile vazgeçmek demekti.

Bu ve benzer nedenlerle, imanın anlamını iyi bilen Mekke inkârcıları imana yaklaşmıyorlardı. Oysa Hz. Peygamber’in peygamber olduğunun onlar da farkındaydı. Öyle ki, emanet edilmeye değer varlıklarını ona emanet ediyor ve adının peşine el-emîn sıfatını onlar ekliyordu. Yaratıcının Yüce Allah olduğunu itiraf ediyor,(20) ancak O’nun “Rabb” oluşunu, hayatı yönlendiriciliğini, prensipler ve peygamberler göndermesini, sonuçta hayatlarına müdahale edilmesini kabul edemiyorlardı.

3. Buna ilave olarak, فَمَا لَهُمْ fe mâ lehüm ifadesinden hareketle âyet şöyle de yorumlanabilir: “İnanmıyorlar da ellerinde kendi lehlerine bir delilleri mi var?” “Kabul edilebilir bir dayanakları var da, ona mı güveniyorlar?” “Bildikleri bir şey mi var ki, inanmıyorlar?” Bu ifadenin “Ellerinde ne delil var?”, “Ellerine ne geçecek ki”, “Lehlerinde delil var mı ki” şeklinde anlaşılması mümkündür. Meseleyi daha iyi ortaya koymak için konuyla ilgili şu âyetleri delil getirebiliriz:

Kalem 68/37-39: “Yoksa size ait bir kitap var da ondan mı okuyorsunuz? Onda beğendiğiniz her şey sizin için vardır (diye mi yazılı)? Yoksa ‘ne hükmederseniz mutlaka doğrudur’ diye, sizin lehinize olarak tarafımızdan verilmiş, kıyâmet gününe kadar geçerli bir sözleri mi var?”

Tûr 52/41 ve Hâkka 69/47: “Yoksa gayba ait bilgiler yanlarında da onlar mı yazıyorlar?”

İşte bu âyetlerde benzer kabulleri olanlar şiddetli ve alaycı bir şekilde kınanmakta, bu tür anlayışların yanlış olduğu ve sonunun felaket getireceği muhataplara bildirilmektedir. Elbette bu âyetteki soru “inkârî”dir; yani cevabı beklenen bir soru değildir. Bu tür sorular, muhatabı ayıplamak ve yapılan işin mantıksız olduğunu beyan etmek için sorulur.

4. Bu üç görüşü düşünerek âyetteki mesajın müşriklere ve inanmayan herkese yönelik olduğunu rahatlıkla söyleyebiliriz. Yüce Allah, öncelikle müşriklere, sonra da bütün inanmayanlara kendini tevhid ölçülerinde neden tasdik etmediklerini, öldükten sonra diriltilmeye neden inanmadıklarını ve nihayet vahye neden kulak vermediklerini sorgulamalarını onlardan istemektedir. Sorgulayarak karar vermek en sağlıklı yoldur, çünkü önyargısız bir şekilde sorgulayanlar gerçeği mutlaka bulurlar.

ıı. Kur’ân’a Boyun Eğmemeleri

وَاِذَا قُرِئَ عَلَيْهِمُ الْقُرْاٰنُ لَا يَسْجُدُونَ “Kendilerine Kur’an okunduğu zaman secde de etmiyorlar!”

Âyetteki وَاِذَا قُرِئَ ve izâ kurie edilgen fiili “ve kıraat edildiğinde, okunduğu zaman”; عَلَيْهِم ‘aleyhim ifadesi “onlara”; الْقُرْاٰنُ el-kur’ânu kelimesi “Kur’ân, vahiy, mesaj”; لَا يَسْجُدُونَ lâ yescüdûne fiili ise “secde etmezler, boyun eğmezler” demektir.

Burada inkârın dünyadaki bir başka sonucu gündeme getirilmekte, inkarcıların vahye boyun eğmemeleri dikkatlere sunulmaktadır.

Kendilerine Kur’ân okunduğu zaman “secde etmemeleri” demek, ona kulak vermemeleri, boyun eğmemeleri ve ilâhî gerçekleri kabul etmemeleri demektir. Şurası bir gerçektir ki, Mekke müşriklerinin en büyük problemlerinden birisi, kendilerine insan peygamber gönderilmesi noktasındadır. Peygambere inanmamak demek, tebliğ ettiği esaslara da inanmamak demektir. Dolayısıyla onlar imansızlıklarının gereğini yapıyorlar, ilâhî uyarılara değer vermiyorlardı.

Kur’ân Kırâat Edildiğinde Secde Etmemek

1. Âyette sözü edilen “secde etmeme” durumu, öncelikle Kur’ân’a inanmamakla ilgilidir. Kur’ân okununca ilk yapılması gereken şey, kovulmuş şeytandan Yüce Allah’a sığınmaktır.(21) Kıraat bir anlamda zihnin düşünce eylemi olduğu için, saf, arı duru ve önyargısız bir şekilde Kur’ân’a yaklaşılmalıdır. İsti‘âze denen bu sığınma eylemi, aslında zihnin abdestidir. Buna sahip olarak Kur’ân hakkında fikir yürütülmeli, zihnen çalışmalar yapılmalı ve Yüce Allah’ın âyetlerindeki maksadı üzerinde kafa yorulmalıdır.

