Sâffât Suresi

Mekke’de risâletin 10-11. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 182 âyetten oluşan, adını ilk âyette geçen “sıra sıra dizilenler” anlamındaki الصَّآفَّات es-sâffât kelimesinden alan Sâffât sûresi inişe göre 66, resmî sıralamada ise 37. sûredir.

Sâffât sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Yâsîn sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Bu bağlamda her iki sûrenin de yeminlerle başlaması, öldükten sonra mahşer diriltilmesini inkar edenlerin durumu (Yâsîn 77-78; Sâffât 16-18), mahşer için büyük gürültünün yaşanması (Yâsîn 53; Sâffât 19), azgınların cehenneme atılmaları (Yâsîn 59-64; Sâffât 22-24) gibi konuları örnek olarak verebiliriz.

Sâffât sûresi, çeşitli sıfatlara yeminle başlamakta, Yüce Allah’ın kudretine, cinlerin bilgi çalma girişimlerinin engellenmesine ve sonuçlarına dair bilgilerle devam etmektedir. 11. âyetten itibaren, müşriklerin duyarsızlığı, alaycılıkları, öldükten sonra diriltilmeye inanmayanlara yönelik kınayıcı ifadeler yer almakta, bu arada mahşerde insanların birbirilerini suçlayacakları, ancak azapta ortak olmaları noktasında sonucun değişmeyeceği haber verilmektedir.

40. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın has kullarının mahşerdeki ödüller içindeki durumu gündeme getirilmekte, bu arada azgın kişilerin cehennemdeki yeriyle ilgili göndermeler yapılmaktadır. 75. âyetten itibaren, sırasıyla Hz. Nûh, Hz. İbrâhim, Hz. Mûsâ, Hz. Hârûn, Hz. İlyâs, Hz. Lût, Hz. Yûnus peygamberlerin kıssaları belli ölçülerde ve boyutlarda dile getirilmektedir.

149. âyetten itibaren, Mekkeli müşriklerin Yüce Allah’a çocuk isnadı bağlamında bunun korkunç bir yalan olduğu üzerinde durulmakta, ardından Yüce Allah ile cinler arasında senep bağı kurma algıları ve kabulleri şiddetle reddedilmekte, Yüce Allah’ın bu tür yakıştırmalaradan münezzeh ve yüce olduğu özellikle vurgulanmaktadır. Bununla birlikte bu iddia sahipleri ve tapındıkları varlıkların cehenneme atılacakları haber verilmektedir.

167. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın peygamberlerine yardım etme uygulaması, onların mutlaka galip gelecekleri, dolayısıyla müşriklerin cezalandırılmasıyla ilgili aceleye gerek olmadığı, çünkü kendilerine belli bir süre yaşamaları için süre verildiği beyan edilmektedir.

180-182. âyetlerde ise şu bilgi yer almaktadır: “Senin izzet sahibi Rabbin, onların isnat etmekte oldukları vasıflardan yücedir, münezzehtir. Gönderilen bütün peygamberlere selam olsun! Âlemlerin Rabbi olan Allah’a da hamd olsun!”

Yüce Allah, sûrenin 83-113. âyetlerinde Hz. İbrahîm’in kıssasının oldukça farklı ve geniş bir kısmını ele almaktadır. Bu çerçevede öncelikle 83-99. âyetlerde kıssanın Hz. İbrahim ve ataları arasında geçen kısmı yer almakta, 100-113. âyetler arasında ise ikinci kısmını dile getirmektedir.

Hz. İbrahim’le ilgili geniş tanıtıcı bilgileri İbrâhim 14/35’te verdiğimiz için burada benzer şeyleri tekrar etmeyecek, sadece bu sûrede ele alınan noktalar üzerinde duracağız.

a) Hz. İbrâhim’in Kıssası -I-

Yüce Allah sûrenin 83-90. âyetlerinde Hz. İbrâhim kıssasının “birinci” bölümünü ele almakta, bu çerçevede Hz. Nûh’un yolundan gittiğini, Rabbine samimi bir gönülle geldiğini beyan ettikten sonra babasına ve kavmine “Siz neye kulluk ediyorsunuz? Allah’ın peşi sıra birtakım uydurma ilâhlar mı (istiyorsunuz)? (Peki) âlemlerin Rabbi hakkındaki görüşünüz nedir?” diye soru sorduğunu, bunun peşinden yıldızlara bakıp “Ben hastayım” dediğini, onlarn da arkalarını dönüp gittiğini beyan etmektedir.

ı. Samimi Gönül Sahibi Oluşu

وَاِنَّ مِنْ ش۪يعَتِه۪ لَاِبْرٰه۪يمَ اِذْ جَآءَ رَبَّهُ بِقَلْبٍ سَل۪يمٍ “Şüphesiz ki İbrahim de onun (Nuh’un) tarafındandı. Hani o, Rabbine teslim olan (tertemiz) bir kalp ile gelmişti.”

Buradaki وَاِنَّ مِنْ ش۪يعَتِه۪ ve inne min şî‘atihî ifadesi “ve şüphesiz ki onun taraftarından, tâbi olanından, izini takip edeninden idi”; لَاِبْرٰه۪يمَ leibrâhîme kelimesi “elbette İbrâhim”;اِذْ جَآءَ iz câe fiili “hani gelmişti, getirmişti”; رَبَّهُ rabbehû tamlaması “onun Rabbine”; بِقَلْبٍ سَل۪يمٍ bikalbin selîmin tamlaması ise “selim, arı duru bir kalp ile” demektir.

Burada Hz. İbrâhim’in Hz. Nûh’un yolunu takibi ve istikametli bir hayat sahibi oluşu gündeme getirilmektedir.

1.وَاِنَّ مِنْ ش۪يعَتِه۪ لَاِبْرٰه۪يمَ “Şüphesiz ki İbrahim de onun (Nuh’un) tarafındandı.” Yüce Allah Hz. İbrâhim’in Hz. Nûh’un milletinden, yani onun dininden, onun milletinden, onun yolundan, onun izinden gidenlerden birisi olduğunu beyan etmektedir.

Burada ش۪يعَتِه۪ şî‘atihî ifadesinin öne alınma şeklindeki devrik ifade ile baştaki اِنَّ inne edatı ve leibrâhîme kelimesinin başındaki te’kîd lâmı, bir de cümlenin isim cümlesi olarak getirilmesi Hz. İbrâhim’in istikametiyle ilgili en küçük bir tereddüt bulunmadığının bir göstergesidir.

Meryem 19/69’da da açıkladığımız üzere, âyette geçen ش۪يعَة şî‘ah kelimesi “taraftar, tâbi olan, izini takip eden” gibi anlamlar içermektedir.(1) Âyette de geçtiği üzere ş-y-‘a kökünden gelen teşî‘a fiili(2) “yaygınlaşmak, taraftar bulmak”, isimler(3) ise “grup, taraftar, topluluk” gibi anlamlar vermektedir.

İbn Abbâs bu ifadenin Hz. İbrâhim’in Hz. Nûh’un dinini ve sünnetini takip etmesi manasına geldiği kanaatindedir.(4) Dolayısıyla burada sözü edilen husus Hz. İbrâhim’in de Hz. Nûh’un inanç ailesinden olduğunun vurgulanmasıdır. Esasında bütün peygamberler birbirleriyle aynı hakikatleri tebliğ etmiş, aynı esasları din diye benimseyip yaşamış, aynı kaynaktan beslenen, aynı yolun yolcularıydılar.

İbrâhim 14/40’ta da açıkladığımız gibi, Kur’ân bize bütün peygamberlerin aynı değerleri toplumlarına tebliğ ettiğini, Kur’ân mesajının önceki ilâhi metinlerde de bulunduğunu,(5) hatta şeriat olarak Hz. Peygamber’e verilen hükümlerin Hz. Nûh’a, Hz. İbrâhim’e, Hz. Mûsâ’ya ve Hz. İsâ’ya da verildiğini,(6) ilâhi mesajların ruh ve içerik birlikteliği arz ettiğini,(7) Hz. Peygamber’in önceki peygamberlerin yoluna tâbi olması gerektiğini(8) açıkça göstermektedir. Durum böyle olunca, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen şî‘ah kelimesinin anlam alanı çok daha net bir şekilde ortaya çıkmış olmaktadır.

2. اِذْ جَآءَ رَبَّهُ بِقَلْبٍ سَل۪يمٍ “Hani o, Rabbine teslim olan (tertemiz) bir kalp ile gelmişti.” Yüce Allah Hz. İbrâhim’in selim bir kalp ile kendisine geldiğini, yani selim bir kalp getirdiğini, öyle samimi bir gönülle dünya hayatında Allah’a yöneldiğini beyan etmektedir.

“Selim bir kalp ile Allah’a gelmek” veya “selim bir kalbi Allah’a getirmek” dünya hayatında Yüce Allah’a tam bir teslimiyeti, ayrıca bunun devamı ve bir gereği olarak tevhidi zedeleyebilecek şirk gibi her türlü düşünce ve fiilden uzak olmayı ifade etmektedir.(9) Bakara 2/131 gereği “Hz. İbrâhim demek teslimiyet ve selamet üzere bulunmak demektir.”

“Selim bir kalp ile Allah’a gelmek” ifadesi Hz. İbrâhim’in bir cümlesi olarak Şu‘arâ’ 26/88-89’da şu şekilde de yer almaktadır: “O gün selîm bir kalp ile gelenlerin dışında kişiye malları da çocukları da fayda veremez.”

Selîm bir kalp, “ihlasla dolu, küfür, nifak ve şirk gibi bâtıl inançlardan, hevâ ve bidattan uzak, tertemiz, arı duru gönül”(10) demektir.

Selîm bir kalp, Yüce Allah’ı tevhid dairesinde kabul edip mahşerdeki diriltilmede sıkıntılardan uzak olmayı beraberinde ödül olarak getirmeye vesile olan gönüldür.(11)

Selîm bir kalp, selâmette olan, her türlü kirden ve katmalardan uzak, yönünü Yüce Allah’a teslim etmiş, istikametini doğru belirlemiş, Hakk’a adanmış bir ömrün yönlendiricisi olan gönüldür.

Selim bir kalp selamet ve istikamet isteyen, arayan ve onu bulmak için çalışmayı canına minnet sayan yiğitlerin kalbidir.

Selim bir kalp nihayette sahibini Yüce Allah’ın huzuruna çıkarken mahcup bırakmayan kalptir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki bilgiler nedeniyle Hz. İbrâhîm’in kalbinin işte böyle bir mahiyet arz ettiği anlaşılmaktadır.

Rabbimizden niyazımız Hz. İbrâhim gibi bizi de böyle bir kalbin sahibi olan yiğit kulları arasına katmasıdır. Selim bir kalple Yüce Allah’ın huzuruna çıkabilecek yiğitlere selam olsun.

