Vâkı‘a Suresi

Mekke’de risaletin 8. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 96 âyetten oluşan, adını ilk âyetinde “meydana gelen olay” anlamındaki الْوَاقِعَة el-vâkı‘ah kelimesinden alan Vâkı‘a sûresi, inişe göre 50, resmî sıralamada ise 56. sûredir.

Vâkı‘a sûresi, resmî sıralamada öncesinde bulunan Rahmân sûresiyle yakın konu ilişkisine sahiptir. Her iki sûre âdeta birbirinin devamı niteliğindedir. Rahmân sûresinde insanoğlunun iki ana gruba ayrılacağı ve mahşer şartlarında iyilerin cennete gideceği, orada kendilerine sunulacak nimetlerin adeta listesi verilmekte, benzer şekilde Vâkı‘a sûresinde de konuyla ilgili detay bilgiler yer almaktadır. İnkârcılara sunulacak cehennemin özelliklerine her iki sûrede de değinilmektedir. Bu arada insanın yaratılışıyla alakalı bilgiler ve Yüce Allah’ı tesbîh etmenin gerekliliği de iki sûrenin ortak konuları arasında sayılabilir.

Vâkı‘a sûresi, Son Saat’e dikkat çeken bir mesajla başlamakta, mahşer şartlarında insanların üç gruba ayrılacağı, bunların “sağın adamları”, “solun adamları” ve “ödülde önde olanlar” şeklinde belirlenmektedir. Aslında bu da ana grup olarak “iyiler” ve “kötüler” diye ikiye ayrılabilir.

10. âyetten itibaren, “hayırda önde olanların ödülde de önde olacakları” ifade edilerek, bunların Hakk’a yaklaştırılmış yiğitler olduğu ifade edilmekte, onlara cennette verilecek nimetler sayılmaktadır. Ardından “amel defteri kendisine sağ taraftan verilecek olanlar” gündeme getirilmekte, onlara ikram edilecek cennet nimetleri sayıldıktan sonra, “amel defterini sol taraftan alacak olanlar” dile getirilmekte ve onların mahşerde yaşayacağı korkunç akıbete dikkat çekilmektedir.

57. âyetinden itibaren, başlayan bölümde Yüce Allah’ın kudretini ortaya koymak bakımından şu dört konu başlığı hakkında bilgiler verilmektedir:

1. İnsanı nasıl yarattığı,

2. Tarım ürünlerini nasıl inşa ettiği,

3. Suyu nasıl yağdırdığı ve

4. Ateşi nasıl var ettiği.

75. âyetinden itibaren, konu çok ilginç bir yemin ifadesiyle başlatılmakta ve söz vahye getirilmekte, vahyin kaynağına ve değerine değinilmekte, ayrıca insanların vahiy ile irtibatı sorgulanmaktadır.

83. âyetten itibaren, sûrenin son grup âyetinde ise insanların son anları hakkında bilgi verilmekte, burada da üç grup insanın ölüm sonrasına dair kısa bilgiler sunulduktan sonra, Vâkı‘a sûresi Yüce Allah’ı tesbîh emriyle sona erdirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 11-26. âyetlerinde mahşerdeki üç insan grubunun “ilki” yani “hakka yakınlaştırılmış olan es-sâbikûn adı verilen yiğitler”e mahşerde verilecek çeşitli nimetlere dair bilgiler vermektedir.

a) Sâbikûn Denilen Öncülerin Ödülleri -I-

Yüce Allah, sûrenin 11-21. âyetlerinde üç grubun ilkini gündeme getirmekte, söze sâbikûn dediği ve yarışı önde bitiren öncülerle başlamaktadır. Bir kısmı önceki nesillerden, az bir bölümü de sonrakilerden oluşan bu yiğitlerin nimet cennetlerinde mücevherlerle işlenmiş tahtlara yaslanacağını haber vermektedir.

Ardından, “çevrelerinde, kaynağından çıkan (suyla dolu) testiler, ibrikler ve kadehler bulunan uzun ömürlü gençler dolaşır ki, o (içecekten) dolayı başları döndürülüp ağrıtılmaz; akıllarını da gidermezler” beyanına yer verilmektedir.

Daha sonra, “Kendilerine beğendikleri türden (her çeşit) meyve(ler) ve canlarının çektiği kuş etleri (verilecektir)” ifadesi gereği cennetliklere sunulacak ikramların sınırsızlığına adeta dikkat çekilmektedir.

ı. Nimet Cennetleri ve Süslü Tahtlar

اُو۬لٰٓئِكَ الْمُقَرَّبُونَ ف۪ي جَنَّاتِ النَّع۪يمِ ثُلَّةٌ مِنَ الْاَوَّل۪ينَ وَقَل۪يلٌ مِنَ الْاٰخِر۪ينَ عَلٰى سُرُرٍ مَوْضُونَةٍ مُتَّكِـ۪ٔينَ عَلَيْهَا مُتَقَابِل۪ينَ “Bu kişiler, nimet cennetlerinde (Allah’a) yakınlaştırılanlardır. Çoğu önceki (ümmet)lerdendir. Birazı da sonraki (ümmet)lerdendir. Karşılıklı olarak yaslanacakları mücevherlerle işlenmiş tahtlar üzerinde (ağırlanacaklar)dır.”

Buradaki اُو۬لٰٓئِكَ ülâike işaret ismi “işte bunlar”; الْمُقَرَّبُونَ el-mukarrabûne kelimesi “yakınlaştırılmış olanlar(dır)”; ف۪ي جَنَّاتِ النَّع۪يمِ fî cennâtu’n-na‘îmi tamlaması “nimetlerle dolu cennetlerde (olacaklar(dır)”; ثُلَّةٌ sülletün kelimesi “bir kısmı”; مِنَ الْاَوَّل۪ينَ mine’l-evvelîne kelimesi “öncekilerden(dir)”; وَقَل۪يلٌ ve kalîlün sözcüğü “ve azı, az kısmı ise”; مِنَ الْاٰخِر۪ينَ mine’l-âhırîne sözcüğü “sonrakilerden(dir)”;عَلٰى سُرُرٍ ‘alâ sürurin kelimesi “tahtlar üzerinde”; مَوْضُونَةٍ mevdûnetin sözcüğü “mücevherle işlenmiş”; مُتَّكِـ۪ٔينَ müttekiîne kelimesi “yaslanmış olanlar olarak”; مُتَقَابِل۪ينَ mütekâbilîne kelimesi ise “karşılıklı bir şekilde” demektir.

