Tûr Suresi

Mekke’de risâletin 10-12. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 49 âyetten oluşan, adını ilk âyette geçen “Sînâ Dağı” anlamındaki الطُّور et-tûr kelimesinden alan Tûr sûresi, inişe göre 59, resmî sıralamada ise 52. sûredir.

Tûr sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Zâriyât sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Bu bağlamda her iki sûrenin ilk âyet grubunda çeşitli varlıklara yemin ifadeleri bulunmaktadır. Bu arada Zâriyât 15-19’da ve Tûr 17-20’de muttakilerin ortak özellikleri gündeme getirilmektedir. Ayrıca peygamberlere yönelik Zâriyât 52’deki büyücü ve mecnunluk suçlaması ile Tûr 29-30’daki Hz. Peygamber’e yönelik büyücü, mecnûn ve şâir suçlaması da ortak bir konu olarak görülmelidir.

Tûr sûresi, çeşitli varlıklara yeminle başlamakta, inkârcılara yönelik mahşerdeki azabın hak olduğu vurgulanmakta, Son Saati ve âhireti inkâr edip alay edenler kınanmakta, bu arada duyarlı davranan kişiler olarak muttakilere cennette nasıl nimetler verileceği üzerinde uzun uzadıya bilgiler verilmektedir.

29. âyetten itibaren, müşriklerin Hz. Peygamber’e yönelik suçlamaları gündeme getirilmekte, buna karşılık kurguladıkları şeylerin hatalı olduğu beyan edilmekte, vahye karşı olumsuz bakışlarına “Eğer doğru iseler onun benzeri bir söz getirsinler” denilerek meydan okunmaktadır.

35. âyetten itibaren, yaratılıştan kâinattaki çeşitli özelliklere varıncaya kadar inkârcı muhatapların her konuda yanılgı içerisinde bulundukları ifade edilmekte, tuzak kuranların kendilerinin tuzaklarına uğrayacakları belirtilmekte, Yüce Allah’a yönelik çocuk isnadı gibi noktalarda artık sınırı aştıkları ve mucize isteklerindeki hadsizlikleri dikkatlere sunulmaktadır.

45. âyetten itibaren, bu tür inkârcılara nasıl davranması gerektiği noktasında Hz. Peygamber bilgilendirilmekte, kurdukları hiçbir tuzağın işlerine yaramayacağı beyan edilmekte, dünya azabının ötesinde mahşerde korkunç bir azabın inkârcıları beklediği haber verilmektedir.

Sûrenin son iki âyetinde ise Hz. Peygamber’in şahsında bütün müminlere seslenilmekte, Rabbinin hükmüne sabretmesi gerektiği, ilâhî gözetimde bulundukları, ayaktayken de geceleyin de tesbihe devam etmeleri gerektiği üzerinde durulmaktadır.

Yüce Allah, sûrenin 1-16. âyetlerinde öncelikle iki husus gündeme getirmekte, buna göre sûrenin ilk altı âyetinde beş varlığa yemin etmekte ve onlara dikkat çekmektedir. Sûrenin yeminlerden sonraki âyet grubunda, Son Saat’in dehşet manzaralarından bir kısmı sunularak inkârcıların bazı sözleri hatırlatılmakta ve beklenen azabın gerçekleşeceği bildirilmektedir.

a) Yemine Konu Beş Şey

Yüce Allah sûrenin 1-6. âyetlerinde beş varlığa yemin etmekte, bu bağlamda Sînâ Dağı’nı, yayılmış derilere satır satır yazılmış kitâbı (Kur’ân’ı), bakımlı evi (Kâbe’yi), vahyin geldiği gök kubbeyi ve kabarıp duran denizi dile getirmektedir.

ı. Sînâ Dağı

وَالطُّورِ “Yemin olsun: Tûr’a.”

Âyetteki وَالطُّورِ ve’t-tûri ifadesi “dağa, Sînâ Dağı’na yemin olsun” demektir.

Burada sûrenin başında yer alan yeminlerin “ilki” gündeme getirilmektedir.

“Kur’ân’daki yeminler” konusunu Yâsîn 36/2’de geniş bir şekilde ele aldımız için burada aynı bilgileri tekrarlamayacağız. Burada sadece şunu hatırlatmakla yetinelim: Kur’ân’da yeminlerin yer alması, yemin sonrası mesajın büyük önem arz ettiğini gösteren önemli bir işarettir.

Yeminler, devam eden âyetlerdeki mesajın sıra dışı ve çok önemli olduğunu göstermektedir. Esasında kendisine yemin edilen her ne varsa onların insanın şahidi olacakları muhataplara bildirilmek istenmektedir. Biz hem yemin edilen varlıklar hem de yemin edilen varlıklar arasındaki anlam ilişkisiyle ilgili yorumlar yapmaya çalışacağız.