Tedebbür denen “düşünerek, hissederek, anlam ilişkileri kurarak, satırı okuyup satır arasını görerek, söylenene bakıp söylenmek isteneni anlayarak gerçekleştirilen okuma biçimi” bunu zorunlu kılmaktadır. İşte bu nedenle, Kur’ân kıraat edeceği zaman, Hz. Peygamber bile kovulmuş şeytandan Yüce Allah’a sığınmakla emrolunmuştur.

Kur’ân’ı kıraat edenler şeytanı en çok rahatsız edenlerdir; şeytan da en çok bunlarla uğraşır ve onları Kur’ân’ı düşünmekten uzak tutmaya çalışır. Tam da bu sırada müminler şeytandan korunmak ve arı duru bir zihinle Kur’ân’ı anlamak için Yüce Allah’ın yardımına sığınır ve ilâhî bereketlerden nasiplenmeyi başarırlar.

Kur’ân kıraat edildiğinde secdeye kapanmayan imansızların bu eylemi, şeytandan bağımsız olmamaları, hatta onunla birlikte davranmaları nedeniyledir. Gerçeği Kur’ân’da arayanlar, onun aydınlık dünyasından yararlanabilirler. İmansızların böyle bir duygusu olmadığı için kıraat esnasında ilâhî ilkelere boyun eğmez, kulak vermezler. Çünkü onlar şeytanın temsilciliğine soyunmuşlardır.

2. Âyetteki “secde etmeme” ifadesi, Kur’ân’ı dinlememekle de ilgilidir. A‘râf 7/204’te şu bilgi yer almaktadır: “Kur’ân kıraat edildiğinde, onu (can kulağıyla) dinleyin ve sesinizi kesin ki rahmete eriştirilesiniz.” İnananlar için, Kur’ân okunduğunda yapılması gereken en önemli davranış, “onu can kulağıyla dinlemeleri”dir. İşte inkârcılar bunu yapmadıkları için, Yüce Allah onların kıraat esnasında secde etmediğini, yani vahye ve ilkelerine kulak vermediklerini beyan etmektedir.

3. Âyetteki “secde etmeme” durumu, Kur’ân’ın dinlenilmemesi için gürültü yapılmasıyla da ilgilidir. Nitekim Fussılet 41/26’da şöyle buyurulmaktadır: “İnkârcılar, ‘Bu Kur’ân’ı dinlemeyin, onu karalayıp şamata yapın ki bastırabilesiniz’ dediler.” Kıraat esnasında secde etmeyenler, sadece secde etmemekle kalmadılar, aynı zamanda gürültü yapıp onun duyulmasını engellemeye de çalıştılar. Kur’ân okunurken yapılan gürültülerin bu esas çerçevesinde düşünülmesi ve yapılan bu yanlıştan kurtulma yollarının aranması gereklidir.

4. Âyetteki “secde etmeme” ifadesi, Kur’ân’ın sesinin bastırılmasıyla da ilgilidir. Daha önce zikrettiğimiz Fussılet 41/26’da bu husus dile getirilmektedir. Orada, gürültü yapma isteğinin temelinde Kur’ân’ın sesinin kısılması, duyulmaması ve bastırılması yatmaktadır. Kur’ân’ın etkileyici mesajı ve ilkeleri duyulduğunda, ona karşı konulamayacağı esasından hareketle, inkârcılar Kur’ân’ın sesini bastırmayı maharet saymışlardır.

Günümüzde Kur’ân adına konuşmasına rağmen, sırayı Kur’ân’a hiç getirmeyen, insan kaynaklı fikirleri Yüce Allah’a aitmiş gibi gösteren, dini ilâhî kaynaklı olmaktan çıkartıp, insan kaynaklılığa dönüştüren din anlatımlarının da, bu çerçevede yeniden değerlendirilmesinin zamanı çoktan gelmiştir ve geçmektedir. Din adına Kur’ân gerçeklerinin konuşulduğu yerde, Kur’ân dışında insan kaynaklı fikirler elbette birer iddiadan öteye geçemezler.

Kur’ân okunurken gürültü çıkartılması işleminin günümüzde aldığı şekil bir anlamda gizli şirk ve gizli küfür olarak daha tehlikeli bir hal almıştır. Din adına konuşanlar neyi konuştuğunu ve kim adına konuşmakta olduklarını bilmedikleri ya da bu önemli gerçeği fark etmeye yanaşmadıkları için, Kur’ân’ın indirildiği dönemdeki şamatalara göre bugünküler daha tehlikeli ve sakınılması gereken boyutlardadır.