ıı. Kavmine Sorular Sorması

اِذْ قَالَ لِاَب۪يهِ وَقَوْمِه۪ مَاذَا تَعْبُدُونَ اَئِفْكًا اٰلِهَةً دُونَ اللّٰهِ تُر۪يدُونَ فَمَا ظَنُّكُمْ بِرَبِّ الْعَالَم۪ينَ “Hani babasına ve halkına şöyle demişti: Siz neye kulluk ediyorsunuz? Allah’ın peşi sıra uydurma ilahlar(a) mı? Âlemlerin Rabbi hakkındaki görüşünüz nedir?”

Buradaki اِذْ iz edatı “hani, bir zamanlar”; قَالَ kâle fiili “demişti ki”; لِاَب۪يهِ liebîhi tamlaması “onun babasına da”; وَقَوْمِه ve kavmihî tamlaması “ve onun kavmine de”; مَاذَا mâ zâ ifadesi “ne, neye”; تَعْبُدُونَ ta‘büdûne fiili “tapmaktasınız”; اَئِفْكًا eifken sorusu “bir iftira mı, bir uydurma mı”; اٰلِهَة âliheten kelimesi “ilahlar”; دُونَ اللّٰه dûnellâhi tamlaması “Allah’ın peşi sıra”; تُر۪يدُونَ türîdûne fiili “istemektesiniz”; فَمَا ظَنُّكُمْ fe mâ zannuküm tamlaması “sizin zannınız nedir”; بِرَبِّ الْعَالَم۪ينَ birabbi’l-‘âlemîne tamlaması ise “âlemlerin Rabbine dair, âlemlerin Rabbiyle ilgili” demektir.

Burada Hz. İbrâhim’in babasının ve kavminin putperestlikleri ve âlemlerin Rabbi hakkında ne düşündükleriyle ilgili soruları gündeme getirilmektedir.

Konuyla ilgili geniş değerlendirmelerimizi Meryem 19/41-50, Enbiyâ’ 21/52-70, Şu‘arâ’ 26/69-77 ve ‘Ankebût 29/16-17’de yaptığımız için burada sadece konunun bu sûredeki boyutunu incelemekle yetineceğiz.

1. اِذْ قَالَ لِاَب۪يهِ وَقَوْمِه۪ مَاذَا تَعْبُدُونَ “Hani babasına ve halkına şöyle demişti: Siz neye kulluk ediyorsunuz?” Yüce Allah Hz. İbrâhim’in tevhid mücadelesi bağlamında babasına ve kavmine yönlendirdiği soruları hatırlatmaktadır. Bu soruları sormasının nedeni selim bir kalbe sahip oluşudur. Şirk, küfür vb. sapkınlıklardan uzak kalan selim bir kalb hiçbir şeye karışmadan durduğu yerde durmaz; muhatapların yanlış gidişatına müdahale ederek bir istikamet çizgisi için fedakârlık yapar.

Hz. İbrâhim babasına ve kavmine hitap ederek tapındıkları varlıkların ne olduğunu düşünmelerini kendilerinden istemiştir. Konuyla ilgili olarak Şu‘arâ’ 26/70’te şöyle buyrulmaktadır: “Hani o (Hz. İbrahim), babasına ve kavmine, ‘Neye tapıyorsunuz?’ diye sormuştu.” Bu soruda ve Enbiyâ’ 21/52’de Hz. İbrâhîm ve kavminin tapındığı varlıklar için مَا mâ, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette ise مَاذَا mâzâ edatı kullanılmakta, dolayısıyla onların taptığı şeylerin elleriyle yaptıkları ve En‘âm 6/74’te de belirtildiği gibi adına asnâm denilen çeşitli nesnelerden oluştuğu anlaşılmaktadır.

Âyette geçen مَاذَا mâzâ “ne, neye, hangi şeye” edatının لِمَاذَا limâzâ “neden, niçin” manasında soru anlamına geldiği de ifade edilmektedir.(12) Bu iki soru da, insanın nelere inanıyorsa onlarla ilgili sorular sormasını, inancını ve davranışlarını sorgulaması gerektiğini öğretmektedir. Bu arada kişinin yaşına ve konumuna bakılmadan bilen insanlar tarafından hakikatin herkese tebliğ edilmesi gerektiği anlaşılmaktadır.

Hz. İbrâhîm konunun ele alındığı Meryem 19/42-45’te babasına neden bu tür bir tapınma içerisinde bulunduğunu şu şekilde sormuştu: “Ey babacığım! Duyamayan, göremeyen ve sana hiçbir fayda sağlayamayacak şeylere niçin tapıyorsun? Ey babacığım! Gerçekten sana gelmeyen bir ilim (Allah tarafından) bana geldi. Bana uy ki, sana düzgün (dosdoğru) yolu göstereyim. Ey babacığım! Şeytana kulluk etme! Çünkü şeytan, Rahmân’a âsi oldu. Ey babacığım! Rahmân’dan sana azap dokunup da şeytanın dostu olmandan korkuyorum.” Bu cümlelerde yer alan ifadeler dini tebliğde nasıl cümlelerin kurulması gerektiğini de muhataplara öğretmektedir.

Bunlara ilave olarak Hz. İbrâhîm, hem babasına hem de kavmine yönelik bu soruları değişik ifadelerle sormuş, putperestliğin farklı yönlerine dikkat çekmiştir. Buna göre Hz. İbrâhim En‘âm 6/74’te babasına hitaben “Putları ilah mı ediniyorsun?”, Meryem 19/42’de babasına hitaben “duymayan, görmeyen ve hiçbir faydası olmayan şeylere neden taptığını” sorusunu sormuştu.

Enbiyâ’ 21/52’de babasına ve kavmine yönelik “Bu karşısında durup tapındığınız heykeller de nedir?” ifadesine yer vermiş ve yorumunu yapmakta olduğumuz Sâffât 37/85-86’da “Neye tapınıyorsunuz? Allah’ın peşi sıra uydurma ilahlar mı istiyorsunuz?” şeklindeki sözlerini dile getirmiştir.

2. اَئِفْكًا اٰلِهَةً دُونَ اللّٰهِ تُر۪يدُونَ “Allah’ın peşi sıra uydurma ilahlar(a) mı?” Konunun ayrıntılı olarak ele alındığı diğer sûrelerde bu detaya değinilmemekte, sadece ‘Ankebût 29/17’de onların evsân denen putları ilah edinip onlara tapınarak putları ifk yani bir yalan unsuru haline getirdiklerini Hz. İbrâhim’in kendilerine söylediği bildirilmektedir.

Anlaşılıyor ki Hz. İbrâhim, bu âyette babasına ve kavmine yönelik eleştirisinde Allah’ın peşi sıra edindikleri ilahların aslında birer yalan ve iftira olduğunu söylemek istediği anlaşılmaktadır. Zaten ‘Ankebût 29/17’de kullanılan tahlükûne fiili de “yaratmak”, “bir şeyden bir şey yapıp üretmek” manasına geldiği için onların elleriyle ürettikleri putların birer yalan olduğu ortaya konulmak istenmektedir.

Burada geçen تُر۪يدُونَ türîdûne fiili “istemek, edinmek” gibi anlamlar vermektedir. Hz. İbrâhim muhataplarının inancını sorgulamalarını sağlamaya devam etmekte ve Allah’ın dûnunda yani O’nun peşi sıra tapındıklarının yalan ve iftira ilahlar olduğuna dikkat çekmektedir.

Âyette geçen e-f-k kökünden kelimeler Kur’ân’da 30 yerde geçmekte ve fiil olarak “çevirmek”,(13) “savrulmak”(14) ve “sihir yapmak”(15) anlamlarına gelirken; isim olarak da “savrulanlar”,(16) “yalan”(17) veya “efsane”(18) gibi manalara gelmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de geçen ifk kelimesi bağlam gereği putperestlerin Yüce Allah’ın dışında veya O’nun peşi sıra uydurdukları yalanı ve elbette âliheh kelimesiyle birlikte kullanıldığı için de “uydurma ilahlar” manasını ifade etmektedir.(19)

Bu âyetin bir başka anlam ihtimali de şöyledir: “Allah’ın peşi sıra ilahlar edinmenizin sebebi Allah’a iftira mı?”, bir başka ifadeyle “Sizler ifk yani iftira olsun diye mi Allah’ın peşi sıra ilahlar ediniyorusunuz?” demek istenmektedir.(20) Her iki anlam ihtimalinde de aslında verilmek istenen mesaj aynı kapıya çıkmakta ve Hz. İbrâhim’in putperest muhataplarının yanlış bir yolda oldukları belirtilmiş olmaktadır.

3. فَمَا ظَنُّكُمْ بِرَبِّ الْعَالَم۪ينَ “(İbrahim) ‘Âlemlerin Rabbi hakkındaki görüşünüz nedir?’ (demişti).” Hz. İbrâhim’in babasına ve kavmine sorduğu bu soru konunun ele alındığı diğer surelerde zikredilmemekte, sadece bu sûrede yer almaktadır. Buradan hareketle Kur’ân kıssalarının tamamen her yönüyle birkaç yerde tekrarlanmadığı, mutlak surette kıssanın bir yönünün öne çıkartıldığı bilinmelidir. Burada da aynı durum söz konusudur.

Hz. İbrâhim putperest babasına ve kavmine seslenerek, âlemlerin Rabbi olan Allah hakkındaki düşüncelerini sormakta, “iman ve ibadet konusunda sorgulama”nın önemine dikkat çekmek istemektedir. Sorunun içerisinde muhataplara ders içerikli mesajlar yer almakta, bir anlamda “Sizin taptığınız varlıklar neyin rabbidir ki!” diyerek putların acizliğini kendilerine öğretmeyi amaçlamaktadır. Mahlûk olana tapınmak bir aldanıştır. Yapılması gereken ise her şeyin Rabbine, sahibine, idare edicisine, koruyup kollayanına ve yetiştiricisine kulluk etmektir.

Hz. İbrâhim putperestlere hitabında “Allah âlemlerin Rabbidir ve kâinatı yaratmada, idare etmede ve mahşerdeki yargılama ve sorgulamada, sonuçta cennete veya cehenneme göndermede başka varlıkları ortak edinmediğine göre siz neye göre O’na ortaklar koşuyor, başka varlıklara tapınıyorsun?” demek istemiştir.

Kişi eğer Allah’ı hesaba katmadan başka varlıklara taparsa âlemlerin Rabbi olan Yüce Allah’ın onlara nasıl cezalar verebileceğini iyi düşünmeleri gerektiği onlara öğütlenmektedir. Çünkü Allah’ın huzuruna varıldığında bu hayatın hesabının sorulacağı muhataplara bildirilmek istenmektedir.(21)

Hz. İbrahim muhataplarına yaşadıkları bu evrenin bir yaratıcısının bulunup bulunmadığını sormakta, aldığı olumlu cevaptan sonra neden putlara tapındıklarını sorgulamalarını onlardan istemektedir. Putperestler en üstün güç olarak Yüce Allah’a inanmalarına rağmen, O’na ulaşmada aracılar edinerek korkunç bir hatanın içine düşmüşlerdi. İşte buradaki soru onların kendilerine gelmelerini sağlamayı hedefleyen dolaylı bir mesaj içermektedir.