Sûrede yemine konu edinilen beş sıfattan “ilki” Hz. Mûsâ’nın vahiy aldığı Medyen yolundaki “Sînâ Dağı” olarak belirlenmektedir. Nitekim bu ifade Tîn 95/2’de açıkça tûr-i sînîne tamlaması olarak Sînâ Dağı şeklinde geçmektedir. Buradaki الطُّور et-tûr kelimesinin Nabatça veya Süryanîce’de “dağ, büyük dağ” manasına geldiği beyan edilmektedir.(1)

Kadı Beydâvî bu kelimeden maksadın “dağ” olduğunu beyan ettikten sonra, bunun “mana âleminden madde âlemine veya gayb âleminden şehadet âlemine uçup gelen şey” manasına da gelebileceğini ifade etmiştir.(2) Bu çok önemli bir açılım olarak görülmelidir. Zira bu manaya göre, maksat insanlığın bilgi alanına gelen ilahi mesajlar bağlamında mutlak hakikati karşılamaktadır. Buna göre devam eden âyetteki mesaj da aynı hakikati işaret etmiş olmaktadır.

ıı. Derilere Yazılmış Kitâb

وَكِتَابٍ مَسْطُورٍ ف۪ي رَقٍّ مَنْشُورٍ “Yayılmış ince deriye satır satır yazılmış Kitaba.”

Buradaki وَكِتَابٍ ve kitâbin kelimesi “(şöyle) bir kitaba yemin olsun”; مَسْطُور mestûrin sözcüğü “satır satır yazılmış”; ف۪ي رَقٍّ fî rakkın kelimesi “deriye, ince deriye”; مَنْشُور menşûrin sözcüğü ise “yayılmış” demektir.

Burada yemine konu edinilmiş “ikinci” varlık gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah bu ifadesinde ilâhi mesajına yemin etmekte, vahyin yazdırılmış olduğuna dikkat çekmektedir. Bu ifadeyle ilgili olarak bazı ihtimaller söz konusudur.

1. Burada geçen “satır satır yazılı kitab”ın Levh-i Mahfûz olduğu beyan edilmektedir.(3) Ancak bu görüş “ince veya yayılmış deri” ifadesini anlamsız veya anlaşılamaz kılacağı için zayıftır.

2. Sözü edilen “satır satır yazılmış kitap” ifadesi ilk âyetteki Sînâ Dağı’ndan hareketle Tevrât metinleri olarak anlaşılabilir. Bu durumda A‘râf 7/145’te geçen “Biz onun için her bir şeyi açıklayarak ve öğüt olsun diye levhalarda yazmıştık” ifadesi delil olur.

3. İsrâ’ 17/13’te yer alan “Onun için önünde açılmış olarak bulacağı bir kitabı onun için çıkaracağız” ifadesi gereği, burada sözü edilen satır satır yazılı kitaptan maksadın “amel defteri” olduğu da belirtilmektedir.(4) Dahası bu görüşün bir başka delili olarak Kehf 18/49 ve Kamer 54/52-53’ü de zikredebiliriz.

4. Bu âyetlerdeki maksadı “Kur’ân, vahiy” olarak da düşünebiliriz. Bu durumda vahyin yazıldığı malzemelerden birisinin işlenmiş veya işlenmemiş deri parçaları olduğu bilgisi devreye girer.

Esasında Kalem 68/1’de geçen “Nûn’a, kaleme ve satır satır yazdıklarına yemin olsun” ifadesi bu yaklaşıma delil olur. Önceki âyetle ilişkisi bağlamında düşünülürse, buradaki maksadı Tevrât olarak da Kur’ân olarak da yorumlama imkanımız olduğunu belirtmekle yetinelim.

Âyette yer alan رَقّ rakk kelimesine “sayfalar” manası da verilmektedir. Ayrıca مَنْشُور menşûr kelimesi “yayılmış” manasına gelebileceği gibi, “açılmış, açık” manasına da gelebilir. Bu durumda vahyin açık ve insanlar tarafından rahat ve kolayca anlaşılır bir mahiyet arz ettiği ve böyle bir kitap olduğu ortaya konulmuş olur.

ııı. Bakımlı, Şenlik Ev

وَالْبَيْتِ الْمَعْمُورِ “Ziyaret edilen Ev’e (Kâbe’ye).”

Âyetteki وَالْبَيْتِ ve’l-beyti kelimesi “Beyt’e, eve yemin olsun”; الْمَعْمُور el-ma‘mûri sözcüğü ise “şenlik, bakımlı” demektir.

Burada yemine konu edinilmiş “üçüncü” varlık gündeme getirilmektedir.

Âyette sözü edilen “bakımlı, şenlik ev”den maksadın göklerde bulunan ve “her gün pek çok meleğin tavaf ettiği veya Arş’ın hizasında bulunan es-surrâh adlı özel bir ev olduğu” beyan edilmektedir. Ayrıca bunun “Kâbe” olabileceği de nakledilen görüşler arasında yer almaktadır. Kâbe’nin ma‘mûr oluşu Bakara 2/125 ve Hacc 22/26. âyetlerin de delaletiyle ziyaret edenlerinin yoğunluğu nedenine bağlanmaktadır.(5)

Kadı Beydâvî bu ifadeyi çok farklı bir şekilde yorumlamakta ve “ev”den maksadın müminin kalbi, ma‘mûr oluşunun da “bakımlı, bilgili ve ihlaslı olması” demek olduğunu belirtmiştir.(6) Bu bakış son derece ufuk açıcı ve meseleyi tarihsel olmaktan, hatta bir mekâna indirgemekten çıkartıp hayata ve duyarlı her insana getirmesi bakımından oldukça dikkat çekicidir.