5. Âyetteki mesajı bir önceki ve bir sonraki âyetle buluşturursak, bu defa anlamın çok daha farklı bir açılım içerdiğini görürüz. İlgili âyetlerde Yüce Allah onların inanmamasından, dolayısıyla hakikati yalanlamalarından söz etmektedir. “Secde etmezler” cümlesine “inanmamak” ve “yalanlamak” ile uyumlu bir anlamın verilmesi de mümkündür.

Bu durumda âyet, “Onlara Kur’ân kıraat edildiğinde onu onaylayıp teslim olmuyorlar” anlamına gelir.(22) Ayrıca bu âyet, ilâhî vahyi onaylamanın iman gereği olduğunu, tasdik etmeyenlerin hakkı yalanlamış olacaklarını ve sonunda elem verici bir azapla karşılaşacaklarını beyan etmiş olmaktadır.

6. Âyetteki “secde etmeme” durumu, secde âyetleri dinlenildiğinde fiziksel olarak secde edilmemesiyle de ilgili görülmüştür. Buradan hareketle, şu rivayet hatırlatılmaktadır: Hz. Peygamber bir gün “Secde et ve Hakk’a yaklaş” anlamındaki ‘Alak 96/19’u okumuş, yanındaki müminlerle birlikte secdeye kapanmış, Kureyşliler ise el çırpıp ıslık çalmışlardı.

Dolayısıyla bu âyet de bu olay üzerine inmiştir. Hatta bu âyetten hareketle, tilavet secdesinin zorunluluğu noktasında İmam Azam’ın kanaat sahibi olduğu, başka bazı âlimlerin ise bunu çeşitli sebeplerle sünnet olarak algıladıkları da kaynaklarda yer almaktadır.(23)

7. Âyetteki “secde etmeme”yi namazla ilişkili görenler de vardır.(24) Bu yaklaşımın bazı sorunlar içerdiğini düşünmekteyiz. Çünkü Kur’ân’da, namazdan ayrı olarak secde edilmesi emri zaten yer almaktadır. Dolayısıyla bu âyetteki secdeyi namazla ilişkilendirmek yeterli delile sahip değildir.

Konuyu fiziksel anlamda secde ile de izah etmek yeterli olmasa gerektir. Çünkü Yüce Allah, bu âyetin hemen öncesinde iman etmeyenlerden söz etmekte ve adeta onları kınamaktadır. İnanmayan birinin ne namazından ne de fiziksel olarak secdesinden söz edilebilir. Onlar için söylenebilecek tek şey, ilâhî buyruklara inanmamaları nedeniyle onlara kulak vermemeleri ve boyun bükmemeleridir.

Sözün özü şudur: Yüce Allah’ın peygamberleri aracılığıyla gönderdiği vahyi imanının ayrılmaz parçası yapmak, onu can kulağıyla dinlemek, anlamak için zihin yormak, hayatında uygulamak ve nihayet ilâhî rızayı elde etmek için boyun bükmek, secde kapsamına girmektedir. Mekke müşriklerinin kınandığı davranış işte bunu gerçekleştirmemiş olmalarıdır.

ııı. Gerçekleri Yalanlamaları

بَلِ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا يُكَذِّبُونَ “Aksine o kâfir olanlar yalanlıyorlar.”

Âyetteki بَل bel edatı “bilakis”; الَّذ۪ينَ كَفَرُوا ellezîne keferû ifadesi “kâfirler, inkar etmiş olanlar”; يُكَذِّبُونَ yükezzibûne fiili ise “yalanlıyorlar” demektir.

Bu âyette Yüce Allah, inkârı hayat tarzı haline getirenlerin gerçekleri yalanladıklarına dikkat çekmektedir.

1. Baştaki بَلِ bel edatı “aksine, tam tersi, bilakis” gibi anlamlara gelmektedir. Bu edatın kullanılmasıyla, aslında hakikatlere inanmaları ve Kur’ân okunduğu zaman onun prensiplerine boyun eğmeleri gerekmesine rağmen, onların bunu yapmadıkları ifade edilmiş olmaktadır.

2. Âyette geçen الَّذ۪ينَ كَفَرُوا ellezîne keferû ifadesi de “küfrü, inkârı veya nankörlüğü hayat tarzı haline getirenler” demektir. Bu ifade, aynı zamanda “inkârda direnenler” veya “inkâra şartlananlar” anlamını da vermektedir. Çünkü hem öncesinde hem de sonrasında söz konusu kişilerin inanç noktasında olumsuz bir tutum sergilemekte ısrarcı oldukları anlaşılmaktadır.

