‘Ankebût Suresi

Mekke’de risâletin 12. yılında hicrete yakın bir zamanda indirilmiş olması muhtemel olan, 69 âyetten oluşan, adını 41. âyette yer alan ve “örümcek” anlamındaki الْعَنْكَبُوت el-‘ankebût kelimesinden alan ‘Ankebût sûresi, inişe göre 89, resmî sıralamada ise 29. sûredir. Bu sûrenin münafıklardan söz edilen özellikle 10 ve 11. âyetlerinin Medine’de indirilmiş olma ihtimali yüksektir.

‘Ankebût sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Kasas sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûrede de “mukatta‘a harfleriyle başlanması” (Kasas 1; ‘Ankebût 1); “peygamber kıssalarına yer verilmesi” (Kasas 3-48; ‘Ankebût 14-17, 24-40); “kitap ehliyle ilgili çeşitli bilgiler” (Kasas 51-55; ‘Ankebût 46-47); “kâinat kitabından âyetler içermeleri” (Kasas 71-73; ‘Ankebût 19-20, 44); “Kârûn’la ilgili bilgilere yer verilmesi” (Kasas 76-82; ‘Ankebût 39) gibi konuların ele alınması iki sûrenin mesaj ortaklığı irtibatını gösteren örnekler arasında sayılabilir.

‘Ankebût sûresi, mukatta‘a harfleriyle başlamakta, insanoğlunun imtihan edilmeden bırakılmacağı, önceki nesiller gibi denenecekleri, Yüce Allah için çaba sarf edenlerin kendi lehlerinde bunu yapmış olacakları, Allah’ın bunlara muhtaç olmadığı ifade edilmekte, iyilik yapanlara verilecek ödüller, ana-babaya iyiliğin gerekliliği, sorumlulukların şahsiliği gibi konular dile getirilmektedir.

14. âyetten itibaren, Hz. Nûh’un kıssasına kısaca değinilmekte, ardından Hz. İbrâhim’in tebliğine yer verilmekte, sonrasında Yüce Allah’ın yaratma sisteminden, mahşerdeki yargılamasından söz edilmekte, kavminin Hz. İbrâhim’e verdiği cevaplar hatırlatılmakta, daha sonra Hz. Lût’un kavminin ahlaksızlığı, bunun sonucunda yaşadıkları korkunç akıbet, nihayet Hz. Şu‘ayb, ‘Âd ve Semûd kavmiyle çeşitli azgın simalar gündeme getirilmektedir.

41. âyetten itibaren, sûreye adını verdiği üzere örümceğin yuvasının dayanıksızlığından, Yüce Allah’ın kâinata mutlak hükümran oluşundan, vahyin tilavet edilmesinden, namazın etkinliğinden, kitap ehliyle nasıl mücadele edilmesi gerektiğinden, peygamberlik dönemi öncesinde Hz. Peygamber’in kutsal kitaplarla ilişki içerisinde olmamasından, kendisinden mucize isteyenlere Kur’ân’ın yetmesi gerektiğinden, inkarcıların acele azap isteğinde bulunması, azabın şiddeti, cennetin kimlere verileceği gibi konulardan söz edilmektedir.

61. âyetten itibaren, müşriklerin çarpık ilah anlayışı, yaratıcı, evreni insanların emrine verişi ile rızık vericiliğine inanmalarına rağmen Yüce Allah’ın kitap ve peygamber gönderme sistemini inkarları, dünya hayatının oyun ve eğlence oluşu, nimet ve külfetteki nankörlükler, Yüce Allah’a iftira edenlerin en zalim insanlar oluşu, kafirlerinin yerinin cehennem olacağı beyan edilmekte ve Allah yolunda fedakarlık edenlere Yüce Allah’ın bütün yollarını göstereceği müjdelenmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 14-17. âyetlerinde önce Hz. Nûh, sonra da Hz. İbrâhim’in kıssalarını kısaca ele almaktadır. Yüce Allah, öncelikle sûrenin 14-15. âyetlerinde Hz. Nûh’un ve kavminin kıssasına kısaca yer vermektedir.

a) Hz. Nûh’un Kıssası

Yüce Allah, sûrenin 14-15. âyetlerinde Hz. Nuh’u kendi kavmine gönderdiğini, bin yıldan elli yıl eksik bir süre onların arasında kaldığını, sonunda onlar zulümlerini sürdürürken tufanın kendilerini yakaladığını, fakat Hz. Nûh’u ve gemidekileri kurtardığını, bunu âlemlere bir ibret yaptığını bildirmektedir.

ı. Hz. Nûh’un Risaleti ve Kavminin Feci Akıbeti

وَلَقَدْ اَرْسَلْنَا نُوحًا اِلٰى قَوْمِه۪ فَلَبِثَ ف۪يهِمْ اَلْفَ سَنَةٍ اِلَّا خَمْس۪ينَ عَامًا فَاَخَذَهُمُ الطُّوفَانُ وَهُمْ ظَالِمُونَ “Yemin olsun ki biz Nuh’u kendi halkına göndermiştik; bin seneden elli yıl eksik bir süre onların arasında kalmıştı. Onlar haksızlık ederken (sonunda) tufan kendilerini yakalamıştı.”

