Sâd Suresi

Mekke’de risaletin 8 veya 9. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 88 âyetten oluşan, adını ilk âyette geçen صٓ sâd harfinden alan Sâd sûresi, inişe göre 55, resmî sıralamada ise 38. sûredir. Bu sûrenin bir adı da “Dâvûd sûresi”dir.

Sâd sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Sâffât sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Her iki sûrenin de yemin ifadeleriyle başlaması ve çeşitli peygamber kıssaları noktasında konu ilişkisine sahiptir. Sâffât sûresinin başında, Sâd sûresinin sonunda vahyin etkinliğine dair bilgiler verilerek de iki sûre birbirine konu bağı ile bağlanmaktadır.

Sâd sûresi, Mekkeli müşriklerin Hz. Peygamber’e yönelik hakaretleri ve alaycılıklarıyla ilgili bilgilerle başlamakta, peygamberlerini yalanlayan çeşitli kavimlerin akıbetleri hakkındaki bilgilerle ve inkarcıların azabı acele isteme alaycılıklarıyla devam etmektedir.

17. âyetten itibaren, Hz. Dâvûd’un kıssası diğer sûrelerde olmayan boyutuyla burada ele alınmakta, peşinden kâinatın yaratılış amacı ile vahyin âyetleri üzerinde derin derin düşünüp gerçeği hatırlamanın önemi vurgulanmaktadır. Ardından sırasıyla Hz. Süleyman, Hz. Eyyûb, Hz. İbrahim ve daha başka bazı peygamberlerin kıssaları kısaca ele alınmakta ve hakikatin izini süren insanların mahşerdeki muhteşem ve sıra dışı ödülleri hakkında bilgiler verilmekte, bu arada bazı konuşmalara da yer verilmektedir.

55. âyetten itibaren, peygamberlerin tebliğ ettiği ilâhî öğretilere karşı azgınlık yapanların mahşerdeki korkunç akıbetleri ele alınmakta, cehennemliklerin birbirini suçlayacakları haber verilmekte, 63. âyetten sonra da Hz. Peygamber’in misyonu gündeme getirilmektedir.

71. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın insanoğlunu yaratması, İblis hariç meleklerin ilâhî emre boyun eğdikleri, bu arada İblîs’in kendini hayırlı görüp kibi göstererek secdeden kaçınma gerekçeleri ile huzurdan kovulması ve mahşere kadar izin isteğine verilen olumlu cevap hatırlatılmaktadır.

Sûrenin sonunda yani 84. âyetten itibaren ise, Yüce Allah’ın sözünün ve vaadinin gerçek olduğu vurgulanarak, Hz. Peygamber’in risaleti tebliğinin karşılığında herhangi bir ücret istemediği hatırlatılarak vahyin âlemler için bir hatırlatma olduğu beyan edilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 49-64. âyetlerinde muttakilerin ödülleri ile suçluların feci akıbetini, cehennemliklerin birbirlerini suçlamalarını ve karşılıklı atışmalarını haber vermektedir.

a) Muttakilere Verilecek Ödüller

Yüce Allah, sûrenin 49-54. âyetlerinde muttakilere verilecek cennet ödüllerini ve cennetlerin çeşitli özelliklerini şu şekilde beyan etmektedir:

“İşte (vahiy) bir hatırla(t)madır. Muhakkak ki muttakilere içlerinde yaslanabilecekleri, her çeşit meyve ve içeceği isteyebilecekleri, kapıları ardına kadar açılmış, yanlarında yaşlarına uygun bakışlarını kendilerine diken (eşler) bulunduğu halde durulmaya değer ‘Adn cennetlerinden oluşan güzel bir gelecek hazırlanmıştır. Hesap günü için size vaad edilen (söz verilen), bitip tükenmek bilmeyen rızıklarımızdan oluşan (ödüller) işte bunlardır.”

ı. Cennetlerin Dört Özelliği

هٰذَا ذِكْرٌ وَاِنَّ لِلْمُتَّق۪ينَ لَحُسْنَ مَاٰبٍ جَنَّاتِ عَدْنٍ مُفَتَّحَةً لَهُمُ الْاَبْوَابُ مُتَّكِـ۪ٔينَ ف۪يهَا يَدْعُونَ ف۪يهَا بِفَاكِهَةٍ كَث۪يرَةٍ وَشَرَابٍ وَعِنْدَهُمْ قَاصِرَاتُ الطَّرْفِ اَتْرَابٌ “İşte (bu Kur’an) bir hatırla(t)madır. Şüphesiz ki muttakîlere (duyarlı olanlara) güzel bir varış yeri vardır. İçlerinde yaslanabilecekleri, her çeşit meyve ve içeceği isteyebilecekleri, kapıları onlar için açılmış durulmaya değer bahçeler (vardır). Yanlarında yaşlarına uygun, bakışlarını kendilerine yönelten (eş)ler (bulunacaktır).”

Buradaki هٰذَا hâzâ işaret zamiri “işte bu (Kur’ân, vahiy)”; ذِكْر zikrun kelimesi “hatıla(t)ma(dır); وَاِنَّ لِلْمُتَّق۪ينَ ve inne li’l-muttakîne kelimesi “ve muhakkak ki takvalı (duyarlı) olanlar için, muttakiler için vardır”; لَحُسْنَ مَاٰبٍ le husne meâbin tamlaması “elbette güzel bir gelecek”; جَنَّاتِ عَدْنٍ cennâti ‘adnin tamlaması “durulmaya değer cennetler, Adn cennetleri”; مُفَتَّحَة müfettehaten kelimesi “açılmış bir halde”; لَهُمُ lehum ifadesi “onlar için vardır”; الْاَبْوَاب el-ebvâbu sözcüğü “kapılar”; مُتَّكِـ۪ٔينَ müttekiîne kelimesi “yaslananlar olarak”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”;يَدْعُونَ yed‘ûne fiili “isterler”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”; بِفَاكِهَةٍ كَث۪يرَةٍ bi fâkihetin kesîratin tamlaması “çok meyveler”; وَشَرَابٍ ve şerâbin sözcüğü “ve içecek”; وَعِنْدَهُمْ ve ‘ındehum ifadesi “ve onların yanında vardır, onların yanında olacaktır”; قَاصِرَاتُ الطَّرْفِ kâsiratü’t-tarfi tamlaması “bakışlarını kendilerine diken (eşler)”; اَتْرَاب etrâbun kelimesi ise “yaşları uygun” demektir.

Burada iyi ve güzel davrananlar için mahşerde hazırlanmış ödüllerden bir bölümü gündeme getirilmektedir.

