Şûrâ Suresi

Mekke’de risâletin 12. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 53 âyetten oluşan, adını 38. âyette yer alan ve “istişare, fikir danışma, ortak akıl” anlamındaki شُورٰى şûrâ kelimesinden alan Şûrâ sûresi, inişe göre 82, resmî sıralamada ise 42. sûredir.

Şûrâ sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Fussılet sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûre de “başlangıç harflerinin hurûfu mukatta‘adan oluşması” (Fussılet 1; Şûrâ 1-2); “vahyin Arapça bir Kur’ân olarak indirilmesi” (Fussılet 3; Şûrâ 7); “Yüce Allah’ın kainatı yoktan var edici oluşu” (Fussılet 9-12; Şûrâ 11); “kainat kitabından çeşitli âyetler” (Fussılet 37, 39; Şûrâ 29-30); “sorumlulukların şahsiliği” (Fussılet 46; Şûrâ 40); “Son Saat’in bilgisinin sadece Yüce Allah’a ait oluşu” (Fussılet 47; Şûrâ 17) gibi konularda ortak mesajlar içermektedir.

Şûrâ sûresi, mukatta‘a harfleri ve vahyin ilahi kaynaklı oluşu mesajıyla başlamakta, göklerde ve yerde her ne varsa hepsinin Yüce Allah’a ait olduğu, meleklerin yeryüzünde yaşayan insanların bağışlanması için istiğfarda bulundukları, vahyin Arapça bir Kur’ân olarak indirildiği, amacının Mekke ve civarının uyarılması olduğu, insanların ihtilafa düştükleri konularda vahyin hakemliği gibi konular ele alınmaktadır.

11. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın mutlak ve erişilmez kudreti, eşsiz ve benzersiz oluşu, rızık verenin kendisi olduğu, bütün peygamberlerin aynı değerleri tebliğ ettiği, kendilerine kitap verilenlerin derin bir şüphede oldukları, Hz. Peygamber’in şahsında ümmete yönelik çeşitli prensipler, Son Saat’in zamanını kimsenin bilemeyeceği, Yüce Allah’ın kullarına lütufkar oluşu, suçluların mahşerdeki çaresizlikleri konuları gündeme getirilmektedir.

23. âyetten itibaren, iman ve salih amel sahiplerinin cennete gidecekleri, Yüce Allah’a iftira edenlerin kalplerinin mühürleneceği, yağmurun yağdırılma gerekçesi, göklerin ve yerin yaratılmasının Yüce Allah’ın kudretine delil oluşu, insanların başına gelen sıkıntıların onların elleriyle kazandıklarının sebep olduğu, çoğundan da vazgeçildiği beyan edilmektedir. 31. âyetten itibaren, Yüce Allah’ı hiç kimsenin aciz bırakamayacağı, hayatın devamı için gemilerin ve rüzgarların durumu, büyük günahlardan kaçınılması gerektiği, sorumlulukların şahsiliği, sabrın önemi ve olumsuz davranış sahiplerinin akıbetinin feci olacağı gibi konular ele alınmaktadır.

48. âyetten itibaren, Hz. Peygamber’in görevinin tebliğ olduğu, bazı insanların nankörlüğü, göklerin ve yerin hükümranlığının sadece Yüce Allah’ın mülkünde ve kontrolünde olduğu, dilediğine erkek veya kız çocukları O’nun verdiği, dilediğini kısır kıldığı, her şeyi O’nun bilip en ince detayına varıncaya kadar ölçüp biçtiği beyan edilmektedir. 51. âyetten itibaren ise, Yüce Allah’ın insanoğluyla iletişimin nasıl olduğu bildirilerek, Kur’ân’ın rûh ve nûr olarak isimlendirildiği, bununla insanların Yüce Allah’ın yoluna davet edildiği, dosdoğru yolun da bu şekilde edinilebileceği, nihayetinde bütün işlerin sadece Yüce Allah’a döndürüleceği ifade edilerek sûre sona erdirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 19-23. âyetlerinde kullarına lütufkârlığını, âhireti veya dünyayı isteyenlere nasıl davrandığını, dini esasları belirlemede başkalarının etkinliğinin olamayacağını, mahşerde zalimlerin perişan bir duruma geleceğini, müminlere cennette istedikleri türden çeşitli ödüller vereceğini, asıl kurtuluşun bu olduğunu, Allah’ın bu tür cennet vaatleriyle kullarını müjdelediğini, risaletin ecir endeksli bir görev olduğunu, zira Allah’a yakınlık arzusundan başka bir amacının bulunmadığını, duyarlı davrananlara ecirlerinin arttırılarak verileceğini müjdelemektedir.

a) Yüce Allah’ın Rızık Vermedeki Kudreti

Yüce Allah, sûrenin 19-20. âyetlerinde “Allah kullarına lütufkârdır; dilediğini rızıklandırır. O, el-kaviyy’dir (çok kuvvetlidir); el-‘azîz’dir (çok güçlüdür)” beyanı gereği kullarına rızkı kendisinin verdiğini, âhiret sevabını isteyenlere bunu katlayarak vereceğini, dünyalıkları isteyenlere de belli bir bölümünü ikram edeceğini, ancak bunların âhiretten nasiplerinin olmayacağını haber vermektedir.

ı. Kullarına Lütufkarlığı

اَللّٰهُ لَط۪يفٌ بِعِبَادِه۪ يَرْزُقُ مَنْ يَشَآءُ وَهُوَ الْقَوِيُّ الْعَز۪يزُ “Allah kullarına cömerttir; dilediğini rızıklandırır. O, el-kaviyy’dir (çok kuvvetlidir); el-‘azîz’dir (çok güçlüdür).”

Âyetteki اَللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; لَط۪يفٌ latîfun kelimesi “lütufkârdır”; بِعِبَادِه bi‘ıbâdihî ifadesi “O’nun kullarına”; يَرْزُقُ yarzüku fiili “rızık vermektedir”; مَنْ يَشَآءُ men yeşâu ifadesi “dilediğine, layık gördüğüne”;وَهُوَ ve hüve zamiri “O”; الْقَوِيّ el-kaviyyu sıfatı “çok kuvvetli(dir)”; الْعَز۪يز el-‘azîzü sıfatı ise “çok güçlü(dür)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın kullarına karşı lütfu âhiret ve dünyadaki nasipleri hakkında bilgi gündeme getirilmektedir.

1. اَللّٰهُ لَط۪يفٌ بِعِبَادِه۪ يَرْزُقُ مَنْ يَشَآءُ “Allah kullarına cömerttir; dilediğini rızıklandırır.” Bu âyette geçen لَط۪يف latîf sıfatı Kur’ân’da habîr sıfatıyla birlikte bulunan kullanımlarının(1) aksine ve Yûsuf 12/100’deki gibi “lütufkâr” manasına gelmektedir.

Bu âyette dile getirilen kullara yönelik lütuf hakkında iki temel yaklamış ortaya koyabiliriz:

a) Yüce Allah hak ve hakikat bilgilerine karşı kullarının durumunu ortaya koyduktan sonra, bu âyette bütün kullarına lütufkâr olduğunu, onları dilediği şekilde rızıklandırdığını ve bu sıfatlarını gerçekleştirmede kendisinden başka herhangi bir üstün gücün ve kuvvetin bulunmadığını, bu nedenle dilediğini yapabileceğini haber vermektedir. Bir sonraki âyete bakıldığında, buradaki maksadın bilinen anlamda rızıklandırma olduğunu söyleyebiliriz.