Zikredilen görüşler içerisinde maksadın Kâbe olduğu görüşünü tercih ettiğimizi belirtmek durumundayız. Zira önceki âyetteki maksadı Kur’ân vahyi olarak anlayınca bunun da Kâbe olması akla ve yeminler arasındaki anlam uyumuna daha uygun görünmektedir.

ıv. Yüksek Gök Kubbe

وَالسَّقْفِ الْمَرْفُوعِ “Yükseltilmiş tavana (göğe).”

Âyetteki وَالسَّقْفِ ve’s-sakf kelimesi “göğe, tavana, gök kubbeye yemin olsun”; الْمَرْفُوع el-merfû‘ sözcüğü ise “yükseltilmiş” demektir.

Burada yemine konu edinilmiş “dördüncü” varlık gündeme getirilmektedir.

Âyette sözü edilen “yükseltilmiş gök kubbe” ifadesi yeryüzünden yukarıda olması bakımından “yükseltilmiş gökyüzü” manasına gelmektedir. Enbiyâ’ 21/32’de göğün korunmuş bir tavan yapılmasından söz edildiği için buradaki السَّقْف es-sakf kelimesinin de “gök kubbe” manasına geldiği beyan edilmektedir.(7) Maksadı “cennetin tavanı”yla ilişkilendiren yaklaşımların bulunduğu da bildirilmektedir.(8)

Bunun vahyin geldiği yüksek makam anlamında “yüceler alemi”ni ifade etmesi önceki âyetlerle de uyumlu bir yorum olacaktır. Esasında Târık 86/1-3’te de açıklayacağımız gibi en-necm kelimesi nasıl ki “vahiy, vahyin aydınlığı” manasına geliyorsa, vahyin geldiği kaynak da yücelikler âlemi anlamında es-semâ’ kelimesiyle ilişkilendirilebilir. Bu durumda yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki maksadı önceki âyetlerle de uyumlu olacak şekilde “vahyin gönderildiği yüceler âlemi” olarak yorumlamakta bir sakınca olmasa gerektir.

v. Kabarmış Deniz

وَالْبَحْرِ الْمَسْجُورِ “Kaynatılmış denize ki.”

Âyetteki وَالْبَحْرِ ve’l-bahri kelimesi “denize yemin olsun”; الْمَسْجُور el-mescûri sözcüğü ise “kabarmış, kükremiş, kaynamış” demektir.

Burada yemine konu edinilmiş “beşinci” varlık gündeme getirilmektedir.

Âyette sözü edilen yeminden maksat, bilinen anlamda “kabarmış, kükremiş deniz” veya “Arş’ın altındaki dolu bir deniz” olarak yorumlanmaktadır.(9) Âyetteki الْمَسْجُور el-mescûr kelimesi süccirat kalıbında edilgen fiil olarak ve “deniz”le ilişkili biçimde Tekvîr 81/6’da da geçmektedir. Dahası aynı kökten gelen yüscerûne edilgen fiili “yakılacaklar” anlamında Mü’min 40/72’de de yer almaktadır.

Sûrenin ilk âyetindeki et-tûr kelimesi Hz. Mûsâ ve dolayısıyla onun düşmanı Firavun’u çağrıştırabileceği için kaynatılmış denizden maksadı da Firavun ve adamlarının boğulduğu deniz olarak yorumlayabiliriz.(10)

Bu kelime bazı âlimlerimizin naklettiği bilgilere göre “dolu, doldurulmuş” veya “suyu bitmiş” manasına da gelmektedir.(11) Bütün bu anlam ihtimallerinden hareketle meseleyi Son Saat’le ilişkilendirmek de mümkündür. Ancak bu durumda yemin edilen varlıklar arasında anlam ilişkisi kurmak sorunlu bir hal alır.

Yeminler Arasındaki İlişki

Bizim tercih ettiğimiz anlamlar çerçevesinde buradaki yeminler arasında çeşitli anlam ilişkilerinin bulunduğu açıktır. Buna göre ilk yemin Hz. Mûsâ ile, ikinci ve üçüncü yeminler Hz. Muhammed ile, dördüncü yemin vahyin geldiği yüce makam ile, beşinci yemin ise Hz. Mûsâ’nın vahyinin muhatabı olup da itibar etmeyen Firavun’un boğulduğu denizle ilişkilendirilmiş olur. Hatta “kaynatılmış deniz” ifadesini bazılarının tercih ettiği gibi “kabartılmış deniz” anlamında yorumlarsak o zaman bu yemini Hz. Nuh ve Hz. Yunus’la ilişkili görmüş oluruz ki bu durumda surenin ilk ayetlerinde yer alan beş yeminde dört peygamberin gündeme getirildiği söylenebilir.