Bu soru günümüze de hitap içermekte ve insanların kulluk etmede nasıl davranmaları gerektiğini kendilerine beyan etmektedir. Kişi neye, niçin ve nasıl iman ettiğini, iman ettiği kudretin ondan neler istediğini çok iyi bilmeli, ona göre hayatına çekidüzen vermelidir. Aksi takdirde akıbet hem dünyada felaket olacak, hem de mahşerde korkunç azaplar yaşanabilecektir.

ııı. Çare Araması ve Kavminin Ortamdan Ayrılması

فَنَظَرَ نَظْرَةً فِي النُّجُومِ فَقَالَ اِنّ۪ي سَق۪يمٌ فَتَوَلَّوْا عَنْهُ مُدْبِر۪ينَ “Sonra yıldızlara bakmıştı. ‘Ben halsizim (hastayım)!’ demişti. Onlar (kavmi) de ona arkalarını dönüp (gitmiş)lerdi.”

Buradakiفَنَظَرَ نَظْرَةً fe nezara nazraten ifadesi “iyi bir şekilde bakmıştı”; فِي النُّجُومِ fi’n-nucûmi kelimesi “yıldızlara”; فَقَالَ fe kâle fiili “demişti ki”; اِنّ۪ي innî ifadesi “muhakkak ki ben”; سَق۪يم sekîmun sözcüğü “hasta(yım)”; فَتَوَلَّوْا fe tevellevv fiili “yüz çevirmişlerdi”; عَنْهُ ‘anhu ifadesi “ondan”; مُدْبِر۪ين müdbirîne kelimesi “geri dönenler olarak” demektir.

Burada Hz. İbrâhim’in çare aramak üzere bir çabası, hasta olduğunu söylemesi sebebiyle kavminin onun bulunduğu ortamdan ayrılması konusu gündeme getirilmektedir.

1. فَنَظَرَ نَظْرَةً فِي النُّجُومِ فَقَالَ اِنّ۪ي سَق۪يمٌ “Sonra yıldızlara bakmıştı. ‘Ben halsizim (hastayım)!’ demişti.” Yüce Allah Hz. İbrâhim’in putperest kavminin yanlış yolda olduğunu ve âlemlerin Rabbi Allah hakkındaki kanaatlerinin ne olduğunu kendilerine sorduktan sonra, bu defa yıldızlara gözattığını ve “ben hastayım” dediğini gündeme getirmektedir. Konunun bu detayı tıpkı bir önceki âyette olduğu gibi Kur’ân’da sadece bu âyet grubunda ele alınmakta, kıssanın farklı bir yönüne dikkat çekilmiş olmaktadır.

Hz. İbrâhim’in yıldızlara bakması ve hasta olduğunu söylemesi konusuna öncelikle genelde nasıl yaklaşıldığına değinecek, ardından farklı kanaatleri aktaracak ve sonunda kendi yorumumuzu yapacağız.

a) Âlimlerimizin büyük bir bölümü buradaki maksadı Hz. İbrâhim’in yıldızlara bakması ve ilm-i nucûm’a yani “gök cisimleriyle ilgili ilme” müracaat etmesi şeklinde yorumlamışlardır. Yaşadığı dönem itibariyle böyle meşguliyetlerin çokluğu onun da bu konuyla ilgilenmesine sebep olarak gösterilmektedir.

Bu bağlamda Hz. İbrâhim’in kavminin tapındığı putların bulunduğu yerdeyken yıldızlara baktığı ve yakında hastalanacağını (Veba hastalığına yakalanacağını) söylediği, bulaşmasından korktukları için kavminin de ondan uzaklaştığı beyan edilmektedir. Böyle olunca, putlarla başbaşa kalıp onları kırma planını işletmekteydi.(22)

Müfessirlerimizin bir bölümü bir rivayete dayanarak Hz. İbrahîm’in üç kez yalan konuştuğunu ve bunlardan birisinin de “hasta olmamasına rağmen hasta olduğunu söylemesini” ifade etmektedirler. Rivayete göre, Hz. Peygamber’e şöyle bir söz isnad edilmiştir: “İbrâhim üç yalandan başka yalan konuşmamıştır. Bunlardan birisi ‘Ben hastayım’ demesi, ikincisi ‘kendi kırdığı putları büyük put kırdı’ demesi, üçüncüsü ise çok güzel bir kadın olan eşi Sâre’yi ‘kızkardeşi diye tanıtması’dır.”(23) Bu rivayetle ilgili kanaatimizi Râzî’nin görüşünü verirken zikredeceğiz.

Âyetlerin yorumu bağlamında çeşitli müfessirlerimizin konuya yaklaşımına da değinmesi ve onlara cevaplar vermesi bakımından Râzî’nin meseleye yaklaşımını özetlemekte yarar görmekteyiz:

“İbn Abbas’tan şöyle rivayet edilmiştir: “Onlar, ilm-i nucûma (yıldız ilmine) itibar ediyorlardı. Dolayısıyla, Hz. İbrahim de onların bu âdetlerine göre davranmıştır. Çünkü o, putların ilah olmadığı konusunda onları ikna etmek için, putlar hususunda onlara bir tuzak kurmak istemişti. Ertesi gün, kutlayacakları bir bayram günüydü. Dolayısıyla, puthânede yapayalnız kalıp, o putları kırmak için o insanlardan geri kalmak istiyordu.” Konuyla ilgili olarak Hz. İbrâhim Enbiyâ’ 21/57’de ‘Allah'a yemin olsun ki, siz dönüp gittikten sonra putlarınıza bir tuzak kuracağım’ demişti. Burada şöyle iki soru sorulabilir:

“İlm-i nücûma bakmak caiz değildir. Hz. İbrahim bunu nasıl yapabilmiş ve hasta olmamasına rağmen nasıl olmuş da “ben hastayım” demişti?” Âlimler bu iki soruya cevap olarak şu izahları yapmışlardır:”

ı. “Hz. İbrahim gece ve gündüz vakitlerinde yıldızlara bakıyordu. Gece ve gündüzün belli bir saatinde, tıpkı humma gibi bir rahatsızlık duyuyordu. İşte bundan dolayı, bu rahatsızlığın zamanının gelip gelmediğini anlamak için yıldızlara bakıp, ‘ben hasta olacağım’ anlamında ‘Ben hastayım’ dedi. Böylece bunu, onların bayram gününde, onlardan geri kalma konusunda bir mazeret olarak ileri sürmüştü. O, bu sözünde doğru idi. Çünkü bu rahatsızlık ona o anda gelmişti. O, onların putlarını kırmak için geri kalmıştı.”

ıı. “Hz. İbrahim'in kavmi yıldızlara itibar ediyordu. Yıldızlara saygı duyuyor ve onlara bakarak gayb konularında hüküm veriyordu. Bu nedenle Hz. İbrahim de ilm-i nucûma ve manalarına bakıp araştırdı. Yoksa bu ifade, ‘O bizzat yıldızlara baktı’ manasında değildi. Bu, tıpkı ‘Falanca fıkha, nahve baktı’ denilmesi gibidir. Hz. İbrahim onlara, kendisinin de, onların bildiklerini bildiği ve öğrendikleri yönden kendisinin de öğrendiği algısını vermek istemiştir ki, böylece ‘Ben hastayım’ dediğinde, sözünü kabullenip seslerini çıkarmasınlar. ‘Sen ölüsün’ ifadesinin ‘öleceksin’ manasına olması gibi Hz. İbrâhim’in ‘Ben hastayım’ sözü de ‘Hasta olacağım’ manasınadır.”

“İbn Zeyd şöyle der: ‘Hz. İbrahim’in belli bir yıldızı vardı. O yıldız her ne zaman o belli şekliyle doğarsa, Hz. İbrahim hastalanırdı.’ İşte bu tespit nedeniyle, o yıldızın o şekilde doğduğunu görünce, ‘Ben hastayım’ yani, ‘Mutlaka hastalanacağım’ demek istemiştir.”

“Onun, ‘Ben hastayım’ ifadesi, ‘Bu kadar çok insanın küfür ve şirk üzere olması yüzünden, kalbim hastadır, hüzünlüdür’ manasınadır. Nitekim Yüce Allah, Hz. Muhammed’e de ‘Neredeyse kendini helâk edeceksin’(24) demiştir.”

“Biz, ilm-i nucûma itibar etmenin ve onun prensipleriyle delil getirmenin haram olduğunu kabul etmiyoruz. Zira herhangi bir şahıs, bu yıldızlardan herhangi birine belirli bir kuvvet ve özellik verdiğine ve bundan ötürü de ondan belirli bir tesir meydana geleceğine inandığı takdirde, bu şartla bu ilim bâtıl sayılmaz.”

“Bu sözün yalan olup olmamasına gelince, bunun yalan olması şart değildir. Çünkü Hz. İbrahim, insanın ya bedeninde veya kalbinde genel olarak mutlaka bir rahatsızlığın olduğuna göndermede bulunarak, ‘Ben hastayım’ demiştir. Bu rahatsızlıkların her biri hastalıktır.”

“Âyetteki, ‘Yıldızlara bir nazar atfetti’ sözünden, ‘o kâfirlerin darmadağınık olan, tutarsız sözlerine ve cümlelerine baktı’ manası da kastedilmiş olabilir. Çünkü parça parça dağınık olan şeyler hakkında, dağınık manasında, ‘Bunlara müneccem’ denilir. ‘Kitabetin nücûmu’ da bu manadadır.”

“Buna göre, ayetteki bu ifade, ‘Hz. İbrahim’in onların bölük-pörçük, darmadağınık sözlerini dinleyince, kendisinin, onlardan geride tek başına kalmak için, -bir zaruret ileri sürmek için- o sözlerden bir yol bulmak gayesiyle, bu sözlere baktı ve ‘Ben hastayım’ demekten daha iyi bir mazeret bulamadı. Bununla, tıpkı sefere gidilecek zaman, ‘Sen yolcusun’ demen gibi, ‘Benim hasta olmam gerekir’ manası kastedilmiştir.”

“Bazı kimseler, Hz. İbrahim’in bu sözünün yalan olduğunu ve bu hususta, Hz. Peygamber'in, ‘İbrahim, ancak üç yalan söylemiştir’(25) buyurduğunu rivayet etmişlerdir. Ben bu kimselere bu hadisin kabul edilmemesi gerektiğini, çünkü Hz. İbrahim’e yalan nisbet etmenin caiz olamayacağını söylediğimde, ‘Sen nasıl olur da âdil râvinin yalan söylediğini söylüyorsun?’ şeklinde bu sözüme soruyla karşılık vermişlerdi.”