3. Peki, bu nankörler neyi yalanlıyorlardı? Sorunun cevabı iki şekilde verilebilir:

a) Hz. Peygamber’i ve vahyi yalanlıyorlardı. Bu ihtimal Mekkeli inkârcıların peygamberlik kurumuna karşı takındıkları olumsuz tavrı ifade etmektedir. Onlar Hz. Peygamber’i inkâr etmekle, aynı zamanda vahyi, dolayısıyla ilâhî gerçekleri de reddetmiş oluyorlardı. Elçiyi inkâr etmek, tebliğ ettiği şeyleri ve onu göndereni reddetmek demektir. Kur’ân’a göre, bu yalanlama aslında Hz. Peygamber’i değil, Yüce Allah’ın âyetlerini kabul etmemek anlamına gelmektedir.(25)

b) Âhireti inkâr ediyorlardı. Âyetlerin bağlamı bu anlamı daha çok öne çıkarmaktadır. Sûrenin başından beri ele alınan ve üzerine vurgu yapılan konu, inkârcıların âhirete yönelik olumsuz ve dışlayıcı bakışlarıdır. Dolayısıyla, bu tür insanların yalanladığı şeyler denilince, akla ister istemez âhiret inancı gelmektedir.

Âyetin ilk muhatapları olan Mekke müşriklerinin inanç noktasındaki temel sorunlarından biri, bir bölümü âhirete inansa da önemli bir kısmının âhirete hiç inanmaması ya da bu noktada tereddütlü oluşlarıydı. İnanmamak, yalanlamak anlamını da zımnen içerdiği için, Mekkeli nankörlerin yalanladığı ilk değer âhirettir, diyebiliriz.

Âyetin başında da belirttiğimiz üzere, onlar gerçeğe veya âhirete inanıp, vahyin aydınlığı kendilerine ulaştırıldığında onun önünde saygı ile eğilmeliydiler. Ancak bunu yapmak bir yana, tam zıddı hareketleri tercih ederek inkârcı ve saygısız bir tutum sergilemiş olmaları, kendilerinin inkâra nasıl şartlandığını ve yalanlamayı nasıl ilke edindiklerini açıkça ortaya koymaktadır.

Kur’ân vahyinin insanlıkla buluşturulduğu ilk dönemdeki nankörlerin tutumu böyle anlatılırken, sonraki nesillere de benzer yanlışlıklara düşmemeleri noktasında uyarılar yapılıyor demektir. Onların imansız, saygısız, inkârcı ve yalanlayıcı diye nitelendirilmelerine neden olan olumsuz tutum ve davranışlardan uzak durmayanlar, şu veya bu şekilde benzer sonu yaşayabilirler. Bu nedenle, vahyin zaten bütünüyle aydın olan yüzüne benliğimizi çevirmek ve o aydınlıktan yararlanarak hayatı yaşamaya çalışmak imanlı oluşun vazgeçilmezidir.

ıv. Yüce Allah’ın Her Şeyi Bilmesi

وَاللّٰهُ اَعْلَمُ بِمَا يُوعُونَ “Allah onların gizlediği şeyleri çok iyi bilendir.”

Âyetteki وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; اَعْلَمُ a‘lemü kelimesi “gayet iyi bilen(dir)”; بِمَا يُوعُونَ bimâ yû‘ûne fiili ise “gizledikleri şeyleri, topladıklarını” demektir.

Burada müşriklerin tutumlarına karşı Yüce Allah’ın bilgisi gündeme getirilmektedir.

Buradaki يُوعُونَ yû‘ûne fiili tıpkı Me‘âric 70/18’de geçen ev‘â fiilinde olduğu gibi, “gizlemek, toplamak” demektir. Yûsuf 12/76’da geçen vi‘â’/ev‘ıyeh kelimeleri de “içine bir şeyler konulup saklanılan yük, kap, kaplar” demektir. Kelime bu anlamıyla düşünüldüğünde, âyetin maksadı hakkında şunlar söylenebilir: Yüce Allah, inkârcı müşriklerin Allah’ın kitabını ve Rasûlünü yalanlama anlamında gönüllerinde sakladıkları her şeyi çok iyi bilmektedir.(26)

Nankör yalancılar, belki de sadece açıktan yaptıklarının bilindiğini, gizlide kalan duygu, niyet, plan ve davranışlarının bilinmediğini sanabilirler. Gönüllerde saklanan küfür, haset, azgınlık ve düşmanlık türü ne kadar olumsuzluk varsa, Yüce Allah bunların tamamını bilir. Dolayısıyla, âyette O’na hiçbir şeyin gizli kalmayacağı ifade edilmiş olmaktadır.

Yüce Allah’ın her şeyi bilmesi ve görmesi konularını Bakara 2/33 gibi çeşitli âyetlerde detaylı bir şekilde ele almıştık. Burada şu kadarını söyleyelim: Rabbimiz her şeyi bütün ayrıntılarıyla görmekte, bilmekte ve gözetlemektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz İnşikâk 84/23. âyetteki mesaj da Yüce Allah’a hiçbir gizliliğin olmadığı ve O’nun her şeyi çok iyi bildiğidir.

Âyetteki اَعْلَمُ a‘lemü kalıbı, Yüce Allah’ın “daha iyi bilen” veya “en iyi bilen” olduğunu değil, “çok iyi bilen” ya da “tek iyi bilen” olduğunu gösterir. Bu kalıp, insanlar için görecelilik anlamı verse de Yüce Allah için hiçbir varlıkla mukayese doğru ve anlamlı değildir. Bu nedenle, tercümede ve izahta “çok iyi bilendir” ifadesini tercih ettik.

