Rahmân Suresi

Mekke’de risaletin 5 veya 6. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 78 âyetten oluşan, adını ilk âyetinde yer alan “merhametin kaynağı” anlamındaki اَلرَّحْمٰن er-rahmân kelimesinden alan Rahmân sûresi, inişe göre 41, resmî sıralamada ise 55. sûredir.

Rahmân sûresi, resmî sıralamada öncesinde bulunan Kamer sûresiyle konu ilişkisine sahiptir. Buna göre Kamer 49’da “her şeyin bir kaderle, yani bir ölçüyle yaratıldığı” ifadesi, Rahmân 5-8’deki “kâinatın düzeni ve dengesi” noktasında büyük bir benzerlik göstermektedir. Bu noktada her iki sûre birbirinin devamı gibi de görülebilir. Rahmân 39-44’te yer alan “suçluların cehennem akıbeti” konusu, Kamer 9-42’deki çeşitli kavimlerin akıbetini özetleyen mesaj içermektedir. Yine bir benzerlik olarak, Kamer sûresi “Her şeye gücü yeten hükümdarın huzurunda” ifadesiyle bitmekte, bu ifade Rahmân sûresinde geniş bir şekilde ve çeşitli konu başlıklarında açıklanmaktadır.

Rahmân sûresi, Furkân 25/60’ta müşriklerin sorduğu “Rahmân da neymiş!” sorusunun cevabı olarak düşünülebilir. Buradan hareketle, Rahmân sûresinin indiriliş zamanı hakkındaki tartışmaların çok anlamlı olmadığını söyleyebiliriz.

Rahmân sûresinin ilk âyetlerinde Yüce Allah’ın insanı yaratan kudret olduğu, insanı kendini ifade edebilme özelliğiyle donattığı, Güneş ve Ay’ın bir hesaba göre varlıklarını devam ettirdiği, bütün mahlûkatın kendi yaratılışlarına uygun bir şekilde O’na secde ettiği beyan edilmektedir. Bu arada kâinattaki denge kanununa gönderme yapılarak, insanların da dengeli olmaları gerektiği, aşırılıktan uzak durmalarının zorunlu olduğu bildirilmektedir.

10. âyetten itibaren, Rahmân’ın çeşitli özellikleri bağlamında yeryüzüne koyduğu nimet ve gıda sistemi ile insanın yaratılışı konusu, ayrıca kâinat kitabından muhteşem konu başlıkları yer almaktadır.

29. âyetten itibaren, konu insanların Yüce Allah’a muhtaç oluşu gerçeğine getirilmekte, nankör insan tipinin Allah’a karşı densizliği bir meydan okumaya dönüştürülmektedir. Daha sonra mesele kıyâmet-âhiret sürecine getirilmekte ve hak düşmanlarının sorgulanmaya gerek kalmadan azaba çarptırılacakları haber verilmektedir.

46. âyetten itibaren, söz iyi insanlara ve onların mahşerdeki ödüllerine getirilmekte, değişik özellikleri bulunan dört cennet tanıtımı yapılmaktadır. En sonunda ise Rabbimizin sonsuz azamet ve ikrâm sahibi oluşu hatırlatılarak, sûre sona erdirilmektedir.

Rahmân sûresinde 31 defa “O halde, Rabbinizin nimetlerinin hangisini yalanlayabilirsiniz ki!” cümlesi yer almaktadır. Bu ifade, sonunda getirildiği her âyet grubundaki mesajı vurgulamak için zikredilmekte ve Kur’ân’ın bu sûresi bir başka güzellik abidesi olarak insanların anlayışına sunulmaktadır.

Yüce Allah, sûrenin 1-16. âyetlerinde öncelikle Kur’ân’ı öğretip insanı yarattığını, ona anlama ve kendini ifade etme yeteneği verdiğini bildirmektedir. Kâinat kitabından çeşitli âyetleri, mahlûkatın secdesini, göğün yapısını, aşırılıktan kaçınılması gerektiğini, yeryüzünü canlılar için çeşit çeşit bitki ve meyvelerle donattığını belirterek, insanların ve cinlerin yaratılış kaynaklarını ifade etmekte, nimetlerini inkâr edenleri kınamaktadır.

a) Rahmân-Kur’ân-İnsan-Kâinat İlişkisi

Yüce Allah, sûrenin 1-9. âyetlerinde vahyi öğretenin kendisi olduğunu, insanı da O’nun yarattığını, ona beyanı öğrettiğini, gök cisimlerinden olan Güneş ve Ay’ın belli bir hesaba göre varlıklarını devam ettirdiğini, gövdeli ve gövdesiz bitkilerin Yüce Allah’a secde etmekte olduklarını beyan etmektedir. Bu arada göğü yükseltip gezegenler arasına denge kanununu O’nun koyduğunu, dengenin bozulmamasını ve “Ölçüyü adaletle tutun ve eksik tartmayın!” buyruğuyla ölçü ile tartıda adaletten ayrılmamak gerektiğini ifade etmektedir.

ı. Hocası Rahmân Olan Kitap: Kur’ân

اَلرَّحْمٰنُ عَلَّمَ الْقُرْاٰنَ خَلَقَ الْاِنْسَانَ عَلَّمَهُ الْبَيَانَ “Rahmân. Kur’an’ı (O) öğretti. İnsanı (O) yarattı. Açıklamayı (insana O) öğretti.”

Buradaki اَلرَّحْمٰنُ er-rahmânu kelimesi “merhametin kaynağı, Rahmân”; عَلَّمَ ‘alleme fiili “öğretti”; الْقُرْاٰنَ el-kur’âne kelimesi “Kur’ân’ı, vahyi”; خَلَقَ haleka fiili “yarattı”; الْاِنْسَانَ el-insâne kelimesi “insanı, insanoğlunu”; عَلَّمَهُ ‘allemehû fiili “ona öğretti”; الْبَيَانَ el-beyâne sözcüğü ise “anlamayı, açıklamayı, kendini ifade etmeyi” demektir.

Burada Yüce Allah’ın Rahmân sıfatı gereği Kur’ân’ı öğretmesi ve insanoğlunu yaratıp ona hakikatleri anlayıp kendini ifade edebilme özelliğini vermesi gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah sûrenin ilk dört âyetinde “Rahmân-Kur’ân-İnsan-Beyân” ilişkisi üzerinde durmaktadır. Bu vesileyle Furkân 25/60’da müşriklere yöneltilen “Rahmân’a boyun eğin” emrine onların verdiği “Rahmân da neymiş!” cevaba karşılık Yüce Allah bütünüyle bu sûreyi indirmiş(1) ve kendi zatı ve sıfatları hakkında çeşitli bilgiler vereceği sûrenin ilk kelimesini اَلرَّحْمٰن er-rahmân şeklinde belirlemiştir.

1. اَلرَّحْمٰنُ عَلَّمَ الْقُرْاٰنَ “Rahmân. Kur’an’ı (O) öğretti.” Yüce Allah bu iki âyette “Rahmân” ve “Kur’ân’ı öğretme kavramları”nı dile getirmektedir.

a) اَلرَّحْمٰن er-rahmân. Fâtiha 1/1’de Besmele’de geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, اَلرَّحْمٰن er-rahmân kelimesi “merhametin kaynağı” demektir.

Yüce Allah’ın merhametiyle ilgili olarak şu âyetleri hatırlatmakta yarar vardır:

“Allah insanlara çok şefkatlidir; çok merha­metlidir”;(2)

“Rabbiniz merhameti kendisine yazmıştır”;(3)

“Rahmetim her şeyi kuşatmıştır”;(4)

“Biz seni ancak ve an­cak âlemlere rahmetimiz gereği gönderdik.”(5)

Yüce Allah, bu ve benzer âyetlerde kendisini hem “merhametin kaynağı”, hem de “merhamet eden” olarak tanıtmaktadır. Dolayısıyla Rahmân ve Rahîm sıfatlarının, Yüce Allah’ın merha­metinin iki yönünü oluşturduğu muhakkaktır.(6)

Süreklilik ve değişmezlik bildiren sıfat-ı müşeb­behe olarak Rahmân, “özünde merhametli”; oluş ve ye­nileniş bildiren ism-i fâil olarak Rahîm, “işinde merha­metli”(7) diye tanımlanabilir. Merhamet edebil­mek için elbette öncelikle merhametin sahibi olmak gerekir; Yüce Allah da kendisini bu şekilde tanıtmaktadır.

Yüce Allah merhametini anlamamız ve anlatmamız için kendisini Rahmân ve Rahîm sıfatlarıyla bize tanıtmakta, aynı doğrultuda eğitim yapmamızı biz­den istemektedir. “Sürekli ya­kan, azap etmek için adeta fırsat kollayan, azarlayan Allah” motifi yerine, “seven, şefkat ve merhamet eden, koruyup kollayan, ödüllendirmede sınır tanımayan, bağışlayan, affetmek için dua isteyen bir Allah” moti­fiyle O’nu anlatmak zorundayız; çünkü Rabbimiz kendisini böyle nitelendirmektedir. İşte bu ve benzer nedenlerden dolayı, yorumunu yapmakta olduğumuz bu sûre Rahmân kelimesiyle başlamıştır.

b) عَلَّمَ الْقُرْاٰنَ “Kur’ân’ı O öğretmiştir.” Bu sûreden önce indirilmiş olan Furkân 25/4-5’te de geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, Mekkeli müşrikler, vahyin kaynağını ısrarla ve inatla bir beşer veya cin olarak düşünmüş, bu nedenle vahyin Hz. Peygamber tarafından uydurulduğunu iddia etmişlerdi. Onlar Hz. Peygamber’i reddetmeye vahye “iftira” demekle başlamışlar, ancak bununla yetinmemişlerdi.