Buradaki وَلَقَدْ اَرْسَلْنَا ve lekad arselnâ fiili “yemin olsun ki göndermiştik”; نُوحًا nûhan kelimesi “Nûh’u”; اِلٰى قَوْمِه۪ ilâ kavmihî ifadesi “onun kendi kavmine”; فَلَبِثَ fe lebise fiili “kalmıştı”; ف۪يهِمْ fîhim ifadesi “onların içinde”; اَلْفَ سَنَة elfe senetin ifadesi “bin yıl”;اِلَّا خَمْس۪ينَ عَامًا illâ hamsîne ‘âmen istisnası “elli yıl hariç, elli yıl eksiği ile”;فَاَخَذَهُمُ fe ehazehum fiili “ve onları yakalamıştı”; الطُّوفَان et-tûfânu kelimesi “tufan”; وَهُمْ ve hum zamiri “onlar (şöyle iken)”; ظَالِمُون zâlimûne kelimesi ise “zalimler (idiler), onlar zalimlik, haksızlık yapanlar” demektir.

Burada Hz. Nûh’un kavminin içerisindeki hizmet süresi ve sonrasında yaşananlar gündeme getirilmektedir.

Hz. Nûh’un kıssasıyla ilgili olarak aynı isimle anılan Nûh 71/1’de genel bilgiler vereceğiz. Ayrıca A‘râf 7/59-64, Şu‘arâ’ 26/106-122, Sâffât 37/75-82, Kamer 54/9-17 ve Nûh 71/1-28 gibi çeşitli sûrelerde çeşitli açıklamalar yaptığımız için burada söz konusu bilgilere ayrıntılı olarak tekrar değinmeyeceğiz.

Yüce Allah daha önce yorumunu yaptığımız üçüncü âyette dile getirdiği üzere, önceki kavimleri de imtihana tâbi tuttuğunu beyan ettiği için, sûrenin bundan sonraki kısmında eski kavimlerden birkaç örnek zikretmektedir.

1.وَلَقَدْ اَرْسَلْنَا نُوحًا اِلٰى قَوْمِه۪ فَلَبِثَ ف۪يهِمْ اَلْفَ سَنَةٍ اِلَّا خَمْس۪ينَ عَامًا “Yemin olsun ki biz Nuh’u kendi halkına göndermiştik; bin seneden elli yıl eksik bir süre onların arasında kalmıştı.” Yüce Allah burada Hz. Nûh’un kavminin içerisinde ne kadar kaldığını dile getirmektedir.

Yüce Allah Mekkeli müşriklerin baskı ve zulmünden bıkan müslümanlara ve elbette Hz. Peygamber’e moral vermek üzere Hz. Nûh’un çok daha uzun bir süre tebliğini sürdürmüş olmasına rağmen çok da arzu ettiği gibi bir sonuç alamadağını kendisine hatırlatmaktadır.

Hz. Nûh’un, azgın ve sapkın kavminin içerisinde kalış süresiyle ilgili olarak burada zikredilen 1000-50 yıl ifadesi 950 seneyi karşılamaktadır. Bu ifade hakkında çeşitli anlam ihtimalleri vardır:

a) Âyette sözü edilen bu ifade o dönemde kullanılan bir takvim hesabına göre beyan edilmiş olabilir. Hatta bir yorum olarak söyleyelim ki bazı arkeologlar tufan öncesi dönemde tarihlerin 1000 üzerinden yani 1000+ veya 1000- şeklinde verildiğini, tufan sonrasında ise normal bir tarihlendirmenin yapıldığını bildirmişlerdir. Bu eğer doğruysa Hz. Nûh’un kavminin arasında elli yıl tebliğde bulunmasına rağmen herhangi bir ilerleme kaydedemediği ortaya çıkmış olur.

b) Başka bazı yorumcular buradaki maksadın “yıl” üzerinden değil, “ay” üzerinden bile düşünülebileceği kanaatindedir. Buna göre Hz. Nûh’un kavminin içerisinde 79,1 yıl kaldığı ve başarılı sonuçlar alamadığı belirtilmiş olur. Vahyin indirildiği dönemde de buna benzer bilgilerin bulunuyor oluşu da bir ihtimal olarak görülebilir. Gerçeği Yüce Allah bilir.

c) Bu arada ülkemizde de yaşandığı üzere mesela paradan altı sıfır atılmasıyla elde edilen yeni rakamlar aslında aynı değeri ifade etse de muhatapların zihninde farklı bir anlam elde edilmesini sağlamaktadır. 1 katrilyon ifadesinin yaptığı çağrışım ile aynı değeri ifade edecek şekilde bundan altı sıfırın atılmasıyla elde edilen 1 milyar ifadesi zihinlerde elbette farklı çağrışımlar meydana getirmektedir.