Âyetin başındaki vâv edatını “hâl” anlamına alırsak, devam eden cümleye de “hâl cümlesi” manası verebiliriz. Bu durumda وَاللّٰهُ اَعْلَمُ بِمَا يُوعُونَ “Hâlbuki Allah onların gizlediği şeyleri çok iyi bilendir” âyetini, بَلِ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا يُكَذِّبُونَ “Aksine, kâfirler yalanlıyorlar” şeklindeki bir önceki âyetin açıklayıcısı olarak kabul etmiş oluruz.

Tercihimiz doğrultusunda her iki âyetin anlamı şu şekli alır: “Hâlbuki Allah onların gizlediği şeyleri çok iyi bilmesine rağmen, kâfirler gerçeği yalanlamaktadırlar.” Âyetlerin çeşitli anlam ihtimallerinden yararlanarak vahyin evrensel dünyasını daha yakından tanıma fırsatı vardır. İşte bu yolu takip ederek, âyetlere daha değişik açılardan bakmaya çalışmaktayız.

İnandıkları Yüce Allah’ın neleri bilebildiğini fark edemeyen müşrikler, küçük ve dar akıllarıyla, engin olan ilâhî sistemi kendilerince daraltmaya çalışmaktaydılar. Onlar inandıkları Yüce Allah’ı, O’nun kendisini tanıttığı gibi değil, istedikleri gibi tanımlamaya çalışmakta, dolayısıyla, neyi bilip neyi bilemeyeceği noktasında isabetsiz, yakışıksız, garip ve yetkisiz müdahalelere cüret etmekteydiler. Buna kalkışmak, en hafif ifadesiyle haddini bilmezlikti.

c) Kötülerin ve İyilerin Akıbeti

Yüce Allah sûrenin 24-25. âyetlerinde “Onlara elem verici azabı müjdele!” beyanı gereği inkarcıları azapla müjdelemesini Hz. Peygamber’e emretmekte, son âyette ise müjde içerikli olarak şu bilgilere yer vermektedir: “İman edip sâlih amel işleyenler müstesna. Onlar için başa kakılmayan (arkası kesilmeyen) bir ödül vardır.”

ı. İnkârın Sonu: Elem Verici Azap

فَبَشِّرْهُمْ بِعَذَابٍ اَل۪يمٍ “Onlara elem verici bir azabı müjdele!”

Âyettekiفَبَشِّرْهُمْ fe beşşirhum emri “onları müjdele”; بِعَذَابٍ اَل۪يمٍ bi ‘azâbin elîmin tamlaması ise “elem verici azap ile” demektir.

Yüce Allah, inançsız insanların yaşayacakları âkıbet hakkında bilgi vererek, elem verici azabı gündeme getirmektedir.

İnşikâk sûresi, bütünüyle kıyâmet ve sonrasında yaşanacakları inkâr edenlere verilen çeşitli cevap cümlelerinden oluşmaktadır. Özellikle inanmayanların yaşayacakları âkıbete de dikkat çekilerek, bir anlamda kurtuluş yolunun öncelikle imandan geçtiğine vurgu yapılmaktadır.

Azap nedenleri ve şekillerinden söz eden âyetlerden sonra, Yüce Allah -Kur’ân’ın “mesânî oluşu” gereği- konuyu kurtuluşun yolunu göstermeye getirmekte, imanın ve sâlih amelin sonucunu gözler önüne sermektedir. Bununla Yüce Allah, son çarenin iman ve sâlih amel olduğuna dikkat çekmektedir.

Âhireti inkâr eden, orada yaşanacakları hafife alan, hesabı anlamsız gören, dahası bu hayatın bir muhasebesinin yapılacağını akla ziyan sanan nankör insanlar, inkâr ettikleri âlemde büyük bir azap ile karşılaşacaklardır. Azabın اَل۪يم elîm oluşu devamlılığı nedeniyledir.(27) Bu azap, bir anlamda hafifletilmeyecek olması sebebiyle de bu ismi almış olabilir.

Bir önceki âyette, nankör müşriklerin gönüllerinde sakladıkları çeşit çeşit olumsuz düşünce veya gizlice yaptıkları fitne ve kötülüklerin birer karşılığı olarak, Yüce Allah Hz. Peygamber’e, onları elem verici bir azapla müjdelemesini (!) emretmektedir. Onlar, Yüce Allah’ın zamana yemin ederek vurgulamasına rağmen, âhireti ve bütün ilâhî gerçekleri inkâr etmiş, o buyruklar karşısında boyun bükmeyi değil, yalanlamayı tercih etmişlerdi.

Bu ifadenin benzerleri çeşitli âyetlerde(28) yer almakta, yandaşlarıyla veya kafadarlarıyla birlikte, şen şakrak geçirdikleri dünya hayatının sonunda onları bu müjdeli (!) azap beklemektedir. Azabın müjdelenmesi demek, azabı inkâr edenlerle alay edilmesi demektir. Âhiret hayatını alaycı üslupla hafife alanlarla, hak ettikleri şekilde alay edilecektir. İşte bu alaycı karşılık, daha dünyadayken azabın haber verilmesi aşamasında başlatılmaktadır.