1. هٰذَا ذِكْرٌ وَاِنَّ لِلْمُتَّق۪ينَ لَحُسْنَ مَاٰبٍ “İşte (bu Kur’an) bir hatırla(t)madır. Şüphesiz ki muttakîlere (duyarlı olanlara) güzel bir varış yeri vardır.” Âyeti iki başlıkta incelemek istiyoruz:

a) هٰذَا ذِكْرٌ “İşte (bütün bu anlatılanları içeren Kur’ân) bir hatırla(t)madır.” Âyette geçen هٰذَا hâzâ işaret ismi, Kur’ân’dan söz edilen sûrenin ilk ve 29. âyetini işaret etmektedir. Bu kelime sûrenin başından beri anlatılan ilâhî uyarıları içermekte, bütün bunların yer aldığı vahyi yani Kur’ân’ı ifade etmektedir.

Buradaki ذِكْر zikr kelimesi ise Kur’ân’ın isimlerinden birisidir ve “(gerçeği) hatırlatan şey” anlamında Yüce Allah’ın insanın fıtratına yazdığı gerçekleri hatırlatması manasına gelmektedir. Taberî ve Râzî’nin de dediği gibi, bu cümleyi sûrede kıssası anlatılan peygamberler için bir yâd-ı cemîl, yani bir “şeref” olarak anlamak da mümkündür.(1)

Bu ifadeyi müşriklerin Sâffât 37/168-169’da dile getirdiği “Geçmiş atalarımızdan bize gelen bir zikir (hatırlatma, uyarı) olsaydı biz de Allah’ın halis kullarından olurduk” sözlerinin cevabı olarak da anlayabiliriz. İşte “bu ve benzer bilgiler istiyordunuz; bunlar eskilerle alakalı hatırlatmalardır” demek istenmektedir. Benzer şekilde En‘âm 6/157’deki isteklerine ve yalan iddialarına bu âyetle de cevap verilmiştir diyebiliriz.

b) وَاِنَّ لِلْمُتَّق۪ينَ لَحُسْنَ مَاٰبٍ “Şüphesiz ki takvalı olanlara (duyarlı kişilere) güzel bir gelecek hazırlanmıştır.” Burada sözü edilen ödüller muttakiler için hazırlanmış olacaktır.

Bakara 2/2’de geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, takvâ ve muttakî kavramı, insanın dünya hayatındaki duyarlılığı manasına gelmekte, Yüce Allah’ın emir ve yasaklarına karşı olabildiğince hassas davranan ve sorumluluğunu bilen insanlara muttaki denmektedir. İşte Yüce Allah bu sûrede sözünü ettiği peygamberler gibi bütün peygamberlerin muttaki olduğunu, onların izinden gidenlerin de ödüllendirileceğini haber vermektedir.

Yüce Allah, muttaki kullarına mahşerde vereceği ödüller için لَحُسْنَ مَاٰبٍ “Güzel bir gelecek” ifadesini kullanmaktadır. Âyetteki مَاٰبٍ meâb kelimesi “dönüş, dönüş yeri” gibi anlamlara gelmekte(2) ve âhireti işaret etmektedir. Bu tamlama, daha önce Sâd 38/25. âyette özel olarak Hz. Dâvûd ve 40. âyette ise Hz. Süleyman için de dile getirilmişti. İşte bu beyanla Hz. Peygamber’e hitap edilmekte, müşriklerin ona yönelttiği eziyet ve sıkıntılara sabretmesi istenerek diğer peygamberler gibi davranması kendisine emredilmektedir.

2. جَنَّاتِ عَدْنٍ مُفَتَّحَةً لَهُمُ الْاَبْوَابُ مُتَّكِـ۪ٔينَ ف۪يهَا يَدْعُونَ ف۪يهَا بِفَاكِهَةٍ كَث۪يرَةٍ وَشَرَابٍ وَعِنْدَهُمْ قَاصِرَاتُ الطَّرْفِ اَتْرَابٌ “İçlerinde yaslanabilecekleri, her çeşit meyve ve içeceği isteyebilecekleri, kapıları onlar için açılmış durulmaya değer bahçeler (vardır). Yanlarında yaşlarına uygun, bakışlarını kendilerine yönelten (eş)ler (bulunacaktır).” Burada bazı hususlara değinmek gerekmektedir.

a) جَنَّاتِ عَدْنٍ مُفَتَّحَةً لَهُمُ الْاَبْوَابُ “Kapıları onlar için açılmış durulmaya değer bahçeler (vardır).” Bu âyette muttakilere verilecek ödül hakkında bilgi verilmektedir.

ı. جَنَّاتِ عَدْنٍ “‘Adn cennetleri.” Yüce Allah önceki âyetteki husnü meâbin şeklindeki tamlamayı bu ve devam âyetlerde açıklamakta, “güzel gelecek”ten maksadın “durulmaya değer cennetler” anlamında ‘adn cennetleri olduğunu ifade etmektedir. Fâtır 35/33’te ‘Adn cennetleri konusunda geniş bilgi verdiğimiz için burada aynı şeyleri tekrarlamayacağız. Bu “bahçelerin” bir başka özelliği ise şu şekilde ifade edilmektedir:

ıı. مُفَتَّحَةً لَهُمُ الْاَبْوَابُ “Kapıları onlar için ardına kadar açılmış.” Nahl 16/32, Enbiyâ’ 21/103, Ahzâb 33/44 ve Zümer 39/73’te ifade edildiği gibi, cennetlikler oraya geldiklerinde kendilerini melekler selamla karşılayacak ve zaten kapıları açılmış cennetlere kendilerini buyur edeceklerdir. Cennetin kapılarının zaten açılmış olduğu Zümer 39/73’te وَفُتِحَتْ اَبْوَابُهَا ve futihat ebvâbuhâ ifadesiyle açıkça bildirilmektedir.

b)مُتَّكِـ۪ٔينَ ف۪يهَا يَدْعُونَ ف۪يهَا بِفَاكِهَةٍ كَث۪يرَةٍ وَشَرَابٍ “İçlerinde yaslanabilecekleri, her çeşit meyve ve içeceği isteyebilecekleri (bahçeler vardır).” Bu ifadenin مُتَّكِـ۪ٔينَ ف۪يهَا şeklindeki ilk kısmı Yâsîn 36/56, Rahmân 55/76 ve Mutaffifûn 83/23 gibi âyetlerde dile getirildiği üzere “cennetliklerin orada çeşitli tahtlara, koltuklara veya yastıklara yaslanmış olacaklarını” beyan eden bir hâl cümlesidir.

Âyetin يَدْعُونَ ف۪يهَا بِفَاكِهَةٍ كَث۪يرَةٍ وَشَرَابٍ “Orada her çeşit meyve ve içeceği isteyebilecekler” kısmı ise, cennetliklerin orada isteyecekleri her türden meyvenin ve meşrubatın kendilerine ikram edileceğini mana olarak içermektedir.