Bu yaklaşıma göre, maksat bütün kullardır ve Bakara 2/126’da da geçtiği gibi içlerindeki inanmayanların da dünyada rızıklarındırılması ve hak ettikleri azabın mahşere tehir edilmesi onlar için bir lütuf olarak görülmelidir. Müminlere yönelik lütuf ise dünyada rızıklandırılmaları ve korktukları mahşer hayatında onları üzmemesi şeklinde yorumlanabilir.

b) Âyetten önceki bağlam dikkate alındığında ve muhatapların müşriklerden oluştuğu düşünüldüğünde âyette kastedilen “rızk”ın bilinen anlamda bedensel ve maddi rızık değil de manevi gıda anlamında “vahiy, risalet” olduğu da ifade edilebilir. Nitekim Mâide 5/3’te geçen nı‘meh kelimesi ile Vâkı‘a 56/82’deki rızk sözcüğü bilinen ve yaygın olarak kullanılan anlamlarının zıddına “vahiy, risalet” manasına gelmektedir.

Bu durumda âyette yer alan مَنْ يَشَآءُ men yeşâü ifadesine de “dileyen” değil de “dilediği” manası verilerek cümledeki maksadın peygamberlik olduğu ifade edilebilir. Yüce Allah kullarından dilediğine peygamberlik verebileceğini beyan ederek, hem Bakara 2/105 hem En‘âm 6/87, 124 hem de Hacc 22/75 gibi âyetlerde dile getirdiği gerçeklerle uyumlu bir mesaj ortaya koymuş olur.

2. وَهُوَ الْقَوِيُّ الْعَز۪يزُ “O, el-kaviyy’dir (çok kuvvetlidir); el-‘azîz’dir (çok güçlüdür).” Âyeti her iki durumda da anlamlandırmanın mümkün olduğunu beyan ederek, âyetin sonunda yer alanالْقَوِيّ el-kaviyy sıfatının Yüce Allah’ın dilediği her şeye kadir olduğunu, her şeye gücünün yettiğini, الْعَز۪يز el-‘azîz sıfatının ise mağlup edilemezliğini, karşı konulamazlığını ifade etmektedir.(2)

Yüce Allah’ın bu sıfatlarıya ilgili mesajlar çeşitli âyetlerde zikredilmektedir.(3) Bu iki sıfatın konuyla doğrudan ilgisi bulunduğunu belirtmeliyiz. En kuvvetli ve en güçlü olan Yüce Allah, kullarına uyguladığı her ne tür işlem varsa onları yaparken hiçbir şekilde engellenememekte, bu noktada karar ve iradesini mutlak surette uygulayabilmektedir.

ıı. Âhiretteki ve Dünyadaki İkramı

مَنْ كَانَ يُر۪يدُ حَرْثَ الْاٰخِرَةِ نَزِدْ لَهُ ف۪ي حَرْثِه۪ وَمَنْ كَانَ يُر۪يدُ حَرْثَ الدُّنْيَا نُؤْتِه۪ مِنْهَا وَمَا لَهُ فِي الْاٰخِرَةِ مِنْ نَص۪يبٍ “Kim ahiret kazancını istiyorsa, onun kazancını artırırız. Kim de dünya kazancını istiyorsa ona da ondan (bir şeyler) veririz. Fakat onun ahirette hiçbir payı yoktur.”

Âyetteki مَنْ كَانَ يُر۪يدُ men kâne yürîdü ifadesi “her kim isterse”; حَرْثَ الْاٰخِرَةِ harse’l-âhırati tamlaması “âhiretin ürününü, ekinini”; نَزِدْ nezid fiili “arttırırız”; لَهُ lehû ifadesi “onun için”; ف۪ي حَرْثِه۪ fî harsihî ifadesi “onun ürününü, ürünü hakkındaki talebini”; وَمَنْ كَانَ يُر۪يدُ ve men kâne yürîdü ifadesi “ve her kim de isterse”; حَرْثَ الدُّنْيَا harse’d-dünyâ tamlaması “dünya ekinini, ürününü”; نُؤْتِه۪ nü’tihi ifadesi “kendisine veririz”; مِنْهَا minhâ ifadesi “ondan bir kısmını”; وَمَا لَهُ ve mâ lehû ifadesi “onun için olmayacaktır, yoktur”; فِي الْاٰخِرَةِ fi’l-‘âhırati ifadesi “âhirette”; مِنْ نَص۪يبٍ min nasîbin ifadesi ise “herhangi bir pay” demektir.

Burada Yüce Allah’ın kullarına karşı lütfu bağlamında âhiret ve dünyadaki nasipleri hakkındaki bilgiler gündeme getirilmektedir.

Bu âyette iki tercih ve onlara yönelik Yüce Allah’ın cevabı dile getirilmektedir.

1. مَنْ كَانَ يُر۪يدُ حَرْثَ الْاٰخِرَةِ نَزِدْ لَهُ ف۪ي حَرْثِه۪ “Kim ahiret kazancını istiyorsa, onun kazancını artırırız.” Yüce Allah kullarına karşı lütfunu beyan ettikten sonra, bu defa konuyu kulların tercihine getirmekte ve her kim âhiretin حَرْث harsini “ekinini” yani âhiret “nimetini, kazancını, kârını, hasılatını, mahsülünü, sevabını”(4) isterse ona istediğinin fazlasını vereceğini müjdelemektedir. Buradaki حَرْث hars kelimesinin “sevap” manasına geldiğinin delili Âl-i İmrân 3/145’teki kullanımlardır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki bu cümle mahşerde verilecek ödüllerin dünyada hak edilenlerden çok daha fazla olabileceğinin delillerinden birisidir. Konuyla ilgili olarak İsrâ’ 17/19’da şu bilgiler yer almaktadır: “Her kim de âhireti diler ve (Allah’a) inanan ve (O’na güvenen) olarak gayret sarfederse, işte asıl bunların çalışmaları değerlidir.” Daha sonra yorumlayacağımız Şûrâ 42/23’te de benzer şekilde şöyle buyrulmaktadır: “Kim bir iyilik işlerse onun sevabını fazlasıyla veririz.”

Ödüllerin mahşerdeki karşılıkları konusunu En‘âm 6/159 ve Müzzemmil 73/20 gibi âyetlerde geniş bir şekilde ele almakta olduğumuz için burada benzer şeyleri tekrarlamak istemiyoruz. Burada sadece şu kadarını aktarmakla yetinelim: Her kim âhiret kazancını istiyorsa ona hak ettiğinin çok daha fazlası kendisine verilecektir.

2. وَمَنْ كَانَ يُر۪يدُ حَرْثَ الدُّنْيَا نُؤْتِه۪ مِنْهَا وَمَا لَهُ فِي الْاٰخِرَةِ مِنْ نَص۪يبٍ “Kim de dünya kazancını istiyorsa ona da ondan (bir şeyler) veririz. Fakat onun ahirette hiçbir payı yoktur.” Yüce Allah ahiret kârını isteyenlere bunun çok daha fazlasını vereceğini beyan ettikten sonra, vahyin mesânîlik özelliği gereği sözü dünya ekinini yani dünyalıkları isteyenlere getirmektedir. Bu çerçevede tercihini dünya ve dünyalıklar olarak belirleyenlere de istediklerinin bir bölümünü vereceğini, ancak onların âhiretten hiçbir paylarının ve nasiplerinin olmayacağını haber vermektedir.