“Ben de kendilerine dedim ki: ‘Yalanın, hadisi rivayet edenle Yüce Allah’ın dostu Hz. İbrahim'e nisbet edilmesi hususunda bir tereddüt meydana geldiğinde, bu yalanın söz konusu râviye nispet edilmesi gerektiği’ zorunlu olarak bilinen bir gerçektir. Hem sonra, hadisteki ‘yalan’ sözü ile ‘yalana benzer bir haber’ manasının kastedilmiş olması niçin söz konusu olmasın?”(26)

Râzî’nin konuya yaklaşımı görüldüğü üzere son derece ikna edicidir. Özellikle en son yorumda sözü edilen müfessirlerin “Hz. İbrâhim’in söylediği üç yalan vardır”(27) rivayetine yaklaşımı ise harikadır. Çünkü rivayeti aktaran kişinin yalan konuşması ihtimali ulu’l-‘azm bir peygamber olan Hz. İbrâhim’in yalan konuşması ihtimalinden çok daha yüksektir.

Burada bir nokta daha vardır ki o da Hz. Peygamber’in Hz. İbrâhim’e yalancılık isnat etmesidir. Yani bir peygamber diğeri için böyle bir suçlamada bulundu demek peygamberlik kurumunu ve özellikle de Hz. Peygamber’i tanımamak demektir. Durum böyle olunca, diğer yorumlar da bu son yorum da konuyu açıklamada yeterince bilgi içermektedir.

b) Hatta bazı müfessirlerimiz konuyu En‘âm 6/76-78’de ele alınan Hz. İbrâhim’in gezegen, ay ve güneşle ilgili sözleriyle ilişkilendirmişlerdir.(28) Bazı müfessirler ise konuyu Hz. İbrâhim’in kullandığı bir tevriye sanatı olarak değerlendirmişlerdir. Buna göre tevriye, Yüce Allah’ın peygamberlerinin zorda kaldıklarına başvurdukları bir söz söyleme yöntemidir. Peygamberler yalan söylemezler; sıkıntılı ve zor durumlarda tevriyeli sözlere müracaat ederler. Hz. Yûsuf’un kardeşi Hz. Bünyamin’i alıkoymasıyla ilgili başvurduğu yöntem(29) de bunun bir örneği olarak düşünülebilir.(30)

c) Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetlerle ilgili olarak farklı bir bakış açısı da şöyledir: Burada geçen فَنَظَرَ نَظْرَةً nezara nazrah ifadesi, bir şeye gözle bakmaktan ziyade “kafa yormak, ilgilenmek, beklemek, nazar etmek” gibi anlamlar içermekte, konu yıldızlarla ilgili olunca da bu defa deyimsel bir ifade olarak “bir şey hakkında kafa yormak, bir konu hakkında düşünüp taşınmak”(31) manalarına gelmektedir.(32) Bunun kalp ile tefekkür etmek manasına gelebildiği de nakledilmektedir.(33)

Hz. İbrâhim’in yaşadığı bu olay öncelikle “yıldızlara” bakmayla sınırlı tutulmamalıdır. Konu eğer ille de yıldızlara bakmayla ilgiliyse Râzî’nin dediği gibi mesele yıldızlara bakmaktan ziyade, toplumun bildiği şeyleri onun da bildiğini kendilerine göstermesi olabilir. Bu nedenle “ben hastayım” sözünü de kavminin inançsızlığı nedeniyle çektiği sıkıntılar ve duyduğu üzüntüler olarak yorumlamamız mümkündür.

Bu arada konunun En‘âm 6/76-78’le ilişkilendirilmesini doğru bulmamaktayız; çünkü orada Hz. İbrâhim’in bir ilâh arayışından ziyade, kavminin gök cisimlerine tapınmasını alay ederek eleştirmesi söz konusu edilmektedir.

Olayın tevriyeli bir ifade oluşu şeklindeki yaklaşım ise diğerlerine göre daha delilli ve daha kabul edilebilirdir. Çünkü Hz. İbrâhim’in diğer konulardaki sözleri de gök cisimleriyle ilgili sözleri de dahası Hz. Yûsuf’un uygulaması da bu yaklaşımın doğruluğunu destekleyen unsurlar olarak görülebilir.

d) Bizim kanaatimizce en doğru olan yaklaşım ise Hz. İbrâhim’in yıldızlara bakmasının “bir şey hakkında kafa yorması, bir konu hakkında düşünüp taşınması” şeklindeki yaklaşımdır. “Ben hastayım” sözünde de “hasta olacağım” manasının yanında “kavminin inançsızlığı nedeniyle duyduğu rahatsızlık” kast edilmiş olabilir.

Esasında Hz. İbrâhim’in bu noktada yalan konuştuğunu söyleme ihtiyacının nasıl doğduğu da merak konusudur. Kim bilir belki de gerçekten hastalanmış da olabilir; çünkü âyetlerde hasta olmamasına rağmen “ben hastayım” dediğine dair hiçbir bilgi de işaret de yoktur. Durum böyle olunca, çevresindekiler de yanından bu nedenle ayrılmış olabilirler; gerçeği sadece Yüce Alah bilir.

2. فَتَوَلَّوْا عَنْهُ مُدْبِر۪ينَ “Onlar (kavmi) de ona arkalarını dönüp (gitmiş)lerdi.” Bir benzeri Enbiyâ’ 21/57’de de geçen bu âyette Hz. İbrâhim’in kavmine “hasta olduğunu” söyleyince onların oradan yani Hz. İbrâhim’in bulunduğu ortamdan ayrıldığı ve Hz. İbrâhim’in bulunduğu yerde yalnız kaldığı anlaşılmaktadır.

Daha önce de aktardığımız üzere, kendisinde Veba hastalığı olacağını söyleyince kavmi ondan çekinmiş ve yanından ayrılmışlardı. Böylece putların bulunduğu ortamda ertesi gün yapmayı planladıkları bayramı da yapamama durumuyla karşılaşmışlardı.

Konuyu onların inançsızlığı nedeniyle duyduğu sıkıntı olarak anlarsak, bu defa da kavminin Hz. İbrâhim’e itibar etmeyip onu ciddiye almadıklarını ve sözlerini kulakardı ederek yanından ayrıldıklarını söylememiz de mümkündür.

Her iki durumda da gözden kaçırılmaması gereken nokta Hz. İbrâhim’in kavmiyle birlikte bulunduğu ortamın aslında mabed veya putların da bulunduğu ortam oluşuydu. Hz. İbrahim hasta olduğunu söyleyince kavmi oradan ayrılmış, dolayısıyla Enbiyâ’ 21/57’de belirtildiği gibi içinden geçirdiği “Allah’a yemin olsun ki siz dönüp gittikten sonra putlarınıza bir plan uygulayacağım!” düşüncesini uygulamaya koyma fırsatı ele geçirmişti. Kıssanın devam eden bölümünde işte bu aşama hakkında bilgi verilmektedir.

b) Hz. İbrâhim’in Kıssası -II-

Yüce Allah sûrenin 91-98. âyetlerinde kıssanın “ikinci” bölümünü ele almakta, bu çerçevede Hz. İbrâhim’in yavaşça putların yanına vardığını, onlara alaycı bir şekilde “Yemiyor musunuz? Neden konuşmuyorsunuz?” diye sorduğunu, bunun üzerine sağ eliyle güçlü bir şekilde onları kırıp geçirdiğini, ardından yanına dönüp gelen kavmine “Yonttuğunuz şeylere mi ibadet ediyorsunuz! Oysa sizi ve yapmakta olduklarınızı Allah yarattı” dediğini haber vermektedir.

Ardından, kavminin “Onun için bir bina yapın ve derhal onu ateşe atın!” diyerek onu atmak üzere bir ateş yeri hazırladıkları, ona bir tuzak kurdukları, ancak başarısız oldukları ve alçaklardan yani kaybedenlerden kılındıkları ifade edilmektedir.

ı. Putlarla Alay Edişi ve Onları Kırması

فَرَاغَ اِلٰىٓ اٰلِهَتِهِمْ فَقَالَ اَلَا تَاْكُلُونَ مَا لَكُمْ لَا تَنْطِقُونَ فَرَاغَ عَلَيْهِمْ ضَرْبًا بِالْيَم۪ينِ “(İbrahim) yavaşça putlarının yanına varmış, (önlerine konmuş yemekleri görünce) ‘Yemiyor musunuz? Neden konuşmuyorsunuz?’ demişti. (Yanlarına giderek) sağ eliyle (güçlü bir şekilde) onlara vurmuştu (kırmıştı).”

Buradaki فَرَاغَ fe râğa fiili “yönelmişti, varmıştı”; اِلٰىٓ اٰلِهَتِهِمْ ilâ âlihetihim tamlaması “onların kavminin ilahlarına”; فَقَالَ fe kâle fiili “demişti ki”; اَلَا تَاْكُلُونَ elâ te’külûne sorusu “yemez misiniz”; مَا لَكُمْ mâ leküm ifadesi “size ne oluyor da”; لَا تَنْطِقُونَ lâ tentıkûne fiili “konuşmuyorsunuz”; فَرَاغَ fe râğa fiili “yönelmişti, varmıştı”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onlara, üzerlerine”;ضَرْبًا darben kelimesi “vurmak, kırmak şeklinde”; بِالْيَم۪ينِ bi’l-yemîni sözcüğü ise “sağ el(iy)le, kuvvetlice” demektir.

Burada Hz. İbrâhim’in putlara yönelip onlara karşı alaycı ifadeleri ve onları güçlü bir şekilde kırıp parçalaması gündeme getirilmektedir.

1 فَرَاغَ اِلٰىٓ اٰلِهَتِهِمْ فَقَالَ اَلَا تَاْكُلُونَ مَا لَكُمْ لَا تَنْطِقُونَ “(İbrahim) yavaşça putlarının yanına varmış, (önlerine konmuş yemekleri görünce) ‘Yemiyor musunuz? Neden konuşmuyorsunuz?’ demişti.” Yüce Allah putperest kavmi ondan ayrılınca Hz. İbrâhim’in putlarla olan iletişimini ele almaktadır.

a) فَرَاغَ اِلٰىٓ اٰلِهَتِهِمْ فَقَالَ اَلَا تَاْكُلُونَ “Yavaşça putlarının yanına varmış, (oraya konmuş yemekleri görünce) ‘Yemiyor musunuz? demişti.” Sâffât 37/91, 93 ve Zâriyât 51/26’da geçen رَاغَ râğa fiili “gizlice yönelmek, gitmek, yaklaşmak” manasına gelmektedir. Buna göre Hz. İbrahim putların yanına gizlice sokulmuş ve kendilerine yemeleri için putperest kavminin verdiği şeyleri yemediklerini görünce اَلَا تَاْكُلُونَ “Yemez misiniz?” demişti. Bu ifadesiyle onların cansız varlıklar olduğunu ve kendilerine tapınılmaması gerektiği mesajını vermiş olmaktadır.

b) مَا لَكُمْ لَا تَنْطِقُونَ “Neden konuşmuyorsunuz?’ (demişti).” Bu arada onlara hitaben çok daha önemli başka bir cümleye yer vererek مَا لَكُمْ لَا تَنْطِقُونَ “Size ne oluyor; yoksa siz konuşamıyor musunuz?” demiş ve putların acziyetine alaycı bir şekilde vurgu yapmıştır.(34)

Hz. İbrâhim bunları söylerken eğer yanında birileri var idiyse bu sözlerle onlara putların acizliğini gösterme bakımından mesaj verdiği açıktır. Ancak çok büyük bir ihtimalle yanında birileri yoktu. Bu durumda bu sözleri içinden geçirdiğini söylemek durumundayız. Dahası o zaman bu sözlerin gelecek nesillere mesaj verme amacı taşıdığı ve güçsüz varlıklara tapınmanın ne kadar saçma bir davranış olduğu ortaya konulmuş demektir.