Cennetlerde ne kadar meyve veya meşrubat olduğu konusunda herhangi bir sayı verilemez; ancak Yâsîn 36/57 ve Zuhruf 43/71 gibi âyetlerde onların istediği her şey kendilerine verilecektir. Dahası Muhammed 47/15’te cennetliklere dört farklı özellikte ırmaktan içme imkânı verileceği ve orada her türden meyvenin bulunduğu da hatırlatılmaktadır.

Secde 32/17’de ise hiçbir canın bilemeyeceği türden göz aydınlıklarının onlara sunulacağı ifade edilmektedir. Vâkı‘a 56/18-19, İnsân 76/5-6 ve Mutaffifûn 83/25 gibi âyetlerde cennetliklere ikram edilecek meşrubat hakkında bilgiler verilmektedir.

c) وَعِنْدَهُمْ قَاصِرَاتُ الطَّرْفِ اَتْرَابٌ “Yanlarında yaşlarına uygun, bakışlarını kendilerine yönelten (eş)ler (bulunacaktır).” Bu cümlede cennetliklerin yanında bulunacak eşlerin özelliğinden söz edilmektedir. Buradaki اَتْرَاب etrâb kelimesi “aynı yaşta olan, yaşıt” manasına gelmektedir.(3)

Rahmân 55/56’da da açıkladığımız üzere, قَاصِرَاتُ الطَّرْفِ kâsırâtu’t-tarfi “Bakışları kısanlar” tamlaması, cennetlerde bulunan ve “bakışları kontrollü, çekingen, mutedil, gözleri sadece eşlerine yönelik olanlar” anlamına gelmektedir. Sâffât 37/48’de geçtiği üzere ‘în(4) ve yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi اَتْرَاب etrâb(5) kelimeleriyle de kullanılan bu tamlama, “bakışlarını sadece eşlerine özel kılanlar, bakışları kendisine çeken, bakışları kendi önlerine çevrilmiş, şuraya buraya bakmayan, edep, hayâ ve nezaketiyle seçkin dilberler” şeklinde yorumlanmaktadır.(6)

ıı. Rızıkların Bitmemesi

هٰذَا مَا تُوعَدُونَ لِيَوْمِ الْحِسَابِ اِنَّ هٰذَا لَرِزْقُنَا مَا لَهُ مِنْ نَفَادٍ “Hesap günü için size vadedilen budur. Şüphesiz ki bu(nlar), bitip tükenmek bilmeyen rızıklarımızdır.”

Buradaki هٰذَا hâzâ işaret zamiri “işte bu”; مَا تُوعَدُونَ mâ tû‘adûne ifadesi “size vaadedilen şey(dir)”; لِيَوْمِ الْحِسَابِ liyevmi’l-hısâbi tamlaması “hesap günü için”; اِنَّ هٰذَا inne hâzâ ifadesi “muhakkak ki bu”; لَرِزْقُنَا lerizkunâ tamlaması “elbette bizim rızıklarımız(dır)”; مَا لَهُ mâ lehû ifadesi “onun için yoktur, olmayacaktır”; مِنْ نَفَادٍ min nefâdin ifadesi ise “bitip tükenmek” demektir.

Burada cennetliklere verilecek nimetlerden sonra onlara yönlendirilecek hitap gündeme getirilmektedir.

1. هٰذَا مَا تُوعَدُونَ لِيَوْمِ الْحِسَابِ “Hesap Günü için size vaadedilen (ödüller) işte bunlardır.” Yüce Allah cennetliklere vereceği ödüllerin bir bölümünü hatırlattıktan sonra, bu defa kendilerine seslenerek “İşte Hesap Günü için size vaadedilenler bunlardır” diyecektir. Kur’ân’da bazı âyetlerde geçen ve cehennemliklere hitaben “işte yalanladığınız veya acele istediğiniz azap” mealindeki âyetlerin aksine, burada benzer hitabın cennetliklere yöneltileceği haber verilmektedir.(7)

A‘râf 7/43’te belirtildiği gibi, cennetliklere “Dünyada yaptıklarınızın karşılığı olarak işte vâris kılındığınız cennet bu” denilecektir. Fussılet 41/30’da da “Size vaadedilen cennetle müjdelenin” buyrulacağı ifade edilmektedir. Bu âyetler, Enbiyâ’ 21/103’te sözü edilen mesajla aynı bilgiyi içermekte, konuyla ilgili bu dört âyette de ortak mesaj verilmektedir, diyebiliriz.

2. اِنَّ هٰذَا لَرِزْقُنَا مَا لَهُ مِنْ نَفَادٍ “Şüphesiz ki bu(nlar), bitip tükenmek bilmeyen rızıklarımızdır.” Bu âyette ise dünyadakilerin aksine cennet nimetlerinin bitip tükenmek bilmeyen nitelikleri üzerinde durulmaktadır. Burada zikredilen مَا لَهُ مِنْ نَفَادٍ mâ lehû min nefâdin ifadesi “bitmeyen, tükenmeyen” manasına gelmektedir. Bu ifade cennetin ve nimetlerinin ebedî olduğunu bildiren âyetlerle uyum halindedir. Bu bağlamda özellikle Ra‘d 13/35’te belirtilen “cennetin yemişleri de gölgeleri de devamlıdır” beyanı ve Vâkı‘a 56/33’teki mesajla aynı manayı içermektedir.

Cennet nimetleri cennet devam ettiği sürece devamlıdır; Hûd 11/108 gibi âyetlerde belirtildiği gibi, herhangi bir kesinti ve engelleme kesinlikle söz konusu olmayacaktır. Ayrıca Fussılet 41/8, İnşikâk 84/25 ve Tîn 95/6’da geçen ecrun ğayru memnûnin ifadeleri de cennet nimetlerinin başa kakılmayacaklarını belirttiği gibi engellenemez olduklarını da göstermektedir. Oradaki nimetler dünyadaki gibi fani olmayacak, sahibini yormayacak türden şekillendirileceklerdir. Buradaki mesaj Tevbe 9/22’de de “devamlı nimet” şeklinde zikredilmektedir.

Yüce Allah sûrenin başından beri ele aldığı ve fedakârlıklarını dile getirdiği peygamberlere, elbette onların izinden giden muttakilere mahşerde ebedi rızıklar vereceğini haber vererek, Âl-i İmrân 3/196-197’de dile getirdiği uyarılara gönderme yapmaktadır.