Daha önce Nâzi‘ât ve Murselât sûrelerinin başındaki yeminlerde de yaptığımız gibi burada da meseleyi vahiy ve onun muhataplarıyla ilgili görmeyi tercih ettik. Ortaya koymaya çalıştığımız bu anlam ilişkileri bizim anlayabildiğimiz veya kurabildiğimizdir; başka yorumcuların bu noktada yapabileceği yorumlar da elbette doğru olabilir.

b) Yalanlamanın Sonuçları

Yüce Allah, sûrenin 7-12. âyetlerinde göklerin sallanıp çalkalanacağı ve dağların yürütüleceğü o korkunç günde kendisinden gelecek azabın mutlaka gerçekleşeceğini, gerçeği yalanlayanların o gün hallerinin perişan olacağını ve hakikatleri yalanlayanların dünyada boş şeylere daldıklarını beyan etmektedir.

ı. Azabın Gerçekleşmesi

اِنَّ عَذَابَ رَبِّكَ لَوَاقِعٌ مَا لَهُ مِنْ دَافِعٍ “Rabbinin azabı mutlaka gerçekleşecektir. Ona engel olacak hiçbir şey yoktur.”

Buradaki اِنَّ عَذَابَ رَبِّكَ inne ‘azâbe rabbike tamlaması “muhakkak ki senin Rabbinin azabı”;لَوَاقِعٌ levâkı‘un kelimesi “elbette meydana gelici(dir)”; مَا لَهُ mâ lehû ifadesi “onun için yoktur, olmayacaktır”; مِنْ دَافِعٍ min dâfı‘ın sözcüğü ise “engelleyen, savunan, defeden” demektir.

Burada önceki âyetlerde yer alan yeminlerin yapılış gayesi gündeme getirilmektedir.

Yeminlerdeki maksat hem sıra dışı bir mesaj vermek, hem de yeminlerden sonraki cümlenin önemine dikkat çekmektir. İşte bu sûrenin başındaki yeminlerin getirilme sebebi de Yüce Allah’tan gelecek olan azabın muhakkak bir şekilde gerçekleşeceğini özellikle inkârcı muhataplara kavratmaktır. Çünkü azabın geleceğini inkâr edenler kâfirlerdir ve öncelikle onlar muhatap alınmaktadır.

Konuyla ilgili olarak Me‘âric 70/1-3’te açıklamalar yapacağız. Söz konusu âyetlerde şöyle buyrulmaktadır: “Yükseliş mertebelerinin sahibi Allah’tan gelip, hiç kimse tarafından engellenemeyen ve kâfirler için gerçekleşecek (âhiretteki) azapla ilgili olarak birisi soru sormuştur.” Âyetlerden anlaşılan mesaj şudur: Yüce Allah’ın azabını dünyada da âhirette de hiç kimse engelleyemez;(12) o azabı hiç kimse üzerinden kaldıramaz.

Âyetteki دَافِع dâfi‘un kelimesinin “savunmak” anlamından hareketle, âyetlerin anlamını şöyle de verebiliriz: “Rabbinin azabı mutlaka gerçekleşecektir. (Hiç kimse kendisini) o azaba karşı savunamaz.” Bu yorum azabın şiddetini ve Yüce Allah’ın kudretini ortaya koymaktadır.

Âyetin اِنَّ inne edatıyla başlaması ve لَوَاقِع le vâkı‘un kelimesinin başında lâm/le te’kid harfinin bulunması manasının güçlü bir şekil almasını sağlamakta ve bu azabın mutlak surette gerçekleşeceğini ortaya koymaktadır. Ayrıca ikinci âyetteki مَا mâ ve مِنْ min edatlarının birlikte kullanımı da O’nun azabından koruyup kurtarabilecek, o azabı engelleyip kaldırabilecek hiç kimsenin olamayacağını ortaya koymayı amaçlamaktadır.

Râzî’nin de isabetle vurguladığı gibi, âyette عَذَابَ رَبِّكَ ‘azâbe rabbike “Rabbinin azabı” denmesinin çok önemli bir anlam katkısı vardır. Buna göre eğer رَبّ rabb sıfatı değil de doğrudan allâh lafzı kullanılsaydı azabın herkesi içereceği manası söz konusu olabilirdi. Oysa رَبّ rabb sıfatı Yüce Allah’ın sahiplenici, koruyup kollayıcı olduğunu, dolayısıyla önce Hz. Peygamber’i ardından da bütün zamanların müminlerini bu azaptan koruyacağı manasını içermektedir.

ıı. Göklerin ve Yeryüzünün Savrulması

يَوْمَ تَمُورُ السَّمَآءُ مَوْرًا وَتَس۪يرُ الْجِبَالُ سَيْرًا “O gün, gök şiddetli bir şekilde sallanıp çalkalanacaktır. Dağlar da yürüdükçe yürüyecektir.”

Buradaki يَوْم yevm kelimesi “o gün”; تَمُورُ temûru fiili “sallanacak”; السَّمَآءُ es-semâu kelimesi “gök”; مَوْرًا mevran kelimesi “şiddetli bir şekilde sallanarak, çalkalanarak”; وَتَس۪يرُ ve tesîru fiili “ve yürüyecek, hareketlenecek”; الْجِبَالُ el-cibâlü kelimesi “dağlar” سَيْرًا seyran kelimesi ise “güçlü bir şekilde yürüyerek, hareketlenerek” demektir.