Âyette yer alan مِنْهَا minhâ ifadesindeki مِنْ min edatı “bir kısmı” manasına gelmekte, böylece istediği “her şeyin” değil de “bir kısmının” muhtemelen hak ettiği kadarının verileceği manasını içermektedir. Ayrıca âyetin sonunda yer alan مَا mâ ve مِنْ min edatları da mutlak olumsuzluk manasını pekiştirmekte ve “hiçbir şey, hiçbir pay” manası elde edilmektedir.

Konuyla ilgili olarak Âl-i İmrân 3/145’te şöyle buyrulmaktadır: “Hiçbir kimse yok ki, ölümü Allah’ın iznine bağlı olmasın. (Ölüm), belli bir süreye göre yazılmıştır. Her kim, dünya nimetini isterse, kendisine ondan veririz; kim de ahiret sevabını isterse, ona da bundan veririz. Biz şükredenleri mükâfatlandıracağız.” Âl-i İmrân 3/148’de dünyada ve âhirette verilenlerle ilgili şu bilgiler zikredilmektedir. “Allah da onlara dünya nimetini ve (daha da önemlisi,) ahiret sevabının güzelliğini verdi. Allah, iyi davrananları sever.”

İsrâ’ 17/18’de de şu bilgiler yer almaktadır: “Her kim bu çarçabuk geçen (dünyayı) isterse, ona, yani (helakini) dilediğimiz kimseye (isteğinin tamamını değil), dilediğimiz kadarını dünyada hemen veririz. Sonra da onu, kınanmış ve kovulmuş olarak gireceği cehenneme sokarız.”

Bu konuda Hûd 11/15’te şöyle buyrulmaktadır: “Kim, (yalnız) dünya hayatını ve zinetini istemekte ise, işlerinin karşılığını orada onlara tam olarak veririz ve orada onlar hiçbir zarara uğratılmazlar.” Hem bu âyeti, hem de yorumunu yapmakta olduğumuz âyeti birlikte düşündüğümüzde, Yüce Allah’ın her isteyene istediğini değil, hak ettiğini ve layık gördüğü kadarını vereceğini beyan etmiş olmaktadır.

Bu arada Bakara 2/200’de de şu beyanlar zikredilmektedir: “İnsanlardan öyleleri var ki: ‘Ey Rabbimiz! Bize dünyada ver’ derler. Böyle kimselerin ahiretten hiç nasibi yoktur.”

Kehf 18/103-106’da ise şöyle buyrulmaktadır: “De ki: Size, (yaptıkları) işler bakımından en çok ziyana uğrayanları bildirelim mi? (Bunlar) iyi işler yaptıklarını sandıkları halde dünya hayatında çabaları boşa giden kimselerdir. İşte onlar, Rablerinin âyetlerini ve O’na kavuşmayı inkâr eden, bu yüzden amelleri boşa giden kimselerdir ki, biz onlar için kıyamet gününde hiçbir ölçü tutmayacağız (onlara değer vermeyeceğiz). İşte, inkâr ettikleri, âyetlerimi ve rasullerimi alaya aldıkları için onların cezası cehennemdir.”

Ahkâf 46/20’de dile getirildiği üzere, böylelerine mahşerde de şöyle denecektir: “İnkâr edenler ateşe arz olunacakları gün (onlara şöyle denir): Dünyadaki hayatınızda bütün güzel şeylerinizi harcadınız, onların zevkini sürdünüz. Bugün ise yeryüzünde haksız yere büyüklük taslamanızdan ve yoldan çıkmanızdan dolayı alçaltıcı bir azap göreceksiniz!”

Konuyla ilgili olarak Hz. Peygamber’in şöyle buyurduğu rivayet edilmektedir: “Kim, aklı-fikri dünya olduğu halde sabahlarsa, Allah onun aklını, fikrini dağıtır; fakirliğini onun iki gözü arasında kılar (iyice yaklaştırır). Bunca çabasına rağmen dünyalık olarak ona yine sadece, mukadder olan kadar şey verilir. Kim de aklı-fikri âhiret olduğu halde sabahlarsa, Allah onun aklını, fikrini derli toplu kılar, kalbine bir zenginlik verir; dünya(lıklar) da o kimseye, ister istemez gelir.”(5)

Bir başka rivayette ise Nebî (as)’dan şu bilgiler nakledilmektedir: “Ameller niyetlere göredir. Her kişiye neye niyet ettiyse o vardır. Her kimin hicreti Allah’a ve Rasûlü’ne ise onun hicreti Allah’a ve Rasûlü’nedir. Her kimin hicreti de ulaşacağı dünyalığa ve evleneceği bir kadına ise onun hicreti de hicretini istediği şeyedir.”(6)

Rabbimizden niyazımız bizleri de hicreti Yüce Allah’a ve Rasûlü’ne olanlardan kılmasıdır.

b) Yüce Allah’ın Kudreti ve Mahşerde Yaşanacaklar

Yüce Allah, sûrenin 21-23. âyetlerinde “Yoksa onların, Allah’ın izin vermediği şeyleri kendilerine dini bir hüküm olarak belirleyen ortakları mı var! Eğer kelimetü’l-fasl (azabı erteleme sözü, kararı) olmasaydı, derhal aralarında hüküm verilirdi. Muhakkak ki zalimlere elem verici bir azap vardır” buyurmakta, zalimlerin mahşerde perişanlık yaşayacaklarını ifade etmektedir.

Ardından, yaptıkları şeyler başlarına gelirken zalimlerin korkudan titrediklerini Hz. Peygamber’in göreceği, iman edip sâlih ameller işleyenlerin yani iyi işler yapanların da cennetlerin (has) bahçelerinde olacakları, Rablerinin katında onlara diledikleri her şeyin verileceği, işte büyük lütfun sadece ve sadece bu olduğu bildirilmektedir.

Daha sonra, iman edip salih ameller işleyenleri Rablerinin işte bu cennet ödülüyle müjdelediği ifade edilmekte ve Hz. Peygamber’in tebliğdeki tutumuyla ilgili olarak şunu iletmesi kendisine emredilmektedir: “De ki: Ben buna karşılık sizden (Allah’a) yakınlık sevgisinden başka bir ücret istemiyorum. Kim bir iyilik işlerse onun sevabını fazlasıyla veririz. Muhakkak ki Allah, ğafûr’dur (çok bağışlayandır); şekûr’dur (şükrün karşılığını çok verendir).”

ı. Hüküm Koyma Yetikisinin Sadece Allah’a Aidiyeti

اَمْ لَهُمْ شُرَكٰٓؤُ۬ا شَرَعُوا لَهُمْ مِنَ الدّ۪ينِ مَا لَمْ يَاْذَنْ بِهِ اللّٰهُ وَلَوْلَا كَلِمَةُ الْفَصْلِ لَقُضِيَ بَيْنَهُمْ وَاِنَّ الظَّالِم۪ينَ لَهُمْ عَذَابٌ اَل۪يمٌ “Yoksa onların, Allah’ın izin vermediği şeyleri kendilerine dinî bir hüküm olarak belirleyen ortakları mı var! Ayırıcı söz olmasaydı elbette aralarında hüküm verilirdi. Şüphesiz ki zalimlere elem verici bir azap vardır.”