Yüce Allah söz konusu âyetlerde Hz. Peygamber’e moral vermekte ve “kâfirlerin keyiflerinin peşi sıra gezip tozmalarının onu yanıltmamasını, çünkü kâfirlerin dünyada az bir süre geçineceklerini, ancak akıbetlerinin ise cehennem olacağını” beyan etmektedir. İşte bütün bu âyetlerde dikkat çekilen hususlara yorumunu yapmakta olduğumuz iki âyette cevap verilmekte, Hz. Peygamber ve bütün zamanların müminlerine moral verilmek istenmektedir.

b) Azgınlara Uygulanacak Ceza

Yüce Allah, sûrenin 55-58. âyetlerinde azgınların feci akıbetini, yani cehennemi, oradaki içecekleri beyan bağlamında şu ifadeleri dile getirmektedir: “(İyilerin durumu) böyleyken, azgınlara da içine girecekleri, çok feci bir döşek olan kötü bir gelecek, yani cehennem hazırlanmıştır. İşte (ceza türleri) kaynar su, irin ve ona benzer daha nicelerinden oluşan (cehennemi) tatsınlar.”

ı. Cehennemin Korkunç Bir Durak Oluşu

هٰذَا وَاِنَّ لِلطَّاغ۪ينَ لَشَرَّ مَاٰبٍ جَهَنَّمَ يَصْلَوْنَهَا فَبِئْسَ الْمِهَادُ “(İyilerin durumu) böyleyken, azgınlara da içine girecekleri, çok feci bir yatak olan kötü bir varış yeri, yani cehennem hazırlanmıştır.”

Buradaki هٰذَا hâzâ işaret zamiri “işte bu”;وَاِنَّ لِلطَّاغ۪ينَ ve inne li’t-t-tâğîne ifadesi “ve muhakkak ki azgınlar için vardır”; لَشَرَّ مَاٰبٍ le şerra meâbin tamlaması “elbette kötü bir gelecek”; جَهَنَّم cehenneme kelimesi “cehennem”; يَصْلَوْنَهَا yaslevnehâ fiili “oraya yaslanacaklar”; فَبِئْسَ fe bi’se sözcüğü “çok fecidir, ne kötüdür”; الْمِهَاد el-mihâdü kelimesi ise “o döşek” demektir.

Burada Kur’ân’ın “mesânilik özelliği” gereği önceki âyet grubundaki bilgilerin aksine azgınların akıbeti gündeme getirilmektedir.

1. هٰذَا وَاِنَّ لِلطَّاغ۪ينَ لَشَرَّ مَاٰبٍ “(İyilerin durumu) böyleyken, azgınlara da kötü bir varış yeri vardır.”

a) Bu âyetlerin başındaki هٰذَا hâzâ işaret ismi muttakilere verilecek ödüllerle ilgili dile getirilen hususların gerçekleşeceği mesajını vermektedir. Bu ism-i işaret her ne kadar bu cümlenin başında olsa da mesajı önceki kısımla alakalıdır.

b) Sâd sûresinin 49. âyetinde “duyarlı insanlar” için الْمُتَّق۪ين el-muttakîne kelimesi yer almışken, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette bunun zıddına “azgınlar” anlamında الطَّاغ۪ين et-tâğîne kelimesi kullanılmıştır. Burada sözü edilenler mahşerde ateş azabını hak eden kâfirlerdir. İşte onlar için 49. âyettekinin zıddına “kötü bir gelecek” vardır. 49. âyetten itibaren ele alınan mukayeseli ifadeler Leyl sûresinde 5-10. âyetlerdeki ifadelerle benzeşmektedir. Âyetteki مَاٰبٍ meâb kelimesi “dönüş, dönüş yeri” gibi anlamlara gelmekte(8) ve âhireti işaret etmektedir.

2. يَصْلَوْنَهَا فَبِئْسَ الْمِهَادُ “(Azgınlara da) içine girecekleri, çok feci bir yatak olan (kötü bir varış yeri vardır).” Bu özellikteki kişilerin varacağı şerli yer cehennemdir. Bu kişiler oraya gireceklerdir.

a) Benzer içeriklerde olmak üzere Kur’ân’da beş kez(9) geçen يَصْلَوْنَ yaslevne fiili “girmek”, “yaslanmak” manasına gelmektedir. Âyetteki يَصْلَوْنَ yaslevne fiili “girmek” anlamına geliyor olsa da, kök anlamından istifade ederek maksadın “yaslanmak” olduğunu belirtmeliyiz. Cennetlikler orada keyifle tahtlara yaslanıyor olacakken, cehennemlikler bunun aksine ateşe yaslanacaklardır. Orası çok feci bir döşektir.

b) Bakara 2/206, Âl-i İmrân 3/12, 197, A‘râf 7/41, Ra‘d 13/18, Sâd 8/56’da geçen الْمِهَاد el-mihâd kelimesi “beşik” anlamındaki el-mehd kelimesiyle aynı kökten gelmekte, beşiğe yerleştirilen döşeği ifade etmektedir. Cehennem elbette beşik-döşek kelimelerinin içerdiği bir rahat ve huzur yeri değildir.

Kur’ân’da 37 kez(10) yer alan بِئْسَ bi’se kelimesi “ne kötü” manasına gelmektedir. بِئْسَ bi’se kelimesinin verdiği anlamdan da istifade ederek, maksadın kâfirlerle alay etmek olduğu anlaşılmaktadır. Dünya hayatında müminlerle alay edenlerin mahşerde karşılaşacağı akıbet, alaycılıklarına uygun şekilde tecelli edecektir.

ıı. Cehennemin Feci Menüsü

هٰذَا فَلْيَذُوقُوهُ حَم۪يمٌ وَغَسَّاقٌ وَاٰخَرُ مِنْ شَكْلِه۪ٓ اَزْوَاجٌ “İşte (ceza türleri); kaynar su, irin ve ona benzer daha nicelerinden oluşan (cehennemi) tatsınlar!”

Buradaki هٰذَا hâzâ işaret zamiri “işte bu”; فَلْيَذُوقُوهُ fe’lyezûkûhu emri “onu tatsınlar”; حَم۪يم hamîmun sözcüğü “kaynar su(dur)”; وَغَسَّاقٌ ve ğassâkun kelimesi “ve irin(dir)”; وَاٰخَرُ ve âharu sözcüğü “ve diğerleri de”; مِنْ شَكْلِه۪ٓ min şeklihi ifadesi “onun şeklinde, ona benzer olarak”; اَزْوَاج ezvâcun kelimesi ise “eşler, benzerler (ödüller vardır)” demektir.

Burada cehennemliklere verilecek menü anlamında azap sunumları gündeme getirilmektedir.

1. هٰذَا فَلْيَذُوقُوهُ حَم۪يمٌ وَغَسَّاقٌ “İşte, o azabı tatsınlar (ki bu azap türleri) kaynar su ve irin (soğukluğuyla yakan su)dur.” Âyetin ilk iki kelimesi olan هٰذَا فَلْيَذُوقُوهُ hâzâ fe’l-yezûkûhu ifadesi önceki âyetle ilişkilidir ve “İşte o azabı tatsınlar” manasına gelmektedir. حَم۪يم hamîm kelimesinin başında ise gizli bir mübteda var kabul edilir. Devam eden kelimeler ve bir sonraki âyet onun haberi kabul edilir.

a) Kur’ân’da 20 kez geçen حَم۪يم hamîm kelimesi çeşitli âyetlerde “sımsıcak, samimi dost, can dost”,(11) bir kısım âyette ise “kaynar su”(12) anlamına gelmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen حَم۪يم hamîm kelimesi “bağırsakları parçalayan kaynar su”(13) demektir.