2. فَرَاغَ عَلَيْهِمْ ضَرْبًا بِالْيَم۪ينِ “(Yanlarına giderek) sağ eliyle (güçlü bir şekilde) onlara vurmuştu (kırmıştı).” Bu ifade Hz. İbrâhim’in putların yanına gizlice iyice sokulduğunu ve çok kuvvetli bir şekilde onları vurup kırdığını ortaya koymaktadır. Buradaki رَاغَ râğa fiili de önceki âyette olduğu gibi “gizlice iyice yanına sokulmak” manasına gelmektedir.

Âyette Hz. İbrâhim’in putlara çok kuvvetli bir şekilde vurduğu ve onları kırdığı, paramparça ettiği manasını içermektedir. Bu cümle “Dövücü olarak onlara yöneldi” manasında da yorumlanabilir. Zira buradaki ضَرْبًا darben kelimesi “dövmek” değil, “vurup kırmak” manasına gelmektedir. Âyetteki الْيَم۪ين el-yemîn kelimesi “kuvvetle ve şiddetli bir şekilde” demektir. Çünkü el-yemîn/yemin yani sağ el, sol elden daha kuvvetlidir.

Âyete “O, bu işi bu hususta yemin ettiği için yaptı” manası da verilebilir. Bu yemin, Enbiyâ’ 21/57’de belirtildiği gibi Hz. İbrahim’in, “Allah'a yemin olsun ki, siz dönüp gittikten sonra putlarınıza bir tuzak kuracağım” ifadesinde dile getirdiği yeminli sözün uygulamaya konulmuş şekli olarak da yorumlanabilir.(35)

Hangi yorum esas alınırsa alınsın, sonuç değişmemekte, kavmi Hz. İbrahim’in yanından ayrıldıktan sonra bulunduğu ortamda yer alan putları kırmaya başlamıştı; âyette verilmek istenen asıl mesaj budur.

Konunun ele alındığı Enbiyâ’ 21/58’de şöyle buyrulmaktadır: “(İbrahim), sonunda belki ona dönerler (sorarlar) diye büyükleri hariç onları (putları) paramparça etmişti.” İşte bu âyetten de anlaşıldığına göre Hz. İbrahim putların en büyüğü hariç diğerlerini kırıp paramparça etmişti; gerekçesinin de “yanına gelip kavminin durumu sorması” şeklinde belirlemişti ki devam eden bölümde bu noktaya değinilmektedir.

ıı. Kavminin Dönüp Gelişi ve Onlara Sözleri

فَاَقْبَلُوٓا اِلَيْهِ يَزِفُّونَ قَالَ اَتَعْبُدُونَ مَا تَنْحِتُونَ وَاللّٰهُ خَلَقَكُمْ وَمَا تَعْمَلُونَ “(Putperestler) koşarak ona gelmişlerdi. (İbrahim) ‘Yonttuğunuz şeylere mi ibadet ediyorsunuz! Sizi ve yapmakta olduklarınızı Allah yarattı’ demişti.”

Buradaki فَاَقْبَلُوا fe akbelû fiili “yönelmişlerdi”; اِلَيْهِ ileyhi ifadesi “ona”; يَزِفُّونَ yeziffûne fiili “koşarak”; قَالَ kâle fiili “demişti”; اَتَعْبُدُونَ eta‘budûne sorusu “tapıyor musunuz”; مَا تَنْحِتُونَ mâ tenhıtûne ifadesi “yontmakta olduğunuz şeylere”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “(oysa) Allah”; خَلَقَكُمْ halekaküm ifadesi “sizi de yaratmıştır, yaratandır”; وَمَا تَعْمَلُونَ ve mâ ta‘melûne ifadesi ise “ve yapmakta olduğunuz şeyleri de” demektir.

Burada Hz. İbrâhim’in kavminin dönüp onun yanına gelişi ve putperestlere yaptığı tevhid içerikli hatırlatmaları gündeme getirilmektedir.

1.فَاَقْبَلُوٓا اِلَيْهِ يَزِفُّونَ “(Putperestler) koşarak ona gelmişlerdi.” Yüce Allah Hz. İbrâhim’in Enbiyâ’ 21/58’de de belirtildiği üzere beklentisi olan “putları kırdıktan sonra kavminin onun yanına geldiği”ni ve Hz. İbrâhim’in böyle bir ortamda bile tevhidi tebliğe devam ettiğini haber vermektedir.

Burada geçen اَقْبَلُوا akbelû fiili “yönelmek, başlamak” manasında bir yardımcı fiildir. Kur’ân’da sadece bu âyette geçen يَزِفُّونَ yeziffûne fiili ise “süratle hareket etmek” manasına gelmekte(36) ve Hz. İbrâhim’in kavminin olayı duyduktan sonraki durumlarını ortaya koymaktadır. Âyetin başındaki اَقْبَلُوا akbelû fiiline “başlamak” manası verilirse bu defa da anlam “ona doğru süratle koşmaya başlamışlardı” şeklini alır ki âyetin manasında çok önemli değişiklik meydana gelmez.

Kıssanın bu kısmında burada zikredilmeyen bir bölüm vardır ki o da Enbiyâ’ 21/58-65’te şu şekilde geçmektedir: “Sonunda İbrahim onları paramparça etmişti. Yalnız belki ona müracaat ederler diye onların büyüğünü bırakmıştı. (Kavmi), ‘Bunu tanrılarımıza kim yaptı? Muhakkak o, zalimlerden biridir’ demişlerdi. (Bir kısmı:) ‘Bunları diline dolayan bir genç duyduk; kendisine İbrahim denilirmiş’ demişlerdi. ‘O halde’ dediler, ‘onu hemen insanların gözü önüne getirin. Belki şahitlik ederler.’ ‘Bunu ilâhlarımıza sen mi yaptın ey İbrahim?’ deyince (İbrâhim) ‘Belki de bu işi şu büyükleri yapmıştır. Hadi onlara sorun; eğer konuşuyorlarsa!’ cevabını vermişti. Bunun üzerine, kendi vicdanlarına dönüp (kendi kendilerine) ‘Zalimler sizlersiniz, sizler!’ diye itiraf etmişlerdi. Sonra tekrar eski inanç ve tartışmalarına dönmüşler ve ‘Sen bunların konuşmadığını pek âlâ biliyorsun’ demişlerdi.”

İşte arada yaşanan konuşmalar bu şekilde meydana gelmiş, kavminin kendisini suçlamasına karşın Hz. İbrâhim son derece kararlı bir şekilde onların cevabını vermiştir. Kıssanın devam eden bölümünde ise Hz. İbrâhim sorularına şu şekilde devam etmektedir:

2. وَاللّٰهُ خَلَقَكُمْ وَمَا تَعْمَلُونَ قَالَ اَتَعْبُدُونَ مَا تَنْحِتُونَ “(İbrahim) ‘Yonttuğunuz şeylere mi ibadet ediyorsunuz! Sizi ve yapmakta olduklarınızı Allah yarattı’ demişti.” Yüce Allah Hz. İbrahîm’in, yanına gelen kavmine hitabında onların putları yontmakta olduklarını söylediğini hatırlatmakta, böylece yontulan şeylerin insan emeği ile şekillendirilmesi nedeniyle ilâh olamayacağı mesajını karşıtlarına vermek istemektedir.

a) قَالَ اَتَعْبُدُونَ مَا تَنْحِتُونَ “(İbrahim) ‘Yonttuğunuz şeylere mi ibadet ediyorsunuz!” Kur’ân’da dört kez(37) geçen تَنْحِتُونَ tenhıtûne/yenhıtûne fiili insanların kayaları veya taşları elleriyle “yontmaları” manasına gelmektedir ki bu sayede Hz. İbrâhim’in kavminin de bu şekilde kendi elleriyle yonttukları şeylere ilahlık payesi verdikleri anlaşılmaktadır.

“Kütükler ve taşlar, yontulmadan ve bir şekle sokulmadan önce insan için kesinlikle tapılan şeyler değillerdi. Bu nedenle, onu insanın kendisi yontup bir şekle soktuğunda onda meydana gelen şey, sadece insanın o taş ve kütükte yaptığı tasarrufun izleridir. Böylece putlar yontulma sayesinde ilâhlığa dönüşmüş olsaydı, o zaman bu, ilâh olmayan şeylerde, insanın herhangi bir tasarrufunda insan izi görüldüğünde o şeylerin ilâh haline dönüşmeleri sonucunu verir. Bunun böyle olmadığı gün gibi aşikârdır.”(38)

Hz. İbrâhim bu ifadesiyle son derece muhakemeli bir söz söylemiştir ki zaten kendisi daha peygamber olmadan önce Yüce Allah’ın ona derin bir muhakeme gücü verdiği Enbiyâ’ 21/51’de beyan edilmektedir. İşte bu güç ve muhakeme ile Hz. İbrâhim putperest kavmine seslenirken, üstelik de kavminin korkunç tepkisine neden olabilecek bir fiili de işlemişken, hiç korkmadan hakikati bütün çıplaklığıyla onların yüzüne haykırabilmiştir. Hz. İbrâhim kavmine “Sizi de yaptıklarınızı da yaratmış olan Allah’a ibadeti terk edip başka varlıklara nasıl tapınırsınız ki!”(39) diyerek tevhîdî bir dik duruş ortaya koymuştur.

Hayatını görevine adayan bir peygamber olarak muhataplarına seslenmiş ve kendilerini de yaptıklarını da yaratan Yüce Allah varken mahlûk olan yaratıkların ilah olamayacağını ilan edebilmiştir. Eğer bir şey yaratılmış ise onun ilah olması mümkün değildir.