1 katrilyonluk yatırım beyanına göre 1 milyarlık yatırım ifadesi daha küçük bir izlenim doğmasına sebebiyet vereceği için miktar değer olarak aslında aynı olmasına rağmen daha yoğun çağrışımlar tercih edilebilmektedir. Burada Hz. Nûh’un hizmet yıllarıyla ilgili olarak böyle bir kullanımın tercih edilmiş olma ihtimali elbette vardır. 1000 ay demeye göre 1000 yıl demek mesajı çok daha etkili şekilde sunma imkanı vermektedir.

d) Akla daha yatkın gelen bir ihtimale göre maksat Hz. Nûh’un kavminin içerisinde çok uzun yıllar başarısız bir şekilde kaldığı, ancak 50 yıllık bir süre başarı gösterdiği ifade edilmek istenmiş de olabilir. Esasında âyette hem سَنَة seneh hem de عَام ‘âm kelimelerinin kullanılmış olması böyle bir ayırımı akla getirmektedir.

Râğıb el-Isfehânî’nin de belirttiği ve Yûsuf 12/47, 49’da da geçtiği gibi سَنَة seneh kelimesi daha çok verimsiz, kurak ve sıkıntılı yıllar için kullanılırken, عَام ‘âm sözcüğü ise bereketli ve yağışlı yıllar için tercih edilmektedir. Buradan hareketle, Hz. Nûh’un kavminin içerisinde uzun yıllar başarısız bir süreç yaşadığını, kısa bir süre ise oldukça verimli bir dönem yaşadığı mesajının burada verildiğini söyleyebiliriz.

e) Bu arada konuyla ilgili olarak çok önemli olduğunu düşündüğümüz bir başka yorumu daha aktarmakta yarar görmekteyiz:

“Dokuz yüz elli yıl” yerine “elli yıl eksiğiyle bin sene” şeklinde gelmesi, zamanın uzunluğuna dikkat çekmek içindir. “Bin yıl yaşamak” ifadesi, tam da bu deyimsel anlamıyla, Bakara 2/96’da kullanılır (Ayrıca Kur’an’da “bin yıl” ve “elli bin yıl” ifadelerinin rakamsal değerler dışında, zamanın izafî niteliğini belirtmek için kullanıldığı yerler de vardır: Hacc 22/47; Secde 32/5 ve Me‘âric 70/4).”

“Bu ifadenin deyimsel karşılığı “çok uzun yaşamak” olarak ortaya çıkıyor. Bunu esas alırsak “-elli yıl eksiğiyle- bin sene kalmıştı” ifadesi, peygamberlik öncesi hariç, bir insanın yaşayabileceği en uzun süre kavmini yılmadan usanmadan davet ettiğine delâlet eder. İşte böylece, “Yeryüzünde onlardan bir kişi dahi bırakma”(1) şeklindeki elçiler arasında yalnızca Hz. Nûh’a ait olan kahır duasının nedeni de anlaşılmış olur. Ayrıca bu âyet sûrenin ikinci âyetiyle doğrudan bağlantılıdır. Hz. Nûh’un bunca uzun süren çabası, onun ödediği ağır bedel olarak sunulmaktadır.”(2)

f) Sonuç olarak şunu hatırlatarak konuyu toparlamak istiyoruz: Konuyla ilgilenen ilim adamlarının tespitine göre “sene”, daha çok verimsiz geçen yani arzu edilenin elde edilemediği zamanlar için tercih edilmektedir. Bunun Türkçedeki örneği, “sittin sene” kullanımında kendini göstermektedir. Aslında 60 sene manasında olan “sittin sene” ifadesi bir çokluk ve verimsizlik anlamında kullanılmaktadır.

Bu noktada “bin yıl” ifadesini Hz. Nûh’u beddua ettiren, çok verimsiz bir süreç, “elli yıllık” ifadesini ise çok verimli, semeresi memnuniyet verici anlamında kullanıldığını ifade edebiliriz. Konu bu şekilde anlaşılırsa, Hz. Nûh’un tebliğ görevini yaptığı uzun yılların önemli bir bölümünde bir mağlubiyet içerisinde yer aldığı, ancak tufandan sonraki yaşadığı “elli yıl”ın verimli bir zaman dilimi olduğu düşüncesi kabul edilebilir. Gerçeği elbette Rabbimiz bilmektedir.

2. فَاَخَذَهُمُ الطُّوفَانُ وَهُمْ ظَالِمُونَ “Onlar haksızlık ederken (sonunda) tufan kendilerini yakalamıştı.” Yüce Allah Hz. Nûh’un kavminin içerisinde kaldığı uzun yılların sonrasında ona itibar etmeyen kavmini korkunç bir tufanın yakaladığını, çünkü onların zalimler topluluğu olduğunu beyan etmektedir. Onların helak edilmeleriyle ilgili olarak Yüce Allah göğün yağmur kapılarını açtığını ve yeryüzünün sularını fışkırtarak korkunç bir tufanla onları boğduğunu bildirmektedir ki bununla ilgili olarak Kur’ân’da çeşitli âyetlerde bilgiler zikredilmektedir.(3)

Âyetin sonundaki وَهُمْ ظَالِمُونَ ve hum zâlimûne ifadesi bir hâl cümlesidir ve onların zulümle anıldıklarını, zulme devam ettiklerini, zulümden ayrılmadıklarını, zalimce tavırlarını ısrarla sürdüklerini mesaja katmaktadır.