Bir kez de Nebe’ 78/25’te geçen غَسَّاق ğassâk kelimesi ise fiil olarak “yapışmak ve saplanmak”, “bir şeyi istemekte ısrar etmek”, “bir şeye düşkün olmak”, isim kalıbında ise, “kötü huyluluk”, “zıt mizaçlılık”, “dayanılamayacak kadar soğuk”, “irin”, “kokuşmuş şey” ve “karanlık” anlamlarına gelmektedir. Demek ki kaynar su ve bu özelliklere sahip bir başka feci bir içecek cehennemin menüsünü oluşturmaktadır.

Kur’ân’da verilen bilgilere göre, cehennemliklere irinli su içirilecek,(14) kendilerine kaynar su verilecek(15) ve bu su bağırsakları parça parça edecektir.(16) Ayrıca cehennemliklerin başlarının üzerinden kaynar su dökülecek,(17) hatta kendileri kaynar suya sürükleneceklerdir.(18)

Âyetteki حَم۪يم hamîm kelimesini “kavurucu bir umutsuzluk”, غَسَّاق ğassâk kelimesini ise “zift gibi sıvanan buz gibi bir karanlık” şeklinde anlamlandıran yorumcular da vardır.(19) غَسَّاق ğassâk kelimesinin hem “irin”, hem de “zifiri karanlık” anlamlarına geldiğinden hareketle, bu ikisinin birbiriyle yakın anlam ilişkisine sahip olduğunu şöyle ifade edebiliriz:

İrin, vücutta oluşan bir sorunun meydana getirdiği enfeksiyondur, çıbandan çıkan sudur. Bu karanlık işlerden ancak manevi irinler akmaktadır. Toplumdaki karanlık işler de toplumun çıbanları ve ondan akan manevi irinlerdir.

غَسَّاق ğassâk kelimesinin, “kaynar su” anlamındaki hamîmin zıddı olarak “çok soğuk su” anlamına geldiği de ifade edilmektedir.(20) Bazı âlimler hamîm kelimesinin sıcaklığı ile, ğassâkın ise soğukluğu ile yakan bir su olduğu kanaatindedirler.(21) Bu anlam da kelimelerin kullanım sırasına ve mantığına uygundur.

2. وَاٰخَرُ مِنْ شَكْلِه۪ٓ اَزْوَاجٌ “Ona benzer daha nice (azaplar).” Bu âyet, tadılan azap gibi tadılacak diğer azapların da şiddet bakımından benzerlerinin bulunacağını ortaya koymaktadır. Buna göre, âyetteki اَزْوَاج ezvâc kelimesi “türler” anlamına gelebileceği gibi, “çifter çifter” manasına da gelebilir. Maksat, Nebe’ 78/23, 30. âyetlerde beyan edildiği gibi, oradaki azabın çeşitliliğini, sürekliliğini, çağlar boyu devam ediciliğini ve artıcı mahiyetini gündeme getirmektir.

c) Cehennemliklerin Tartışmaları

Yüce Allah, sûrenin 59-61. âyetlerinde inkârcıların liderlerine, “Bunlar sizin peşinize takılan topluluktur; (bakın işte) rahat yüzü görmeyecekler; mutlaka ateşe gireceklerdir” diyeceğini, saptırılanların kendilerini saptıranlara “Hayır, asıl siz rahat yüzü görmeyin! Onu (ateşi) bize siz sundunuz! Burası ne kötü bir yerdir!” diyeceğini ve onların azabının arttırılmasını isteyeceklerini şu şekilde haber vermektedir: “Ey Rabbimiz! Bunu önümüze (başımıza) kim getirdiyse onun ateşteki azabını kat kat artır!”

ı. Cehennemliklerin Birbirini Suçlaması

هٰذَا فَوْجٌ مُقْتَحِمٌ مَعَكُمْ لَا مَرْحَبًا بِهِمْ اِنَّهُمْ صَالُوا النَّارِ قَالُوا بَلْ اَنْتُمْ۠ لَا مَرْحَبًا بِكُمْ اَنْتُمْ قَدَّمْتُمُوهُ لَنَا فَبِئْسَ الْقَرَارُ “(Melekler, inkârcıların liderlerine) ‘İşte bunlar, sizin peşinize takılan topluluktur; (bakın işte) rahat yüzü görmeyecekler; onlar mutlaka ateşe gireceklerdir!’ (diyeceklerdir). (Saptırılanlar liderlerine) ‘Asıl siz rahat yüzü görmeyin! Onu (ateşi) bize siz sundunuz! Burası ne kötü bir yerdir!’ diyeceklerdir.”

Buradaki هٰذَا hâzâ işaret zamiri “bu”; فَوْج fevcun kelimesi “topluluk(tur)”; مُقْتَحِم muktehımun sözcüğü “peşine takılan”; مَعَكُمْ me‘aküm ifadesi “sizinle, sizin”;لَا مَرْحَبًا lâ merhaben ifadesi “rahat, huzur yoktur, olmayacaktır”; بِهِمْ bihim ifadesi “onlar için”; اِنَّهُمْ innehum ifadesi “muhakkak ki onlar”; صَالُوا sâlû kelimesi “girenlerdir”; النَّارِ en-nâri kelimesi “ateşe”; قَالُوا kâlû fiili “demişlerdi ki”; بَلْ bel edatı “bilakis, aslında”; اَنْتُمْ entüm zamiri “siz”; لَا مَرْحَبًا lâ merhaben ifadesi “huzur ve rahatlık yoktur, olmayacaktır”; بِكُمْ biküm ifadesi “size”; اَنْتُمْ entüm zamiri “siz”; قَدَّمْتُمُوهُ kaddemtümûhu ifadesi “onu siz sundunuz”; لَنَا lenâ ifadesi “bize”; فَبِئْسَ fe bi’se sözcüğü “ne kötü”; الْقَرَار el-karâru kelimesi ise “durulacak yer(dir)” demektir.

Burada cehennemliklerin birbirlerini suçlamaları gündeme getirilmektedir.