Âyetteki اَمْ لَهُمْ em lehum ifadesi “yoksa onlar için var mı”; شُرَكٰٓؤُ۬ا şürakâ’ kelimesi “ortaklar”;شَرَعُوا şera‘û fiili “şeriat verilmiştir, hukuk yapmıştır”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlar için”; مِنَ الدّ۪ينِ mine’d-dîni ifadesi “din açısından”; مَا لَمْ يَاْذَنْ mâ lem ye’zen ifadesi “izin vermediği şeyi”; بِهِ bihî ifadesi “onunla ilgili, kendisiyle ilgili”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; وَلَوْلَا كَلِمَةُ الْفَصْلِ ve levlâ kelimetü’l-fasli tamlaması “ayırıcı, kesin hüküm ortaya koyucu bir kelime, hüküm olmasaydı”; لَقُضِيَ lekudiye ifadesi “mutlak surette hüküm verilmiş olurdu”; بَيْنَهُمْ beynehum ifadesi “onların arasında”; وَاِنَّ الظَّالِم۪ينَ ve inne’z-zâlimîne kelimesi “muhakkak ki zalimler, muhakkak ki haksızlık edenler”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlar için vardır, onlar için olacaktır”; عَذَابٌ اَل۪يمٌ ‘azâbun elîmun tamlaması ise “elem verici bir azap” demektir.

Burada dini hüküm belirlemede başka varlıkların durumu ile ilahi karar olmasaydı zalimlerin dünyadayken bile cezalandırılmış olacakları gündeme getirilmektedir.

1. اَمْ لَهُمْ شُرَكٰٓؤُ۬ا شَرَعُوا لَهُمْ مِنَ الدّ۪ينِ مَا لَمْ يَاْذَنْ بِهِ اللّٰهُ “Yoksa onların, Allah’ın izin vermediği şeyleri kendilerine dinî bir hüküm olarak belirleyen ortakları mı var!” Yüce Allah Mekkeli müşriklerin Hz. Peygamber’i ve vahyi reddedişlerini sorgulamakta ve din adına kendileri için özel hükümler belirleyen din belirleyici ortakları olup olmadığını sormaktadır. Bu ifadenin başındaki اَمْ em edatı cevap beklenen bir soru edatı değil, aksine muhatapları ayıplamayı amaçlayan bir ifadedir. “Din ile ilgili kanun koyan ortakları mı var” demek “kesinlikle böyle bir ortaklık söz konusu değildir, olamaz” demektir.

Yüce Allah, müşriklere bu türden sorular sordurarak aslında ne kadar çaresiz ve delilsiz olduklarını ortaya koymayı ve çevredekilerin bu gerçeği görmelerini arzu etmektedir. Nitekim bu konuda benzer sorular Kalem 68/37-39’da da yer almaktadır. Kalem 68/37’de şöyle buyrulmaktadır: “Yoksa bir kitabınız var da, onda(n) mı okuyorsunuz?”

Bu cümledeki mesaj şu şekilde de anlaşılabilir: “Bilgilendiğiniz bir kitabınız mı varmış!” Fâtır 35/40’ta da geçtiği üzere, Yüce Allah müşrikleri sorgulamakta, kendilerine daha önce vahiy indirilmediğini, kitâbî bilgiden yoksun olduklarını, bu nedenle de sözlerinin doğru bir dayanağının bulunmadığını beyan etmektedir.

Bu ve devam eden âyetlerde yer alan soru edatları, cevap beklenen bir soruyu içermemekte, aksine cevabı belli olan bir konuyu muhatapları ayıplamak için “inkârî bir soru” ifadesi olarak ortaya koymaktadır. Yine Sebe’ 34/44’te onlara okuyup öğrenebilecekleri herhangi bir vahiy indirilmediği gibi Hz. Peygamber’den önce kendilerine herhangi bir elçi de gönderilmediği bildirilmektedir.

Meryem 19/77-78’de kâfir insan tipi kendisine mahşerde mal ve çocuk(lar) verileceğini iddia edince, Yüce Allah bunu söyleyenlerin gayb bilgisine sahip mi ya da Allah’tan herhangi bir söz alıp almadıklarını sormakta, Meryem 19/79. ayette ise bunun hiçbir şekilde gerçekleşmediğini beyan etmektedir.

Sâffât 37/154-157’de verdikleri hükmün yanlışlığı beyan edilerek onlara şu sorular sorulmaktadır: “Hiç mi düşünmüyorsunuz? Yoksa elinizde (hakikatin) apaçık (başka) bir belgesi mi var! Eğer doğru söylüyorsanız haydi varsa kendi kitabınızı getirin.”

Zuhruf 43/21’de de kendilerine daha önce kitap indirilmediği, dolayısıyla sıkıca sarılabilecekleri herhangi bir kaynaklarının olmadığı ifade edilmektedir. Benzer bir ifade de Rûm 30/35’te sultân kelimesiyle dile getirilmekte ve onlara hiçbir delil indirilmediği beyan edilmektedir. Nihayet Kalem 68/41’de şu bilgiler yer almaktadır: “Yoksa (kendilerini destekleyen) ortaklar mı var! Sözlerinde doğru iseler, (olmayan) ortaklarını getirsinler bakalım!”

İşte bütün bu âyetlerle yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki mesaj, “ilâhî kaynaktan beslenmeyen müşrikleri kınayan bir içerik” arz etmektedir. Söylenmek istenen husus özetle şudur: Mekkeli müşriklerin Hz. Peygamber’e karşı çıkışlarının hiçbir gerekçesi yoktur; çünkü ilâhî kaynaktan beslenen bir dayanakları bulunmamaktadır.

Dolayısıyla dünya hayatına ve âhirete yönelik kanaatlerinin herhangi bir dayanağı, tutar tarafı ve değeri yoktur. Kasas 28/49’da dile getirildiği üzere, onlar sadece ve sadece kendi hevâlarına, yani arzularına uymaktadırlar, başkaca herhangi bir dayanakları söz konusu değildir.

Âyetin indirildiği dönem ve ilk muhataplar itibariyle vermek istediği mesaj elbette bu istikamettedir. Ancak bu cümlede son derece önemli bir başka noktaya daha işaret edilmektedir ki o da Yüce Allah’ın dini içerikli kanun belirlemede ya da başka konularda herhangi bir ortağı kesinlikle kabul etmediğidir.

Zümer 39/3’te beyan edildiği gibi “arı duru din sadece ve sadece Yüce Allah’a aittir”; başkalarının din koymaya da dini kanun belirlemeye de hakları yoktur. Aksi takdirde dinin Yüce Allah’a aidiyeti tartışmaya açılmış ve din şirketleşen, ortaklık oluşturan bir görüntü arz etmiş olur.

Daha önce yorumladığımız üzere Şûrâ sûresinin 13. âyetinde dini kuralları her zaman Yüce Allah’ın belirlediği ifade edilmektedir. İşte bu iki âyeti birlikte düşündüğümüzde, dinin sahibi olan Yüce Allah’ın dini kuralları belirlemede de tek yetkin güç olduğu, ortaklık anlamına gelebilecek herhangi bir şeyi kesinlikle kabul etmeyeceği ifade edilmiş olmaktadır.