Onlara göre, Hz. Muhammed bunu tek başına uydurmamış, başka birileri de kendisine yardım etmişti. Dahası, bu vahiylerin öncekilerin masalları olduğunu, onları önce Hz. Peygamber’in yazdırdığını, ardından sabah-akşam kendisine okunduğunu ileri sürmüşlerdi.

Nahl 16/103’te dile getirildiği üzere, bu suçlamada vahyin kaynağı konusunu ele alan Mekkeli müşrikler, vahyi ilâhî kaynaklı görmemiş, onu Hz. Peygamber’e bir beşerin öğrettiğini söyleyerek, vahyin insan sözü olduğunu ifade etmişlerdi. Bütün bu ifadeler esasında müşriklerin vahyin kaynağını doğru anlamak istememe arzularının sonucuydu.

İlâhî vahye karşı genelde peygamberler tarihinde buna benzer suçlamaların olduğunu Kur’ân bize haber vermektedir. Hz. Nûh ve Hz. Hûd gibi kadîm peygamberlerin kâfir yöneticileri onlara “yalancı, iftiracı” dedikleri gibi,(8) bütün peygamberlerin de benzer şekillerde suçlandığını vahiyden öğrenmekteyiz.(9)

Son vahiy olan Kur’ân için de benzer ifadeler şu şekilde dile getirilmişti: “Bu, sadece uydurulmuş bir iftiradır”,(10) “Bu, eski bir uydurmadır”,(11) “Yoksa (Muhammed), Allah’a yalan iftira etmiştir mi diyorlar?”,(12) “Sen sadece bir iftiracısın.”(13)

Vahye “uydurma” diyen bu zihniyetin sahipleri, ilâh uydurmakta oldukça mahirdiler. Pek çok âyette belirtildiği gibi,(14) müşrikler Yüce Allah’ın peşi sıra çeşitli varlıkları ilâh olarak isimlendirip onları takip etmişlerdi. İlâh edinmeleri, bir anlamda ilâhların onlar tarafından “uydurulmaları” demekti.

Kendi alışkın oldukları şeyi başkalarının da yaptığını düşünerek böyle bir ithamda bulunmuşlardı. Onlar indirilen değil, uydurulan bir inanca sahip oldukları için, Hz. Peygamber’i ve vahyi bu şekilde suçlamışlardı.(15)

Yüce Allah, işte bütün bu suçlamalara karşı vahyini sahiplenmekte, çeşitli âyetlerde vahyin kaynağının hiçbir şekilde beşer olamayacağını, herhangi bir iftira durumunda en ağır cezayı bizzat kendisinin vereceğini beyan etmektedir.(16)

Bu sûreden önce indirilen Furkân’da konu geniş bir şekilde yer aldığı için, orada sıralanan bütün iddialar Rahmân sûresinin yorumunu yapmakta olduğumuz ilk âyetlerinde değişik ifadelerle tekrar cevaplandırılmış olmaktadır.

c) Rahmân sûresinin ilk âyetlerinde “Kur’ân’ın öğretilmesi”nin “insanın yaratılması”ndan önce zikredilmesinin muhtemel sebebi, hem Rahmân sıfatıyla, hem de Mekkeli müşriklerin Hz. Peygamber ve vahiy hakkındaki karşı çıkışlarını cevaplamayla ilgilidir.

Sûrenin tanıtım kısmında da ifade ettiğimiz gibi, Rahmân sûresi, Furkân 25/60’ta müşriklerin sorduğu “Rahmân da neymiş!” sorusunun cevabı olarak düşünülebilir.(17) Rahmân olan Allah, merhametinin gereği ilâhî mesajını göndermiştir. Burada insanın ilâhî huzurda insan olarak değer bulması için Yüce Allah’ın rahmetinin tecellisi olan Kur’ân’a önem vermesi gerektiğine de zımnen gönderme yapıldığını söyleyebiliriz.

Öte yandan, Yüce Allah vahiy adına Hz. Peygamber’in söylediklerine inanmayan Mekkeli müşriklere karşı vahyini sahiplenmekte ve savunmaktadır. Bu doğrultuda vahyin kaynağının herhangi bir beşer, cin veya şeytan olmadığını, bizzat kendisinin onu Nebî (as)’a indirdiğini bildirmektedir.

Hocası Rahmân olan Kur’ân’ı okumak, anlamak ve yaşamak kadar doğru, faydalı, onurlu, hoş, zevkli ve bereketli bir başka faaliyet olabilir mi hiç! Bu uğurda gayret gösterenlere selam olsun.

2. خَلَقَ الْاِنْسَانَ عَلَّمَهُ الْبَيَانَ “İnsanı (O) yarattı. Açıklamayı (insana O) öğretti.” Yüce Allah bu iki âyette insanı yarattığını ve ona beyanı öğrettiğini ifade etmektedir.

a) Âyette sözü edilen الْاِنْسَان el-insân kelimesinden maksadın “Hz. Âdem” veya “Hz. Muhammed” ya da “bütünüyle insanoğlu” olduğu şeklinde görüşler vardır.(18) Bu üç görüş de elbette doğru olabilir; ancak maksadı “bütünüyle insanoğlu” olarak anlamak daha kapsayıcıdır.

İnsanın yaratılışı konusunu ‘Alak 96/2’de geniş bir şekilde ele alacağız. O nedenle, burada sadece الْبَيَان el-beyân kelimesi ve onun öğretilmesinin ne demek olduğu üzerinde açıklamalar yapacağız.

b) “Apaçık olan, açıklayıcı” manasına gelen el-mübîn ve “açıklamak” manasındaki et-tebyîn kelimeleriyle aynı kökten gelen الْبَيَان el-beyân kelimesi, “kendini ifade etme, açık ve berrak şekilde düşünme, düzgün konuşma yeteneği, anlayış” manalarına gelmektedir.(19) Âl-i İmrân 3/138’de başında belirteç edatı olmadan gelen beyân kelimesi “bildiri, ders” anlamına gelmektedir.

İnsanın yaratılışıyla birlikte zikredilen “beyânın öğretilmesi”, belli ki onun fıtratına yerleştirilen kadîm bir özelliğini hatırlatmaktadır. İnsanı yaratan ilâhî kudret onu bütün değerlerle donanımlı bir hale getirmiş, bu arada belki de yaratılışın en önemli ve diğer pek çok mahlûktan ayırıcı niteliğini beyan olarak belirlemiştir.

Anlama ve anladığını açıklama yeteneği olarak da kabul edebileceğimiz الْبَيَان el-beyân, Hz. Âdem’e Yüce Allah’ın öğrettiği “isimler”le de yakın ilişkili olsa gerektir. İlk nesilden itibaren insan denilince akla öncelikle onun bu ayırıcı özelliği gelir.

c) “Kur’ân’ın Kur’ân’daki İsimleri” konusunu işlediğimiz bölümde de ele aldığımız gibi,(20) Kur’ân’ın bir ismi de الْبَيَان el-beyân’dır. Buradan hareketle, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen bu kelimeden maksadın “Kur’ân” olduğunu da söyleyebiliriz.

Bu durumda önceki âyette geçen الْاِنْسَان el-insân kelimesini özel olarak “Hz. Muhammed” şeklinde yorumlayarak ona الْبَيَان el-beyân olan Kur’ân’ı Yüce Allah’ın öğrettiğinin kast edildiğini söylemekte bir sakınca yoktur.

Bu bakış açısı gereği, ilk dört âyette aynı konunun işlendiğini, Mekkeli müşriklerin “Rahmân da neymiş!” şeklindeki alaylarını Yüce Allah’ın dört âyette cevapladığını ifade edebiliriz. Söylenmek istenen şudur: “Kur’ân’ı öğreten Rahmân’dır; nitekim insanı (kulunu) yaratıp ona Kur’ân’ı (beyânı) anlama ve açıklama özelliğini veren de O’dur.” Bu bakış açısı sûrenin indirildiği zaman ve muhatapların karşı çıkışının cevaplandırılması bakımından doğru bir yaklaşımdır.

Sûre boyunca hatırlatılan ve 31 kez yer alan “nimetlerin yalanlanmaması gerektiği”yle ilgili uyarıların yapıldığı âyetlerde ele alınan nimetler veya ilkeler elbette çok önemlidir. Ancak “Kur’ân’ın öğretilmesi ve insanın yaratılıp ona beyan yeteneğinin verilmesi” bütün bunların hepsinden çok daha önemli olduğu için surenin başına yerleştirilmişlerdir.

ıı. Güneş ve Ay’ın Düzeni, Bitkilerin Secdesi

اَلشَّمْسُ وَالْقَمَرُ بِحُسْبَانٍ وَالنَّجْمُ وَالشَّجَرُ يَسْجُدَانِ “Güneş ve Ay bir hesaba göre (hareket etmekte)dir. Bitkiler ve ağaçlar da secde etmektedir.”

Buradaki اَلشَّمْسُ eş-şemsü kelimesi “Güneş”; وَالْقَمَرُ ve’l-kameru sözcüğü “ve Ay”; بِحُسْبَانٍ bihüsbânin kelimesi “bir hesaba göre(dir), bir ölçü ile(dir)”; وَالنَّجْمُ ve’n-necmu sözcüğü “gövdesiz bitkiler, ot, çayır, çimen, yıldız”; وَالشَّجَرُ ve’ş-şeceru kelimesi “ve gövdeli bitkiler, ağaçlar”; يَسْجُدَان yescüdâni fiili “boyun eğerler, secde ederler” demektir.

Burada Yüce Allah’ın kâinat kitabına koyduğu kanunlardan örnek âyetler gündeme getirilmektedir.