Öyleyse en zor zamanda bile tebliğden vazgeçmemek bir peygamber ahlakı olduğu gibi, hakikati en zor zamanda bile çarpıtmadan sunmak da aynı hassasiyetin bir gereğidir. Peygamberler apaçık tebliğ önderleri oldukları için onlar gerçeği eğip bükmeden ve hiçbir unsurunu da gizlemeden konuşan insanlardır. Onlar yuvarlak değil, köşeli konuşan insanlar olarak tebliğcilik görevini en güzel bir şekilde yerine getirebilmiş seçkin ve yiğit insanlardı.

Hz. İbrâhim’in kavmine bu türlü tebliğde bulunduğuna dair kıssanın ele alındığı başka sûrelerde de geniş yer verilmektedir. Bu bağlamda Meryem 19/42-45, Enbiyâ’ 21/66-67, Şu‘arâ’ 26/70, 72-73, 75-77 gibi âyetlerde bilgi verildiğini özellikle hatırlatmakla yetinmek istiyoruz.

b) وَاللّٰهُ خَلَقَكُمْ وَمَا تَعْمَلُونَ “Sizi ve yapmakta olduklarınızı Allah yarattı (demişti).” Bu ifade çeşitli mezhebi tartışmalarda kullanılan bir cümle olsa da(40) burada verilen mesaj son derece açıktır. Hz. İbrâhim kavmine seslenerek şunu söylemek istemiştir: “Sizi de yaptığınız put yontma işleminde kullandığınız taş vs. nesneleri de yaratan Allah’tır. Öyleyse gerçek yaratana yönelip sahte görüntülere aldanmayın!”

Bu âyette verilmek istenen mesajı aynı konunun işlendiği Enbiyâ’ 21/52-56. âyetlerle birlikte düşünmeliyiz. İlgili âyetlerde şöyle buyrulmaktadır: “O, babasına ve kavmine ‘Şu karşısına geçip tapmakta olduğunuz heykeller de ne oluyor?’ demişti. Kavmi ‘Biz, babalarımızı bunlara tapar kimseler bulduk’ cevabını verince ‘Doğrusu, siz de babalarınız da açık bir sapıklık içindesiniz’ demişti. Onlar ‘Bize gerçeği mi getirdin, yoksa sen oyunbazlardan biri misin?’ deyince (bu defa İbrâhim şu cevabı vermişti): Hayır; sizin Rabbiniz, gökleri ve yeri yoktan yaratan Rabdir ve ben buna şahitlik edenlerdenim.” Hz. İbrâhim bu ifadesiyle kavmine yönelik bir tevhid öğretisi sunmayı amaçlamıştı. Nitekim Şu‘arâ’ 26/77-71 ve Zuhruf 43/27 gibi âyetlerde benzer bir içerik söz konusu edilmektedir.

“Gökleri ve yeri yoktan yaratan” demek Yüce Allah dışındaki bütün varlıkların O’nun yarattığı mahluk olduğunu beyandır. Dolayısıyla insanları da yonttukları şeyleri de Yüce Allah yaratmıştır; zira başka varlıklara yaratmak fiili isnat edilemez. Âyetin mesajı bu olmasına rağmen, bunu insanların fiillerini Allah’ın yaptığı, dolayısıyla insanların sorumlu tutulmaması gerektiği yolundaki yaklaşımlar gerçeği yansıtmamaktadır.

İnsanlar iradeleriyle gerçekleştirdikleri fiillerinden sorumludurular; bu sorumluluğu Yüce Allah’a fatura edemezler. Esasında tek yaratıcı Yüce Allah’tır; ancak insanların iradeleriyle tercih edip uyguladıkları fiillerin hesabını da kendileri verecektir; çünkü onlar isteyip tercih etmişer, imtihan gereği Yüce Allah ise yaratmıştır; vesselâm.

ııı. Kavminin Başarısız Tuzak Girişimi

قَالُوا ابْنُوا لَهُ بُنْيَانًا فَاَلْقُوهُ فِي الْجَح۪يمِ فَاَرَادُوا بِه۪ كَيْدًا فَجَعَلْنَاهُمُ الْاَسْفَل۪ينَ “(Putperestler ise) ‘Onun için bir bina yapın ve derhal onu ateşe atın!’ demişlerdi. Ona bir tuzak kurmayı istemişlerdi. Fakat biz onları alçaklardan kılmıştık.”

Buradaki قَالُوا kâlû fiili “demişlerdi ki”; ابْنُوا ubnû emri “bina edin, yapın”; لَهُ lehû ifadesi “onun için”; بُنْيَانًا bünyânen kelimesi “bir bina, bir yapı”; فَاَلْقُوهُ fe elkûhu emri “ve onu atın”; فِي الْجَح۪يمِ fi’l-cahîmi kelimesi “ateşe”; فَاَرَادُوا۪ fe erâdû fiili “(yapmak) istemişlerdi”; بِه bihî fiili “onunla”; كَيْدًا keyden kelimesi “tuzak”; فَجَعَلْنَاهُمُ fe ce‘alnâhum fiili “biz de onları kılmıştık, yapmıştık”;الْاَسْفَل۪ين el-esfelîne sözcüğü ise “alçaklar, aşağılar” demektir.

Burada kavminin Hz. İbrâhim’e yönelik tuzak girişimleri ve Yüce Allah’ın onları perişan edişi gündeme getirilmektedir.

1. قَالُوا ابْنُوا لَهُ بُنْيَانًا فَاَلْقُوهُ فِي الْجَح۪يمِ “(Putperestler ise) ‘Onun için bir bina yapın ve derhal onu ateşe atın!’ demişlerdi.” Kavminin bu sözünün bir benzeri henüz teklif aşamasında Enbiyâ’ 21/68’de şu şekilde dile getirilmiştir: “(Bir kısmı) ‘Eğer (bir iş) yapacaksanız, onu yakın da ilahlarınıza yardım edin!’ demişlerdi.” Benzer bir ifade ‘Ankebût 29/24’te şu şekilde yer almaktadır: “Kavminin (İbrahim’e) cevabı ise ‘Onu öldürün yahut yakın!’ demelerinden ibaret oldu. Ama Allah onu ateşten kurtardı. Doğrusu bunda, iman eden bir kavim için ibretler vardır.”

Yüce Allah Hz. İbrâhim’in kavminin onu cezalandırmak üzere harekete geçtiklerini, özel bir yer bina edip orada yaktıkları ateşe onu atma girişiminde bulunduklarını haber vermektedir. Bu yapılmasına karar verilen yerin tandıra benzediği, içerisine odunlar doldurulduğu ve ateşin tutuşturulduğu beyan edilmektedir.(41)

Kur’ân’da yedi kez(42) geçen بُنْيَان bünyân kelimesi “bina”, “yapı”, “türbe”, “anıt”, “anıtsal bir kitabe” gibi anlamlar verebilir. Âyette geçen بُنْيَان bünyân kelimesi burada Hz. İbrâhim’i yakmak için yapılması tasarlanan özel bir “ateş fırını” manasına alınmalıdır.

Kur’ân’da 25 kez geçmekte olan جَح۪يم/الْجَح۪يم cahîm/el-cahîm kelimeleri 23 yerde(43) “harlı, şiddetli ateş” anlamında “cehennem” için kullanılmaktadır. Sâffât 37/97 ve Tekâsür 102/6’da geçen el-cahîm kelimeleri ise “dünyada yakılan ateş” manasına gelmektedir. Kur’ân’da genel olarak cehennemin isimlerinden birisi olarak kullanılıyor olsa da burada dünyada tutuşturulan bir ateş manasına gelmektedir. Bu kelime “şiddetli ateş, şiddeti sürekli artan ateş” gibi manalar içermektedir.

Tekâsür 102/5-6’da şöyle buyrulmaktadır: “Gerçek, sandığınız gibi değil! Eğer kesin bilgi ile gerçeği bilmiş olsaydınız, (yaktığınız) ateşi (dünyada) mutlaka görürdünüz.” Bu âyetin tefsirinde de ifade ettiğimiz gibi الْجَح۪يم el-cahîm kelimesi, yorumunu yapmakta olduğumuz Sâffât 37/97’deki kullanımdan destek alarak “(dünyada yakılan) ateş” anlamına da alınabilir.(44)

Nitekim nâr kelimesi asıl olarak “cehennem” için kullanılsa da, zaman zaman dünyevî ateş anlamında da kullanılmaktadır. el-Cenneh kelimesi genellikle “müminlere vaadedilen nimet yurdu” anlamına gelse de, zaman zaman “dünyadaki herhangi bir bahçe” anlamında da kullanılmaktadır. Bu örnekleri çoğaltmak mümkündür.

2. فَاَرَادُوا بِه۪ كَيْدًا فَجَعَلْنَاهُمُ الْاَسْفَل۪ينَ “Ona bir tuzak kurmayı istemişlerdi. Fakat biz onları alçaklardan kılmıştık.” Hz. İbrâhim’in kavmi ona karşı korkunç bir plan tasarlamış, onu ateşte yakma tuzağı kurmuşlar, ancak Yüce Allah onların bu planını uygulamalarına fırsat vermemiş ve onları rezil rüsva bir duruma getirmiştir. Sonuçta Hz. İbrahim delilleriyle onlara galip gelmiş, Yüce Allah kurdukları tuzaktan onu kurtarmıştır.(45)

Konuyla ilgili olarak Enbiyâ’ 21/68-70’te şöyle buyrulmaktadır: “(Bir kısmı:) ‘Eğer iş yapacaksanız, yakın onu da tanrılarınıza yardım edin!’ demişlerdi. (Biz de şöyle) demiştik: ‘Ey ateş! İbrahim için serinlik ve esenlik ol!’ Böylece ona bir tuzak kurmak istemişlerdi; fakat biz onları, daha çok hüsrana uğrayanlar durumuna sokmuştuk.”

Bu âyet grubundaki bilgilerden de anlaşıldığına göre, kavmi Hz. İbrâhim’i her ne kadar yakmaya teşebbüs etmiş ve büyük bir tuzak kurmuşlarsa da Yüce Allah onların tuzaklarını boşa çıkartmış ve kendilerini perişan bir duruma düşürmüştür.

Bu konuya geleneksel yaklaşımdan farklı olarak şu şekilde bakanlar da vardır. Önemine binaen ilgili bakışı burada aktarmak istiyoruz.

“Bu tür âyetleri metnin desteklemediği yorumlarla tevil etmek gereksizdir. Bu yorumların rasyonelleştirme veya irrasyonelleştirme istikametinde olup olmaması fark etmez. Sâffât 37/97 bu âyetlerdeki anlatımı pekiştirir. Âyetler/mucizeler, ilâhî-kevnî yasalarla uyum içinde gerçekleşir. Zira nasıl ki vahiylerin Kur’an’ında bir âyet bir başka âyetle çelişmezse, tabiatın Kur’an’ında da bir yasa bir başka yasayla çelişmez. Ateşin yakması ilâhî bir yasadır. Ateşte insan vücudu da yanar, bu da ilâhî yasadır. Vücudun ateşte yanmaması buna aykırıdır.”