İnsanların yapıp edeceği tek şey, hakkında ilahi bir hüküm bulunmayan konularda Yüce Allah’ın belirlediği esaslara kesinlikle aykırı düşmeyecek şekilde prensipler belirlemektir ki bunlar da birer kültürel değerdir.

2. وَلَوْلَا كَلِمَةُ الْفَصْلِ لَقُضِيَ بَيْنَهُمْ “Ayırıcı söz olmasaydı elbette aralarında hüküm verilirdi. Şüphesiz ki zalimlere elem verici bir azap vardır.” Yüce Allah inkarcı insanlarla ilgili olarak azabı ve kararı belirli bir süreye yani mahşere kadar erteleme hükmü vermemiş olsaydı bunların daha dünyadayken hesaplarının bitirilmiş olacağını beyan etmektedir.(7) Âyette geçen بَيْنَهُمْ beynehum “aralarında” ifadesinden maksat, kafirlerle müminlerin veya kafirlerle putlarının arasında hükmün verilmiş olacağı mesajının iletilmek istenmesidir.(8)

Âyette geçen كَلِمَةُ الْفَصْل kelimetü’l-fasli tamlaması “karar verme sözü”, yani “nihai yargılamasının, hüküm vermesinin Mahşer gününe erteleneceği sözü”, “ayırıcı hüküm kararı” demektir. Bu tamlama “cezayı erteleme hükmü, kararı”, “ayrıntılı hesabın yapılması kelimesi, hükmü” gibi anlamlar içermektedir; buradaki maksat ise azabın belirli bir süreye bırakılmasına dair önceden kararlaştırılmış olan “kelime”nin geçmiş olması demektir. Bu ifadenin benzeri hakkında daha önce Şûrâ 42/14. âyette açıklamalarda bulunduğumuz için burada tekrar detaya girmek istemiyoruz.

3. وَاِنَّ الظَّالِم۪ينَ لَهُمْ عَذَابٌ اَل۪يمٌ “Şüphesiz ki zalimlere elem verici bir azap vardır.” Yüce Allah din adına belirlediği esasları tanımayan veya onlara Allah’ın hiçbir şekilde izin vermediği şekilde ilavelerde bulunma cüretinde bulunan kişilere, müşriklere ve kafirlere “zalimler” demekte, onlar için elem verici bir azabın yaşanacağını haber vermektedir.

ıı. Zalimlerin ve Müminlerin Mahşerdeki Durumu

تَرَى الظَّالِم۪ينَ مُشْفِق۪ينَ مِمَّا كَسَبُوا وَهُوَ وَاقِعٌ بِهِمْ وَالَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ ف۪ي رَوْضَاتِ الْجَنَّاتِ لَهُمْ مَا يَشَآؤُ۫نَ عِنْدَ رَبِّهِمْ ذٰلِكَ هُوَ الْفَضْلُ الْكَب۪يرُ “Yaptıkları şeyler başlarına gelirken zalimlerin korkudan titrediklerini göreceksin. İman edip iyi işler yapanlar da cennetlerin bahçelerinde (olacaklar)dır. Rablerinin katında onlara diledikleri her şey vardır. Asıl büyük lütuf işte budur.”

Âyetteki تَرَى terâ fiili “görürsün, göreceksin”; الظَّالِم۪ين ez-zâlimîne kelimesi “zalimleri, haksızlık edenleri”; مُشْفِق۪ين müşfikîne sözcüğü “korkanlar olarak”; مِمَّا كَسَبُوا mimmâ kesebû ifadesi “kazandıkları şeyler nedeniyle”; وَهُوَ ve huve zamiri “o”; وَاقِعٌ vâkı‘un kelimesi “gelici(dir), gelecek(tir)”; بِهِمْ bihim ifadesi “başlarına”; وَالَّذ۪ينَ اٰمَنُوا vellezîne âmenû ifadesi “iman etmiş kişilere, iman edenler(e gelince)”; وَعَمِلُوا ve ‘amilû fiili “ve yapmış (olanlara)”; الصَّالِحَاتِ es-sâlihâti kelimesi “salih ameller, iyi ve yararlı işler”; ف۪ي رَوْضَاتِ الْجَنَّاتِ fî ravdâti’l-cennâti tamlaması “(onlar) cennet bahçelerinde olacaklardır, huzur yeri bahçelerdedirler”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlar için vardır, onlar için olacaktır”; مَا يَشَآؤُ۫نَ mâ yeşâûne ifadesi “diledikleri şeyler”; عِنْدَ رَبِّهِمْ ‘ınde rabbihim tamlaması “onların Rabbi katında”; ذٰلِكَ هُوَ zâlike huve ifadesi “işte budur bu”; الْفَضْلُ الْكَب۪يرُ el-fadlü’l-kebîru tamlaması ise “büyük ihsan, büyük lütuf” demektir.

Burada mahşer şartlarında cehennemliklerle cennetliklerin durumu gündeme getirilmektedir.

1.تَرَى الظَّالِم۪ينَ مُشْفِق۪ينَ مِمَّا كَسَبُوا وَهُوَ وَاقِعٌ بِهِمْ “Yaptıkları şeyler başlarına gelirken zalimlerin korkudan titrediklerini göreceksin.” Yüce Allah zalimlerin mahşerdeki hallerini haber vermekte ve dünyada yapıp ettikleri başlarına geldiğinde korkudan tir tir titrediklerini göreceğini Hz. Peygamber’e ve onun şahsında bütün muhataplara haber vermektedir. Şûrâ 42/18. âyette de ifade ettiğimiz gibi, Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(9) geçen مُشْفِقُون muşfikû(î)ne kelimesi “korkudan titreyenler” manasına gelmektedir. Cümlenin sonunda yer alan وَهُوَ وَاقِعٌ بِهِمْ ifadesi ise “korktukları veya inkâr ettikleri şeyin başlarına gelmesi” demektir.

Bu âyetin mesaj bakımından bir benzeri Kehf 18/49’da şu şekildedir: “Kitap ortaya konulmuş (olacak)tır. Suçluların, onda yazılı olanlardan korkmakta olduklarını göreceksin. (Suçlular) ‘Âh, vay halimize! Bu nasıl kitapmış! Küçük büyük hiçbir şey bırakmaksızın (yaptıklarımızın) hepsini sayıp dökmüş!’ diyecekler. Yaptıklarını (karşılarında) hazır bulmuş olacaklardır. Rabbin hiç kimseye zulmetmeyecektir.”

İşte zalimlerin mahşerde neden korkmuş olacakları Kehf 18/49’da cevaplandırılmakta ve dünyada küçük-büyük yapıp ettikleri her ne varsa hepsini önlerinde hazır görecek oluşları tir tir titremelerinin nedeni olarak sunulmaktadır.

2. وَالَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ ف۪ي رَوْضَاتِ الْجَنَّاتِ “İman edip iyi işler yapanlar da cennetlerin bahçelerinde (olacaklar)dır.” Yüce Allah zalimlerin korkulu hallerini beyan ettikten sonra, sözü müminlere getirmekte ve iman edip salih ameller işleyenlerin cennetlerin has bahçelerinde olacaklarını, onların da oralarda görüleceklerini müjdelemektedir.