1.اَلشَّمْسُ وَالْقَمَرُ بِحُسْبَانٍ “Güneş ve Ay bir hesaba göre (hareket etmekte)dir.” Bu âyete birkaç açıdan bakmak gerekmektedir.

a) Kur’ân’da اَلشَّمْس eş-şems kelimesi “Güneş” anlamında 32 kez, الْقَمَر el-kamer “Ay” sözcüğü ise 27 kez yer almaktadır. İnsân 76/13’te eliflâmsız bir şekilde gelen شَمْس şems kelimesi, mahşer şartlarında rahatsız edici düzeyde “sıcaklık” manasında kullanılmaktadır.

b) Yüce Allah, Güneş’i ve Ay’ı bir hesaba göre varlıklarını devam ettirecek şekilde programlamıştır. Nitekim حُسْبَان hüsbân kelimesinin başındaki bâ edatına “sebebiyye” manası verilirse, zaten bu anlam elde edilmiş olur. O ince hesap, plan ve takdirin etkisi olmasaydı hiçbir mahlûk varlığını devam ettiremezdi.

“Her şeyin bir kaderle yaratıldığı,”(21) “Güneş’in belli bir istikrar için hareket ettiği”(22) ve “Ay’a da menziller belirlenmiş olması”(23) her şeyi çok iyi bilen Yüce Allah’ın takdiri olduğunu göstermektedir. Bu ve benzer âyetlerde verilen mesaj ile yorumunu yapmakta olduğumuz “hesap” kavramı birbirini tamamlamaktadır.

“Güneş”in “evrendeki bütün yıldızları”, dünyanın uydusu olan “Ay”ın da “evrendeki bütün uyduları ve gezegenleri” içerdiğini, böylece âyette sözü edilen “hesaba göre” varlıklarını devam ettirmenin “bütün gök cisimlerini” içerdiğini söyleyebiliriz. Söylenmek istenen şudur: Bütün gök cisimleri bir hesabın, ilâhî takdîrin, yani ilâhî bir ölçünün sonucu olarak bu sisteme sahip kılınmışlardır. Hepsinin bir ölçüsü, yörüngesi ve süresi vardır.(24)

En‘âm 6/96’da beyan edildiği gibi, Yüce Allah sabahın tan yerini ağartan, geceyi dinlenme zamanı yapan, Güneş’i ve Ay’ı da vakitleri belirleme ölçüsü kılan ilâhî kudretin sahibi olduğunu belirttikten sonra, bütün bunları her şeyi en iyi şekilde bilen ve takdir eden sıfatlarıyla gerçekleştirdiğini ifade etmektedir.

Furkân 25/61’de geniş bir şekilde açıkladığımız üzere, orada “Güneş” sirâc, “Ay” da münîr şeklinde ifade edilmekte, Yûnus 10/5’te ise “Güneş” dıyâ’, “Ay” ise nûr kelimesiyle ilişkilendirilmektedir. Bu kullanımlardan hareketle, Güneş’in ışık ve ısı kaynağı, Ay’ın ise bir yansıtıcı olduğunu söyleyebiliriz.

c) Kur’ân’da üç kez geçen حُسْبَان husbân kelimesi En‘âm 6/96 ve Rahmân 55/5’te “zamanı tayin etme vesilesi” veya “bir hesapla, bir düzenle varlığını sürdüren” anlamına gelmektedir. Kehf 18/40. âyette geçen حُسْبَان husbân kelimesi ise hasbâneh kelimesinin çoğulu olabileceği gibi tekil olarak da kabul edilebilir. Manası ise “bela, musibet, afet, ateş, azap, yıldırımlar”(25) şeklinde yorumlanmaktadır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen حُسْبَان hüsbân kelimesi, Yûnus 10/5’te de beyan edildiği gibi, özellikle bu iki gök cisminin “yılların sayısını ve hesabını öğretmede” merkezi değer olduklarını göstermektedir. İnsanlar güneşe ve aya bakarak günlük ve yıllık ibadetlerini yaptıkları gibi, genelde zaman kavramını da dünyanın güneşe göre hareketleriyle belirlerler.

Şems 91/1-2’de de yer aldığı üzere, Şems sûresinin ilk iki âyetinde güneşe ve aya dikkat çekilmesi, onların insan hayatındaki büyük öneminden kaynaklanabileceği gibi, Müslümanların günlük ve yıllık ibadetlerindeki belirleyiciliklerinden de kaynaklanmış olabilir.

Güneşin hareketleri Müslüman’ın günlük ibadetlerinden olan “namaz vakitleri” için vazgeçilmez önemdedir. Ayrıca “oruca başlama saati (imsak) ile orucun bitirilmesi (iftar) zamanı” da Güneş’in hareketleriyle bilinir. Zekât, Ramazan, hac, kurban gibi ibadetlerin ve kıtâl “savaş”, zıhâr “eşinin sırtını annesine benzetme ahlaksızlığı” ve keffaret gibi uygulamaların zamanı ise Ay’ın hareketleriyle tespit edilmekte, yıl içerisinde “ay takvimi” esas alınarak bu tür uygulamalar gerçekleştirilmektedir.

Güneş’in ve Ay’ın حُسْبَان hüsbân, yani “hesap” ile ilişkilendirilmesi hem bu kozmik âlemin çok önemli birer unsuru olmalarından, hem de insanların hayatındaki vazgeçilmez önemlerinden kaynaklanmaktadır. Bu yönüyle düşündüğümüzde, insanın “güneş ve ay” özelinde tabiatla bütünleştirildiğini, biri olmadan diğeri anlamını yitiren ve kâinattaki tevhidin fark edilmesini sağlayan önemli bir nitelik arz ettiğini söyleyebiliriz.

2. وَالنَّجْمُ وَالشَّجَرُ يَسْجُدَانِ“Bitkiler ve ağaçlar da secde etmektedir.” Yüce Allah önceki âyette gök cisimleriyle ilgili bir bilgi verdikten sonra, burada sözü bir başka “âyet”e, yani bitkiler âlemine getirmektedir.

a) N-c-m kökünden kelimeler Kur’ân’da 13 yerde geçmekte, “yıldız”,(26) “gövdesiz bitki”(27) ve “vahiy”(28) anlamlarına gelmektedir. Bazı âlimler, âyette geçen النَّجْم en-necm kelimesine “yıldız” manası vermekte, dolayısıyla yıldızların ve bitkilerin sabah ve akşam Allah’a secde etmekte olduklarını beyan etmektedirler.(29) Bu kelimenin “yıldız” manasına geldiği doğrudur; ancak tek manası bu değildir.

Bu âyette maksat “yıldızlar” şeklinde anlaşılırsa, kelimenin ilk ve yaygın manası tercih edilmiş olur. Ancak kanaatimizce burada sözü edilen husus bu değildir. Çünkü yıldızlar ve gezegenler bir önceki âyette dile getirilmişti. Bu âyette ise nebatat dediğimiz bitkilerin secdesi gündeme getirilmektedir. الشَّجَر eş-şecer kelimesi “ağaç, gövdeli bitki” anlamına geldiğine göre, النَّجْم en-necm kelimesinin de bunu tamamlayan bir içerikte olması gerekir ki bu da “çayır, çimen, ot, gövdesiz bitki” manasıdır.(30)

b) Her bir mahlûk Yüce Allah’a hem secde etmektedir; hem de O’nu tesbîh etmektedir.(31) Dolayısıyla burada bu genel bilgiye dair küçük bir örneklendirme yapılmakta ve gök cisimleriyle ilgili bilgi verildikten sonra, bütün bitkilerin secde etmekte oldukları beyan edilmektedir. Secde, bilinen haliyle namazın bir rüknü olmanın ötesinde, bu âyette “boyun eğmek, emre amade olmak” manasına gelmektedir.

c) Canlı-cansız yaratıklar âleminde varlıklar genel olarak “iradeli” ve “iradesiz olanlar” diye ikiye ayrılır. “İradeli kullar” arasında ilk sırada “melekler” yer almaktadır ve hepsi iradelerini tamamen Yüce Allah’ın emri doğrultusunda kullanan varlıklardır. İnsanlar ve cinler ise değişkenlik gösteren, olumlu veya olumsuz davranış ortaya koyanlardır. Bu ilk grupta bütün melekler ve iradesini haktan yana belirleyen insan ve cinler Yüce Allah’ın “iradeli Müslüman kulları”dır.

“İradesiz yaratıklar” ise Yüce Allah’ın “iradesiz Müslüman kulları”dır. Bunlar canlı ve cansız olarak ikiye ayrılır. Canlılar bütün hayvanlar ve bütün bitkilerdir. Cansızlar ise cemadat denilen varlıklardır. İşte bunların iradeleri olmadığı için ne amaçla yaratılmışlarsa o amaç doğrultusunda varlıklarını devam ettirirler.

Tesbîh kelimesinin “varlığını adamak” şeklindeki anlamını düşündüğümüzde şunu söyleyebiliriz: Canlı-cansız bütün bu yaratıklar Yüce Allah’ın onları yarattığı amaç doğrultusunda varlıklarını devam ettirmektedirler. Bu durum onların hem tesbihidir; hem de secdesidir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette yer alan يَسْجُدَانِ yescüdâni kalıbındaki secde fiili “parçayı anarak bütünü kast etme kuralı” gereği, canlı-cansız iradesiz bütün mahlûkatın Yüce Allah’a secde etmekte olduğunu göstermektedir. Fiilin geniş zamanda getirilme sebebi bu işlemin devam etmekte olduğunu göstermek içindir.

Onlar varlıklarını devam ettirerek hiç ama hiç isyan etmemektedirler; çünkü onlar, tıpkı melekler gibi kendi varlıkları Yüce Allah yolunda olmak şeklinde programlandırılmıştır. Zaten bu tür canlı-cansız varlıklara “meleke” veya “melek” denerek verilmek istenen mesaj da budur.