Burada sâbikûn denilen “öncü yiğitlere” sunulacak cennet nimetlerinin bir kısmı hatırlatılmaktadır.

1. اُو۬لٰٓئِكَ الْمُقَرَّبُونَ ف۪ي جَنَّاتِ النَّع۪يمِ “Bu kişiler, nimet cennetlerinde (Allah’a) yakınlaştırılanlardır.” Bu kişiler Yüce Allah’ın huzurunda O’na yakınlaştırılmış, en yüksek mertebeye ve makama erdirilmiş olacaklardır. Aynı zamanda bulunacakları yer de nimetlerle dolu cennetlerdir.

Âyetteki الْمُقَرَّبُونَ el-mukarrabûne kelimesi Hz. İsa için kullanıldığı gibi,(1) ebrâr adı verilen “yiğit kullar” için de kullanılmaktadır.(2) Bu kelime sadece insanlar için değil, meleklerin sıfatı olarak da getirilmektedir.(3) Bu kullanımlarda ve Vâkı‘a 56/88’de geçen el-mukarrabûne kelimesinin çok özel ve ayrıcalıklı kullara ait bir sıfat olduğunda, hem Yüce Allah’a hem de nimetlere yakınlık manasına geldiğinde şüphe yoktur. Ancak iki âyette ise bu defa söz konusu kelime sözlük manasıyla büyücülere vaad edilerek “(iktidardakilere, Firavun’a) yakın kılınanlar” anlamında da zikredilmektedir.(4)

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyet grubunda sözü edilenlere verilecek nimetler bağlamında öncelikle nimetlerle dolu cennetler söz konusu edilmektedir. Bu nimetlerin nelerden oluşacağı ise devam eden âyetlerde madde madde sıralanmaktadır.

2. ثُلَّةٌ مِنَ الْاَوَّل۪ينَ وَقَل۪يلٌ مِنَ الْاٰخِر۪ينَ “Çoğu önceki (ümmet)lerdendir. Birazı da sonraki (ümmet)lerdendir.” Buradaki ثُلَّةٌ sülletün kelimesi “çoğu”, “önemli bir kısmı”, “kalabalık kısmı” gibi anlamlar vermektedir. Sâbikûn adı verilen kişilerin çoğunluğunun önceki nesillerden olduğu, az bir kısmının ise sonrakilerden oluşacağı beyan edilmektedir.(5)

Bazı âlimlerimiz bu ifadelerde sözü edilenlerin bütün insanlıkla değil de son ümmetle ilgili olduğunu, sâbikûn denilenlerin çoğunun sahâbîler ve tâbiîler gibi bu ümmetin ilk nesillerinden, azının ise nispeten daha sonrakilerden oluşacağını belirtmişlerdir.(6) Bu yorum çok isabetli değildir; çünkü sûrenin yedinci âyetindeki hitap geneldir, tüm insanların üç gruba ayrılacağı mesajını içermektedir.

İnsanlık tarihinin ne kadar eskiye gittiği bilinememekte, hatta ne kadar peygamber gönderildiği bile tam olarak tespit edilememektedir. Hz. Âdem’den Hz. Muhammed’e gelinceye kadar ne kadar insan yaratılmışsa onlara bu âyetlerde “öncekiler” denmekte, haliyle sayının ne kadar kabarık olduğu sadece buradan bile anlaşılabilmektedir.

Kaldı ki cennete gidecek kişiler sadece bunlar da değildir. Daha yoğunluklu bir oran ashâbu’l-yemîn veya ashâbu’l-meymeneh adı verilen kişiler için söz konusudur. Dolayısıyla bu âyet indirildiğinde sahâbîlerin üzüldüğü, ardından 39-40. âyetler geldiğinde sevindikleri gibi rivayetler gerçeği yansıtmaktan uzaktır.

3. عَلٰى سُرُرٍ مَوْضُونَةٍ مُتَّكِـ۪ٔينَ عَلَيْهَا مُتَقَابِل۪ينَ “Karşılıklı olarak yaslanacakları mücevherlerle işlenmiş tahtlar üzerinde (ağırlanacaklar)dır.” Bu âyetlerde sâbikûn adı verilen yiğitlerin cennetlerdeki oturuş yerleri ve pozisyonları dile getirilmektedir.

a) Bu yiğitlerin cennetlerde oturacakları tahtlar, sandalyeler veya köşkler karşılıklı olarak sahiplerine mutluluk verici bir nitelik arz edecektir. Çünkü sürûr kelimesinin kök anlamında bu husus vardır. Ayrıca bu tahtların altın, inci, yâkût ve elmas gibi mücevherlerle de işlenmiş olacağı beyan edilmektedir.(7)

Âyetteki سُرُر sürur kelimesi serîr kelimesinin çoğuludur ve “sedirler, tahtlar, koltuklar” anlamlarına gelmekte, beş âyette(8) cennetlikler için kullanılmakta, sadece Zuhruf 43/34’te dünyadaki sedirler manasında zikredilmektedir. Kur’ân’da sadece bu âyette geçen مَوْضُونَةٍ mevdûnetin kelimesi “mücevherlerle işlenmiş” manasına gelmektedir.

b) Sâbikûn adı verilenlerin cennetlerde oturma şekilleri ise hem tahtlara yaslanmış bir şekilde, hem de karşılıklı olarak şekillenecektir. Bu durum, “Birbirlerine kardeş bir şekilde tahtlar üzerinde karşılıklı (oturacaklardır)” beyanıyla Hıcr 15/47’de zikredilmektedir. Ayrıca Sâffât 37/42-44’te iki âyeti içerecek şekilde “Nimet cennetlerinde tahtlar üzerinde karşılıklı (otururlarken kendilerine türlü türlü) meyveler ikram edilmiş olacaktır” ifadesiyle dile getirilmektedir.