Burada önceki iki âyette haber verilen azabın ne zaman veya nerede meydana geleceği ifade edilmekte, dolayısıyla Son Saat esnasında göğün ve dağların durumu ile bunu yalanlayanların akıbeti gündeme getirilmektedir.

1. يَوْمَ تَمُورُ السَّمَآءُ مَوْرًا “O gün, gök şiddetli bir şekilde sallanıp çalkalanacaktır.” Âyettki تَمُورُ temûru fiili “yeryüzünün sarsılması” anlamında Mülk 67/16’da da geçmektedir. Yüce Allah Son Saat’te göğün alacağı hali beyan etmekte ve sarsılıp çalkanacağını ifade etmektedir. Âyetteki تَمُورُ temûru fiilinin مَوْرًا mevran kelimesiyle desteklenmesi, sarsıntının şiddetini ortaya koymayı amaçlamaktadır. Demek ki Yüce Allah’ın engellenemez azabının gerçekleşme zamanı ya Son Saat’tir ya da mahşer şartlarıdır.

2. وَتَس۪يرُ الْجِبَالُ سَيْرًا “Dağlar da yürüdükçe yürüyecektir.” Burada dikkat çekilen husus ise Son Saat esnasında dağların ne hal alacağıyla ilgilidir. Konuyla ilgili geniş açıklamalarımızı Müzzemmil 73/14’te yapacağımız için burada detaya girmek istemiyoruz.

Şu kadarını söyleyelim: Bakıldığında sarsılmaz sanılan dağlar ve elbette onların da çakılı bulunduğu yeryüzü onca büyüklüğüne rağmen un ufak olup etrafa savrulacaktır. Bu anlamı verecek şekilde âyette تَس۪يرُ tesîru fiili tıpkı önceki âyetteki gibi سَيْرًا seyran kelimesiyle birlikte getirilmiştir.

ııı. Yalanlayanların Feci Akıbeti

فَوَيْلٌ يَوْمَئِذٍ لِلْمُكَذِّب۪ينَ اَلَّذ۪ينَ هُمْ ف۪ي خَوْضٍ يَلْعَبُونَۢ “Yalanlayanların o gün vay hâllerine! Onlar daldıkları batıl içinde oyalanıp duranlardır.”

Buradaki فَوَيْلٌ fe veylün ifadesi “yazıklar olsun, vay haline!”; يَوْمَئِذٍ yevmeizin ifadesi “o gün”;لِلْمُكَذِّب۪ينَ li’l-mükezzibîne sözcüğü “yalanlayanlar için”; اَلَّذ۪ينَ هُمْ ellezîne hum ifadesi “ki onlar”; ف۪ي خَوْضٍ fî havdın kelimesi “bir bâtılda, boş şeyde, şirkte, yanlışta”; يَلْعَبُونَ yel‘abûne fiili ise “oyalanıyorlar, oynuyorlar” demektir.

Burada hakikati yalanlayanların akıbeti ve onların boş şeylerle meşguliyetleri gündeme getirilmektedir.

1. فَوَيْلٌ يَوْمَئِذٍ لِلْمُكَذِّب۪ينَ “Yalanlayanların o gün vay hâllerine!” Zâriyât 51/60’ta ele aldığımız üzere, veyl kelimesi “yazıklar olsun” anlamına geldiği gibi, cehennemdeki bir vâdinin adı olarak da kullanılmaktadır. Murselât sûresinde 10, Mutaffifûn 83/10’de ise bir kez geçen bu ifade, geçtiği her yerde öncesinde yer alan cümlenin anlamını vurgulamakta, verilen bilgiyi yalanlayanların akıbetinin feci olduğuna dikkat çekmektedir.

İlgili ayetlerde yer alan الْمُكَذِّب۪ين el-mükezzibîne kelimesinin başında el takısı, yani elif lâm “belirteç edatı” bulunmaktadır. Bu nedenle el-mükezzibîne “yalanlayanlar” kelimeleri, “öncesinde yer alan bilgileri kabul etmeyenler” şeklinde anlaşılmalıdır. İşte Tûr 52/11. âyette, bu tür bir yalanlama ile huzura gelecek kişilere “yazıklar olsun” mesajı verilmekte, ayrıca “veyl cehennemi”nin de bunlar için hazırlandığı ifade edilmiş olmaktadır.

2. اَلَّذ۪ينَ هُمْ ف۪ي خَوْضٍ يَلْعَبُونَۢ “Onlar daldıkları batıl içinde oyalanıp duranlardır.” Burada sözü edilen durum hakikati yalanlayanların bir bataklığa daldıkları ve orada oyalanıp debelendikleridir. Bu kişiler iman ve salih amel sahibi olmak yerine, birtakım yalan dolanlara dalmış, oralarda uğraşıp durmayı tercih etmişlerdi. Benzer bir ifade Yahudilerle ilgili olarak En‘âm 6/91’de geçmektedir.