1. هٰذَا فَوْجٌ مُقْتَحِمٌ مَعَكُمْ لَا مَرْحَبًا بِهِمْ اِنَّهُمْ صَالُوا النَّارِ “(Melekler, inkârcıların liderlerine) ‘İşte bunlar, sizin peşinize takılan topluluktur; (bakın işte) rahat yüzü görmeyecekler; onlar mutlaka ateşe gireceklerdir!’ (diyeceklerdir).” Yüce Allah önceki âyet grubunun devamı olarak, bu âyette cehenneme atılacak kişilerin liderlerine seslenileceğini haber vermekte, onların rahat ve huzur görmeyeceklerini ve cehenneme atılacaklarını beyan etmektedir. Cehennemliklere bu hitabı kimin yönlendireceği ise âyette açık değildir; ancak bu hitabı cehennem görevlilerinin dile getirmiş olacağı söylenebilir.

Neml 27/83 ve Mülk 67/8’de de geçen فَوْج fevc kelimesi “izdihamlı kalabalık topluluk”; Kur’ân’da sadece bu âyette zikredilen مُقْتَحِم muktehım sözcüğü ise “peşinden gidenler, sürüklenenler” demektir. Bu kelime özellikle “sıkıntıyı üstlenenler, sıkıntıya razı olanlar” gibi manalar vermektedir. Burada liderlerin peşinden gidenlerin liderleri tarafından inkâra zorlandığı ve onların da buna katlandığı söylenebilir. Âyetin sonundaki اِنَّهُمْ صَالُوا النَّارِ “Onlar cehenneme yaslanıcıdırlar” ifadesi suçlamanın sonucunu vermektedir.

Devam eden cümlede de geçen مَرْحَب merhab kelimesi “merhaba, genişlik, rahat, huzur” gibi manalar vermekte ve cehennemliklerin hiçbir esenlik duygusu hissedemeyecekleri belirtilmektedir. لَا مَرْحَبًا بِهِمْ “Rahat yüzü görmeyecekler” ifadesi, hem bir durum ifadesi, hem de bir talep (beddua) olabilir. Eğer durum bildiriyorsa, maksat cehennemliklerin rahat ve huzur içinde olmadıklarını beyandır.

Şayet bu ifade “Onlara rahat olmasın, rahat yüzü görmesinler” anlamında talep veya dilek manasına geliyorsa, bu durumda söz konusu cümleyi liderleri cehennemliklere söyleyecek olabilir. Bu ifadeyi cehennemlik olanların birbirine söyleme ihtimali de elbette vardır; ancak ilk ihtimal daha doğru gözükmektedir.

2. قَالُوا بَلْ اَنْتُمْ۠ لَا مَرْحَبًا بِكُمْ اَنْتُمْ قَدَّمْتُمُوهُ لَنَا فَبِئْسَ الْقَرَارُ “(Saptırılanlar liderlerine) ‘Asıl siz rahat yüzü görmeyin! Onu (ateşi) bize siz sundunuz! Burası ne kötü bir yerdir!’ diyeceklerdir.” Bu âyet öncekinin devamıdır. Buna göre bu defa saptırılanlar kendilerini saptıranları suçlayacak, onların rahat ve huzur görmemelerini isteyecekler, kendilerini bu felakete onların sürüklediğini ve cehennemin çok kötü bir durak olduğunu adeta haykırmış olacaklardır. Önceki âyetlerde de ifade ettiğimiz üzere, بِئْسَ bi’se kelimesi “ne kötü” manasına gelmektedir.

Cehennemliklerin birbirini suçlamalarıyla ilgili olarak Kur’ân’da pek çok âyet vardır.(22) Bir tanesinin mealini vermekle yetinelim:

“(Allah) şöyle buyuracak: ‘Sizden önce geçmiş cin ve insan toplulukları arasında siz de ateşe girin!’ Her ümmet girdikçe yoldaşlarına lânet edecekler. Hepsi birbiri ardından orada (cehennemde) toplanınca, sonrakiler öncekiler için, ‘Ey Rabbimiz! Bizi işte bunlar saptırdılar! Onun için onlara ateşten bir kat daha fazla azap ver!’ diyecekler. (Allah) da, ‘Zaten herkes için bir kat daha fazla azap vardır, fakat siz bilmezsiniz’ diyecektir. Öncekiler de sonrakilere derler ki: Sizin bize bir üstünlüğünüz yok. O halde siz de yaptıklarınıza karşılık azabı tadın!”(23)

Cehennemlikler birbirlerini suçlayacak olsalar da sonuç değişmeyecek, sapanlar da saptıranlar da ateş azabına birlikte gireceklerdir. Hem İbrâhim 14/22, hem Sâffât 37/33, hem de Zuhruf 43/39 gibi âyetlerde azabın ortak olacağı açıkça ortaya konulmaktadır.

ıı. Saptıranların Azabının Arttırılması İsteği

قَالُوا رَبَّنَا مَنْ قَدَّمَ لَنَا هٰذَا فَزِدْهُ عَذَابًا ضِعْفًا فِي النَّارِ “(Saptırılanlar devamla), “Rabbimiz! Bunu önümüze (başımıza) kim getirdiyse onun ateşteki azabını kat kat artır!” diyeceklerdir.”

Âyetteki قَالُوا kâlû fiili “demişlerdi ki”; رَبَّنَا rabbenâ hitabı “ey Rabbimiz!”;مَنْ قَدَّمَ men kaddeme sorusu “kim sundu, takdim etti, getirdi”; لَنَا lenâ ifadesi “önümüze, bize, bizim için”; هٰذَا hâzâ ifadesi “bunu”; فَزِدْهُ fe zidhu duası “onu arttır, onun azabını arttır”; عَذَابًا ضِعْفًا ‘azâben dı‘fen tamlaması “kat kat azap olarak”; فِي النَّارِ fi’n-nâri sözcüğü ise “ateşte” demektir.

Burada cehennemliklerin adeta birbirleriyle lanetleşmesi gündeme getirilmektedir.

Önceki iki âyette dile getirilmiş olan birbirini suçlama cümlelerinin sonucu burada verilmektedir. Saptırılanlar kendilerini saptıranların azaplarını artırması için Yüce Allah’a niyazda bulunacaklardır. A‘râf 7/38’de bunun benzeri bir istekten söz edilmektedir.

Ahzâb 33/68’deki ifade oldukça dikkat çekicidir: “Ey Rabbimiz onlara azabı iki kat ver; onlara büyük bir şekilde lanet et!” Benzer bir istek Fussılet 41/29’da şu şekilde söz konusu edilmektedir: (Kâfir olanlar şöyle diyeceklerdir: ‘Ey Rabbimiz! Cinlerden ve insanlardan bizi saptıranları bize göster de aşağılanmışlardan olsunlar diye onları ayaklarımızın altına alalım!’