Âyette geçen رَوْضَاتِ الْجَنَّاتِ ravdâtü’l-cennâti tamlaması “cennetlerin en güzel yerleri”, “cennetlerin çiçeklerle dolu yemyeşil bahçeleri” demektir.(10) İşte imanını salih amellerle destekleyen, inancıyla davranışları birbirini tamamlayan insanların mahşerde ödüllendirilecekleri yerler bu cümlede “has bahçeler” şeklinde belirtilmektedir.

3. لَهُمْ مَا يَشَآؤُ۫نَ عِنْدَ رَبِّهِمْ ذٰلِكَ هُوَ الْفَضْلُ الْكَب۪يرُ “Rablerinin katında onlara diledikleri her şey vardır. Asıl büyük lütuf işte budur.” Yüce Allah cennetin has bahçelerinde ödüllendireceği kişiler için Rableri katında diledikleri her şeyin onlara verileceğini, asıl büyük ihsan ve ikramın bu olduğunu müjdelemektedir.

a)لَهُمْ مَا يَشَآؤُ۫نَ عِنْدَ رَبِّهِمْ “Rablerinin katında onlara diledikleri her şey vardır.” Bu cümlenin benzerleri Furkân 25/16 ve Kâf 50/35’te de yer almaktadır. Bu konuda çeşitli âyetlerde çeşitli açıklamalar yer almaktadır. Cennetin “nimetleri de gölgeleri de devamlı”dır;(11) herhangi bir “kesinti ve engelleme” söz konusu olmayacaktır.(12)

Ayrıca cennet nimetleri hiçbir şekilde cennetliklerin “başına kakılmayacak”,(13) cennette canların istediği ve gözlerin görmek istediği her şey orada bulunacaktır.(14) Sayılan nimetlerden öte, orada cennetlikler için hazırlanan sürprizleri hiçbir insanın bilemeyeceği de beyan edilmektedir.(15)

Yüce Allah muttakilerin gireceği Adn cennetlerinin altlarından ırmaklar akacağını ve orada cennetliklerin istedikleri her ne varsa kendilerine verileceğini müjdelemektedir. Konuyla ilgili olarak Zuhruf 43/71’de şöyle buyrulmaktadır: “Orada canların çektiği, gözlerin hoşlandığı her şey vardır.”

Benzer şekilde Yâsîn 36/57’de de “Onların orada istedikleri her ne varsa verileceği” müjdelenmektedir. Cehennemliklerin alabildiğine sıkıntı ve azap ortamının zıddına cennetliklerin de alabildiğine hürriyet ve ödüller içinde olacağı beyan edilerek müminlere moral, kâfirlere ise gözdağı verilmesi amaçlanmaktadır.

Cennetin menüsü sadece meyvelerden oluşmamakta, arzu ettikleri her ne varsa kendilerine ikram edileceği beyan edilmektedir. Zuhruf 43/71’de “canların çektiği ve gözlerin görmekten hoşlanıp zevk alacağı her şey”in cennette bulunacağı ifade edilmektedir. Nahl 16/31’de de cennetliklere orada istedikleri her şeyin verileceği müjdelenmektedir.

Muhammed 47/15’te “zamanla bozulmayan saf su ırmakları”, “tadı değişmeyen süt ırmakları”, “içenlere lezzet veren meşrubat ırmakları” ve “saf süzme bal ırmakları” zikredildikten sonra, “her türden meyve ve sınırsız bağış” da ödüller arasında yer almaktadır.

Nahl 16/31, Yâsîn 36/57, Zümer 39/34, Fussılet 41/32, Şûrâ 42/22, Zuhruf 43/71, Dühân 44/55, Muhammed 47/15; Kâf 50/35, Rahmân 55-46-78, Vâkı‘a 56/12-40, İnsân 76/5-22 gibi pek çok âyette ise çok daha ayrıntılı bir cennet menüsü verilmekte ve istedikleri her şeyin kendilerine sunulacağı müjdelenmektedir.

Cennet nimetleri konusunda Hz. Peygamber’e ait olduğu bildirilen çok önemli rivayetler vardır. Konuyu özetleyecek mahiyette olan bir örneği hatırlatmakla yetinmek istiyoruz:

Hz. Peygamber’e nispet edilen bir rivayette cennet nimetleri hakkında Peygamberimiz (as)’ın مَا لاَ عَيْنٌ رَأَتْ ، وَلاَ أُذُنٌ سَمِعَتْ وَلاَ خَطَرَ عَلَى قَلْبِ بَشَرٍ beyanı gereği, orada “hiçbir gözün görmediği, hiçbir kulağın işitmediği ve hiçbir beşer kalbine gelmeyen birtakım nimetler hazırlanmış olacağı”nı ifade edilmektedir.(16)

Rabbimiz bizi de bütün mümin kardeşlerimizi de bu büyük nimetten mahrum bırakmasın.

Örneklerini daha da artırabileceğimiz bu tür ifadeler cennetliklerin orada diledikleri her şeyi bulacaklarını açıkça göstermektedir. Dünya hayatında Yüce Allah’ın dilediği gibi yaşayanlar bunun karşılığını mahşerde diledikleri ödüllerle buluşma şeklinde göreceklerdir. Bu durum birbirine benzer ifadelerle şöyle de beyan edilmektedir: “Vaktiyle yapmış olduğunuz fedâkârlıklara karşılık olarak afiyetle yiyiniz, içiniz.”(17)

b) ذٰلِكَ هُوَ الْفَضْلُ الْكَب۪يرُ “İşte büyük lütuf sadece ve sadece budur.” Fâtır 35/32’de de geçen bu ifade, yorumunu yapmakta olduğumuz âyet itibariyle cennetlerin has bahçelerinde ağırlanacak olan iman ve salih amel sahiplerinin durumunu ortaya koymakta, dünyadaki sahte ve geçici mutlulukların değil, asıl büyük lütfun mahşerdeki bu tür ödüller olduğunu göstermektedir. Âyette yer alan هُوَ huve zamiri cümleye bir vurgu manası kattığı için “büyük lütfun sadece bu olduğu” ortaya konulmuş olmaktadır.

ııı. Tebliğin Ecir Endeksli Oluşu

ذَلِكَ الَّذ۪ي يُبَشِّرُ اللّٰهُ عِبَادَهُ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ قُلْ لَآ اَسْـَٔلُكُمْ عَلَيْهِ اَجْرًا اِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبٰى وَمَنْ يَقْتَرِفْ حَسَنَةً نَزِدْ لَهُ ف۪يهَا حُسْنًا اِنَّ اللّٰهَ غَفُورٌ شَكُورٌ “İşte Allah’ın, iman edip iyi işler yapan kullarına müjdelediği (ödül) budur. De ki: ‘Ben buna karşılık (Allah’a) yakın olmayı sevmenizden başka sizden herhangi bir ücret istemiyorum.’ Kim güzel bir davranışta bulunursa onun (sevabını) güzelce artırırız. Şüphesiz ki Allah, ğafûr’dur (çok bağışlayandır); şekûr’dur (şükrün karşılığını çok verendir).”