ıı. İman Edenlerin Kurtarılması

فَاَنْجَيْنَاهُ وَاَصْحَابَ السَّف۪ينَةِ وَجَعَلْنَاهَآ اٰيَةً لِلْعَالَم۪ينَ “Biz onu ve gemideki halkı kurtarmış ve onu (bu olayı) âlemlere ibret yapmıştık.”

Âyettekiفَاَنْجَيْنَاهُ fe enceynâhu fiili “biz onu da kurtarmıştık”; وَاَصْحَابَ السَّف۪ينَةِ ve ashâbe’s-sefîneti tamlaması “ve gemide olanları da”; وَجَعَلْنَاهَا ve ce‘alnâhâ fiili “ve onu (gemiyi) yapmıştık”; اٰيَة âyeten kelimesi “âyet, delil, ibret, ders”; لِلْعَالَم۪ينَ li’l-‘âlemîne ifadesi ise “âlemler için, insanlar için” demektir.

Burada Hz. Nûh’un kavminin içerisindeki müminlerin felaketten kurtarılması ve âlemlere ders kılınması gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah tufan esnasında hem Hz. Nûh’u hem de gemide olanları kurtardığını, böylece gemiyi de âlemler için bir âyet yani “delil”, “işaret”, “sembol” kıldığını beyan etmektedir. Burada geçen لِلْعَالَم۪ينَ li’l-‘âlemîne ifadesi “âlemler için” manasında “cümle alem için” manasında özellikle “bütün insanlar için” anlamını vermektedir. Âyette geçen اَصْحَابَ السَّف۪ينَةِ ashâbe’s-sefîneti tamlaması “geminin ahalisi”, “gemide bulunan herkes, her şey” manasına gelmektedir.

Konuyla ilgili olarak Sâffât 37/76’da şöyle buyrulmaktadır: “Kendisini ve (inanç) ailesini büyük felâketten kurtarmıştık.” Bu âyette geçen اَهْلَهُ ehlehû tamlamasından maksat Hz. Nûh’un “inanç ailesi”dir. Çünkü Kenan adlı oğlu ile eşinin ona iman etmediği ve boğulanlar arasında oldukları Kur’ân’da açıkça yer almaktadır.(4)

Dahası kurtarılanlardan maksadın Hz. Nûh ve birlikte gemiye binenler olduğu A‘râf 7/64, Mü’minûn 23/28 ve ‘Ankebût 29/15’te ifade edilmektedir. Demek ki ilâhi bilgilere iman edip güvenenler bunun ödülünü hem dünyada hem de âhirette almış olacaklardır. Çünkü Yüce Allah kendisine yönelen samimi dua ve niyazları hiçbir şekilde karşılıksız bırakmamaktadır.

b) Hz. İbrâhim’in Kıssası I: Tevhidi Tebliğ Edişi

Yüce Allah sûrenin 16-17. âyetlerinde Hz. İbrahim’i de kavmine gönderdiğini ve onlara şöyle demesini emrettiğini bildirmektedir: “Allah’a kulluk edin! O’na karşı muttaki (duyarlı) olun! Eğer bilirseniz böylesi sizin için daha hayırlıdır.”

Ardından, Hz. İbrâhim’in putperest kavmine hitaba devam ettiği, onların Yüce Allah’ın peşi sıra birtakım putlara taptığını, asılsız sözler uydurmakta olduklarını belirttiği hatırlatılmakta ve kavmine yönelik şu sözleri aktarılmaktadır: “Bilmelisiniz ki, Allah’ı bırakıp da taptıklarınız, size rızık veremezler; o halde rızkı Allah katında arayın! O’na kulluk edin ve O’na şükredin! (Sonuçta) sadece O’na döndürüleceksiniz.”

ı. Hz. İbrâhim’in Tevhidi Tebiği

وَاِبْرٰه۪يمَ اِذْ قَالَ لِقَوْمِهِ اعْبُدُوا اللّٰهَ وَاتَّقُوهُ ذٰلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ اِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ “İbrahim’i de (elçi olarak göndermiştik). Kavmine şöyle demişti: Allah’a kulluk edin! O’na karşı takvâlı (duyarlı) olun! Bilirseniz bu, sizin için hayırlı olandır.”

Âyetteki وَاِبْرٰه۪يمَ ve ibrâhîme kelimesi “İbrâhim’i de (peygamber olarak göndermiştik)”; اِذْ iz edatı “hani”; قَالَ kâle fiili “demişti ki”; لِقَوْمِهِ li kavmihî ifadesi “onun kavmine”; اعْبُدُوا u‘büdû emri “kulluk edin, ibadet edin”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a”; وَاتَّقُوهُ vettekûhu emri “ve O’na karşı takvâlı, duyarlı olun”; ذٰلِكُمْ zâliküm ifadesi “işte bu”; خَيْر hayrun kelimesi “mutlak hayırlı(dır)”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin için”; اِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ in küntüm ta‘lemûne ifadesi ise “eğer (gerçeği) biliyorsanız” demektir.

Burada Hz. İbrâhim’in tevhid içerikli bir tebliği gündeme getirilmektedir.