Furkân 25/60’ta hatırlatıldığı üzere, “Yüce Allah için secdeye kapanma emri”yle alay eden müşriklere bu âyette cevap verilmekte ve canlı-cansız mahlûkatın çok büyük çoğunluğu Yüce Allah’a secde etmesine rağmen, iradeli insanların buna karşı çıkması akıl kârı değildir.

Aslında es-samed olan Yüce Allah’ın hiç kimsenin tesbihine de secdesine de ihtiyacı yoktur; çünkü bütün insanlar gerçek ve tek zengin olan Allah’a muhtaçtır.(32) İnsanlar küfrü tercih ederlerse bununla Yüce Allah’a zarar veremezler; kendileri kaybederler.(33) Secde ve tesbih, yapanlarına yarar sağlayacağı için emredilmişlerdir.

Bu gerekçeler ışığında muhatapların secde ehli olması ve bütün kâinata hâkim kılınan muhteşem ilâhî koroya katılımı istenmektedir. İnsanoğlundan bu harmoniye karşı çatlak ses çıkarmaması beklenmekte, kâinat kitabından verilen çeşitli örneklerle bu husus insanoğluna öğretilmeye çalışılmaktadır. Yüce Allah’ın iki kitabının âyetleri secde ibadetiyle buluşturulmak istenmektedir.

ııı. Uzaydaki Denge

وَالسَّمَآءَ رَفَعَهَا وَوَضَعَ الْم۪يزَانَ اَلَّا تَطْغَوْا فِي الْم۪يزَانِ “(Allah) göğü yükseltmiş ve dengeyi bozmayasınız diye (oraya) bir denge koymuştur.”

Buradaki وَالسَّمَآءَ ve’s-semâe kelimesi “göğü de, uzayı da”; رَفَعَهَا refe‘ahâ fiili “onu yükseltti”; وَوَضَعَ ve veda‘a fiili “ve koydu”; الْم۪يزَانَ el-mîzâne kelimesi “denge, ölçü”;اَلَّا تَطْغَوْا ellâ tatğavv emri “sakın aşmayın diye”; فِي الْم۪يزَانِ fi’l-mîzâni ifadesi ise “ölçüde, tartıda” demektir.

Yüce Allah burada göğü yükseltip bir denge kanunu koyanın kendisi olduğunu beyan etmekte ve dengeyi bozmamaları konusunda insanları uyarmaktadır.

1. وَالسَّمَآءَ رَفَعَهَا وَوَضَعَ الْم۪يزَانَ “(Allah) göğü yükseltmiş ve (oraya) bir denge koymuştur.” Bu âyette göğün veya uzayın yapısı ele alınmakta, gök cisimlerinin birbiri arasındaki denge kanunu gündeme getirilmektedir.

Bu tür ifadelere Arapçada idmâr ‘alâ şarîtati’t-tefsîr denmektedir. Yani bir mef‘ûlün fiilini hazfedip sonra zamiriyle meşgul olmak demektir. Bu durumda âyetin takdiri şöyledir: ورَفَعَ السَّمَاءَ رَفَعَهَا “(Allah) göğü yükseltti; onu yükseltti.” Bu tür bir kullanımın faydası, önce mef‘ûle dikkat çekmek, sonra da fiili beyan etmektir.

Ra‘d 13/2 ve Lokmân 31/10’da ifade edildiği gibi, Yüce Allah gökleri direksiz yaratıp yükselmiştir. Bu iki âyet genellikle “Allah gökleri sizin de gördüğünüz gibi direkler olmadan yaratıp yükseltti” şeklinde anlaşılmıştır. Bu tefsirde âyetlerde geçen teravnehâ cümlesi, yakınındaki ‘amed kelimesiyle değil, kendisine uzak olan es-semâvât kelimesiyle ilişkilendirilmektedir.

Oysa bu iki âyetteki asıl maksadın ne olduğu işte Rahmân sûresinin bu âyetiyle ortaya konulmakta, âyetler birbirini açıklamaktadır. Gökler direksiz değildir; direkleri vardır; ancak bu direkler insanların görebileceği şekilde üç boyutlu değildir. İlgili âyetlerdeki teravnehâ cümlesi, hemen öncesindeki ‘amed kelimesini nitelendirmekte, böylece anlam, “Allah gökleri sizin görebileceğiniz direkler olmadan yaratıp yükseltti” şeklini almaktadır.

Hacc 22/65, Rûm 30/25 ve Fâtır 35/41’deki bilgilerden de anlaşılabileceği gibi, göklerin ve yerin zâil olması, onların yıkılıp gitmesi ve yok olmaları demektir. Bunun gerçekleşmemesi için, yani “zâil olmamaları” için sisteme doğrudan müdahale söz konusudur. İşte Yüce Allah insanların şirkleri, küfürleri ve zulümleri nedeniyle aslında yok olup gitmeyi hak eden bu sistemi devam ettirmekte, yeni inanacak insanlara fırsat vermektedir.

Meryem 19/90’da beyan edildiği üzere, “Allah’a çocuk isnâd edenlerin bu korkunç zalimliklerinin nerdeyse göklerin parçalanmasına, yeryüzünün yarılmasına ve dağların toz duman olmasına neden olacağı” hatırlatılmaktadır. İşte bu ve benzer zulümler nedeniyle kâinatın düzenini kaybetme ihtimali var olduğu için Yüce Allah buna izin vermemektedir.

Çeşitli âyetlerde(34) geçen ve bu arada yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de zikredilen الْم۪يزَان el-mîzân kelimesi Şûrâ 42/17 ve Hadîd 57/25’te olduğu gibi manevî bir denge veya doğruyu yanlıştan ayıran bir ölçü manasına alınamaz. Çünkü söz konusu âyetlerdeki الْم۪يزَان el-mîzân kelimesi el-kitâb kelimesiyle birlikte kullanılmakta, ilâhî mesajın insanlara doğruyu yanlıştan ayırt edebilme özelliği kazandırdığına değinilmektedir.

“Göğün yeryüzünün üzerine düşmesinin engellendiğini” beyan eden Hacc 22/65 ile “göklerin ve yeryüzünün yörüngelerinden sapmaması için onları Yüce Allah’ın tuttuğu”nun ifade edildiği Fâtır 35/41’deki mesaj aynı noktada buluşmaktadır. Bütün gök cisimleri arasında muhteşem bir denge kanunu ve insanların gözle göremeyecekleri ve mahiyetini tam anlamıyla bilemeyecekleri direkler vardır.

Konuyla ilgili olarak Rûm 30/25’te de şöyle bir beyan yer almaktadır: “Göğün ve yerin O’nun buyruğu ile durması da O’nun (varlığının ve kudretinin) delillerindendir. Sonra sizi topraktan bir çağırdı mı hemen (kabirlerinizden) çıkıverirsiniz.”

Nâzi‘ât 79/28’de de konuyla ilgili bir ifade yer almaktadır: “Allah, göğün (yüzen) cisimlerini yükseltmiş ve onları düzene kavuşturmuştur.” Bu âyette geçen sevvâ fiili ile Rahmân 55/7’de geçen “denge (kanunu ve ölçü) koymak” ifadesi birbirini açıklayan veya tamamlayan manalar vermektedir.

Bütün bu âyetlerde dile getirilen husus, Yüce Allah’ın kâinata hem bir sistem koyduğunu, hem de o sistemi işletmekte doğrudan müdahil olduğunu göstermektir. Esasında Rahmân 55/29’da belirtilen “O her gün bir iştedir” beyanı bu gerçeğin değişik bir ifadesidir.

Kur’ân’da “her şeyin bir kaderle, yani ölçü ile yaratıldığı”,(35) “Allah katında her şeyin bir ölçüsünün bulunduğu”(36) ve “kâinatta ilâhî yasaların hükümran olduğu”(37) beyan edilmektedir. İşte bütün bu bilgiler, ilâhî sistemde herhangi bir boşluğun, tesadüfün veya bozukluğun olmadığını, her bir varlığın büyük bir planın parçası olduğunu, kâinata bir dengenin hâkim kılındığını ve Yüce Allah’ın eşsiz ve erişilmez kudretinin tüm mahlûkata hâkimiyetini göstermektedir.

Bu âyetin mesajına şu açıdan da bakabiliriz: Bilindiği gibi mahlûkatta muhteşem bir altın oran vardır. Altın oran, doğada sayısız canlı veya cansız varlıkların şekillerinde veya yapısında bulunan özel bir değerdir.

Doğada bir bütünün parçaları arasında daima gözlemlenen, yüzyıllarca sanat ve mimaride uygulanmış, uyum açısından en yetkin boyutları verdiği sanılan geometrik  ve 1,618 rakamlarıyla ifade edilen sayısal bir oran bağıntısı vardır. Bu oranın doğada en belirgin örneklerine insan vücudunda, deniz kabuklularında ve ağaç dallarında rastlanır.(38)

2. اَلَّا تَطْغَوْا فِي الْم۪يزَانِ“Dengeyi bozmayasınız diye” Bu âyete, اَنْ en edatının tefsîriyye olduğunu kabul ederek, “(Ey insanlar), sakın dengeyi bozmayın” manası da verilmektedir. Biz ise اَلَّا ellâ edatının başında gizli bir lâm harfi bulunduğunu ve dolayısıyla bu âyetin bir önceki cümlenin gerekçesi olduğu görüşünü(39) benimsemekteyiz.

Rûm 30/41’de de yer aldığı üzere, Yüce Allah karada ve denizde bozulmaların meydana geliş sebebini insanların kendi elleriyle yaptıkları olumsuz müdahalelere bağlamaktadır. Sonuçta hatalardan vazgeçmeleri ümidiyle yaptıklarının bir bölümünün karşılığını dünyada kendilerine tattırdığını da beyan etmektedir.