Âyetteki ضِعْف dı‘f kelimesi “kat kat, katmerli, katbekat” manasına gelmekte, Ahzâb 33/68’deki kullanımda da burada da maksadın azabın katlanacağını bildirmek olduğu anlaşılmaktadır. Dünyada haktan ve hakikatten uzak yaşayanların mahşerdeki korkunç ve çaresiz akıbetleri bu şekilde gündeme getirilmiş olmaktadır.

d) Cehennemliklerin Yanılgıları

Yüce Allah, sûrenin 62-64. âyetlerinde saptıranların kendilerince şerli (kötü) diye nitelendirdikleri müminleri azapta neden görmediklerini, onların gözden kaybolup kaybolmadıklarını soracaklarını gündeme getirmekte, bütün bu konuşmaların cehennemliklerin tartışması olduğunu ve bunun muhakkak gerçekleşeceğini bildirmektedir.

ı. Cehennemliklerin Çaresiz Arayışları

وَقَالُوا مَا لَنَا لَا نَرٰى رِجَالًا كُنَّا نَعُدُّهُمْ مِنَ الْاَشْرَارِ اَتَّخَذْنَاهُمْ سِخْرِيًّا اَمْ زَاغَتْ عَنْهُمُ الْاَبْصَارُ “(Saptıranlar ise) şöyle diyeceklerdir: Kendilerini dünyadayken kötülerden saydığımız erkekleri (insanları) niçin görmüyoruz? Kendileriyle de alay ediyorduk değil mi? Yoksa gözler onlardan kaydı mı?”

Buradaki وَقَالُوا ve kâlû fiili “ve demişlerdi ki”; مَا لَنَا mâ lenâ ifadesi “bize ne oluyor da, neden biz”; لَا نَرٰى lâ nerâ fiili “görmemekteyiz, görmüyoruz”; رِجَالًا ricâlen kelimesi “(şu) kimseleri ki”; كُنَّا künnâ fiili “biz (şöyle) idik”; نَعُدُّهُمْ ne‘uddühum ifadesi “onları (şöyle) sayıyorduk, kabul ediyorduk”; مِنَ الْاَشْرَارِ mine’l-eşrâri kelimesi “kötülerden”; اَتَّخَذْنَاهُمْ ettehaznâhum sorusu “onları edin(me)miş miydik”; سِخْرِيًّا sıhriyyen sözcüğü “alay konusu”; اَمْ زَاغَتْ em zâğat fiili “yoksa kaydı mı”; عَنْهُمُ ‘anhum ifadesi “onlardan”; الْاَبْصَار el-ebsâru kelimesi ise “gözler” demektir.

Burada cehennemliklerin dünyada alay ettikleri, şerlilerden saydıkları müminleri neden azapta göremedikleriyle ilgili soruları gündeme getirilmektedir.

1. وَقَالُوا مَا لَنَا لَا نَرٰى رِجَالًا كُنَّا نَعُدُّهُمْ مِنَ الْاَشْرَارِ “(Saptıranlar ise) şöyle diyeceklerdir: Kendilerini dünyadayken kötülerden saydığımız erkekleri (insanları) niçin görmüyoruz?” Yüce Allah cehennem şartlarında inkârcıların dile getireceği bir hususu haber vermektedir. Buna göre Mekkeli müşriklerin bir kısmı çevrelerinde bulunan müminleri beğenmeyip onlarla alay ederlerdi.

Bu hususa Bakara 2/13’te es-süfehâ’ kelimesiyle dikkat çekilmiştir. Mutaffifûn 83/29-32’da müminlere gülmeleri, onlarla kaş göz hareketleriyle dalga geçip kendilerini her gördüklerinde “bunlar sapkın ve şaşkınlar” dedikleri bildirilmektedir. Hatta bazı müfessirler alay edenlerin ve kendileriyle alay edilenlerin isimlerini zikretmektedirler. Buna göre, alay edenler Ebu Cehil, Velid b. Muğîre gibi azgınlarken, kendileriyle alay edilenler ise Süheyb, Habbâb, Bilal, ‘Ammâr ve Selmân olarak ifade edilmektedir.(24)

Âyette geçen الْاَشْرَار el-eşrâr kelimesi müşriklerin fakir müminlere karşı besledikleri kanaati ortaya koymaktadır. Onlara göre müminler şerli yani kötü insanlardır. Çünkü müminler şirkin aksine hareket eden kişiler oldukları için Müslümanlara eşrâr diyorlardı. İşte kanaatleri bu şekilde olan müşrikler mahşer şartlarında cehennemlikler arasında müminleri neden görmediklerini soracaklardır. Çünkü onlara göre müşrikler cennetlik, müminlerse cehennemlik idiler.

Bu noktada müşriklerin âhirete inanmadığı şeklinde bir itiraz söz konusu olursa, buna şu şekilde cevap verebiliriz. Necm 53/27 ve Müddessir 74/53 gibi âyetlere göre bazı müşrikler âhirete inanmıyor ve âhiretten korkmuyorlardı. Ancak bu ifade bütün müşrikleri kapsamamaktadır. Kehf 18/36, Fussılet 41/50 ve Câsiye 45/32’e göre içlerinde belirli belirsiz bir âhiret inancına sahip olanların bulunduğu anlaşılmaktadır.

Dahası Yûnus 10/18 ve Zümer 39/3’e göre şefaat beklentileri de âhiret inananların bulunduğunu göstermektedir. Hatta Sâd 38/28, Câsiye 45/21 ve Kalem 35/36’ya göre Müslümanların kâfirlerle bir tutulmayacağı beyan edilerek, onların âhirette daha iyi olacakları şeklindeki beklentileri reddedilmektedir.

2. اَتَّخَذْنَاهُمْ سِخْرِيًّا اَمْ زَاغَتْ عَنْهُمُ الْاَبْصَارُ “Kendileriyle de alay ediyorduk değil mi? Yoksa gözler onlardan kaydı mı?” Bu âyete şöyle mana verenler de vardır: “Onları eğlence yerine tuttuyduk ha! Yoksa bu gözler onlardan kaydı mı?”(25) Müşriklerin müminleri alay almaları Bakara 2/13 ve Mütaffifûn 83/29’da da söz konusu edilmektedir. Dahası Hutame cehenneminin bu türden alıcılık yapanlar için hazırlanmış olacağı Hümeze suresinde dile getirilmektedir. Bir kez de Mü’minûn 23/110’da geçen سِخْرِيًّا sıhriyyen kelimesi “alay” demektir.

Âyetin başındaki اَتَّخَذْنَاهُمْ ettehaznâhüm ifadesinin okunuşu hakkında çeşitli ihtimallerden söz edilmektedir. Biz bu detaya girmeden ifadenin başındaki hemzeyi “soru” edatı olarak kabul ettiğimizi ve ifadenin açılımının eittehaznâhum şeklinde olduğunu belirtelim. Taberî’nin beyanına göre her soruda bir taaccüb ve kınama vardır.