Âyetteki ذَلِكَ zâlike kelimesi “işte bu”; الَّذ۪ي يُبَشِّرُ ellezî yübeşşiru ifadesi “müjdelediği şey”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah(ın)”; عِبَادَهُ ‘ıbâdehû tamlaması “O’nun kullarına”; الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا ellezîne âmenû ifadesi “iman etmiş (olanları)”; وَعَمِلُوا ve ‘amilû fiili “ve işlemiş, yapmış olanlara”; الصَّالِحَاتِ es-sâlihâti kelimesi “saih ameller, iyi ve yararlı işler”; قُلْ kul emri “de ki”; لَآ اَسْـَٔلُكُمْ lâ es’elüküm fiili “sizden istemiyorum”; عَلَيْهِ ‘aleyhi ifadesi “bu (tebliğ işine) karşılık”;اَجْرًا ecran kelimesi “herhangi bir ücret”; اِلَّا الْمَوَدَّةَ ille’l-meveddete sözcüğü “sevgi hariç, sevgiden başka”; فِي الْقُرْبٰى fi’l-kurbâ ifadesi “(Allah’a) yakınlıkla ilgili”; وَمَنْ يَقْتَرِفْ ve men yakterif fiili “her kim işlerse”; حَسَنَة haseneten kelimesi “herhangi bir iyilik”; نَزِدْ nezid fiili “arttırırız”; لَهُ lehû ifadesi “onun için”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”; حُسْنًا husnen kelimesi “daha güzel (ödül)”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; غَفُور ğafûrun sıfatı “çok bağışlayan(dır)”; شَكُور şekûrun sıfatı ise “şükre çok karşılık veren(dir)” demektir.

Burada cennet ödüllerinin kimlere verileceği, tebliğin ücret için değil, Yüce Allah’a yakınlık sevgisi için yapılması gerektiği ve iyiliklerin karşılıksız bırakılmayacağı gündeme getirilmektedir.

1. ذَلِكَ الَّذ۪ي يُبَشِّرُ اللّٰهُ عِبَادَهُ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ “İşte Allah’ın, iman edip iyi işler yapan kullarına müjdelediği (ödül) budur.” Yüce Allah kulları içerisinde iman edip imanına uygun ıslah edici faaliyetler gerçekleştirenleri işte böyle bir cennetlerle müjdelediğini ifade etmektedir. Yüce Allah’ın “övdüğü yiğit kulları”yla ilgili olarak Furkân 25/63 ve Fecr 89/30’da, “iman” ve “salih amel” kavramlarının birlikteliği konusunu da Bakara 2/25’te ele aldığımız için burada detaya girmek istemiyoruz.

2. قُلْ لَآ اَسْـَٔلُكُمْ عَلَيْهِ اَجْرًا اِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبٰى “De ki: Ben buna karşılık (Allah’a) yakın olmayı sevmenizden başka sizden herhangi bir ücret istemiyorum.” Yüce Allah âyette Hz. Peygamber’e hitap etmekte ve yaptığı tebliğin karşılığında muhataplarından dünyevi hiçbir karşılık ve ücret istemediğini, sadece Allah’a yakınlık içerisinde bulunmalarını talep ettiğini söylemesini emretmektedir. Bu cümlede iki husus üzerinde durmak gerekmektedir:

a)قُلْ لَآ اَسْـَٔلُكُمْ عَلَيْهِ اَجْرًا “De ki: Ben buna karşılık hiçbir ücret istemiyorum.” Tebliğde muhataplardan herhangi bir ücret istememeyle ilgili olarak Yâsîn 36/21’de şöyle buyrulmaktadır: “Sizden hiçbir karşılık beklemeyen ve kendileri de doğru yol üzerinde olan (bu elçilere uyunuz!)”

Tebliğe karşılık muhataplardan ücret istememek “bütün peygamberlerin” uyguladığı ortak prensiplerden birisidir. Onlar tebliğlerini “ücret” eksenli değil, “ecir” eksenli yaparlar ve ecirlerini de sadece ve sadece Yüce Allah’tan beklerler. Konuyla ilgili olarak Kur’ân’da pek çok âyetin(18) bulunduğunu özellikle hatırlatmalıyız.

Unutulmamalıdır ki peygamberler nezîrdirler; yani kendilerini davalarına adamış kişilerdir. Onların karşıdakilerden istediği tek şey, yorumunu yapmakta olduğumuz Şûrâ 42/23’te de belirtildiği gibi “Allah’ı daha çok sevmeleri, O’na daha yakın olma sevgisi”dir. Ayrıca Furkân 25/57’de belirtildiği gibi “tebliğin karşılığında beklenen şey, muhatapların Rabbe giden hakikat yolunu yol edinmeleri”dir.

Bu önemli duyarlılığın bizlere hatırlatılmasının muhtemel sebebi şudur: Biz de tebliğ görevlerinden maddî menfaat beklememeli, karşılığını fazlasıyla Rabbimizin ikram edeceğini bilmeli, ona göre davranmalıyız. Hiç kimse bir âyete fiyat biçemez ve hiç kimse de Yüce Allah’ın ihsanı kadar cömert olamaz.

Öyleyse insanlar birbirlerine iyilik yaparlarken onlardan karşılık istememeli, hatta teşekkür dahi beklememelidirler. İnsân 76/9’da vurgulanan husus budur. Dahası, kard-ı hasen denen “güzel borç” kurumu da borcu Yüce Allah’a vermek ve karşılığını sadece O’ndan beklemek şeklinde anlaşılmalıdır.(19)

Şöyle bir söz söylersek her halde hatalı olmaz: Çok çok ciddi ve hayatî mazeret durumları hariç, “ecir beklenen işten ücret alınmamalı, ücreti alınan şeyden de ecir beklenmemeli”dir.

b) اِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبٰى “(Allah’a) yakınlık sevgisinden başka.” Burada sözü edilen istisna İmâm Mücâhid’in de dediği gibi “Allah’ı daha çok sevmeleri, O’na daha yakın olma sevgisi”dir.(20) Bazı Şiiler buradaki maksadı “Ehl-i beyti sevmek” şeklinde yorumlamış olsalar da bu durum gerçeği yansıtmamaktadır; çünkü âyetin indirildiği dönemde Hz. Peygamber’in ailesi için Şiilerin kullandığı anlamda “Ehl-i beyt” diye bir tabir olmadığı gibi, tebliğin karşılığında kan bağı olan aileyi sevmenin herhangi bir mantığından da söz edilemez. Çünkü Hz. Peygamber’in aile yakınları arasında o tarih itibariyle kendisine iman etmeyenler, hatta ona düşmanlık edenler de vardı.

İbn Abbâs’a nispet edilen bir görüşe göre, buradaki muhataplar müşriklerdir ve Hz. Peygamber onlardan yakın akrabalık bağlarını gözetmelerini istemektedir.(21) Âyetteki mesajın inkârcılara karşı değil de iman edenlere yönelik bir ilke öğretmeyi amaçlaması da mümkündür.

Buna göre Yüce Allah Hz. Peygamber’in muhataplarına seslenmesini ve yol arkadaşlarını sevmelerini onlara iletmesini istemiş olmaktadır. Dahası, maksat muhatapların üzerinden Hz. Peygamber’in kendisinin böyle bir Allah sevgisini arzu ettiği mesajı da âyette var kabul edilebilir. İhtimaller içerisinde kapsatıcı ve Kur’ân bütünlüğüne uyanı olması itibariyle tercihimize göre maksat “Yüce Allah sevgisi ve meveddet”tir.