Söylenmek istenen şudur: “Siz ey bütün insanlar, kâinata koyduğumuz bu şaşmaz kanun ve denge ölçüsüne bakarak uyumlu olun; dengeyi bozacak aşırılıklardan özenle kaçının. Kozmik âleme yerleştirilen muhteşem uyum ve harmoniye siz de katılın; bu eşsiz düzene karşı çatlak ses çıkartmayın.”

Şöyle bir benzetme yapılabilir: Kâinat büyük bir orkestraya benzer. Orkestrada her bir enstrümanın özel bir yeri ve önemi vardır. Orkestra üyeleri birbiriyle bağlantılı ve uyumlu iş yaparlarsa doğru bir sanat eseri icra ederler. Herkes bildiği ve istediği yolda davranır, notalara riayet etmeyip gereksiz sesler çıkartırsa orkestra bu özelliğini yerine getirememiş olur. Sonuçta suç, orkestranın ve diğer organların değil, uyuma aykırı davranıp, olur olmaz ses çıkartana aittir.

Bir sonraki âyetin manası dikkate alındığında, bu cümlede verilmek istenen mesajın, insan hayatının her alanıyla ilgili olduğunu da söyleyebiliriz. İster inançta, ister davranışta, ister hukukta, ister insan ilişkilerinde, isterse insanın maddi âlemde canlı cansız çevresinde veya Yüce Allah ile olan ilişkilerinde haddi aşmak anlamına gelebilecek her bir davranış işte bu âyette yasaklanmaktadır.

İslâm i‘tidâl (orta yol) dinidir; ifrât’ı (abartıyı, aşırı yüceltmeyi) ve tefrît’i (hesaba katmamayı, indirgemeyi) reddetmektedir. Bu nedenle, olabildiğince dengeli olmak ve tabiattaki dengeye karşı sadakat göstermek, yaratılışın en önemli hassasiyet noktalarından birisidir.

ıv. Ölçüde Adalet

وَاَق۪يمُوا الْوَزْنَ بِالْقِسْطِ وَلَا تُخْسِرُوا الْم۪يزَانَ “Ölçüyü adaletle yerine getirin ve eksik tartmayın!”

Âyetteki وَاَق۪يمُوا ve ekîmû emri “ve yerine getirin”; الْوَزْنَ el-vezne kelimesi “tartıyı, ölçüyü, dengeyi”; بِالْقِسْطِ bi’l-kıstı kelimesi “adaletle”; وَلَا تُخْسِرُوا ve lâ tuhsirû emri “ve sakın eksiltmeyin”; الْم۪يزَانَ el-mîzâne kelimesi ise “ölçüyü, tartıyı” demektir.

Bu âyette birbirini tamamlayan iki husus ele alınmakta ve muhataplara yönelik uyarılar gündeme getirilmektedir.

1. وَاَق۪يمُوا الْوَزْنَ بِالْقِسْطِ “Ölçüyü adaletle yerine getirin!” Burada öncelikle “alışverişte adaletin sağlanması gerektiği” kast edilmektedir. Âyetteki اَق۪يمُوا ekîmû emri, emredilen görevin hayata hâkim olması, ertelenmemesi ve ötelenmemesi gerektiğini, A‘râf 7/8, Kehf 18/105 ve yorumunu yapmakta olduğumuz âyette yer alan الْوَزْن el-vezn/vezn kelimesi “tartı, ölçü ve denge”yi, Kur’ân’da 15 kez geçen(40) الْقِسْط el-kıst kelimesi ise “adalet”i temsil etmektedir. Bu emrin “sözü doğru söylemek, haksız ve yanlış şeyler söylememek” boyutu da vardır.(41)

Âyette hem الْوَزْن el-vezn hem de الْم۪يزَان el-mîzân kelimelerinin kullanılması bu husustaki emrin öneminden kaynaklanmaktadır. Kendiniz için tartarken bir tarafı, başkası için tartarken de diğer tarafı ağır tutmayın! Hepsinde terazinin dilini doğru ayarlayınız!

2. وَلَا تُخْسِرُوا الْم۪يزَانَ “Eksik tartmayın!” Burada geçen الْم۪يزَان el-mîzân kelimesi Şûrâ 42/17 ve Hadîd 57/25’te olduğu gibi “manevî bir denge” veya “doğruyu yanlıştan ayıran bir ölçü” manasının ötesinde, “ölçü ve tartıdaki denge” demektir. Bu cümlede özellikle tartıda, ancak genel olarak bütün alış verişlerde eksiklik ve haksızlık yapmamak gerektiği emredilmektedir. Bu noktada bazı hatırlatmaları yapmak durumundayız:

a) Âyetin ikinci cümlesinde yer alan “eksik tartmayın” ifadesi, öncesindeki ilk cümlenin gereğini yerine getirmek demektir ki, bu da “ölçüde adaletli olmak”la mümkündür. Bu husus herkese hitap edecek şekilde En‘âm 6/152’de “ölçü ve tartıda hakkaniyetli olmak”, İsrâ’ 17/35’te ise “ölçüyü tam tutmak ve dosdoğru bir kıstas (tartı, ölçüt) ile tartmak” şeklinde geçmektedir.

Bu âyetlerde öncelikli maksat elbette alış verişteki ölçü ve dengedir; ancak İsrâ 17/35’teki el-kıstâsu’l-müstakîmu tamlaması, terazi ve metre gibi fiziki olanından tasavvur ve akıl gibi manevi olanına kadar tüm ölçme ve değerlendirme araçlarını da kapsar.(42)

b) Mutaffifûn 83/1-3’te de geçtiği üzere, ölçü ve tartıda dengesizlik muhatabı aldatmak demektir. Mutaffif denilen kişilerin asıl yaptığı yolsuzluk, açık bir şekilde bu âyette dile getirilmekte, hem tartıda, hem de ölçüde eksiklik ve hilekârlık yaptıkları ifade edilmektedir. Bu işe kelimenin tam anlamıyla “yolsuzluk” denir.

Günümüzde yaşanan alışverişlere bakıldığında, yanlış tartan tartıların kullanılması, sahte malların pazarlanması, iyi malın üste, defolu olanın ise alta konulup gizlenmesi, meseleyi reklâmdan ibaret görüp, göz boyayıcı birtakım faaliyetlerin veya aldatmacaların yapılması gibi davranışlar, hep bu yolsuzluk kavramının kapsamında değerlendirilmelidir.

Ölçüdeki yolsuzluk, tıpkı Nisâ’ 4/29’daki bâtıl yolla malları yemeğe benzemektedir. Âyet mealen şöyledir: “Ey iman edenler! Karşılıklı rızaya dayalı ticaret yoluyla da olsa, birbirinizin mallarını haksız yere yemeyin! Kendinize kıymayın; çünkü Allah, sizin için bir rahmet kaynağıdır.”

Bu âyetteki husus, ticaret adı altında da olsa, kişi mecbur kalmışsa onu zorla razı ettirerek malını haksız yere yememeyi emretmektedir. Üstelik söz konusu âyette Yüce Allah böyle bir eylemi kişinin kendisini öldürmesi olarak tanıtmaktadır.

c) Mesele çok önemli olduğu için, Kur’ân’da Yüce Allah geçmiş milletlerden de bu konuda örnekler vermekte, bu tür yolsuzluk yapanların âkıbetleri hakkında ibretlik bilgiler sunmaktadır. Bu konuda Hz. Şu‘ayb’ın Medyen’li kavmi çok ilginç bir örnektir:

“Medyen’e de kardeşleri Şu‘ayb’ı gönderdik. Dedi ki: Ey kavmim! Allah’a kulluk edin! Sizin için O’ndan başka tanrı yoktur. Ölçüyü ve tartıyı eksik yapmayın. Zira ben sizi hayır içinde görüyorum ve ben sizin için kuşatıcı bir günün azabından korkuyorum. Ey kavmim! Ölçüyü ve tartıyı adaletle yapın. İnsanlara eşyalarını eksik vermeyin. Yeryüzünde bozguncular olarak da dolaşmayın.”(43)

A‘râf 7/85’te de dile getirildiği üzere, Hz. Şu‘ayb onlara ekonomide ölçüyü, bu ölçünün getireceği adaleti, bu iki değerin oluşturduğu ekonomik ahlâkı önermekte ve onlara öğütte bulunmaktaydı. Çünkü ölçü ve tartıdaki haksızlıklar, yani yapılan yolsuzluklar, herkesi kuşatacak bir azabın nedeni olarak sunulmaktadır. İşte, Medyenliler de peygamberlerinin öğüdüne kulak tıkadılar ve tarihten silinip gittiler.

d) Yüce Allah, yorumunu yapmakta olduğumuz Rahmân sûresinin bu ilk âyet grubunda önemine binaen ölçüyle ilgili olarak, uzay cisimlerine koyduğu dengeyi de الْم۪يزَان el-mîzân kelimesiyle ifade etmekte ve insanlardan bunu bozmamalarını özellikle istemektedir. Aslında söylenmek istenen husus, makro âlemdeki düzenin sarsılmamasının insan ilişkilerindeki dengeye bağlı olduğu gerçeğidir. Rûm 30/41’de vurgulanan husus da bu istikamette anlaşılabilir.