Hz. İbrâhim’in kıssası için İbrâhim 14/35’te genel bilgiler vermiştik. Ayrıca Meryem 19/41-50, Enbiyâ’ 21/51-75, Şu‘arâ’ 26/69-77 ve Sâffât 37/83-113 gibi sûrelerde de çeşitli bilgilendirmeler söz konusu olduğu için burada sadece farklı olan hususlara değinmekle yetineceğiz.

1.وَاِبْرٰه۪يمَ اِذْ قَالَ لِقَوْمِهِ اعْبُدُوا اللّٰهَ وَاتَّقُوهُ “İbrahim’i de (elçi olarak göndermiştik). Kavmine şöyle demişti: Allah’a kulluk edin! O’na karşı takvâlı (duyarlı) olun!” Yüce Allah Hz. Nûh’un kıssasını kısaca hatırlattıktan sonra, bu defa Hz. İbrâhim’e sözü getirmekte ve onu da peygamber olarak gönderdiğini beyan etmekte, kavmine iki temel öğretiyi tebliğ ettiğini haber vermektedir.

a) Âyetteki ilk emir اعْبُدُوا u‘büdû kelimesiyle ifade edilen “ibadet etmek, kulluk etmek”tir. Nûh 71/3’te de yer aldığı üzere, Kur’ân’da yaratılışın gayesi “Yüce Allah’a kulluk etmek” şeklinde belirlenmektedir: “Ben cinleri ve insanları sadece Bana kulluk etsinler diye yarattım.”(5) Bu emir hem Nahl 16/36’da belirtildiği gibi bütün peygamberlerin tebliğ ilkelerinin başında zikrettiği bir husustur; hem de bütün peygamberler ümmetlerine bunu tebliğ etmişlerdir.(6)

Bunların verdiği ortak anlam, yaratılışın gayesinin farkına varılmasını ve bu uğurda fedakârlık yapılmasını sağlamaktır. Müminlere,(7) hatta bütün insanlara hitaben de hatırlatıldığı üzere,(8) ibadetin sadece Yüce Allah’a yönelik yapılması gerektiği, hayatın tamamını kuşatan ve ölünceye kadar devam etmesi istenen bir eylem olduğu Kur’ân’da beyan edilmektedir.(9)

Genel çerçevedeki emirlerin yanı sıra, bütün peygamberlerin tebliğ esaslarının ilk maddesi olarak “sadece Yüce Allah’a ibadet etmek” zikredilmektedir.(10) İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de Hz. İbrâhim tebliğine bu emirle başlamaktadır.

b) Âyetteki ikinci emir veya tebliğin ikinci konusu اتَّقُوا ittekû emri gereği “Allah’a karşı takvâ sahibi olmak”, “sorumlu davranmak”, “sorumluluğunu bilmek” ve “duyarlı davranmak”tır.

Bakara 2/2’de de geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, takvâ, “kötülüklerden korunabilme özelliği”dir. Asıl itibariyle v-k-y kökünden gelen ve “korumak” anlamını veren takvâ kelimesi, ittekâ şeklinde beş harfli fiil olarak “korunmak” demektir. Buradan hareketle, takvâ’yı “sorumluluğunu bilmek, sorumlu davranmak, hassas ve bilinçli olmak”, muttakî’yi ise “sorumluluğunu bilen, günahlardan korunan, sorumlu davranan, hassas ve bilinçli kişi” şeklinde anlayabiliriz.

Kelimenin bütün bu anlam alanını içine alacak şekilde düşünürsek takvâyı “duyarlı olmak”, muttakîyi de “duyarlı kişi” olarak yorumlayabiliriz. Takvâ duyarlılıktır; bu itibarla takvâ, bir taraftan fücûr denen kötülüklere karşı insanı uyarmakta, diğer taraftan da iyilik yapabilmenin insandaki potansiyelini harekete geçirmeye vesile olmaktadır. Bazı ilim adamları(11) bu kavram için “bağışıklık sistemi” yorumunu yapmaktadırlar ki bu anlam, takvâyı anlamada çok önemli bir ufuk kazandırmaktadır.

Hz. Peygamber, takvânın, yani duyarlılık ve samimiyetin yerini “kalb” olarak belirlemektedir.(12) Yüce Allah’a karşı takvânın herkesin görevi olduğunu beyan eden Hz. Peygamber,(13) Yüce Allah’tan takvâ istemenin(14) ve Allah’a karşı takvâ sahibi olmanın gereğine de vurgu yapmaktadır.(15) İnsanın kendisiyle cennete gidebileceği değerin takva olduğunu beyan eden Hz. Peygamber,(16) gerçek ilmin de saygı ve Allah’a karşı takvâ demek olduğunu ifade etmekte(17) ve müminin değerinin onun takvâsı olduğunu belirtmektedir.(18)

Demek ki takvâ, insan için hem doğuştan getirilen bir korunma yeteneğidir; hem üzerine yatırım yapılan ve geliştirilip büyütülen bir değerdir; hem de sahibini korunaklı ve duyarlı kılan bir imân, samimiyet, teslimiyet ve ihsân göstergesidir.