Kur’ân’da 8 kez(9) geçmekte olan مُتَّكِـ۪ٔين müttekiî(û)ne kelimesi “yaslananlar, yaslanmış olanlar, nimetlenenler” manasına geldiği, çünkü nimetlenen kişinin böyle durumda huzur içinde olacağı beyan edilmektedir.(10) Âyetteki مُتَقَابِل۪ين mütekâbilîne kelimesi ise Kur’ân’da dört kez(11) geçmekte ve cennetliklerin oturup yaslandığı tahtlardaki durumu anlatmak üzere “karşılıklı olarak” manasını vermektedir. Maksat cennetteki tarifsiz ve sınırsız rahatı ve huzuru ifade etmektir.

Önemli olan husus dünya hayatında süslü ve şatafatlı bir şekilde yaşamak, gününü gün etmek değildir. Akıllı Müslüman mahşerdeki mücevher süslü tahtlara oturup yaslanabilmeyi başarandır. Buradaki sahte ve geçici süslere aldanıp ebedî âlemdekileri kaybetmek akıl kârı bir tercih ve tutum olamaz.

Öte yandan, dünyada birbirinin derdiyle dertlenip birbirlerinin yüzlerine bakanlar, mahşerde cennet nimetleri içerisinde birbirilerinin yüzüne bakacak şekilde ağırlanacaklardır. Cennet arkadaşlıklarını buradan başlatabilmek çok büyük bir bahtiyarlıktır.

ıı. İçecek Dağıtan Görevliler

يَطُوفُ عَلَيْهِمْ وِلْدَانٌ مُخَلَّدُونَ بِاَكْوَابٍ وَاَبَار۪يقَ وَكَاْسٍ مِنْ مَع۪ينٍ لَا يُصَدَّعُونَ عَنْهَا وَلَا يُنْزِفُونَ “Çevrelerinde, kaynağından çıkan (suyla dolu) testiler, ibrikler ve kadehler bulunan uzun ömürlü gençler dolaşır. O (içtiklerinden) dolayı başları ağrıtılmaz; sarhoş da olmazlar.”

Buradakiيَطُوفُ yetûfu fiili “dolaşır”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onların üzerlerinde, yanlarında, çevrelerinde”; وِلْدَانٌ vildânün kelimesi “genç(ler), gençlik”; مُخَلَّدُونَ muhalledûne sözcüğü “ölümsüzler, yaşlanmayanlar, yaşı değişmeyenler”; بِاَكْوَابٍ biekvâbin kelimesi “testilerle”; وَاَبَار۪يقَ ve ebârîka kelimesi “ve ibriklerle”; وَكَاْسٍ ve ke’sin sözcüğü “ve kadehle”;مِنْ مَع۪ينٍ min ma‘înin kelimesi “su gözesinden”; لَا يُصَدَّعُونَ lâ yusadde‘ûne edilgen fiili “başları ağrıtılmaz”; عَنْهَا ‘anhâ ifadesi “ondan dolayı”; وَلَا يُنْزِفُونَ ve lâ yünzifûne edilgen fiili ise “ve akılları gidermez, kendini kaybetmezler” demektir.

Bu âyetlerde sâbikûn adı verilen öncülere cennette verilecek nimetlerin adeta sayım dökümü yapılmaktadır.

1. يَطُوفُ عَلَيْهِمْ وِلْدَانٌ مُخَلَّدُونَ “Çevrelerinde uzun ömürlü gençler dolaşır.” Âyette dikkat çekilen husus, sâbikûn adı verilen yiğitlerin çevrelerinde içecek servisi için hiç yaşlanmayan genç görevlilerin dolaşacak oluşudur.

İnsân 76/19’da da benzeri geçen bu ifadede maksat, genç cennet görevlilerinin hizmet için cennetliklerin çevresinde dolaşacaklarıdır. يَطُوفُ عَلَي yetûfu ‘alâ, وِلْدَانٌ vildânun ve مُخَلَّدُونَ muhalledûne kelimelerinin anlamı hakkında orada açıklamalar yapacağımız için aynı şeyleri tekrarlamak istemiyoruz.

İnsân 76/15’te cennetliklerin çevrelerinde gümüşten kapların ve billurdan kupaların dolaştırılacağı beyan edilmektedir. İnsanların çevrelerinde bu tür kapların ve kupaların dolaştırılması, bu işle görevli bazı özel varlıkları akla getirmektedir. Söz konusu varlıklara Tûr 52/24’te “hizmete adanmış gençler” anlamında ğılmân, yorumunu yapmakta olduğumuz Vâkı‘a 56/17’de, ayrıca İnsân 76/19’da ise “ölümsüz gençler” anlamında vildân denmektedir. Ğılmân ve vildân kelimeleri hakkında Tûr 52/24’te bilgi verdiğimiz için burada kısa hatırlatmalarla yetineceğiz.

Bu âyette sözü edilen mesajın cennet görevlileriyle değil de bizzat cennetliklerle ilgili olduğu da ifade edilmektedir. Buna göre maksat “cennetliklerin hep genç kalacakları, yaşlanmayacakları ve ölmeyecekleri”dir.(12) Sonraki âyetlerde ve özellikle Zuhruf 43/70, Tûr 52/24 ve İnsân 76/1, 19 gibi âyetlerdeki mesajla birlikte düşünüldüğünde maksadın cennetliklerden ziyade cennetteki görevlilerle ilgili olduğu görüşü öncelik arz etmektedir.

2. بِاَكْوَابٍ وَاَبَار۪يقَ وَكَاْسٍ مِنْ مَع۪ينٍ “Kaynağından çıkan (suyla dolu) testiler, ibrikler ve kadehlerle.” Cennetteki bu görevlilerin ellerinde saf su gözelerinden doldurulmuş testiler, ibrikler ve kadehler (kupalar) bulunacaktır. Bu su kaplarının yapıldığı madde hakkında Zuhruf 43/70 ve İnsân 76/15-16’da bilgi verilmekte ve bunların altından, gümüşten ve billurdan inşa edilmiş olacakları haber verilmektedir.