İnsanlar kendi aralarında hak-hukuk tecavüzü yaparlarsa, tüketici hakkına tecavüz ederlerse, dar anlamda fertlerin, geniş anlamda toplumun dengesi bozulur. Ekonomide ve hukukta adaletin hakkaniyetli bir şekilde tesis edilmesi gerektiği bütünüyle kâinatın düzeniyle doğrudan ilişkilendirilmektedir. Dengesiz toplumlar insanlığı zulümle perişan ederler ve sonunda ilâhî müdahale gelir ve herkesi kuşatan bir azapla helak edilirler. Böylece, varlıklar âlemindeki dengenin önemi bir kez daha ortaya konulmuş olmaktadır.

Yüce Allah “Kur’ân”ı ve “beyan”ı öğretmekle insanların da hukuki ve sosyal ahlâklarında ölçü, doğruluk ve hak yörüngelerini aşmamalarını onlara emretmekte, göksel nizamın ve düzenin insanlar arasında da bulunmasını istemektedir.(44)

b) Yeryüzünün, İnsanların ve Cinlerin Yaratılışı

Yüce Allah, sûrenin 10-16. âyetlerinde kâinat kitabından örnekler vermeye devam etmekte, öncelikle yeryüzünün bütün canlılar için düzenlendiğini beyan etmekte, “Orada meyveler ve salkımlı hurma ağaçları vardır. Yapraklı daneler ve hoş kokulu bitkiler vardır” ifadesi gereği oradaki çeşitli bitkilerin yapısı hakkında genel bilgiler vermekte, bunları yalanlayanların nasıl bir yanılgıda olduğunu hatırlatmaktadır.

Ardından, Yüce Allah sözü insanların ve cinlerin yaratılışına getirmekte, insanları pişmiş çamur gibi ses çıkaran bir balçıktan, cinleri de ateşten bir karışımdan yarattığını bildirerek, bu yaratılış nimetini yalanlayanları kınamaktadır.

ı. Yeryüzündeki Rengarenk ve Çeşitli Bitkiler

وَالْاَرْضَ وَضَعَهَا لِلْاَنَامِ ف۪يهَا فَاكِهَةٌ وَالنَّخْلُ ذَاتُ الْاَكْمَامِ وَالْحَبُّ ذُو الْعَصْفِ وَالرَّيْحَانُ فَبِاَيِّ اٰلَآءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ “(Allah) yeri canlılar için (uygun halde) yaratmıştır. Orada meyveler, salkımlı hurma ağaçları, yapraklı taneler ve güzel kokulu bitkiler vardır. (O halde) Rabbinizin hangi nimetlerini yalanlayabilirsiniz ki!”

Buradaki وَالْاَرْضَ ve’l-arda kelimesi “ve yeryüzünü de”;وَضَعَهَا veda‘ahâ fiili “onu (Allah) yaydı, koydu, yarattı”; لِلْاَنَامِ li’l-enâmi kelimesi “canlılar için”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “ondan vardır”; فَاكِهَةٌ fâkihetün sözcüğü “nice meyveler”; وَالنَّخْلُ ve’n-nahlü kelimesi “ve hurma (da)”; ذَاتُ الْاَكْمَام zâtu’l-ekmâmi ifadesi “salkımlı, salkımları olan”; وَالْحَبُّ ve’l-habbu kelimesi “ve tane, ürün(ler de)”; ذُو الْعَصْفِ zu’l-‘asfi ifadesi “yapraklı, filizlenmiş”; وَالرَّيْحَانُ ve’r-reyhânu kelimesi “hoş kokulu”; فَبِاَيِّfe bieyyi ifadesi “hangisini”; اٰلَآء âlâi sözcüğü “nimetlerin”; رَبِّكُمَا rabbikümâ tamlaması “sizin Rabbinizin”; تُكَذِّبَانِ tükezzibâni fiili ise “yalanlıyorsunuz, yalanlarsınız” demektir.

Burada kainat kitabından olmak üzere yeryüzünün ve orada yaratılan çeşitli ürünlerin çeşitli özellikleri gündeme getirilmektedir.

1. وَالْاَرْضَ وَضَعَهَا لِلْاَنَامِ “(Allah) yeri canlılar için (uygun halde) yaratmıştır.” Burada tıpkı Rahmân sûresinin yedinci âyetinde olduğu gibi idmâr ‘alâ şarîtati’t-tefsîr denen bir teknik yer almaktadır. Buradaki وَضَعَ veda‘a fiiline bazı âlimlerimiz “yaymak, boyun eğdirmek”,(45) الْاَنَام el-enâm kelimesine ise “bütün yaratılmışlar, ruhu olanlar, cinler ve insanlar” anlamını vermişlerdir.(46)

Üzerinde yaşayan canlı cansız bütün mahlûkat elbette kelimenin kapsamında vardır. Dahası الْاَرْض el-ard kelimesi aslında “parçayı anarak bütünü kast etme kuralı” gereği, denizleri de, oradaki canlı cansız hayatı da içerdiği için, maksadın bütünüyle “dünya” olduğunu söylemeliyiz.

Yeryüzünün döşenmesi veya yapısının belirlenmesi bağlamında feraşnâ(47) “döşek gibi yaymak”, mihâd ve firâş “döşek”,(48) üzerinde bulunanlar için zelûl(49) yani “emre amade kılınmış”, sütıhat(50) yani “yayılmış”, tahâ(51) yani Yüce Allah’ın “yapıp döşediği” bir mekân veya alan olarak tanıtılmaktadır. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz Rahmân 55/10’da yeryüzünün bütün bu özelliklerini içeren bir mana var kabul edilmelidir.

2. وَالْحَبُّ ذُو الْعَصْفِ وَالرَّيْحَانُ ف۪يهَا فَاكِهَةٌ وَالنَّخْلُ ذَاتُ الْاَكْمَامِ “Orada meyveler, salkımlı hurma ağaçları, yapraklı taneler ve güzel kokulu bitkiler vardır.” Bu ve bir sonraki cümle yeryüzünün, üzerindekiler için nasıl bir anlam ifade ettiğini göstermesi bakımından son derece önemlidir.

Yüce Allah, Fussılet 41/10’da yeryüzüne bereketler bahşettiğini, çeşitli besinleri orada yarattığını beyan etmektedir.(52) İşte bu iki âyette bu konu detaylandırılmakta, yeryüzünde her çeşit meyve, salkımlı yapılarıyla göz kamaştıran hurmalar, yapraklı ve hoş kokulu ürünlerin var edildiği beyan edilmektedir.

Buradaki فَاكِهَة fâkiheh kelimesinin nekra gelmesi bütün meyve çeşitlerinin kast edildiğini göstermektedir. Daha sonra gelen النَّخْل en-nahl, الْحَبّ el-habb ve الرَّيْحَان er-reyhân kelimeleri فَاكِهَة fâkiheh kelimesinin verdiği geniş anlamı örneklendiren ifadelerdir.

Âlimlerimiz “Yapraklı daneler ve hoş kokulu bitkiler vardır” cümlesindeki الْعَصْف el-‘asf ve الرَّيْحَان er-reyhân kelimelerine çok çeşitli manalar vermişlerdir. Konuyu dağıtmamak ve gereksiz detaylara girmemek için onları zikretmek istemiyoruz.(53) Özetle söyleyelim ki, bu ifadeler ürünlerin çeşitliliğini, hoş kokulu ve çok güzel göründüklerini ortaya koymaktadır.

3. فَبِاَيِّ اٰلَآءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ “(O halde) Rabbinizin hangi nimetlerini yalanlayabilirsiniz ki!” Tercî‘ adı verilen sanata uygun olarak, Rahmân sûresinde 31 defa yer alan bu ifadeler, önceki âyetin veya âyet grubunun mesajını kuvvetlendirmektedir. Bu amaç doğrultusunda söz konusu hakikatlerin kavranıp, üzerlerinde daha çok düşünülmesi, ibret alınması ve ona göre davranılması hedeflenmektedir.

a) Sûrede ilk defa burada geçen bu cümle, öncesinde yer alan 12 âyetlik gruptaki “bütün nimetleri” veya “Yüce Allah’ın kudretini”(54) hatırlatmakta ve onları hiç kimsenin yalanlayamayacağını veya yalanlamaması gerektiğini ortaya koymaktadır.

Âyetin başındaki fâ edatı, ifadeye “o halde”, veya “hal böyle iken” manasını katmaktadır. Murselât’ta 10 kez geçen “Gerçeği yalanlayanların, o gün vay haline!” ifadesinde olduğu gibi, bu cümlelerin sonralarındaki mesajlarla değil, öncesiyle ilgili bir anlam içerdiğini göstermektedir.

Cümlelerin soru kalıbında getirilmesi, maksadın soru sormak değil, muhatapları kınamak ve ayıplamak olduğunu göstermek içindir. Ayrıca bu âyetlerde Yüce Allah’ın رَبّ rabb sıfatının zikredilmesinin muhtemel sebepleri, öncelikle müminleri sahiplenmek, ardından inkârcıların da Rabbi olduğunu bildirip, onların da hakka ve hakikate gelmelerini istediğini, gidebilecekleri başka bir kapının olmadığını kendilerine bildirmektir.

b) Rahmân sûresinde 31 defa yer alan bu cümlelerdeki “tesniye kalıpları” yani “siz” ifadesindeki muhatapların kimler olduğu önemli bir konudur. Zira âlimlerimiz bu noktada çeşitli fikirler ileri sürmüşlerdir. Bir kısmını hatırlatmakta yarar görmekteyiz.

ı. Âyetteki “siz” kalıbından maksadın “cinler ve insanlar” olduğu iddia edilmektedir. Bunu savunanların delili yine Rahmân sûresinin 33. âyetindeki “ey insan ve cinler topluluğu” ifadesi, 14 ve 15. âyetlerde yer alan “insanların ve cinlerin yaratılışı”nın gündeme getirilmesi ve 31. âyetteki “iki ağırlık sahipleri” ifadesidir.