Burada son olarak hatırlatmak istediğimiz husus şudur: Bütün peygamberlerde olduğu gibi Hz. İbrâhim de tebliğinin ikinci konusunu Yüce Allah’a karşı sorumluluk bilinci olarak belirlemiştir. O da diğer peygamberler de muhataplarından muttaki olmalarını istemişlerdir. Takvâ sahibi olmak yaratılışın vazgeçilmez amacıdır. Bu husus son peygamber Hz. Muhammed’in tebliğ ettiği mesajlarda geniş bir yer kaplamakta ve elbette Yüce Allah’ın bütün peygamberlere emrettiği evrensel bir görev olarak tanıtılmaktadır.(19)

Önemine binaen Yüce Allah Hucürât 49/13’te “kulların en değerli olanını en muttakî olanı” diye ilan etmektedir; başka övünç ölçülerinin doğru olmadığı kendiliğinden ortaya çıkmaktadır. Bizce mesele bir tek cümle ile ortaya konulabilir: “Kur’ân’ın amacı muttakî insan yetiştirmektir”, vesselâm.

2. ذٰلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ اِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ “Bilirseniz bu, sizin için hayırlı olandır.” Bu cümle Tevbe 9/41, Saff 61/11 ve Cum‘a 62/9’da da geçmektedir. Hz. İbrâhim muhataplarına yönelik olarak Yüce Allah’a kulluk ve takva görevini hatırlattıktan sonra, uyarılarına dikkat etmeleri durumunda bunun kendileri için gerçek hayır olacağını belirtmektedir. Bu hatırlatmada öne çıkan durum, gerçeği bilmeleri keyfiyetidir.

Bir topluluk veya şahış bir peygamber öğretisine inanır, güvenir ve prensibin gereğini yerine getirirse bunun kendileri için iyi, faydalı ve nihayet mahşer şartlarında da mutlak manada hayırlı olacağını bilmelidir. İşte Hz. İbrâhim de bu noktaya dikkat çekmekte, peygamber öğretilerinin hayra endeksli olduğunu beyan etmektedir.

Aynı ifadenin yer aldığı dört âyette de geçen خَيْر hayr kelimesi “daha hayırlı” manasında değil de zarar ve ziyanın zıddı olan insanların iyiliğini içeren kurtarıcı mutlak manada hayır anlamında yorumlanmalıdır. Bu nedenle biz de tercümeyi “(gerçek manada) hayırlı” şeklinde vermeyi tercih ettik. Aksi takdirde yani “daha hayırlıdır” denmesi durumunda başka inanç ve davranışların da bir dereceye kadar hayır içerebileceği gibi bir durum söz konusu olabilir ki bu doğru değildir.

Hayır sadece ve sadece Yüce Allah’ın “hayır” dediğidir. Yûnus 10/32’de beyan edildiği gibi “hakkın ötesinde geriye sapkınlıktan başka bir şey kalmaz.” İsrâ’ 17/9’da da Kur’ân’ın “en doğruya” değil de “tek doğru”ya iletmesinin anlamı da budur.

ıı. Kavmine Yönelik Uyarıları

اِنَّمَا تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللّٰهِ اَوْثَانًا وَتَخْلُقُونَ اِفْكًا اِنَّ الَّذ۪ينَ تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللّٰهِ لَا يَمْلِكُونَ لَكُمْ رِزْقًا فَابْتَغُوا عِنْدَ اللّٰهِ الرِّزْقَ وَاعْبُدُوهُ وَاشْكُرُوا لَهُ اِلَيْهِ تُرْجَعُونَ “Siz Allah’ın peşi sıra birtakım putlara tapıyor, asılsız sözler uyduruyorsunuz. Şüphesiz ki Allah’ın peşi sıra taptıklarınız, size rızık veremezler. Rızkı Allah katında arayın! O’na kulluk edin ve O’na şükredin! Yalnızca O’na döndürüleceksiniz.”

Âyetteki اِنَّمَا تَعْبُدُونَ innemâ ta‘büdûne ifadesi “siz sadece ve sadece tapıyorsunuz”; مِنْ دُونِ اللّٰهِ min dûnillâhi ifadesi “Allah’ın peşi sıra, Allah’ın dışında”; اَوْثَانًا evsânen kelimesi “(birtakım) putlara”;وَتَخْلُقُونَ ve tahlükûne fiili “ve uyduruyorsunuz”; اِفْكًا ifken kelimesi “iftira”; اِنَّ الَّذ۪ينَ تَعْبُدُونَ innellezîne ta‘büdûne ifadesi “muhakkak ki kulluk edenler”; مِنْ دُونِ اللّٰهِ min dûnillâhi ifadesi “Allah’ın peşi sıra (varlıklara)”; لَا يَمْلِكُونَ lâ yemlikûne fiili “(tapındıkları varlıklar) sahip olamazlar”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin için”; رِزْقًا rızkan kelimesi “herhangi bir rızka”; فَابْتَغُوا febteğû emri “arayın”; عِنْدَ اللّٰهِ ‘ındellâhi ifadesi “Allah’ın katında”; الرِّزْقَ er-rizka kelimesi “rızkı”; وَاعْبُدُوهُ va‘büdûhu emri “ve O’na kulluk edin, ibadet edin”; وَاشْكُرُوا veşkürû emri “ve şükredin”; لَهُ lehû ifadesi “ve O’na”; اِلَيْهِ ileyhi ifadesi “sadece ve sadece O’na”; تُرْجَعُونَ türce‘ûne edilgen fiili “döndürüleceksiniz” demektir.