Zuhruf 43/71, İnsân 76/15 ve Ğâşiye 88/14’te de geçen اَكْوَاب ekvâb sözcüğü ise “kadehler” manasına gelmekte ve cennetlerdeki ikram servisleriyle ilgili araçları ifade etmektedir. Kur’ân’da sadece bu âyette geçen اَبَار۪يقَ ebârîk kelimesi “ibrikler, su kapları” manasına gelmekte, çeşitli âyetlerde(13) zikredilen كَاْسٍ ke’s kelimesi “kadeh” manasını verirken, Kur’ân’da dört kez(14) zikredilen مَع۪ين me‘în sözcüğü ise “su kaynağı, dupduru su gözesi, göze” demektir.

Cennetteki kâfûr adı verilen su kaynaklarından fışkırtacak olanlar(15) sadece bununla sınırlı tutulmayacak, adı selsebîl olup karışımı zencebîl olan sudan da kendilerine ikram edilecek,(16) ayrıca Yüce Allah onlara özel içeceklerden oluşan sunum imkânları da bahşedecektir.(17) Bu arada hakka yaklaştırılmış olanların, karışımı tesnîmden olan halis bir içecekten içirilecekleri de müjdelenmektedir.(18) Bütün bunların dışında cennette dört çeşit ırmağın bulunacağı ve bunların cennetliklere ikram edileceği de haber verilmektedir.(19)

3. لَا يُصَدَّعُونَ عَنْهَا وَلَا يُنْزِفُونَ “O (içtiklerinden) dolayı başları ağrıtılmaz; sarhoş da olmazlar.” İşte sayılan bunca içeceğin özelliği insanların başını ağrıtmaması, sarhoşluk vermemesi, akılları gidermemesi ve kendilerini kaybetmemeleridir. Yüce Allah’ın dünyada haram kıldığı içkiler bu sayılan sıkıntıları da beraberinde getirdikleri için yasaklanmışlardı. Oysa mahşerde her türden içilecek meşrubat insanlara ikram edilecek; ancak bunların insanlara hiçbir şekilde olumsuz etkisi ve zararı dokunmayacaktır.

Benzer içerikte olmak üzere Sâffât 37/45-47’de de şöyle buyrulmaktadır: “Onlara pınardan (doldurulmuş) berrak, içenlere lezzet veren kadehler dolaştırılacaktır. İçtiklerinde ne sersemletme (baş ağrısı) vardır ne de onunla sarhoş olurlar.” Muhammed 47/15’te dile getirilen “İçenlere lezzet veren hamr (meşrubat) ırmakları” ifadesi de bu anlamda değerlendirilmelidir.

Dünya hayatında garibanların dertleriyle ilgilenip onların açlık ve susuzluklarını giderenler, ihtiyaç duyulan konularda çareler üretenler mahşerde bunun karşılığını fazlasıyla alacaklardır. Fıtratına yabancılaşmayan, aklını, kalbini ve gönlünü arı duru tertemiz muhafaza edenler, mahşerde bu defa cennet ödülleriyle buluşturulacak ve kendilerine en kaliteli malzemeden üretilen araçlarla hizmet sunulacaktır.

ııı. Çeşitli Meyveler ve Etler

وَفَاكِهَةٍ مِمَّا يَتَخَيَّرُونَ وَلَحْمِ طَيْرٍ مِمَّا يَشْتَهُونَ “Tercih ettikleri meyve(ler), canlarının çektiği kuş et(ler)i.”

Buradaki وَفَاكِهَةٍ ve fâkihetin kelimesi “ve meyve(ler)”;مِمَّا يَتَخَيَّرُونَ mimmâ yetehayyerûne ifadesi “tercih ettikleri şeylerden”; وَلَحْمِ طَيْرٍ ve lahmi tayrin tamlaması “ve kuş eti”;مِمَّا يَشْتَهُونَ mimmâ yeştehûne fiili ise “canları çektiği şeylerden” demektir.

Bu âyetlerde sâbikûn denile cennetliklere verilecek nimetlerin yiyecek, yani gıda kısmı gündeme getirilmektedir.

1. Tercih edecekleri türden her ne meyve varsa kendilerine ikram edileceği gibi, canlarının çekeceği kuş eti de onlara verilecektir. Burada iki âyette özetlenen bu gıdaların başka açılımları çeşitli âyetlerde vardır.

Ancak konuyu özetlemek bakımından sadece iki âyeti hatırlatmakla yetinelim: Zuhruf 43/71’de şöyle buyrulmaktadır: “Orada canların çekeceği ve gözlerin hoşlanacağı her bir şey vardır.” Sadece sayılanlar değil, hiçbir canın bilemeyeceği türden nice nice gözaydınlıklarının onlar için gizlendiği, sürpriz olarak bekletildiği de Secde 32/17’de müjdelenmektedir.

Kur’ân’da 11 kez(20) geçen فَاكِهَة fâkiheh kelimesi “meyve, taze yemiş, her tür meyve” anlamına gelmekte, yenen her bir nimetin tazeliğini ve lezzetli oluşunu ifade etmektedir. Âyette fâkiheh kelimesinin seçilmesinin muhtemel bir nedeni, dünyadaki fedâkârlıklarının “meyve”sini mahşerde alacaklarını beyan olabilir. Cennet nimetleri bağlamında âyette geçen لَحْمِ طَيْرٍ lahmi tayrin tamlaması “kuş eti” manasına gelmekte ve sadece bu âyette zikredilmektedir.

Kuş etinin özelikle zikredilmesinden hareketle, bunun dünya şartlarında ender bulunan nimetlerden olduğunu söyleyebiliriz. Sâbikûn denilen yiğitler için dünya hayatında nadir ulaşılabilen nimetler mahşerde sıradan gıdalar olarak kendilerine ikram edilecektir. En türden uç örnekler verilerek cennette herhangi bir kısıtlamanın olmayacağı insanlara aktarılmak istenmektedir.