Söylenmek istenen şudur: “Ey cin ve insan topluluğu, bütün bu nimetlerin Allah’tan başkasına ait olduğunu nasıl savunur, onların Allah’tan olmadığını nasıl iddia edersiniz?”(55) Bu görüş, “Kur’ân’ın insanlara hidayet için gönderildiği” gerçeğinden hareketle eleştirilebilir.

ıı. Âyetteki hitabın “erkekler ve kadınlar” şeklinde olabileceği de iddia edilmektedir. Maksadı “erkekler ve kadınlar” şeklinde sadece insanoğluyla ilişkilendirdiğimizde, delilimiz, sûrenin üçüncü âyetindeki الْاِنْسَان el-insân kelimesi olur. Bu durumda âyette bir iltifat sanatının bulunduğu, ğâib sığadan muhatab kalıba dönüldüğü kabul edilir.

ııı. Muhatapların “müminler ve kâfirler” olduğu da iddialar arasındadır ki, kâfirlerin yalanlamasından söz edilebileceği halde, müminleri bu yalanlamaya katmanın hiçbir şekilde doğru olamayacağı unutulmamalıdır.

ıv. Maksadın, “hakikati kalbiyle ve diliyle yalanlayan inkârcılar” olabileceği de beyan edilmektedir.(56) Bu görüş çok zorlama bir yaklaşımdır.

Bütün bu açıklamalarımızdan hareketle şunu söyleyebiliriz: İlk iki görüş belli noktalarda eleştirilebilir olsa da son iki görüşe göre çok daha savunulabilir durumdadır. Bu nedenle biz de sûredeki 31 defa geçen cümleyi bu iki görüşü içerecek şekilde yorumlayacağız.

c) Rahmân sûresinin 13. âyetinde geçen söz konusu cümleyi, önceki âyetlerle ilişkilendirerek şu şekilde anlayabiliriz: “Ey cin ve insan toplulukları (kadın ve erkekler)! Şimdi siz, ‘Kur’ân’ı öğreten’, ‘insanı yaratıp ona beyanı bildiren’, ‘Güneş’i ve Ay’ı bir hesaba bağlı şekillendiren’, ‘gövdeli ve gövdesiz bitkileri emrine boyun eğdiren’, ‘göğü yükseltip denge kanunu koyan’ ve ‘canlılar için yeryüzünü boyun büktürüp orada çeşitli meyveler ve ürünler yaratan’ Rabbinizin nimetlerinin hangisini yalanlayabilirsiniz ki!”

Yani sözü edilen bunca nimeti yalanlamak akılkârı bir iş değildir; öyleyse yalanlamak değil, hakkı ve hakikati teslim edip, Yüce Allah’a sadakatle yönelmek gerekmektedir.

ıı. İnsanoğlunun ve Cinlerin Yaratıldığı Kaynaklar

خَلَقَ الْاِنْسَانَ مِنْ صَلْصَالٍ كَالْفَخَّارِ وَخَلَقَ الْجَآنَّ مِنْ مَارِجٍ مِنْ نَارٍ فَبِاَيِّ اٰلَآءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ “(Allah) insanı, pişmiş çamur gibi ses çıkaran bir balçıktan yarattı. Cinleri de ateşten bir karışımdan yarattı. (O halde) Rabbinizin hangi nimetlerini yalanlayabilirsiniz ki!”

Buradaki خَلَقَ haleka fiili “(Allah) yarattı”; الْاِنْسَانَ el-insâne kelimesi “insanı, insanoğlunu”;مِنْ صَلْصَالٍ min salsâlin kelimesi “ses çıkaran, kuru balçıktan”;كَالْفَخَّارِ ke’l-fahhâri sözcüğü “çömlek, kırılgan, hassas olan bir çamur gibi”; وَخَلَقَ ve haleka fiili “ve yine (O) yaratmıştı”; الْجَآنَّ el-cânne kelimesi “cinleri”; مِنْ مَارِجٍ min mâricin kelimesi “yalın, saf (olan)dan”; مِنْ نَارٍ min nârin sözcüğü ise “ateşten”; فَبِاَيِّ fe bieyyi ifadesi “hangisini”; اٰلَآء âlâi sözcüğü “nimetlerin”; رَبِّكُمَا rabbikümâ tamlaması “sizin Rabbinizin”; تُكَذِّبَانِ tükezzibâni fiili ise “yalanlıyorsunuz, yalanlarsınız” demektir.

Yüce Allah bu âyetlerde “insanoğlu”nun yaratılış aşamalarından birine ve cinlerin yaratıldığı kaynağa, sonunda bu yaratılış nimetinin yalanlanmaması gerektiğine dikkat çekmektedir.

1. خَلَقَ الْاِنْسَانَ مِنْ صَلْصَالٍ كَالْفَخَّارِ “(Allah) insanı, pişmiş çamur gibi ses çıkaran bir balçıktan yarattı.” Kur’ân, insanın yaratılışıyla ilgili detaylar vermektedir. Burada kısaca bazı hususları hatırlatmakla yetineceğiz.

a) İlk insanın veya ilk insan türünün yaratılışı konusunu ‘Alak 96/2’de geniş bir şekilde ele alacağız. İnsanın bir “elementer”, bir de “biyolojik” yaratılışından söz edilmektedir. Bunların her birinin çeşitli aşamaları da vardır. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette insanın elementer geçmişinin bir aşamasına dikkat çekilmektedir.

ı. İnsanın yaratılışından söz eden âyetlerde pek çok âyette fiil haleknâ şeklinde çoğul getirilmiş olsa da, maksat yaratıcının tek olduğunu kavratmaktır. Bu nedenle, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette ve daha pek çok âyette bu fiil خَلَقَ haleka kalıbında tekil olarak getirilmiştir.

Âyette geçen الْاِنْسَان el-insân kelimesi, başta Hz. Âdem ve ilk nesil olmak üzere, bütünüyle “insanoğlu” manasına gelmektedir. Sperm ve yumurtanın birleşiminden yaratılan her insanın böyle bir geçmişi mutlaka vardır. Çünkü bu hücrelerin oluşmasında doğrudan ve dolaylı olarak toprakla ilgili bir unsur mutlak surette vardır.

ıı. Burada dikkat çekilen en önemli hususlardan birisi, bu ilk aşamalardan itibaren yaratılacak varlığın adının “insan” olduğunun beyan edilmesidir. Yaratıcısı olmayan doğal (!) olarak yaşandığına inanılan “evrim”e inananların sandığı gibi, insanın yaratılış aşamalarında hiçbir ara canlıdan veya varlıktan söz edilmemektedir. En baştan bu varlığın adı “beşer”(57) veya “insan”(58) olarak belirlenmiştir.

b) Âyette “insanın yaratıldığı nesne” hakkında bir kaynak, bir de benzetme vardır. Buna göre صَلْصَال salsâl kelimesi nesneyi, الْفَخَّار el-fahhâr kelimesi ise onun benzetildiği şeyi ifade etmektedir. Hıcr 15/26, 28, 33’te de geçen صَلْصَال salsâl kelimesi “ses çıkaran çamur, kuru balçık, pişmiş çamur”(59) manalarına gelmektedir. Kur’ân’da sadece bu âyette zikredilen الْفَخَّار el-fahhâr kelimesi ise “ateşte pişmiş çamur, çömlek” gibi manalar vermektedir.

İnsanın yaratıldığı nesnelerden birisi olan salsâl’in benzetildiği الْفَخَّار el-fahhâr kelimesi, muhtemelen insanoğlunun ateşle, sıcaklıkla, kızgınlıkla vs. olan bağını oluşturmaktadır. Dahası, insanoğlunun yaratıldığı toprağın, onun için hayatını sürdürmede de etkinliğine dikkat çekmeyi amaçlamış olabilir. Hatta salsâl kelimesindeki “ses çıkaran” anlamı insanın düşünüp konuşabilme özelliğine de işaret ediyor olabilir.

Güneş ışınları altında adeta kavrulup işe yaramaz gibi görünen toprak veya çamur parçasının özü su ile birleştirilmiştir. Buradan elde edilen karışım, konsantre bir yapışkana dönüştürülen çamurdan bir öze çevrilmiştir. Daha sonra, çeşitli aşamalar geçirerek canlı bir “ilk nefs, ilk canlı, ilk cevher, ilk canlı öz” halini almış ve nihayet insan şeklinde yaratılış sürecine girilmiştir. Gerçeği elbette sadece Yüce Allah bilir.

Böyle akıl sır ermez bir sanatın sahibi olan Yüce Allah’ın sayısız nimetlerini ve kudretini yalanlamak, nankörlüğün ve aklını kullanmamanın zirvesi olmaktan başka bir şekilde tanımlanamaz.

2. وَخَلَقَ الْجَآنَّ مِنْ مَارِجٍ مِنْ نَارٍ “Cinleri de ateşten bir karışımdan yarattı.” Âyetteki الْجَانّ el-cânn kelimesi “bütün cinler” manasına geldiği gibi, “cinlerin atası, İblis” manasında da yorumlanmıştır.(60) Bu yaklaşımın muhtemel sebebi, insanlarla ilgili ifadede maksadı Hz. Âdem olarak kabul etmektir. Oysa biz her iki âyette de iki türün kast edildiği kanaatindeyiz.