Âyette geçen خَوْضٍ havd kelimesi hem isim olarak,(13) hem de fiil olarak(14) Kur’ân’da çeşitli içeriklerde yer almış bir kelimedir. Bulunduğu her cümlede kişiyi ateşe ve azaba sürükleyecek gereksiz işler ve onlarla meşguliyet alamına gelen bu kökten gelen kelimeler, yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin de işaretiyle olumsuzlukların ve hakikati yalanlamanın, onunla alay etmenin sonucu olarak zikredilmektedir.(15) Faydasız meşguliyetler bazen kişiyi o kadar sarar ki kişi kendi durumunun farkına varmadan azaba sürüklenmesini sağlar; işte âyette dikkat çekilen nokta budur.

c) Cehenneme Savrulanların Durumu

Yüce Allah, sûrenin 13-16. âyetlerinde cehenneme itilip savrulacaklarını ve kendilerine “işte yalanlayıp durduğunuz ateş budur” deneceğini, bu hakikatlerin bir büyü olmadığını, sonuçta cehenneme atılacaklarını, sabredip etmemelerinin sonucu değiştirmeyeceğini, nihayet dünyada yaptıklarının karşılığının kendilerine verileceğini bildirmektedir.

ı. Cehennemle Yüzleşmeleri

يَوْمَ يُدَعُّونَ اِلٰى نَارِ جَهَنَّمَ دَعًّا هٰذِهِ النَّارُ الَّت۪ي كُنْتُمْ بِهَا تُكَذِّبُونَ “O gün cehennem ateşine itilip atılacaklar. (Onlara şöyle denecektir:) İşte yalanlayıp durduğunuz ateş budur!”

Buradaki يَوْمَ yevme kelimesi “o gün”; يُدَعُّونَ yüda‘‘ûne edilgen fiili “savrulacaklar, atılacaklar”; اِلٰى نَارِ جَهَنَّمَ ilâ nâri cehenneme tamlaması “cehennem ateşine”; دَعًّا de‘‘an kelimesi “tam olarak, şiddetli bir şekilde atılarak”; هٰذِهِ hâzihî kelimesi “işte bu”; الَّت۪ي كُنْتُمْ elletî küntüm ifadesi “sizin (şöyle) olduğunuz”; بِهَا bihâ ifadesi “onu, kendisini”; تُكَذِّبُونَ tükezzibûne fiili ise “yalanlamaktasınız, yalanlamış olduğunuz” demektir.

Burada cehennemliklerin azaba savrulmaları ve onlara yönelik bir hitap gündeme getirilmektedir.

1. يَوْمَ يُدَعُّونَ اِلٰى نَارِ جَهَنَّمَ دَعًّا “O gün cehennem ateşine itilip atılacaklar.” Âyetteki يُدَعُّونَ yüda‘‘ûne edilgen fiili tıpkı Mâ‘ûn 107/2’de de geçtiği gibi “itilip kakılmak, zorla atılmak”(16) manasına gelmektedir. Cehenneme itilme işlemi bu âyetle birlikte Zümer 39/71’deki ifade gereği “zorla sevk edilmek” manasını da içermektedir. Burada sözü edilenler Tûr 52/11. âyette zikredilen yalancılardır ve bunların cehennem ateşine korkunç bir şekilde atılıp savrulacakları beyan edilmektedir.

Âyette sözü edilen kişiler dünya hayatlarında nasıl ki kontrolsüz bir şekilde hakkı ve hakikati savurup atmışlar, gerçeklerin önünü kesip istedikleri gibi har vurup harman savurmuşlarsa, nasıl ki hiçbir sınır tanımayıp sınırsız bir hürriyet aldatmacasıyla hareket etmişlerse, işte bunun sonucunda aynı şekilde korkunç bir şekilde cehennem ateşine atılıp savrulacaklardır.

2. هٰذِهِ النَّارُ الَّت۪ي كُنْتُمْ بِهَا تُكَذِّبُونَ “(Onlara şöyle denecektir:) İşte yalanlayıp durduğunuz ateş budur!” Bu ifade ise Tûr 52/11. âyette dile getirilmiş olan “yalanlayıcılar” ifadesini karşılamakta ve cehennem ateşine atıldıkları zaman kendilerine bu şekilde hitap edilecektir.

Bu ifadenin mesaj ve içerik olarak benzerleri Yâsîn 36/63, Sâffât 37/21, Rahmân 55/43 ve Mülk 67/27 gibi âyetlerde de yer almaktadır. Dünya hayatında Son Saat’i ve âhireti yalanlayıp kendilerine azabın hiç dokunmayacağını sanan, dolayısıyla mahşer ve azapla alay eden inkârcılara(17) işte bu gibi âyetlerde cevap verilmekte, azaba atıldıklarında bu tür hitaplara muhatap kılınacakları haber verilmektedir. Dünyada gerçeği yalanlayanlar mahşerde yalanladıklarıyla yüzleştirileceklerdir.