2. Râzî’nin de ifade ettiği gibi, bu âyetlerde hem cennet nimetleri hakkında bilgi verilmekte, hem de dünya hayatında doğru beslenmenin nasıl olacağı öğretilmektedir. Buna göre önce su içilmeli, ardından meyve yenmeli, en sonunda da diğer gıdalar tüketilmelidir.(21) Bu tür sonuçlar Kur’ân ile hayatın her alanda buluşturulmasının bir örneğidir. Elbette yemekte bu sıralama dinen bir kural değildir; ancak Rabbimiz cennetteki sıralamayı böyle yaptığına göre bundan dünya hayatı için sonuç çıkarmakta bir sakınca olmamalıdır.

b) Sâbikûn Denilen Öncülerin Ödülleri -II-

Yüce Allah, sûrenin 22-26. âyetlerinde sâbikûn denilen cennetliklerin dünyada yapıp ettiklerinin karşılığı olarak saklı inciler gibi güzel gözlü hurilerle birlikte olacaklarını kendilerine müjdelemektedir.

Ardından, “O (cennet)lerde ‘selâm selâm’ (karşılıklı esenlik dileği)nden başka herhangi bir boş söz de günaha sokan bir (laf) da işitmezler” ifadelerine yer verilerek cennetlerde esenlik dileğinden başka bir herhangi bir boş ve günaha sokan bir söz işitmeyecekleri de bildirmektedir.

ı. Saklı İnciler Gibi Huriler

وَحُورٌ ع۪ينٌ كَاَمْثَالِ اللُّؤْلُؤِ۬ الْمَكْنُونِ جَزَآءً بِمَا كَانُوا يَعْمَلُونَ “Saklı inciler gibi güzel gözlü huriler yaptıklarının bir karşılığı olarak kendilerine (verilecektir).”

Buradaki وَحُورٌ ع۪ينٌ ve hûrun ‘înun tamlaması “ve güzel gözlü huri(ler)”;كَاَمْثَالِ keemsâli kelimesi “benzerleri gibi”; اللُّؤْلُؤِ۬ الْمَكْنُونِ el-lü’lü’i’l-meknûni tamlaması “saklı inci(lerin)”; جَزَآءً cezâen kelimesi “karşılık olarak”; بِمَا كَانُوا يَعْمَلُونَ bimâ kânû ya‘melûne ifadesi ise “yapmış oldukları şeylere (karşılık)” demektir.

Burada sâbikûn denilen cennetliklere verilecek cennet arkadaşları bağlamında huriler gündeme getirilmektedir.

1. وَحُورٌ ع۪ينٌ كَاَمْثَالِ اللُّؤْلُؤِ۬ الْمَكْنُونِ “Saklı inciler gibi güzel gözlü huriler (kendilerine verilecektir).” Sâbikûn’a verilecek cennet nimetlerinin üçüncüsü de “saklı inciler gibi güzel gözlü hûriler”dir.

a) Duhân 44/54’te de belirttiğimiz üzere, Kur’ân’da dört kez(22) geçen حُور hûr kelimesi “beyaz olmak, beyazlaşmak” anlamındaki haver/ahver kökünden türetilmiş olan havrânın çoğuludur. Türkçe’de tekili için kullanılan “hûrî” kelimesi bu kalıpta Arapça’da yoktur. Bu sözcük, “gözünün beyazı çok beyaz, siyahı da çok siyah olanlar veya kalpleri, nefisleri ve gözleri güzel olanlara” denilir.(23) Araplar, çölde yaşayan kadınların aksine şehir hanımlarının ten beyazlığını ifade etmek için havâriyyât kelimesini kullanırlar. Dilciler “hûri” için “beyaz tenli, gözünün beyazı saf, siyahı koyu ve yuvarlak, göz kapakları ince ve nazik” tasvirini yapmışlardır. Bir anlayışa göre “hûri” ceylan gözlü, yani gözünün tamamı siyah olan demektir ki böylesine insanlarda rastlanmaz(24). Kur’ân’da dört kez(25) geçen ve üç ayette(26) hûr kelimesiyle birlikte zikredilen ع۪ين ‘în kelimesi ise “güzel, iri ve kara gözlü” demektir.(27) Bu kelime Rahmân 55/72. âyette ise “çadırlarda iskân edilmiş” anlamındaki maksûrât kelimesiyle beraber yer almaktadır.

Sâffât 37/48, Sâd 38/52 ve Rahmân 55/56. ayetlerde hûr kelimesi kullanılmamasına rağmen “güzel bakışlarını eşlerinden ayırmayan kadınlar” anlamındaki kāsırâtü’t-tarfi ifadesiyle birlikte Rahmân 55/70. âyette “iyi huylu güzel kadınlar” anlamında hayrâtün hisânun ifadesinin hurileri nitelendirdiği genellikle kabul edilmektedir. Ayrıca “huriler”, Nebe’ 78/33’te “göğüsleri yeni oluşmuş yaşıt kızlar” anlamındaki kevâibe etrâben şeklinde açıklanmaktadır ki bu yorum ayetlerin bağlamına açıkça ters olduğu için doğru kabul edilmemelidir. Vâkı‘a 56/37’de “eşlerine düşkün iffetli yaşıt kızlar” anlamında ‘uruben etrâben nitelemesiyle de ifade edilmiştir. Bakara 2/25, Âl-i İmrân 3/15 ve Nisâ 4/57’te geçen “tertemiz eşler” anlamındaki ezvâcun mutahharatün ifadesiyle de hûrilerin kastedildiği belirtilmiştir.(28)

Vâkı‘a 56/23’te hûriler, yüksek değerinden ötürü saklanan ve bir anlamda kıskanılan inciye benzetilirken Sâffât 37/49’da gün yüzü görmemiş ve el değmemiş taze yumurtaya, bir anlayışa göre sedefinden çıkarılmamış beyaz inciye(29), Rahmân 55/58’de de yakut ile mercana benzetilmiştir. Ayrıca Vâkı‘a 56/36’da hûrilerin bâkire oldukları yani başkaları için ödül olmadıkları ve Rahmân 55/56, 74’te cennetteki eşlerinden önce kendilerine hiçbir insanın ve hiçbir cinnin dokunmadığı belirtilmektedir.