“Bu âyette “İbrahim yanmadı” denilmiyor; aksine “Ey ateş! İbrahim’e zarar verme, ona karşı serin ve selamet ol! deniliyor. Burada kesin olan bir şey var: İbrahim’e ateş zarar vermemiş. Bu durumda akla iki ihtimal geliyor: 1) Hz. İbrahim göstere göstere, ayan beyan yakılmış da mı ateş onu yakmamış? 2) Yoksa onu yakmak isteyenler, bu işi göstere göstere değil de gizli bir tuzak ve komplo ile suikast suretinde yapmak istemişler de yaktıkları ateş mi ona zarar vermemiş?”

“Bu iki ihtimalden hangisinin doğru olduğu sorusunun cevabı “Ey ateş, İbrahim’e serin ve selamet ol!” âyetinin hemen ardından gelen Enbiyâ’ 21/70. âyette açıkça verilmektedir: Olay bir göstere göstere yakma olayı değildir. Olay bir “komplo ve tuzak kurarak suikast yapma” (keyd) olayıdır. Zira Enbiyâ’ 21/70. âyet şöyle diyor: “Ona komplo ve tuzak kurarak suikast yapmak (keyd) istediler, biz onları hüsrana uğrattık”. Olayın keyd olduğunu haber veren Enbiyâ’ 21/70. âyetten yola çıkarak, olayın boşluklarını şöyle doldurabiliriz:”

“İbrahim nebinin tevhid davetinden rahatsız olan kâfir hemşehrileri, onu yakarak yok etmeye karar vermişler ve bunun için de komploya dayalı bir suikast planı hazırlamışlardır. Bu, Hz. İbrahim’i evinde yakmak için bir kundaklama planıdır. Fakat suikast başarısız olmuş, Yüce Allah onu putperest hemşehrilerinin bu suikastinden kurtarmıştır. Allahu a‘lem.”

“İlginç olan bir başka nokta da, Kur’an’da bu olay nakledilirken, olayın “mucize” anlamına gelen âyet/âyât kelimesiyle nitelendirilmemesidir. Bu surenin hicretin hemen öncesinde, sevgili Peygamberimize suikast hazırlıklarının yapıldığı bir zaman diliminde indirildiği hatırlanmalıdır. Nüzul ortamıyla doğrudan ilgili olan bu olay ile, Hz. Peygamber’e karşı müşriklerin hazırlayacağı her suikastin boşa çıkarılacağı teminatı verilmiş oluyor.”

“Kur’an bu olayı “hayret ve şaşkınlığımızı” artırmak için değil, “öğüt ve ibret” almamız için anlatıyor. Fakat işin öğüt ve ibret tarafını bırakanlar, ‘olağanüstülük’ aramak gibi, âyetlerde hiç kastedilmeyen şeylerin peşine düşerler. Mucize istismarcıları, bu tavrı “mucizeyi inkâr” iftirasıyla karalarlar. Dertleri uydurulan dine malzeme devşirmek olan bu gibiler, etrafımızın sayısız mucizelerle dolu olduğunu göremeyen akıl fukaralarıdır.”(46)

c) Hz. İbrâhim’in Kıssası -III-

Yüce Allah, sûrenin 99-113. âyetlerinde Hz. İbrâhim’in kıssasının “üçüncü” bölümünü ele almakta, bu çerçevede Allah’a yönelişini, O’ndan sâlih bir çocuk istediğini, bu duanın kabul edildiğini, meleklerin kendisine halîm (yumuşak huylu) bir erkek çocuğunu müjdelediğini beyan etmektedir.

Ardından, bu çocuk yani Hz. İsmail babasıyla birlikte yürüyecek yaşa geldiğinde ona “Yavrucuğum! Rüyada seni kurban etmekte olduğumu görüyorum; bir düşün, ne dersin?” diye sorduğu, buna karşılık Hz. İsmail’in de “Babacığım! Emrolunduğun şeyi yap! İnşallah beni sabredenlerden bulacaksın” diye cevap verdiği bildirilmektedir.

Daha sonra, baba-oğul her ikisinin de bu konuda teslimiyet gösterdikleri, Hz. İbrâhim’in oğlunu alnı üzere yatırdığı, bu esnada kendisine “Ey İbrahim! Rüyayı gerçekleştirdin. Muhakkak ki biz iyileri böyle mükâfatlandırırız” şeklinde seslenildiği, bunun muhakkak ki apaçık bir imtihan olduğu ve bunu karşılamak üzere ona büyük bir kurban fidye verildiği ifade edilmektedir.

Bunun peşi sıra sonradan gelenler içinde Hz. İbrâhim’e iyi bir ün bırakıldığı, “Bütün âlemlerde İbrâhim’e (bizden) selam olsun! İşte (biz) iyileri böyle mükâfatlandırırız. Zira o, bizim inanmış kullarımızdandır” ifadelerine yer verilmektedir.

Bütün bunların sonucunda Hz. İbrâhim’e salihlerden bir nebi olmak üzere “Hz. İshâk’ın müjdelendiği”, her ikisine de bereketler ihsan edildiği ve her ikisinin neslinden iyiler çıkabileceği gibi zalimler de çıkacağı haber verilmektedir.

ı. Hz. İbrâhim’in Çocuk İstemesi ve Aldığı Müjde

وَقَالَ اِنّ۪ي ذَاهِبٌ اِلٰى رَبّ۪ي سَيَهْد۪ينِ رَبِّ هَبْ ل۪ي مِنَ الصَّالِح۪ينَ فَبَشَّرْنَاهُ بِغُلَامٍ حَل۪يمٍ “(İbrahim) ‘Ben Rabbime gidiyorum. O, bana doğru yolu gösterecektir. Rabbim! Bana iyilerden (olacak bir çocuk) ver!’ demişti. Biz de onu çok hoşgörülü bir oğul ile müjdelemiştik.”

Buradaki وَقَالَ ve kâle fiili “demişti ki”; اِنّ۪ي innî ifadesi “muhakkak ki ben”; ذَاهِب zâhibün kelimesi “giden(im), gitmekte(yim)”;اِلٰى رَبّ۪ي ilâ rabbî tamlamaları “benim Rabbim’e”; سَيَهْد۪ينِ seyehdîni fiili “bana yol gösterecektir”; رَبِّ rabbi hitabı “ey Rabbim”; هَبْ heb duası “ver, bağışla, ikram et”; ل۪ي lî ifadesi “bana, benim için”; مِنَ الصَّالِح۪ينَ mine’s-sâlihîne kelimesi “Salihlerden (bir çocuk)”; فَبَشَّرْنَاهُ fe beşşernâhu fiili “onu müjdelemiştik”; بِغُلَامٍ bi ğulâmin kelimesi “(şöyle) bir çocukla”; حَل۪يم halîmin sözcüğü ise “yumuşak huylu” demektir.

Burada Hz. İbrâhim’in Yüce Allah’a yönelişi, yaptığı bir dua ve ona verilen karşılık gündeme getirilmektedir.

1. وَقَالَ اِنّ۪ي ذَاهِبٌ اِلٰى رَبّ۪ي سَيَهْد۪ينِ“(İbrahim) ‘Ben Rabbime gidiyorum. O, bana doğru yolu gösterecektir’ demişti.” Bu âyetin bir benzeri yine Hz. İbrâhim’in bir cümlesi olarak ‘Ankebût 29/26’da “Ben Rabbime hicret ediyorum” şeklinde geçmekte, ayrıca Zuhruf 43/27’de de buna benzer bir beyana yer verilmektedir. Bu ifadeler elbette “Yüce Allah’a doğru fiziksel anlamda bir gidişi” değil, “O’nun rızasına yönelik bir istikameti”, bir arayşı ve yönelişi gündeme getirmektedir.

Yüce Allah Hz. İbrâhim’in bulunduğu ortamdan ayrıldıktan sonra Rabbine gideceğini söylediğini, çünkü ona yol göstereceğini beyan etmektedir. “Allah’a gitmek” ifadesi, O’na itaate gitmek anlamında O’nun yarattığı bir arzdan başka bir arza, kavminin yaşadığı bir beldeden başka bir beldeye gitmek manasına gelmektedir. Katâde’nin izahına göre burada sözü edilen gidiş, ameliyle, kalbiyle ve niyetiyle yapılan bir irade beyanı ve bunun amelle desteklenişidir.(47)

Âyette geçen سَيَهْد۪ينِ seyehdîni cümlesi de Yüce Allah’ın hidayet ediciliği, koruyuculuğu, yol göstericiliği ve yardım ediciliğidir.(48) Hz. İbrâhim’in bu sözü Şu‘arâ’ 26/62’de de yer aldığı üzere daha sonraları denizi geçerken arkasından Firavun ordusunun takibinden korkanlara yönelik olarak Hz. Mûsâ’nın hayatında da görülmektedir. Benzer bir ifade Kasas 28/22’de yine Hz. Mûsâ’nın Medyen’e doğru yaptığı seyahatteki sözlerinde yer almaktadır.

“Bu ifadeyle onun o memleketi terk etmesi kastedilmiş olup, ‘Ben Rabbimin dininin iyi yaşanabileceği yerlere gideceğim’ manasındadır. Ayrıca bu cümlenin ‘Ben, ibadetimle Rabbime yöneldim’ manasına geldiğini söyleyenler de vardır. Birinci görüşe göre bu ifadeyle, Hz. İbrahim’in o memleketten hicret ettiği manası kastedilmiştir. İkinci görüşe göre, kalblerin durumlarının gözetilmesi manası kastedilmiş olup, bu da Hz. İbrahim’in (yani insanın) her şeyini sırf Allah için yapması manasınadır.”

“Nitekim Hz. İbrahim ‘Yüzümü (bütün benliğimi), gökleri ve yeri yaratana çevirdim’(49) demiştir. Birinci görüşün daha evlâ olduğu, çünkü ayetin maksadının, Hz. İbrahim’in Şam diyarına hicretini anlatmak olduğu ve ayeti dindeki ‘hidayet’ manasına almanın güç olduğu ifade edilmektedir.”(50)

Râzî’nin beyanına göre, bu ayet, düşmanların çok olduğu yerden hicret etmenin farz olduğuna delâlet eder. Çünkü Hz. İbrahim, Yüce Allah’ın kendisine böylesine yardım etmesine rağmen, onların ileri derecede düşmanlık yapacaklarını sezince, oradan hicret ettiğine göre, bu işin, bütün inananlar için haydi haydi gerekli olduğu anlaşılır.