ıı. Cehennemde Sabrın Anlamsızlığı

اَفَسِحْرٌ هٰذَآ اَمْ اَنْتُمْ لَا تُبْصِرُونَ اِصْلَوْهَا فَاصْبِرُوٓا اَوْ لَا تَصْبِرُوا سَوَآءٌ عَلَيْكُمْ اِنَّمَا تُجْزَوْنَ مَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ “Bu bir büyü müymüş! Yoksa görmüyor musunuz? Girin oraya (ateşe)! Sabretseniz de sabretmeseniz de sizin için birdir. Size, sadece yaptıklarınızın karşılığı verilmektedir.”

Buradakiاَفَسِحْرٌ هٰذَا efesıhrun hâzâ ifadesi “bu bir büyü müdür”; اَمْ اَنْتُمْ em entüm ifadesi “yoksa siz”; لَا تُبْصِرُونَ lâ tubsırûne fiili “görmüyor musunuz”;اِصْلَوْهَا ıslevhâ emri “oraya girin”; فَاصْبِرُوا fasbırû emri “(ister) sabredin”;اَوْ لَا تَصْبِرُوا ev lâ tasbirû nehyi “veya sabretmeyin”; سَوَآءٌ sevâun kelimesi “eşittir, birdir”; عَلَيْكُمْ ‘aleyküm ifadesi “sizin için”; اِنَّمَا تُجْزَوْنَ innemâ tüczevne edilgen fiili “size mutlak surette karşılık verilecektir”; مَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ mâ küntüm ta‘melûne fiili ise “yapmış olduğunuz şeylerin karşılığında” demektir.

Burada yeniden cehennemliklere seslenilmekte, hak ettikleri akıbeti yaşayacakları bildirilmekte ve yaptıklarının karşılığının kendilerine verilmiş olacağı gündeme getirilmektedir.

1.اَفَسِحْرٌ هٰذَآ اَمْ اَنْتُمْ لَا تُبْصِرُونَ “Bu bir büyü müymüş! Yoksa görmüyor musunuz?” Mekkeli müşrikler vahye “büyü”,(18) Hz. Peygamber’e de “büyücü”(19) ve “büyülenmiş”(20) diyerek, olabildiğince alay etmişlerdi. Son Saat’i, mahşeri ve azabı haber veren ilahi mesajlara “büyü” diyenlere mahşerde “büyü müymüş bu” denilecek, ardından da “yoksa hâlâ görmüyor musunuz?” hitabında bulunulacaktır. Bu âyette verilmek istenen mesajı şöyle de anlayabiliriz: “Şimdi söyleyin bakalım, sihir bu mu; yoksa hakikati görmeyen siz misinizi?”(21)

Bu âyette yer alan her iki soru edatı da aslında cevabı beklenen bir şeyi sormamakta, muhatapları kınamayı, mahcup etmeyi ve ayıplamayı amaçlamaktadır. Zira onlara yönelik olarak sanki şöyle denmektedir: “Peki, bakın bakalım bu ateş de büyü mü? Ne o, yoksa sihirle gözünüzü bağladılar da ateşi görmüyor musunuz?”(22) Bu son alıntıdaki yaklaşım kanaatimizce âyette verilmek istenen mesajı tam da ortaya koymaktadır.

2.اِصْلَوْهَا فَاصْبِرُوٓا اَوْ لَا تَصْبِرُوا سَوَآءٌ عَلَيْكُمْ اِنَّمَا تُجْزَوْنَ مَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ “Girin oraya (ateşe)! Sabretseniz de sabretmeseniz de sizin için birdir. Size, sadece yaptıklarınızın karşılığı verilmektedir.” Burada tıpkı Yâsîn 36/64’te de geçtiği gibi cehennemliklere yönelik bir hitap yer almakta ve kendilerine “girin oraya” denileceği bildirilmektedir.

Bunun sonrasında bir başka alay ifadesi daha gündeme getirilmekte ve “artık ister sabredin, ister sabretmeyin; her iki durum da sizin için birdir” denerek, yapabilecekleri hiçbir şeyin kalmamış olduğu kendilerine beyan edilmiş olacaktır. Orada sabretmek veya etmemek ifadesi esasında mahşerdeki azap ortamında şartların asla değişmeyeceğini ortaya koymaktadır.

İbrâhim 14/21’de şu bilgi söz konusudur: “Artık biz sızlansak da sabretsek de birdir; kaçıp sığınılacak bir yerimiz yoktur.” Mahşerdeki azap ebedidir ve cehennem var olduğu sürece içindekiler de orada kalacaktır;(23) âyette esasında verilmek istenen mesaj budur.

Âyetin sonunda yer alan اِنَّمَا تُجْزَوْنَ مَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ “Size ancak yaptıklarınızın karşılığı verilmektedir” ifadesi, mahşerde yaşanacakların bir “sonuç” olduğunu, “sebeb”in ise dünya hayatındaki kazanımlardan oluştuğunu göstermektedir. Konuyla ilgili olarak Kur’ân’da pek çok âyet vardır.