3. وَمَنْ يَقْتَرِفْ حَسَنَةً نَزِدْ لَهُ ف۪يهَا حُسْنًا “Kim güzel bir davranışta bulunursa onun (sevabını) güzelce artırırız.” Bu kalıpta Kur’ân’da sadece bu âyette geçen يَقْتَرِفْ yakterif fiili “kazanmak”, “yapmak” manasına gelmekte ve burada iyilik kazanmak anlamını vermektedir.

Yüce Allah her kim herhangi bir iyilik yaparsa onun iyiliğini arttıracağını haber vermektedir ki bu mesaj daha önce yorumunu yaptığımız Şûrâ 42/20. âyetin ilk cümlesiyle uyumludur, çünkü aynı mesajı içermektedir. Yüce Allah dünya hayatında iyilik yapanlara mahşerde bunun karşılığını fazlasıyla vereceğini müjdelemektedir. Bu konuyu En‘âm 6/160 gibi çeşitli âyetlerde ele aldığmız için burada aynı bilgileri tekrarlamak istemiyoruz.

4. اِنَّ اللّٰهَ غَفُورٌ شَكُورٌ “Şüphesiz ki Allah, ğafûr’dur (çok bağışlayandır); şekûr’dur (şükrün karşılığını çok verendir).” Yüce Allah insanların iman ve salih ameller noktasındaki hallerini, iyilik yapabilme noktasındaki başarılarını veya eksikliklerini gayet iyi bildiği için bu noktada iki sıfatını dile getirmektedir.

Buna göre غَفُور ğafûr sıfatı “çok bağışlayan” demektir. شَكُور şekûr sıfatı ise “şükürleri karşılıksız bırakmayan”, “iyiliğe karşılık veren” demektir ve kullar için kullanıldığında(22) “çok şükreden”, Allah için kullanıldığı âyetlerde(23) ise “şükrü karşılıksız bırakmayan” manasına gelmektedir. Yüce Allah hem hatalarını dilediğine bağışlayabilendir; hem de güzel amellere güzel sevaplar ve karşılıklar veren, iyiliklerin ecrini zayi etmeyendir.

Dipnotlar

• 1 - En‘âm 6/103; Hacc 22/63; Lokmân 31/16; Akzâb 33/34; Mülk 67/14.
  • En‘âm 6/103 Hacc 22/63 Lokmân 31/16 Ahzâb 33/34 Mülk 67/14
• 2 - Semerkandî, age., III, 241; Taberî, age., XXV, 20; Zemahşerî, age., IV, 212. 3 - Hûd 11/66; Hacc 22/40, 74; Ahzâb 33/25; Şûrâ 42/19; Hadîd 57/25; Mücâdile 58/21.
  • Hûd 11/66 Hacc 22/40 Hacc 22/74 Ahzâb 33/25 Şûrâ 42/19 Hadîd 57/25 Mücâdele 58/21
• 4 - Semerkandî, age., III, 241.
• 5 - Tirmizî, Kıyâme, 30. 6 - Buhârî, Bed’ü’l-Vahy, 1; İmân, 41; ‘Itk, 6; Menâkıbu’l-Ensâr, 45; Nikâh, 5; Eymân, 13; Hıyel, 1; Müslim, İmârah, 55; Ebû Dâvûd, Talâk, 11; Tirmizî, Fedâilü’l-Cihâd, 16; Nesâî, Tahâret, 59; Talâk, 24; Eymân, 19; İbn Mâce, Zühd, 26; Ahmed b. Hanbel, I, 25, 43.
• 7 - Semerkandî, age., III, 242; Taberî, age., XXV, 21; Zemahşerî, age., IV, 212. 8 - Zemahşerî, age., IV, 212.
• 9 - Kehf 18/49; Enbiyâ’ 21/28, 49; Mü’minûn 23/57; Şûrâ 42/18, 22; Tûr 52/26; Me‘âric 70/27.
  • Kehf 18/49 Enbiyâ 21/28 Enbiyâ 21/49 Mü'minûn 23/57 Şûrâ 42/18 Şûrâ 42/22 Tûr 52/26 Me‘âric 70/27
• 10 - Taberî, age., XXV, 22. 11 - Ra‘d 13/35. 12 - Vâkı‘a 56/33.
  • Ra‘d 13/35 Vâkı‘a 56/33
• 13 - İnşikâk 84/25; Tîn 95/6. 14 - Yâsîn 36/57; Fussılet 41/31-32; Zuhruf 43/71; Rahmân 55/46-76; Vâkı‘a 56/15-37; Muhammed 47/12-15. 15 - Secde 32/17.
  • İnşikâk 84/25 Tîn 95/6 Yâsîn 36/57 Fussilet 41/32 Zuhruf 43/71 Rahmân 55/76 Vâkı‘a 56/37 Muhammed 47/15 Secde 32/17
• 16 - Buhârî, Tevhîd, 35; Bed’ü’l-Halk, 8; Tefsir, (Secde) 1; Müslim, Cenneh ve Sıfatü Na‘îmihâ ve Ehlihâ, 5; Tirmizî, Tefsîru’l-Kur’ân, 32; İbn Mâce, Zühd, 39. 17 - Tûr 52/19; Hâkka 69/24.
  • Tûr 52/19 Hâkka 69/24
• 18 - En‘âm 6/90; Yûnus 10/72; Hûd 11/29, 51; Yûsuf 12/104; Furkân 25/57; Şu‘arâ 26/109, 127, 145, 164, 180; Sebe’ 34/47; Yâsîn 36/21; Sâd 38/86; Şûrâ 42/23; Tûr 52/40; Kalem 68/46.
  • En‘âm 6/90 Yûnus 10/72 Hûd 11/29 Hûd 11/51 Yûsuf 12/104 Furkân 25/57 Şu‘arâ 26/109 Şu‘arâ 26/127 Şu‘arâ 26/145 Şu‘arâ 26/164 Şu‘arâ 26/180 Sebe' 34/47 Yâsîn 36/21 Sâd 38/86 Şûrâ 42/23 Tûr 52/40 Kalem 68/46
• 19 - Bakara 2/245; Mâide 5/12; Hadîd 57/11, 18; Teğâbun 64/17; Müzzemmil 73/20.
  • Bakara 2/245 Mâide 5/12 Hadîd 57/11 Hadîd 57/18 Teğâbun 64/17 Müzzemmil 73/20
• 20 - Semerkandî, age., III, 242; Âlûsî, Rûhu’l-Ma‘ânî, XXV, 32. 21 - Buhârî, Tefsîru Sûre-i Şûrâ 1; Menâkıb, 1; Tirmizî, Tefsîru Sûre-i Şûrâ 1; Ahmed b. Hanbel, I, 286; Taberî, age., XXV, 23-26.
• 22 - İbrâhim 14/5; İsrâ’ 17/3; Lokmân 31/31; Sebe’ 34/13, 19; Şûrâ 42/33. 23 - Fâtır 35/30, 34; Şûrâ 42/23; Teğâbun 64/17.
  • İbrâhîm 14/5 İsrâ 17/3 Lokmân 31/31 Sebe' 34/13 Sebe' 34/19 Şûrâ 42/33 Fâtır 35/30 Fâtır 35/34 Şûrâ 42/23 Teğâbun 64/17