Burada Hz. İbrâhim’in kavminin putperestliğini sorgulamaya yönelik tebliği gündeme getirilmektedir.

1.اِنَّمَا تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللّٰهِ اَوْثَانًا وَتَخْلُقُونَ اِفْكًا “Siz Allah’ın peşi sıra birtakım putlara tapıyor, asılsız sözler uyduruyorsunuz.” Yüce Allah Hz. İbrâhim’in putperest kavmine hitap ettiğini, başta babası olmak üzere onların Allah’ın peşi sıra birtakım asılsız varlıkları put edinip uydurma işler yaptıklarını söylediğini aktarmaktadır.

Âyette geçen اَوْثَان evsân/el-evsân kelimesi Hacc 22/30 ve ‘Ankebût 29/25’te de geçmekte ve asnâm denen “madeni putlar”dan farklı olarak taş veya taş cinsi malzemelerden yapılan heykeller, büstler vs. manasına gelmektedir. Gerçi bazı alimlerimiz her iki kelimeye de aynı manayı vermişlerdir.(20)

İşte bu ve benzeri şeylerden oluşan putlara mabudluk yani ilahlık yakıştırmak اِفْك ifk yani “iftira” olarak tanıtılmaktadır. Bu arada âyette yer alan تَخْلُقُونَ tahlükûne fiili elbette bilinen anlamda “yaratmak” değil de “iftira üretmek”, “uydurmak” gibi anlamlarda değerlendirilmelidir.

Konunun ele alındığı sûrelerden birisi olan Sâffât 37/86’de şöyle buyrulmaktadır: “Allah’ın peşi sıra uydurma ilâhlar mı istiyorsunuz?” Bu iki âyette Hz. İbrâhim babasına ve kavmine hitap ederek Yüce Allah’ın peşi sıra edindikleri ve tapındıkları ilahların aslında birer ifk yani “yalan ve iftira” olduğunu kendilerine söylemiştir. Zaten yorumunu yapmakta olduğumuz âyette kullanılan tahlükûne fiili de “yaratmak”, “bir şeyden bir şey yapıp üretmek” manasına geldiği için onların elleriyle ürettikleri putların birer yalan olduğu ortaya konulmak istenmektedir.

Demek ki Hz. İbrâhim En‘âm 6/74, Meryem 19/42, Enbiyâ’ 21/52, Şu‘arâ’ 26/70-73’te de belirtildiği gibi, çeşitli nesnelere tapınıyorlardı; ancak bütün bunları kendi elleriyle üretiyorlardı. Hz. İbrahim bunun son derece yanlış bir şey olduğunu, çünkü mahluk olan bir şeye ilahlık yakıştırmanın tam bir yalan ve iftira olduğunu kendilerine beyan etmişti.

2. اِنَّ الَّذ۪ينَ تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللّٰهِ لَا يَمْلِكُونَ لَكُمْ رِزْقًا فَابْتَغُوا عِنْدَ اللّٰهِ الرِّزْقَ “Muhakkak ki, Allah’ı bırakıp da taptıklarınız, size rızık veremezler; o halde rızkı Allah katında arayın!” Hz. İbrâhim kavminin muhtemelen bir rızık beklentisi içerisinde bu türden bir putperestlik içerisine girdiğini düşünerek âyetin bu cümlesinde onların böyle bir gücünün bulunmadığını, yani putların rızık veremeyeceğini beyan etmekte, bunun yerine rızkı Yüce Allah’ın katından, yani O’ndan istemeleri gerektiğini dile getirmiştir.

Onun bu sözü Hûd 11/6’da zikredilen “Yeryüzünde canlıların rızkı sadece ve sadece Allah’a aittir” mesajıyla da bire bir uyumludur. Rızkı veren sadece Allah’tır; çünkü rezzâk olan sadece ve sadece O’dur. Putların hiçbir şeye güçlerinin yetmediğiyle ilgili bilgiler bağlamında Furkân 25/3’te birtakım açıklamalar yaptığımız için burada benzer şeyleri tekrarlamak istemiyoruz.

3. وَاعْبُدُوهُ وَاشْكُرُوا لَهُ اِلَيْهِ تُرْجَعُونَ “O’na kulluk edin ve O’na şükredin! (Sonuçta) sadece O’na döndürüleceksiniz.” Yüce Allah Hz. İbrâhim’in tebliğinde rızık vericinin Allah olduğunu, sadece O’ndan rızık beklemek gerektiğini beyan ettikten sonra, önceki âyette dile getirdiği “Allah’a kulluk” emrine bu defa rızık vericiliği nedeniyle “O’na teşekkür etmeleri” gerektiğini de eklemektedir. Çünkü varıp huzuruna çıkacakları makamın da sadece ve sadece Allah’ın katı olduğunu tebliğ ettiğini ifade etmektedir.