Duhân 44/54 ve Tûr 52/20. ayetlerde زَوَّجْنَا zevvecnâ fiilinden sonra bâ/bi cer harfinin gelişi bu tezvîc denen eşleştirmenin “nikahlamak” veya bilinen anlamıyla cinsel içerikli “evlendirmek” değil de “birbirine yaklaştırmak”, “tek olanı bir başkasıyla çift yapmak” manasına geldiği bazı müfessirlerimiz tarafından dile getirilmektedir. Esasında söz konusu fiilinin bilinen anlamda “nikahlamak, evlendirmek” manasındaki kullanımından söz eden Ahzâb 33/37’de bâ/bi cer harfinin kullanılmadığı gözden kaçırılmamalıdır.(30)

Cennetteki eşleştirmeler dünyadaki gibi cinsel içerikli değildir; çünkü aynı ödüller erkeklere de kadınlara da verilecektir. Anlaşılan o ki orada cennetliklere sadece ve sadece kendilerine tahsis edilen eşler verilecek, ancak bu bir evlendirme gibi olmayacak, Hicr 15/47’de de beyan edildiği gibi “cennet kardeşliği” şeklinde gerçekleşecektir.

Ayrıca Zuhruf 43/67’de muttakiler dışında kalanların birbirlerine düşman olacakları belirtilirken de muttakilerin kardeş olacakları mesajı verilmek istenmektedir. Vâkı‘a 56/7’de de ifade edildiği gibi, orada eşler ve eşleştirmeler olacaktır. Ancak bu aynı ödülü hak edenler için kullanılan bir ifade olarak kadın ve erkek bütün cennetlikleri içerecek şekilde anlaşılmak durumundadır.

b) Kur’ân’a dört kez(31) geçen ع۪ين ‘în kelimesi ise “güzel gözlü” demektir.(32) اللُّؤْلُؤِ۬ الْمَكْنُونِ el-lü’lü’ü’l-meknûn tamlaması ise “saklı inci” demektir ve güzel, iri gözlü hurilerin saklı, muhafazalı, Rahmân 55/72’de ifade edildiği gibi, sağa sola bakmayan, bir anlamda bakışlarını işlerine özel kılan yapıda oluşlarını ortaya koymaktadır. Cennet ödülleriyle ilgili bu tamlama Dühân 44/54 ve Tûr 52/20’de de zikredilmektedir.

Kur’ân’da bu konudaki âyetleri anlamada çok önemli bir husus vardır: Cennet eşleri sanıldığı gibi bir cinsel obje olarak görülmemelidir. Bu arada unutulmamalıdır ki konuyla ilgili ayetlerde geçen ve büyük çoğunlukla cinsiyet içerikli yorumlara sahne olan etrâb, kevâ‘ıb ve hûr kelimelerinin dişili ile erkeği aynıdır; dolayısıyla bunlarda cinsellik manasına gelebilecek yorumları tek anlam olarak vermemek gerekmektedir.

Dahası, sâbikûn adı verilen yiğitler sadece erkeklerden oluşmayacağı ve içlerinde kadınlar da bulunacağı için bu ödüllerin kadınlara da verileceği gözden uzak tutulmamalıdır. Bu durumda ödülleri vildân ve ğılman adı verilen görevliler bağlamında cinsellikten uzak bir yapıda kabullenmek daha doğru olsa gerektir.

Rahmân 55/56’da detaylı bir şekilde ele aldığımız üzere, cennet eşleriyle birlikte olmanın anlamı dünya hayatındaki gibi cinsellik içermese gerektir. Oradaki birliktelik daha çok beraber olmanın kişiye vereceği huzur üzerinden düşünülmeli, arkadaşlık boyutuyla ele alınmalıdır. Çünkü cinsellik dünya hayatının bir konusudur; bir imtihan alanıdır ve neslin devamının gereğidir.

Sayılan bu hususların hiçbiri cennette söz konusu olamayacağı için, oradaki birliktelikleri hem kadınlar hem de erkekler için Yüce Allah’ın ihsan ve ikram edeceği birlikte olunacak güzel eşler olarak anlamak diğer yoruma göre daha isabetli olsa gerektir.

Rahmân 55/56’da bu konuda etraflı bilgiler verdiğimiz için burada daha fazla detaya girmek istemiyoruz.

2. جَزَآءً بِمَا كَانُوا يَعْمَلُونَ “(Bütün bunlar) yaptıklarının bir karşılığı olarak (onlara verilecektir).” Bu âyet, cennetliklerin öncüleri olan sâbikûna bu ödüllerin neden verileceğini ortaya koymakta ve gerekçeyi “dünyadaki fedakârlıklarının karşılığı” olarak belirlemektedir.

ıı. Boş Söz Değil, Sadece Selâm İşitmeleri

لَا يَسْمَعُونَ ف۪يهَا لَغْوًا وَلَا تَاْث۪يمًا اِلَّا ق۪يلًا سَلَامًا سَلَامًا “O (cennet)lerde ‘Selam, selam’dan başka bir söz de boş söz de günaha sokan bir (laf) da duymazlar.”

Buradaki لَا يَسْمَعُونَ lâ yesme‘ûne fiili “işitmezler”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”; لَغْوًا lağven kelimesi “ne bir boş söz”;وَلَا تَاْث۪يمًا velâ te’sîmen sözcüğü “ne de günaha sokmak, ne de günaha sokan bir söz”; اِلَّا ق۪يلًا illâ kîlen kelimesi “(şu) sözden başka”; سَلَامًا سَلَامًا selâmen selâmen kelimeleri ise “selâm, selam, esenlik dileği” demektir.

Burada sâbikûn adı verilen cennetliklere sunulacak bir başka nimet türü hatırlatılmaktadır.

Cennetliklerle ilgili bu iki âyet, Meryem 19/62’deki ifadenin kısa da olsa bir açılımı, Tûr 52/23 ve Nebe’ 78/35’deki ifadelerin ise bir benzeridir.

1.لَا يَسْمَعُونَ ف۪يهَا لَغْوًا وَلَا تَاْث۪يمًا “O (cennet)lerde boş söz de günaha sokan bir (laf) da duymazlar.” Bu konuda Meryem 19/62’de açıklamalar yapmıştık. Kısaca şu hususu hatırlatmakla yetinelim: Yüce Allah, Ğâşiye 88/11’de “Orada boş bir söz işitmezler” buyurarak, ödül yeri olan cennetin bir başka özelliğini tanıtmaktadır.