ıı. İmân - Sâlih Amelin Sonu: Başakakılmayan Ödül

اِلَّا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَهُمْ اَجْرٌ غَيْرُ مَمْنُونٍ “İman edip iyi işler yapanlar başkadır; onlar için başa kakılmayan (kesintisiz) bir ödül vardır.”

Âyetteki اِلَّا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا illellezîne âmenû istisnası “iman edenler, iman etmiş kişiler hariç”; وَعَمِلُوا ve ‘amilû fiili “ve yapmış (olanlar), işlemiş (olanlar)”; الصَّالِحَاتِ es-sâlihâti kelimesi “iyi ve yararlı işler”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlar için vardır, onlar için olacaktır”; اَجْرٌ ecrun kelimesi “(şöyle) bir ödül, mükâfat”; غَيْرُ مَمْنُونٍ ğayru memnûnin ifadesi ise “başa kakılmayan, kesintisiz” demektir.

Burada iman ve salih amel sahiplerinin muhatap kılınacağı ödül gündeme getirilmektedir.

Bu âyetin benzerleri Fussılet 41/8 ve Tîn 95/6’da da geçmektedir. Bakara 2/25’te geniş bir şekilde açıkladığımız üzere, Kur’ân, inancı ve davranışı birbirini tamamlayan, inancıyla davranışı uyumlu olan, özü, sözü ve pratik uygulamaları çelişmeyen insanlar yetiştirmek ister. Bu itibarla “iman” ve “sâlih amel” denen iki değer Müslümanın olmazsa olmaz iki parçasıdır; biri olmadan diğeri yaşayamaz. Onun için zaman zaman bu konular yer değiştirilerek bizlere sunulmaktadır.

1. اِلَّا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ “İman edip sâlih ameller işleyenler müstesna.” Bakara 2/25’te de ele aldığımız üzere, Kur’ân’da pek çok âyette “iman” ile “sâlih amel” peş peşe gelmiştir. Buralarda önce “iman”, sonra “sâlih amel” zikredilmiştir. Âyetlerde vurgulanan husus, imanın iman olabilmesi için sâlih amel yapılmasının gerekliliğidir.

İman-amel ilişkisinde yaşanan mezhep tartışmalarına girmeden, bu değerlerin birlikteliğinin “ışık-gölge, ateş-ısı, güneş-ısı ve güneş-ışık” ilişkisi gibi olduğunu belirtmekle yetiniyoruz.

Âyetlere bu anlamın verilmesi için tabii ki metnin de müsait olması gerekmektedir. “İman edenler” ve sonrasında gelen “salih ameller işleyenler (iyi ve yararlı işler yapanlar)” cümlesi istisna edatından sonra sıralanmaktadır. Bu yüzden, elem verici azaptan kurtulmanın bu iki değerle birlikte mümkün olacağı beyan edilmektedir.

İman ve sâlih amel konusunun ele alındığı âyetleri İsrâ’ 17/9, Kehf 18/2 ve Tâhâ 20/75 ışığında anlamak gerekir. Orada iman ile sâlih amel arasında atıf edatı kullanılmamakta, adeta imanın iman olabilmesi sâlih amele bağlanmaktadır.

Meseleye böyle yaklaşmanın imanı daha doğru, daha aktif, verimli, üretken, hayatın içinde ve kapsamlı bir şekilde anlamaya katkı sağlayacağını düşünmekteyiz. Aksi takdirde, bugün olduğu gibi, amelden yoksun bir iman anlayışının kuru bir iddiadan ibaret kalarak toplumu sarabileceği tehlikesi daima gündemde olacaktır. İmanı amelden, yani davranıştan bağımsız kabul edenler varsa da biz bunun yeterli ve ikna edici referanslara sahip olmadığını düşünüyoruz.

Bakara 2/3’te de beyan edildiği gibi, imân, “inanılması gereken bütün değerlere inanmak, inanılan değerlere güvenmek, kendini güvende hissetmek ve çevreye güven vermek” demektir. İmân, hayır içerikli her şeyin öncülüdür; imansız yapılan davranışlara “sâlih amel” denemez.

Bir davranışın “ibadet” adını alması gibi “makbul” olabilmesi de inanarak yapılmasına bağlıdır. Bir okula kayıt yaptırmadan nasıl ki oranın diploması alınamazsa, imansız yapılan bir işten de sevap beklenemez. Bu tür davranışlara dünyada sevap verilmeyeceği gibi âhirette de bir ödül karşılığından söz edilemez.

“Sâlih amel”, bir kötülüğün, yerini iyiliğe bırakmasına vesile olan işlerdir. Sâlih amel, toplumsal yararı olan, sadece yapanına değil, çevreye de katkısı olan eylemlerdir. Bu nedenle, imanın, toplumsal bir boyutunun olduğunun delillerinden biri, işte Kur’ân’daki bu tür ifadelerdir.