Soru edatlarını kullanarak Araplar bazen soru sorar bazen de düz cümle manası kastederlerdi. Bu durumda söylenmek istenen şudur: Müşrikler dünyada alay ettikleri kişileri cehennemde görememeye şaşırmışlar, “hayret onlar neden burada yok? Yoksa buradalar da biz mi görmüyoruz, gözümüzden mi kaçtılar? Onlar da burada da yerlerini mi bilmiyoruz?(26)

ıı. Tartışmaların Gerçekliği

اِنَّ ذٰلِكَ لَحَقٌّ تَخَاصُمُ اَهْلِ النَّارِ “İşte cehennem halkının bu tür tartışması şüphesiz bir gerçektir.”

Âyettekiاِنَّ ذٰلِكَ inne zâlike edatı “muhakkak ki işte bu”; لَحَقٌّ lehakkun kelimesi “elbette gerçek(tir)”; تَخَاصُمُ اَهْلِ النَّارِ tehâsumu ehli’n-nâri tamlaması ise “cehennem ehlinin tartışması(dır)” demektir.

Bu âyette kâfirlerin cehennemdeki bu tür konuşma ve çekişmelerinin mutlaka başlarına geleceği beyan edilmekte, cehennem ehlinin bu şekilde birbirleriyle davalaşacağı haber verilmektedir.

Âyette sözü edilen atışmalar Sâd 38/59-61. âyetlerde dile getirilen ifadelerdir. Buradaki تَخَاصُم tehâsum kelimesi حَقّ hakk kelimesini açıklamakta, cehennemliklerin karşılıklı atışmalarının mutlak suretle gerçekleşeceği manasını içermektedir.

Kelimeye verdiğimiz “karşılıklılık” manası, kelimenin kalıbından kaynaklanmaktadır. Çünkü tefâ‘ul babı “ortaklık” manası veren bir özelliğe sahiptir. Mahşerde yaşanacak tartışmalar ve onlara Yüce Allah’ın vereceği cevaplarla ilgili olarak Kâf 50/28-29’da çeşitli açıklamalarda bulunacağız.

Dipnotlar

• 1 - Taberî, age., XXIII, 172; Râzî, age., XXVI, 218.
• 2 - Semerkandî, age., III, 171.
• 3 - Semerkandî, age., III, 171; Taberî, age., XXVI, 174-175; Zemahşerî, age., IV, 97; Râzî, age., XXVI, 219. 4 - Sâffât 37/48. 5 - Sâd 38/52. 6 - Yazır, age., VII, 384-385.
  • Sâffât 37/48 Sâd 38/52
• 7 - Yâsîn 36/63; Mülk 67/27.
  • Yâsîn 36/63 Mülk 67/27
• 8 - Semerkandî, age., III, 171.
• 9 - Nisâ’ 4/10; İbrâhim 14/29; Sâd 38/56; Mücâdile 58/8; İnfitâr 82/15.
  • Nisâ 4/10 İbrâhîm 14/29 Sâd 38/56 Mücâdele 58/8 İnfitâr 82/15
• 10 - Bakara 2/102, 126, 206; Âl-i İmrân 3/12, 151, 162, 187, 197; Mâide 5/62, 63, 79, 80; Enfâl 8/16; Tevbe 9/73; Hûd 11/98, 99; Ra‘d 13/18; İbrâhim 14/29; Nahl 16/29; Kehf 18/29, 50; Hacc 22/13, 72; Nûr 24/57; Sâd 38/56, 60; Zümer 39/72; Mü’min 40/76; Zuhruf 43/38; Hucürât 49/11; Hadîd 57/15; Mücâdele 58/8; Cum‘a 62/5; Teğâbun 64/10; Tahrîm 66/9; Mülk 67/6.
  • Bakara 2/102 Bakara 2/126 Bakara 2/206 Âl-i İmrân 3/12 Âl-i İmrân 3/151 Âl-i İmrân 3/162 Âl-i İmrân 3/187 Âl-i İmrân 3/197 Mâide 5/62 Mâide 5/63 Mâide 5/79 Mâide 5/80 Enfâl 8/16 Tevbe 9/73 Hûd 11/98 Hûd 11/99 Ra‘d 13/18 İbrâhîm 14/29 Nahl 16/29 Kehf 18/29 Kehf 18/50 Hacc 22/13 Hacc 22/72 Nûr 24/57 Sâd 38/56 Sâd 38/60 Zümer 39/72 Mü'min 40/76 Zuhruf 43/38 Hucurât 49/11 Hadîd 57/15 Mücâdele 58/8 Cum‘a 62/5 Teğâbun 64/10 Tahrîm 66/9 Mülk 67/6
• 11 - Mü’min 40/18; Fussılet 41/34; Hâkka 69/35; Me‘âric 70/10. 12 - En‘âm 6/70; Yûnus 10/4; Hacc 22/19; Şu‘arâ’ 26/101; Sâffât 37/67; Sâd 38/57; Mü’min 40/72; Dühân 44/46, 48; Vâkı‘a 56/42, 54, 93; Muhammed 47/15; Rahmân 55/44; Nebe’ 78/25. 13 - Muhammed 47/15.
  • Mü'min 40/18 Fussilet 41/34 Hâkka 69/35 Me‘âric 70/10 En‘âm 6/70 Yûnus 10/4 Hacc 22/19 Şu‘arâ 26/101 Sâffât 37/67 Sâd 38/57 Mü'min 40/72 Duhân 44/46 Duhân 44/48 Vâkı‘a 56/42 Vâkı‘a 56/54 Vâkı‘a 56/93 Muhammed 47/15 Rahmân 55/44 Nebe' 78/25 Muhammed 47/15
• 14 - İbrâhim 14/16-17. 15 - Sâffât 37/67; Vâkı‘a 56/42, 54, 93; Nebe’ 78/25. 16 - Muhammed 47/14. 17 - Dühân 44/48. 18 - Mü’min 40/72. 19 - Esed, age., s. 1225; İslâmoğlu, age., s. 1212.
  • İbrâhîm 14/17 Sâffât 37/67 Vâkı‘a 56/42 Vâkı‘a 56/54 Vâkı‘a 56/93 Nebe' 78/25 Muhammed 47/14 Duhân 44/48 Mü'min 40/72
• 20 - Semerkandî, age., III, 172; Taberî, age., XXIII, 177-178. 21 - Zemahşerî, age., IV, 97.
• 22 - İbrâhim 14/22; Kasas 28/63; Ahzâb 33/66-68; Sebe’ 34/31-33; Fâtır 35/14; Sâffât 37/27-34; Ahkâf 46/6. 23 - A‘râf 7/38-39.
  • İbrâhîm 14/22 Kasas 28/63 Ahzâb 33/68 Sebe' 34/33 Fâtır 35/14 Sâffât 37/34 Ahkâf 46/6 A‘râf 7/39
• 24 - Taberî, age., XXIII, 180-181; Zemahşerî, age., IV, 99.
• 25 - Yazır, age., VI, 476.
• 26 - Taberî, age., XXIII, 181-182.