Dipnotlar

• 1 - Nûh 71/26-27. 2 - İslâmoğlu, age., s. 778’de 15. not.
  • Nûh 71/27
• 3 - Yûnus 10/73; Enbiyâ’ 21/77; Furkân 25/37; Şu‘arâ’ 26/120; ‘Ankebût 29/14; Sâffât 37/82; Kamer 54/11-12; Nûh 71/25.
  • Yûnus 10/73 Enbiyâ 21/77 Furkân 25/37 Şu‘arâ 26/120 ‘Ankebût 29/14 Sâffât 37/82 Kamer 54/12 Nûh 71/25
• 4 - Hûd 11/40, 46.
  • Hûd 11/40 Hûd 11/46
• 5 - Zâriyât 51/56. 6 - Bakara 2/21; Âl-i İmrân 3/51; Nisâ’ 4/36; Mâide 5/72, 117; En‘âm 6/102; A‘râf 7/59, 65, 73, 85; Yûnus 10/3; Hûd 11/50, 61, 84; Meryem 19/36; Enbiyâ’ 21/25, 92; Hacc 22/77; Mü’minûn 23/23, 32; Neml 27/45; ‘Ankebût 29/16, 17, 36, 56; Yâsîn 36/61; Zuhruf 43/64; Necm 53/62; Nûh 71/3.
  • Zâriyât 51/56 Bakara 2/21 Âl-i İmrân 3/51 Nisâ 4/36 Mâide 5/72 Mâide 5/117 En‘âm 6/102 A‘râf 7/59 A‘râf 7/65 A‘râf 7/73 A‘râf 7/85 Yûnus 10/3 Hûd 11/50 Hûd 11/61 Hûd 11/84 Meryem 19/36 Enbiyâ 21/25 Enbiyâ 21/92 Hacc 22/77 Mü'minûn 23/23 Mü'minûn 23/32 Neml 27/45 ‘Ankebût 29/16 ‘Ankebût 29/17 ‘Ankebût 29/36 ‘Ankebût 29/56 Yâsîn 36/61 Zuhruf 43/64 Necm 53/62 Nûh 71/3
• 7 - Hacc 22/77. 8 - Bakara 2/21; Nisâ’ 4/36; En‘âm 6/102; Yûnus 10/3; Enbiyâ’ 21/92; ‘Ankebût 29/17, 56; Yâsîn 36/61; Necm 53/62. 9 - Hûd 11/123; Hıcr 15/99; Meryem 19/65; Tâhâ 20/14; Zümer 39/2, 66. 10 - Âl-i İmrân 3/51; Mâide 5/72, 117; A‘râf 7/59, 65, 85; Hûd 11/50, 61, 84; Nahl 16/36; Meryem 19/36; Enbiyâ’ 21/25; Mü’minûn 23/23; Neml 27/45; ‘Ankebût 29/16, 36; Zuhruf 43/64; Nûh 71/3.
  • Hacc 22/77 Bakara 2/21 Nisâ 4/36 En‘âm 6/102 Yûnus 10/3 Enbiyâ 21/92 ‘Ankebût 29/17 ‘Ankebût 29/56 Yâsîn 36/61 Necm 53/62 Hûd 11/123 Hicr 15/99 Meryem 19/65 Tâhâ 20/14 Zümer 39/2 Zümer 39/66 Âl-i İmrân 3/51 Mâide 5/72 Mâide 5/117 A‘râf 7/59 A‘râf 7/65 A‘râf 7/85 Hûd 11/50 Hûd 11/61 Hûd 11/84 Nahl 16/36 Meryem 19/36 Enbiyâ 21/25 Mü'minûn 23/23 Neml 27/45 ‘Ankebût 29/16 ‘Ankebût 29/36 Zuhruf 43/64 Nûh 71/3
• 11 - Bayraklı, age., XXI, 154.
• 12 - Hadis için bk. Müslim, Birr, 32; Tirmizî, Birr, 18; Ahmed b. Hanbel, II, 277, 360; III, 135, 491; IV, 66, 69; V, 24, 25. 13 - Hadis için bk. Buhârî, İmân, 42; Tirmizî, De‘avât, 45; İbn Mâce, Mukaddime, 6; Dârimî, Mukaddime, 19. 14 - Müslim, Zikir, 73; Nesâî, İsti‘âze, 13, 65. 15 - Ebû Dâvûd, Sünnet, 5; Tirmizî, İlim, 16; İbn Mâce, Cihâd, 8. 16 - Ahmed b. Hanbel, II, 392. 17 - Dârimî, Mukaddime, 29. 18 - Mâlik b. Enes, el-Muvatta’, İstanbul, 1992, Cihâd, 35.
• 19 - Şu‘arâ’ 26/108, 110, 126, 131, 132, 144, 150, 163, 179, 184.
  • Şu‘arâ 26/108 Şu‘arâ 26/110 Şu‘arâ 26/126 Şu‘arâ 26/131 Şu‘arâ 26/132 Şu‘arâ 26/144 Şu‘arâ 26/150 Şu‘arâ 26/163 Şu‘arâ 26/179 Şu‘arâ 26/184
• 20 - Semerkandî, age., II, 655; Taberî, age., XX, 137.