Bu bakış açısıyla İnşikâk 84/25. âyeti yeniden incelemek ve anlamak durumundayız. Amelin en hayırlısı, şüphesiz ki Allah yolunda yapılandır. Böyle olursa, imanlı olarak ve Allah rızasını kazanmak için yapılan işe “sâlih amel” denilir. Sâlih amele sahip müminlere verilecek ödül ise devam eden cümlede yer almaktadır.

2. لَهُمْ اَجْرٌ غَيْرُ مَمْنُونٍ “Onlar için başa kakılmayan (arkası kesilmeyen) bir ödül vardır.” Taberî buradaki اَجْر ecr kelimesine “sevap” anlamı vermiştir ki, sonuç aynı kapıya çıkmaktadır.(29) غَيْرُ مَمْنُونٍ ğayru memnûn tamlaması ise “başa kakılmayan, eksilmeyen, hesapsız, kesintisiz, boğaza takılmayan” gibi anlamlara gelmektedir.

Bu haliyle söz konusu ifade, cennet nimetlerinin niteliği hakkında bilgilenmemizi sağlamaktadır. Cennet nimetleri devamlıdır,(30) kesintisizdir ve engellenemezdir.(31) Cehennemdeki yiyecek ve içecekler ile cennet nimetlerinin bir bölümü hakkında Ğâşiye 88/5-16’da bilgiler yer almaktadır.

İnşikâk sûresinin son âyetindeki مَمْنُونٍ memnûnin kelimesinin asıl anlamı “başa kakmak, eziyet edilmek” şeklindedir. Müddessir 74/6’da açıkladığımız gibi bu kökten kelimeler Kur’ân’da 27 yerde geçmekte ve “başa kakmak”,(32) “lütfetmek”,(33) “karşılıksız vermek”,(34) “helva”,(35) “zaman”(36) gibi anlamlarda kullanılmaktadır. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette söz konusu kelime fiil olarak geçmektedir.

Kur’ân’da bu kelime, yapılan infakın karşılığında insanlara eziyet edenlerin kınandığı bir bağlamda kullanıldığı gibi,(37) Müslüman oluşlarını bir minnet aracı haline getirenlerin kınanması bağlamında da(38) daha başka anlamlarda da kullanılmaktadır. Ancak, cennet ödülünü açıklayan konumdaki anlamı, ödülün ilâhî iradeye bağlılığını, başkası tarafından sevk ve kontrol edilemediğini, dahası, başa kakmak ve eziyete konu edinmek gibi bir durum arz etmeyeceğini ifade etse gerektir.(39)

Kur’ân’ın doğru anlaşılabilmesinde çok önemli ilkelerden biri olan, “sebep-sonuç ilişkisi” içerisinde âyetleri anlama metodu, bu sûrede de açık bir şekilde ortaya konulmaktadır. İmanlı olarak sâlih amel işlemek veya sâlih amel işleyerek iman sahibi olmak “sebep”, başa kakılmayan kesintisiz cennet ödülüyle buluşturulmak ise “sonuç”tur. Cennetin kesintisiz ve eziyetsiz ödülleriyle buluşmanın yolu, sâlih amel işleyerek imanlı olmaktan geçer.

Bazı âlimlerimiz, sûrenin bu son âyetinin başındaki illâ edatının “ve” anlamına geldiğini, dolayısıyla âyetin önceki âyetlerle bir anlam ilişkisinin bulunmadığını ifade etmişlerdir.(40) Bu yaklaşım da doğru olabilir; nitekim böyle bakıldığında da sonuç değişmemekte ve sâlih amel içerikli imanın, insanı kurtuluşa erdireceği mesajı yine verilmiş olmaktadır.