Cinlerin yaratıldığı kaynak, “ateşten bir karışım” şeklinde beyan edilmektedir. Burada dikkat çeken hususlardan birisi نَار nâr kelimesinin nekra, yani belirteç edatı olmadan getirilmesidir.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçenمَارِج mâric kelimesi ise “karışan, karışım” gibi anlamlar vermektedir. Bazı âlimlerimiz bu karışımın kırmızı, sarı ve yeşil arası bir renkte olduğunu beyan etmişlerdir.(61) Bu nedenle, bu ifadeye “dumanı olmayan ateşten bir alev”, “ateşin özü”, “en güzel ateş” manası verilmiştir.(62)

Bu anlam farkının veya anlam zenginliğinin sebebi, âyetteki ilk مِنْ min edatının ibtidâiyye “başlangıç”, ikincinin ise beyaniyye “açıklama” manasına alınmasıdır. Buna göre âyet, min mârici’n-nâri şeklinde kabul edilmiş ve “halis ateş, öz ateş, dumansız alev, ateş” manaları elde edilmiştir.(63)

Hıcr 15/27’de beyan edildiğine göre, cinler, insanlardan önce yaratılmıştır ve onların yaratıldığı kaynak nârı’s-semûmi şeklinde geçmektedir. Bu tamlama, “kavurucu rüzgârın çıkarttığı ateş”, “zehir gibi işleyen” manalarına gelmektedir.

Bütün bu açıklamalarımızdan sonra özet olarak şunu söyleyelim: Hıcr 15/27’de de beyan edildiği üzere, cinler insanlardan önce yaratılmıştır; yaratılış kaynakları “ateşten bir karışım veya dumansız alev”dir. Üç boyutlu olmadıkları için onları herhangi bir şeye benzetmeye ve haklarında ispatlanamayacak iddialarda bulunmaya gerek yoktur.

İnsanların cinlerden önce zikredilme sebebi, vahyin muhatabının insanlar olmasıdır. Sûrenin ilk âyetlerinde de diğer mahlûkattan önce insanın anılmasının sebebi de bu olsa gerektir. Burada yaratılışta bir öncelik sonralık değil, mesaj önceliği ve yaratılıştaki kıymet ve değer öncelenmiştir diyebiliriz.

3. فَبِاَيِّ اٰلَآءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ “(O halde) Rabbinizin hangi nimetlerini yalanlayabilirsiniz ki!” Bu ifadenin öncesindeki iki âyette “insanoğlunun ve cinlerin yaratılış kaynakları” hakkında bilgi verildiği için, âyetin mesajını şu şekilde anlayabiliriz:

“Ey cin ve insan toplulukları (kadın ve erkekler)! Şimdi siz, ‘insanoğlunu pişmiş çamur gibi ses çıkaran bir balçıktan, cinleri de ateşten bir karışımdan yaratan’ Rabbinizin nimetlerinin hangisini yalanlayabilirsiniz ki!”

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., III, 378.
• 2 - Bakara 2/143. 3 - En‘âm 6/54. 4 - A‘râf 7/156. 5 - Enbiyâ’ 21/107. 6 - Yazır, age., I, 51. 7 - İslâmoğlu, age., s. 3’te 4. not.
  • Bakara 2/143 En‘âm 6/54 A‘râf 7/156 Enbiyâ 21/107
• 8 - Hûd 11/27; Mü’minûn 23/25, 38. 9 - Yâsîn 36/15.
  • Hûd 11/27 Mü'minûn 23/25 Mü'minûn 23/38 Yâsîn 36/15
• 10 - Sebe’ 34/43. 11 - Ahkâf 46/11. 12 - Yûnus 10/38; Hûd 11/13; Şûrâ 42/24. 13 - Nahl 16/101. 14 - ‘Ankebût 29/17; Sâffât 37/86, 151; Ahkâf 46/28. 15 - Furkân 25/4-5.
  • Sebe' 34/43 Ahkâf 46/11 Yûnus 10/38 Hûd 11/13 Şûrâ 42/24 Nahl 16/101 ‘Ankebût 29/17 Sâffât 37/86 Sâffât 37/151 Ahkâf 46/28 Furkân 25/5
• 16 - Yûnus 10/15-16; Nahl 16/103; Furkân 25/6; Necm 53/3-10; Hâkka 69/44-46. 17 - Semerkandî, age., III, 378.
  • Yûnus 10/16 Nahl 16/103 Furkân 25/6 Necm 53/10 Hâkka 69/46
• 18 - Semerkandî, age., III, 378; Taberî, age., XXVII, 114; Zemahşerî, age., IV, 433.
• 19 - Semerkandî, age., III, 378; Râzî, age., XXIX, 85.
• 20 - Okuyan, Nüzûl Sırasına Göre Kur’ân Tefsiri 1, Giriş bölümü.
• 21 - Kamer 54/49. 22 - Yâsîn 36/38. 23 - Yâsîn 36/39. 24 - Taberî, age., XXVII, 114.
  • Kamer 54/49 Yâsîn 36/38 Yâsîn 36/39
• 25 - Semerkandî, age., II, 366; Taberî, age., XV, 248-249.
• 26 - En‘âm 6/97; A‘râf 7/54; Nahl 16/12, 16; Hacc 22/18; Sâffât 37/88; Tûr 52/49; Murselât 77/8; Tekvîr 81/2. 27 - Rahmân 55/6. 28 - Necm 53/1; Vâkı‘a 56/75; Târık 86/3. 29 - Semerkandî, age., III, 379; Taberî, age., XXVII, 118; Zemahşerî, age., IV, 433.
  • En‘âm 6/97 A‘râf 7/54 Nahl 16/12 Nahl 16/16 Hacc 22/18 Sâffât 37/88 Tûr 52/49 Mürselât 77/8 Tekvîr 81/2 Rahmân 55/6 Necm 53/1 Vâkı‘a 56/75 Târık 86/3
• 30 - Semerkandî, age., III, 378; Taberî, age., XXVII, 116; Zemahşerî, age., IV, 433. 31 - Ra‘d 13/13, 15; Nahl 16/48-49; İsrâ’ 17/44.
  • Ra‘d 13/13 Ra‘d 13/15 Nahl 16/49 İsrâ 17/44
• 32 - Fâtır 35/15; Muhammed 47/38. 33 - Lokmân 31/12; Zümer 39/7.
  • Fâtır 35/15 Muhammed 47/38 Lokmân 31/12 Zümer 39/7
• 34 - En‘âm 6/152; A‘râf 7/85; Hûd 11/84, 85; Şûrâ 42/17; Rahmân 55/7, 8, 9; Hadîd 57/25.
  • En‘âm 6/152 A‘râf 7/85 Hûd 11/84 Hûd 11/85 Şûrâ 42/17 Rahmân 55/7 Rahmân 55/8 Rahmân 55/9 Hadîd 57/25
• 35 - Kamer 54/49. 36 - Ra‘d 13/8. 37 - En‘âm 6/38, 59; Yûnus 10/61; Hûd 11/6; Ra‘d 13/39; Neml 27/75; Sebe’ 34/3; Kâf 50/6-11; Mülk 67/3-5. 38 -  http://altinoran.nedir.com
  • Kamer 54/49 Ra‘d 13/8 En‘âm 6/38 En‘âm 6/59 Yûnus 10/61 Hûd 11/6 Ra‘d 13/39 Neml 27/75 Sebe' 34/3 Kâf 50/11 Mülk 67/5
• 39 - Zemahşerî, age., IV, 434.
• 40 - Âl-i İmrân 3/18, 21; Nisâ’ 4/127, 135; Mâide 5/8, 42; En‘âm 6/152; A‘râf 7/29; Yûnus 10/4, 47, 54; Hûd 11/85; Enbiyâ’ 21/47; Rahmân 55/9; Hadîd 57/25. 41 - Semerkandî, age., III, 379.
  • Âl-i İmrân 3/18 Âl-i İmrân 3/21 Nisâ 4/127 Nisâ 4/135 Mâide 5/8 Mâide 5/42 En‘âm 6/152 A‘râf 7/29 Yûnus 10/4 Yûnus 10/47 Yûnus 10/54 Hûd 11/85 Enbiyâ 21/47 Rahmân 55/9 Hadîd 57/25
• 42 - İslâmoğlu, age., s. 535’te 10. not.
• 43 - Hûd 11/84-85.
  • Hûd 11/85
• 44 - Bayraklı, age., XVIII, 465.
• 45 - Semerkandî, age., III, 379; Zemahşerî, age., IV, 434. 46 - Semerkandî, age., III, 379; Taberî, age., XXVII, 120-123; Zemahşerî, age., IV, 434.
• 47 - Zâriyât 51/48. 48 - Bakara 2/22; Nebe’ 78/6. 49 - Mülk 67/15. 50 - Ğâşiye 88/20. 51 - Şems 91/6. 52 - Fussılet 41/47’de geçen ekmâm kelimesi “kabuk” manasına gelmektedir.
  • Zâriyât 51/48 Bakara 2/22 Nebe' 78/6 Mülk 67/15 Ğâşiye 88/20 Şems 91/6 Fussilet 41/47
• 53 - Semerkandî, age., III, 379; Taberî, age., XXVII, 119; Zemahşerî, age., IV, 434.
• 54 - Taberî, age., XXVII, 124.
• 55 - Semerkandî, age., III, 379; Taberî, age., XXVII, 124; Zemahşerî, age., IV, 434.
• 56 - Râzî, age., XXIX, 95.
• 57 - Hıcr 15/28; İnsân 76/1; ‘Alak 96/2. 58 - Hıcr 15/26, 33; Sâd 38/71. 59 - Semerkandî, age., III, 380; Taberî, age., XXVII, 124-125; Zemahşerî, age., IV, 434.
  • Hicr 15/28 İnsân 76/1 ‘Alak 96/2 Hicr 15/26 Hicr 15/33 Sâd 38/71
• 60 - Semerkandî, age., III, 380; Zemahşerî, age., IV, 434.
• 61 - Taberî, age., XXVII, 125. 62 - Semerkandî, age., III, 380; Taberî, age., XXVII, 126-127; Zemahşerî, age., IV, 434. 63 - Yazır, age., VII, 370.