En‘âm 6/160 ve Yâsîn 36/54 gibi âyetlerde meseleyi geniş bir şekilde ele aldığımız için burada detaya girmeyeceğiz. Bir tanesinin mealini vermekle yetinmek istiyoruz: “Artık bugün, hiçbir kimse en ufak bir haksızlığa uğratılmayacak ve sizlere de sadece yaptıklarınızın karşılığı verilecektir.”(24)

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., III, 350; Taberî, age., XVII, 15; Zemahşerî, age., IV, 398; Râzî, age., XXVIII, 239.
• 2 - Kadı Beydâvî, Envâru’t-Tenzîl ve Esrâru’t-Te’vîl, II, 467.
• 3 - Semerkandî, age., III, 350; Zemahşerî, age., IV, 398; Râzî, age., XXVIII, 239. 4 - Semerkandî, age., III, 350; Zemahşerî, age., IV, 398; Râzî, age., XXVIII, 239.
• 5 - Semerkandî, age., III, 350-351; Taberî, age., XXVII, 16-17; Zemahşerî, age., IV, 398; Râzî, age., XXVIII, 239. 6 - Kadı Beydâvî, age.,, II, 467.
• 7 - Taberî, age., XXVII, 18. 8 - Yazır, age., VII, 273.
• 9 - Semerkandî, age., III, 351; Taberî, age., XXVII, 20. 10 - Yazır, age., VII, 273. 11 - Taberî, age., XXVII, 19.
• 12 - Mülk 67/28; Hâkka 69/47.
  • Mülk 67/28 Hâkka 69/47
• 13 - En‘âm 6/91; Tûr 52/12; Müddessir 74/45. 14 - Nisâ’ 4/140; En‘âm 6/68; Tevbe 9/65, 69; Zuhruf 43/83; Me‘âric 70/42; Müddessir 74/45. 15 - Semerkandî, age., III, 351.
  • En‘âm 6/91 Tûr 52/12 Müddessir 74/45 Nisâ 4/140 En‘âm 6/68 Tevbe 9/65 Tevbe 9/69 Zuhruf 43/83 Me‘âric 70/42 Müddessir 74/45
• 16 - Semerkandî, age., III, 351.
• 17 - Yûnus 10/48; Enbiyâ’ 21/38; Neml 27/71; Sebe’ 34/29; Yâsîn 36/48; Mülk 67/25.
  • Yûnus 10/48 Enbiyâ 21/38 Neml 27/71 Sebe' 34/29 Yâsîn 36/48 Mülk 67/25
• 18 - Mâide 5/110; En‘âm 6/7; Yûnus 10/76; Hûd 11/7; Enbiyâ’ 21/3; Sebe’ 34/43; Sâffât 37/15; Zuhruf 43/30; Ahkâf 46/7; Saff 61/6; Müddessir 74/24. 19 - Sâd 38/4. 20 - İsrâ’ 17/47; Furkân 25/8. 21 - İslâmoğlu, age., s. 1013. 22 - Mustafa Öztürk, Meâl, s. 587.
  • Mâide 5/110 En‘âm 6/7 Yûnus 10/76 Hûd 11/7 Enbiyâ 21/3 Sebe' 34/43 Sâffât 37/15 Zuhruf 43/30 Ahkâf 46/7 Saff 61/6 Müddessir 74/24 Sâd 38/4 İsrâ 17/47 Furkân 25/8
• 23 - Bakara 2/39, 81, 162, 217, 257, 275; Âl-i İmrân 3/88, 116; Nisâ’ 4/14, 56, 93, 169; Mâide 5/37, 80; En‘âm 6/128; A‘râf 7/36; Tevbe 9/17, 63, 68; Yûnus 10/27, 52; Hûd 11/8, 107; Ra‘d 13/5; Nahl 16/29; Tâhâ 20/101; Enbiyâ’ 21/99; Mü’minûn 23/103; Furkân 25/69; Secde 32/14; Sâffât 37/9; Zümer 39/72; Mü’min 40/76; Fussılet 41/28; Zuhruf 43/74; Muhammed 47/15; Mücâdile 58/17; Haşr 59/17; Teğâbun 64/10; Cinn 72/23; Müddessir 74/28; Nebe’ 78/23; İnfitâr 82/16; Beyyine 98/6. 24 - Yâsîn 36/54.
  • Bakara 2/39 Bakara 2/81 Bakara 2/162 Bakara 2/217 Bakara 2/257 Bakara 2/275 Âl-i İmrân 3/88 Âl-i İmrân 3/116 Nisâ 4/14 Nisâ 4/56 Nisâ 4/93 Nisâ 4/169 Mâide 5/37 Mâide 5/80 En‘âm 6/128 A‘râf 7/36 Tevbe 9/17 Tevbe 9/63 Tevbe 9/68 Yûnus 10/27 Yûnus 10/52 Hûd 11/8 Hûd 11/107 Ra‘d 13/5 Nahl 16/29 Tâhâ 20/101 Enbiyâ 21/99 Mü'minûn 23/103 Furkân 25/69 Secde 32/14 Sâffât 37/9 Zümer 39/72 Mü'min 40/76 Fussilet 41/28 Zuhruf 43/74 Muhammed 47/15 Mücâdele 58/17 Haşr 59/17 Teğâbun 64/10 Cinn 72/23 Müddessir 74/28 Nebe' 78/23 İnfitâr 82/16 Beyyine 98/6 Yâsîn 36/54