Dipnotlar

• 1 - Vâkı‘a 56/75; Hâkka 69/38; Me‘âric 70/40; Kıyâmet 75/1, 2; Tekvîr 81/15; İnşikâk 84/16; Beled 90/1.
  • Vâkı‘a 56/75 Hâkka 69/38 Me‘âric 70/40 Kıyâmet 75/1 Kıyâmet 75/2 Tekvîr 81/15 İnşikâk 84/16 Beled 90/1
• 2 - İbn Fâris, age., II, 507; Ferrâ, age., III, 251. 3 - Halil b. Ahmed, age., V, 45. 4 - Ferrâ, age., III, 251. İmâm Azam’ın görüşü için de bk. Semerkandî, age., III, 561; Zemahşerî, age., IV, 714. 5 - Semerkandî, age., III, 561. 6 - Taberî, age., XXX, 119. 7 - Râzî, age., XXXI, 108-109; Kurtubî, age., XIX, 180-181.
• 8 - İslâmoğlu, age., s. 1238’de 11. not.
• 9 - Halil b. Ahmed, age., V, 191; Ferrâ, age., III, 251; İbn Fâris, age., IV, 925; Yazır, age., IX, 87.
• 10 - Halil b. Ahmed, age., V, 191.
• 11 - Talâk 65/2, 3, 4, 7. 12 - İnşirâh 94/5-6.
  • Talâk 65/2 Talâk 65/3 Talâk 65/4 Talâk 65/7 İnşirâh 94/6
• 13 - Mülk 67/3; Nûh 71/15. 14 - Halil b. Ahmed, age., V, 108; Ferrâ, age., III, 251-252; Yazır, age., IX, 88.
  • Mülk 67/3 Nûh 71/15
• 15 - Taberî, age., XXX, 125. 16 - Bu rivayeti Deylemî’nin Hz. Ali’den merfu olarak zayıf bir isnatla naklettiği belirtilmektedir. Rivayetin teknik olarak aidiyetinde şüphe varsa da, anlamının son derece isabetli olduğunda şüphemiz yoktur. Nitekim insanları hayırdan yana teşvik eden bu rivayet, Müslümanın hayatında durağanlığa ve yeterlilik rehavetine yer olmadığını ifade etmektedir. (Bk. İsmail b. Muhammmed el-‘Aclûnî, Keşfu’l-Hafâ ve Müzîlü’l-İlbâs ‘an Meştehera mine’l-Ahâdîs ‘alâ Elsineti’n-Nâs, Beyrut, 1988, s. 233.)
• 17 - İslâmoğlu, age., s. 1238’de 14. not.
• 18 - Bakara 2/4; Neml 27/3; Lokmân 31/4. 19 - Kehf 18/35-36; Fussılet 41/50; Câsiye 45/32.
  • Bakara 2/4 Neml 27/3 Lokmân 31/4 Kehf 18/36 Fussilet 41/50 Câsiye 45/32
• 20 - Yûnus 10/31; Mü’minûn 23/84-89; ‘Ankebût 29/61, 63; Lokmân 31/25; Zümer 39/38; Zuhruf 43/9, 87.
  • Yûnus 10/31 Mü'minûn 23/89 ‘Ankebût 29/61 ‘Ankebût 29/63 Lokmân 31/25 Zümer 39/38 Zuhruf 43/9 Zuhruf 43/87
• 21 - Nahl 16/98.
  • Nahl 16/98
• 22 - Bu yorum için bk. İslâmoğlu, age., s. 1238’de 16. not.
• 23 - Rivayet için bk. Zemahşerî, age., IV, 715; Râzî, age., XXXI, 112. 24 - Kurtubî, age., XIX, 184-185.
• 25 - En‘âm 6/33.
  • En‘âm 6/33
• 26 - Taberî, age., XXX, 126.
• 27 - Semerkandî, age., III, 562.
• 28 - Âl-i İmrân 3/21; Nisâ’ 4/138; Tevbe 9/3, 34; Lokmân 31/7; Câsiye 45/8; İnşikâk 84/24.
  • Âl-i İmrân 3/21 Nisâ 4/138 Tevbe 9/3 Tevbe 9/34 Lokmân 31/7 Câsiye 45/8 İnşikâk 84/24
• 29 - Taberî, age., XXX, 126.
• 30 - Ra‘d 13/35. 31 - Vâkı‘a 56/33. 32 - “Başa kakmak” anlamında kullanımlar için bk. Bakara 2/262, 264; Şu‘arâ’ 26/22; Fussılet 41/8; Kalem 68/3; Müddessir 74/6; İnşikâk 84/25; Tîn 95/6. 33 - “İhsan etmek” anlamında kullanımlar için bk. Âl-i ‘Imrân 3/164; Nisâ’ 4/94; En‘âm 6/53; Yûsuf 12/90; İbrâhîm 14/11; Tâhâ 20/37; Kasas 28/5, 82; Sâffât 37/117; Tûr 52/27. 34 - Sâd 38/39; Muhammed 47/4. 35 - “Helva” anlamında kullanımlar için bk. Bakara 2/57, 264; A‘râf 7/160; Tâhâ 20/80. 36 - Tûr 52/30. 37 - Bakara 2/262, 264. 38 - Hucürât 49/17. 39 - Benzer değerlendirmeler için bk. Semerkandî, age., III, 562; Râzî, age., XXXI, 112.
  • Ra‘d 13/35 Vâkı‘a 56/33 Bakara 2/262 Bakara 2/264 Şu‘arâ 26/22 Fussilet 41/8 Kalem 68/3 Müddessir 74/6 İnşikâk 84/25 Tîn 95/6 Âl-i İmrân 3/164 Nisâ 4/94 En‘âm 6/53 Yûsuf 12/90 İbrâhîm 14/11 Tâhâ 20/37 Kasas 28/5 Kasas 28/82 Sâffât 37/117 Tûr 52/27 Sâd 38/39 Muhammed 47/4 Bakara 2/57 Bakara 2/264 A‘râf 7/160 Tâhâ 20/80 Tûr 52/30 Bakara 2/262 Bakara 2/264 Hucurât 49/17
• 40 - Kurtubî, age., XX, 186.