Cennette boş söz, gereksiz iş ve yalan gibi olumsuz davranışlar yoktur. Önceki âyetlerde dile getirildiği üzere içtikleri meşrubat saçma şeyler konuşmaya ve günah sözler söylemeye neden olmayacak, içenleri günaha da sokmayacaktır.(33) Bir kez de Tûr 52/23’te geçen تَاْث۪يمًا te’sîm(en) kelimesi “günaha sokmak, günahkâr yapmak” anlamına gelmekte, cennetteki meşrubatta böyle bir özelliğin bulunmadığı beyan edilmektedir.

Kur’ân’da dokuz kez(34) geçen اللَّغْو el-lağv kelimesi, “boş ve anlamsız söz” demektir. Buradan hareketle lağv, bir taraftan “hakikatı ve aslı olmadığı için”, diğer taraftan da “faydasız veya zararlı olduğu için terk edilip ortadan kaldırılması görev olan lüzumsuz şeyler”dir.(35)

Dünyada lağv denen “boş sözler”den kaçınmak, boş şeylerle karşılaşınca oradan uzaklaşmak mümin olmanın gerekleri arasında sayılmaktadır.(36) İşte bunu başarıp cennetlik olanlar bu fedakârlıklarının karşılığında cennette hiçbir şekilde boş söz işitmeyecekleri gibi, hiçbir yalana da, günaha sokan başka şeylere de şahit olmayacaklardır. Dünyada onlara vaad edilen ödülle ilgili yalanlanmadıklarını görecekler ve bunun mutluluğunu yaşayacaklardır.

2. اِلَّا ق۪يلًا سَلَامًا سَلَامًا “‘Selam, selam’dan başka bir söz de (işitmezler).” Sâbikûn adı verilenlerin cennetlerde boş söz ve günaha sokan laf işitmemeleri, orada hiçbir söz duymayacakları anlamına gelmez. Yüce Allah onların cennetlerde duyacakları sözün sadece ve sadece “birbirlerine esenlik dileği”nden ibaret olacağını beyan etmektedir. Bu nedenledir ki, birisi selâm deyince diğeri de ona aynı şekilde karşılık vereceği için âyette selâm kelimesi iki kez zikredilmiştir.

Cennetteki esenlik dileği aslında bir sonuçtur. Bunun ödül olarak başlangıcı, daha ölürken ölüm melekleri tarafından selâm ile karşılanmalarıdır.(37) Ardından cennete girerlerken de melekler ve müminler tarafından kendilerine selâm verilecektir.(38) Bu arada A‘raf’takilerin kendilerine selâmını da bu vesileyle ifade edebiliriz.(39) Dahası cennette Yüce Allah’tan kendilerine bir sözlü selâm gelecektir.(40)

Cennetliklerin cennetteki hitaplarının selamdan oluşacağıyla ilgili Yûnus 10/10‘da verilen bilgiler çok önemlidir ve belirleyicdir. Âyet mealen şu şekildedir: “Onların oradaki duası şudur: ‘Ey Allah’ım! Seni noksan sıfatlardan tenzih ederiz (uzak tutarız)!’ Orada birbirlerine esenlik dilekleri ise selamdır. Dualarının sonu da ‘Hamd (övülme, övgü), âlemlerin Rabbi Allah içindir’ şeklindedir.”

En‘âm 6/54 ve Yâsîn 36/58’de de açıkladığımız üzere, Yüce Allah dünyada peygamberlerine “selâm olsun” buyurduğu gibi,(41) cennetliklere de bu şekilde bir esenlik lütfetmiş olacaktır. Bu arada ölüm meleklerinin müminlerin canını alırlarken kendilerine selam vermelerini,(42) cennete girerlerken müminlerin selam ile karşılanmalarını,(43) cennetteki konuşmalarının boş söz ve günaha sokan ifadelerden değil, selâm yani “esenlik dileği” cümlelerinden oluşacağını belirtmekte yarar vardır.(44)

Âyetteki سَلَام selâm kelimesi her türlü hayrı içeren bir kavramdır.(45) Cennetliklerin boş söz veya yalan işitmemeleri, orada hiçbir sesin olmadığı anlamına gelmez. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de dile getirildiği üzere, cennetliklerin sözleri, birbirlerine selâm, yani esenlik dileme(46) ve Yüce Allah’a hamdden oluşacaktır.(47)

Cehennemliklerin duyduğu uğultuları(48) oradan uzaklaştırılmış oldukları için cennetlikler işitmeyeceklerdir. Dahası, canlarının çektiği nimetler içerisinde ebedî olarak kalacaklardır.(49) Konuyu cehennemliklerin duyduklarıyla ilişkilendirme nedenimiz, ödül yeri olan cennetin yüksekliği ve yüceliğidir. Cennettekiler yüksekte olacakları için aşağıdaki cehennemliklerin azap seslerini duymayacaklardır.

Dipnotlar

• 1 - Âl-i ‘Imrân 3/45. 2 - Mutaffifûn 83/21, 28. 3 - Nisâ’ 4/172. 4 - A‘râf 7/114; Şu‘arâ’ 26/42.
  • Âl-i İmrân 3/45 Mutaffifîn 83/21 Mutaffifîn 83/28 Nisâ 4/172 A‘râf 7/114 Şu‘arâ 26/42
• 5 - Taberî, age., XXVII, 172. 6 - Semerkandî, age., III, 391-392.
• 7 - Semerkandî, age., III, 392; Taberî, age., XXVII, 172-173; Zemahşerî, age., IV, 448. 8 - Hıcr 15/47; Sâffât 37/44; Tûr 52/20; Vâkı‘a 56/15; Ğâşiye 88/13
  • Hicr 15/47 Sâffât 37/44 Tûr 52/20 Vâkı‘a 56/15 Ğâşiye 88/13
• 9 - Kehf 18/31; Yâsîn 36/56; Sâd 38/51; Tûr 52/20; Rahmân 55/54, 76; Vâkı‘a 56/16; İnsân 76/13. 10 - Semerkandî, age., III, 128. 11 - Hıcr 15/47; Sâffât 37/44; Dühân 44/53; Vâkı‘a 56/16.
  • Kehf 18/31 Yâsîn 36/56 Sâd 38/51 Tûr 52/20 Rahmân 55/54 Rahmân 55/76 Vâkı‘a 56/16 İnsân 76/13 Hicr 15/47 Sâffât 37/44 Duhân 44/53 Vâkı‘a 56/16
• 12 - Esed, age., s. 1104; İslâmoğlu, age., s. 1077.
• 13 - Sâffât 37/45; Tûr 52/23; Vâkı‘a 56/18; İnsân 76/5, 27; Nebe’ 78/34. 14 - Mü’minûn 23/50; Sâffât 37/45; Vâkı‘a 56/18; Mülk 67/30. 15 - İnsân 76/5-6. 16 - İnsân 76/17-18. 17 - İnsân 76/21. 18 - Mutaffifûn 83/25-28. 19 - Muhammed 47/15.
  • Sâffât 37/45 Tûr 52/23 Vâkı‘a 56/18 İnsân 76/5 İnsân 76/27 Nebe' 78/34 Mü'minûn 23/50 Sâffât 37/45 Vâkı‘a 56/18 Mülk 67/30 İnsân 76/6 İnsân 76/18 İnsân 76/21 Mutaffifîn 83/28 Muhammed 47/15
• 20 - Yâsîn 36/57; Sâd 38/51; Dühân 44/55; Tûr 52/22; Rahmân 55/11, 52, 68; Vâkı‘a 56/20, 32; ‘Abese 80/31.
  • Yâsîn 36/57 Sâd 38/51 Duhân 44/55 Tûr 52/22 Rahmân 55/11 Rahmân 55/52 Rahmân 55/68 Vâkı‘a 56/20 Vâkı‘a 56/32 ‘Abese 80/31
• 21 - Râzî, age., XXIX, 153.
• 22 - Dühân 44/54; Tûr 54/20; Rahmân 55/72; Vâkı‘a 56/22. 23 - Taberî, Câmi‘u’l-Beyân, XXVII, 159. 24 - İbn Manzûr, Lisânü’l-ʿArab, “ḥvr” md.; Kāmus Tercümesi, “ḥvr” md. 25 - Sâffât 37/48; Dühân 44/54; Tûr 52/20; Vâkı‘a 56/22. 26 - Dühân 44/54; Tûr 52/20; Vâkı‘a 56/22. 27 - Semerkandî, Bahru’l-‘Ulûm, III, 352; Râzî, Mefâtîhu’l-Ğayb, XXVII, 253.
  • Duhân 44/54 Kamer 54/20 Rahmân 55/72 Vâkı‘a 56/22 Sâffât 37/48 Duhân 44/54 Tûr 52/20 Vâkı‘a 56/22 Duhân 44/54 Tûr 52/20 Vâkı‘a 56/22
• 28 - Huri kelimesiyle ilgili farklı ve geniş değerlendirmeler için bkz. Bekir Topaloğlu, “Huri” mad., DİA, İstanbul, 1998, XVIII, ss. 387-390.
• 29 - İbn Kesîr, Tefsîr, II, 452; Şevkânî, Fethu’l-Kadîr, IV, 382-383. 30 - Râzî, age., XXVII, 253.
• 31 - Sâffât 37/48; Dühân 44/54; Tûr 52/20; Vâkı‘a 56/22. 32 - Semerkandî, age., III, 352; Râzî, age., XXVII, 253.
  • Sâffât 37/48 Duhân 44/54 Tûr 52/20 Vâkı‘a 56/22
• 33 - Tûr 52/23. 34 - Bakara 2/225; Mâide 5/89; Meryem 19/62; Mü’minûn 23/3; Furkân 25/72; Kasas 28/55; Tûr 52/23; Vâkı‘a 56/25; Nebe’ 78/35. 35 - Taberî, age., XIX, 50; Râzî, age., XXIV, 113. 36 - Mü’minûn 23/3; Furkân 25/72.
  • Tûr 52/23 Bakara 2/225 Mâide 5/89 Meryem 19/62 Mü'minûn 23/3 Furkân 25/72 Kasas 28/55 Tûr 52/23 Vâkı‘a 56/25 Nebe' 78/35 Mü'minûn 23/3 Furkân 25/72
• 37 - Nahl 16/32. 38 - Ra‘d 13/24; İbrâhim 14/23; Hıcr 15/46; Furkân 25/75; Ahzâb 33/44; Zümer 39/73; Kâf 50/34. 39 - A‘râf 7/46. 40 - Yâsîn 36/58.
  • Nahl 16/32 Ra‘d 13/24 İbrâhîm 14/23 Hicr 15/46 Furkân 25/75 Ahzâb 33/44 Zümer 39/73 Kâf 50/34 A‘râf 7/46 Yâsîn 36/58
• 41 - Sâffât 37/79, 109, 120, 130, 181. 42 - Nahl 16/32; Vâkı‘a 56/91. 43 - Ra‘d 13/24; Hıcr 15/46; Furkân 25/75; Ahzâb 33/44; Zümer 39/73; Kâf 50/34. 44 - Yûnus 10/10; İbrâhim 14/23; Meryem 19/62; Vâkı‘a 56/26.
  • Sâffât 37/79 Sâffât 37/109 Sâffât 37/120 Sâffât 37/130 Sâffât 37/181 Nahl 16/32 Vâkı‘a 56/91 Ra‘d 13/24 Hicr 15/46 Furkân 25/75 Ahzâb 33/44 Zümer 39/73 Kâf 50/34 Yûnus 10/10 İbrâhîm 14/23 Meryem 19/62 Vâkı‘a 56/26
• 45 - Semerkandî, age., II, 399. 46 - Meryem 19/62. 47 - Yûnus 10/10; Vâkı‘a 56/26. 48 - Furkân 25/12; Mülk 67/7. 49 - Enbiyâ’ 21/101-102.
  • Meryem 19/62 Yûnus 10/10 Vâkı‘a 56/26 Furkân 25/12 Mülk 67/7 Enbiyâ 21/102