2.رَبِّ هَبْ ل۪ي مِنَ الصَّالِح۪ينَ “Rabbim! Bana iyilerden (olacak bir çocuk) ver!’ demişti.” Yüce Allah Hz. İbrâhim’in bu kararının ardından kendisine yönelik bir niyazını dile getirmekte ve sâlihlerden olacak bir çocuk istediğini bildirmektedir. Âyette geçen الصَّالِح۪ين es-sâlihîne “sâlihler” kelimesi “iyiler, hayırlı, faziletli, dürüst ve erdemli insanlar” gibi anlamları içermektedir. Bu arada âyette yer alan هَبْ heb kelimesi ve benzer kelimeler de Kur’ân’da genellikle “çocuk verilmesi” anlamında kullanılmaktadır.(51)

Bu âyette tıpkı Hz. Zekeriyyâ’nın çocuk istemesinde olduğu gibi sadece çocuk değil, nitelikleri olan bir çocuk arzusu dile getirilmektedir. Esasında Kur’ân’da Yüce Allah’tan çocuk isterken nasıl bir çocuk niyazında bulunulması gerektiğiyle ilgili en güzel örnekleri bu âyetlerde görmekteyiz. Hz. Zekeriyya’nın da Hz. İbrâhim’in yolunu takip ettiği ve Yüce Allah’tan “tertemiz”,(52) “Allah’a dost, hem kendisine hem de Yakub ailesinin mirasına vâris olabilecek, Yüce Allah’ın razı olacağı” bir çocuk(53) istediği bilinmektedir.

3. فَبَشَّرْنَاهُ بِغُلَامٍ حَل۪يمٍ “Biz de onu çok hoşgörülü bir oğul ile müjdelemiştik.” Yüce Allah Hz. İbrâhim’in niyazına cevap verdiğini ve onu halîm bir çocukla müjdelediğini beyan etmektedir. Âyetin başındaki fâ/fe edatı Yüce Allah’ın bu duayı hemen kabul ettiğini gösteren bir mana içerebilir. Âyette geçen حَل۪يم halîm kelimesi Hz. İbrâhim için de kullanılmakta,(54) dolayısıyla Yüce Allah ona kendisi gibi “yumuşak huylu, sabırlı, ağır başlı, uyumlu, hoşgörülü, olgun” bir çocuk vereceğini müjdelemiş olmaktadır. Bu çocuğun küçük yaşlarında yumuşak huylu, ileri yaşlarında ise bilgili olduğu ifade edilmektedir.(55)

Bu halîm çocuğun Hz. İsmail mi yoksa Hz. İshâk mı olduğu konusunda fikir ayrılıkları vardır.

a) İbn Abbâs’tan gelen bir rivayete göre, bu çocuğun Hz. İsmâil olduğunu söylemek durumundayız.(56) Pek çok âlimin bu kanaatte olduğu bildirilmektedir. Bu noktada İbn Abbas, İbn Ömer, Said İbn el-Müseyyib, Hasan el-Basrî, Şa‘bî, Mücahid ve Kelbî’nin isimleri sayılabilir. Bu noktada bazı deliller sıralayabiliriz:

ı. Hz. İbrâhim kendisine yaşlılık çağında verilen çocuklarla ilgili duasında önce Hz. İsmail’i, ardından Hz. İshâk’ı zikretmiştir. İbrâhim 14/39’da konuyla ilgili olarak şöyle buyrulmaktadır: “İhtiyar halimde bana İsmâil’i ve İshâk’ı lütfeden Allah’a hamdolsun! Muhakkak ki Rabbim dua(lar)ı mutlak sûrette işitendir.” Bu çerçevede Hz. İbrâhim, Hz. İsmâil ve Hz. İshâk’ın birlikte anıldığı her yerde Hz. İsmâil, Hz. İshâk’tan önce zikredilmektedir ki(57) bu da onun ilk çocuk olduğunun delillerindendir.

ıı. Bu kıssanın ilerisinde Sâffât 37/112. âyette zaten ayrıca Hz. İshâk’ın müjdelendiği beyan edilmektedir. Demek ki burada sözü edilen çocuk başkasıdır, yani Hz. İsmail’dir.

ııı. Hz. Peygamber’in “ben iki kurbanlığın çocuğuyum” dediği rivayet edilmektedir. Bir bedevî Hz. Peygamber’e, “Ey iki kurbanlığın oğlu” demiş, o da bunun üzerine tebessüm etmiştir. Bu husus, kendisine sorulduğunda, “Abdülmuttalib, Zemzem kuyusunu kazarken, ‘Şayet Allah, benim bu işimi kolaylaştınrsa, çocuklarımdan birini kurban edeceğim’ diye Allah için bir adakta bulunur. Derken, kesilmek için atılan kura neticesinde bu iş Abdullah’a (Hz. Peygamber’in babasına) çıkar. Neticede, Abdullah’ın dayıları buna engel olmuş ve Abdulmuttaîib’e ‘(Bu işten dolayı) oğluna karşılık yüz deve fidye ver!’ demişler, o da bunun üzerine, yüz deve fidye vermiştir. İkinci kurbanlık şahıs ise Hz. İsmail’dir’ buyurmuş ve olayı anlatmıştır.”

ıv. Bu kurban olayı Mekke’de yaşandığı için Hz. İshâk’ın değil Hz. İsmail’in annesi Hz. Hâcer’le birlikte buraya yerleştirildikleri gerçeği halîm çocuğun Hz. İsmail olduğunun bir başka delilidir.

v. Ayrıca Sâffât 37/102. âyette “beni inşallah sabredenlerden bulacaksın” sözünü söyleyen bu çocuğun “vadine sadık olduğu” bilgisi Meryem 19/54’te açıkça Hz. İsmail için söz konusu edilmektedir.

vı. Enbiyâ’ 21/85’te sözü edilen “sabırlı” üç peygamberden birisi Hz. İsmail’dir.

vıı. Bir önceki âyette dile getirildiği üzere, Hz. İbrâhim’in duasında sâlihlerden bir çocuk ifadesi yer almaktadır. İşte Enbiyâ’ 21/86’da da Hz. İsmail’in sâlihlerden olduğu beyan edilmektedir.

vııı. Yüce Allah, Hûd 11/71’de “Biz de ona İshâk'ı, İshak'ın ardından da Ya‘kûb'u müjdeledik” buyurmuştur. Şayet kesilecek olan çocuk Hz. İshak olsaydı bu durumda bu kesilme emri, ya Hz. İshak’tan Hz. Ya‘kûb dünyaya gelmeden önce ya da sonra olmuş olurdu. Birincisi olamaz, zira Yüce Allah ona Hz. İshak’ı müjdeleyip bu müjdenin yanında, ondan Hz. Ya‘kûb’un dünyaya geleceği de müjdelenmiş olunca, şimdi Hz. Ya‘kûb’un ondan meydana gelmeden önce kesilmesinin emredilmesi mümkün olamaz. Aksi halde, Yüce Allah, “İshak’ın ardından da Ya‘kûb’u...” şeklindeki vaadinden dönmüş olur.

İkincisi de olamaz, çünkü Yüce Allah'ın, “Artık o, yanında çalışma çağına girince, (babası), ‘Evladım! Ben seni rüyamda, boğazladığımı görüyorum’ ifadesi, ayette bahsedilen bu çocuğun, sa‘ye, koşmaya ve o fiile güç yetirme noktasına gelmeden, Yüce Allah’ın, Hz. İbrahim’e onu kesmesini emrettiğine delâlet eder ki bu da bu olayın bir başka zamanda meydana gelmiş olmasına ters düşer. Böylece, kesilecek olan şahsın Hz. İshak olamayacağı sabit olmuş olur.”(58)

ıx. Yüce Allah bu âyette Hz. İsmâil için غُلَامٍ حَل۪يمٍ ğulâm-ı halîm yani “yumuşak huylu bir erkek çocuk” ifadesi kullanmışken, Hıcr 15/53 ve Zâriyât 51/28’de Hz. İshâk için غُلَامٍ عَل۪يمٍ ğulâm-ı ‘alîm yani “bilgin bir erkek çocuk” ifadesini kullanmıştır. Bu farklı sıfat kullanımı da kurban edilmek istenen çocuğun Hz. İsmail olduğunun bir delilidir.

x. Özellikle Hûd 11/71’de meleklerin çocuk müjdesini Hz. Sâre’ye yönlendirmesinin nedeni de Hz. İbrâhim’in bu özleminin daha önce doğan çocuğu Hz. İsmâil ile giderilmiş olmasıydı. Gerçi Hıcr 15/53’te bu müjdenin Hz. İbrahimle ilişkilendirilişi de söz konusudur; ancak öncelikle Hz. Sâre’nin belirlenmiş olması diğer çocuğun daha önce dünyaya geldiğinin bir göstergesi olarak yorumlanabilir.

Sonuç olarak belirtelim ki hem Kur’ân’da hem de rivayetlerde yer alan bu deliller söz konusu çocuğun Hz. İsmail olduğunu göstermektedir; kanaatimiz ve tercihimiz bu yöndedir. Gerçeği her konuda olduğu gibi bu konuda da elbette ve elbette Yüce Allah bilir.

b) Bu halîm çocuğun Hz. İshâk olduğunu söyleyenler de elbette vardır ve bunlar diğer görüş sahiplerine göre daha kalabalıktır. Bu bağlamda Hz. Ömer, Hz. Ali, Abbas İbn Abdulmuttalib, İbn Mes‘ûd, Ka‘bu’l-Ahbâr, Katâde, Sa‘id İbn Cübeyr, Mesrûk, İkrime, Zührf, Süddî ve Mukâtil gibi isimler sayılabilir. Ancak bu kanaatin güçlü delilleri yoktur. Sadece Hz. Yakub’un oğlu Hz. Yûsuf’a yazdığı rivayet edilen bir mektuptan söz edilmektedir.(59)

Ayrıca Hûd 11/69-71’de Hz. İbrâhim’e çocuk müjdelenmesi konusu işlenmekte ve bu çocuğun açıkça Hz. İshâk’ın ve sonrasında da Hz. Yakub’un adı zikredilmektedir. Burada geçen müjdelenme ile Sâffât 37/112’deki aynıdır. Benzer bir müjde Hıcr 15/53-54’te de yer almaktadır. Ancak yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki konu bundan farklıdır ve bu çocuk Hz. İbrâhim’in ilk çocuğu olan Hz. İsmail olmalıdır.

ıı. Hz. İsmâil’in Babasına Cevabı

فَلَمَّا بَلَغَ مَعَهُ السَّعْيَ قَالَ يَا بُنَيَّ اِنّ۪يٓ اَرٰى فِي الْمَنَامِ اَنّ۪يٓ اَذْبَحُكَ فَانْظُرْ مَاذَا تَرٰى قَالَ يَآ اَبَتِ افْعَلْ مَا تُؤْمَرُ سَتَجِدُن۪يٓ اِنْ شَآءَ اللّٰهُ مِنَ الصَّابِر۪ينَ “(Oğlu) onunla birlikte yürüyecek çağa ulaşınca, (İbrahim) ‘Ey yavrucuğum! Rüyada seni kesmekte olduğumu görüyorum; bir düşün, ne dersin?’ demişti. (O da) ‘Ey babacığım! Emrolunduğun şeyi yap! İnşallah beni sabredenlerden bulacaksın.’ demişti.”

Âyetteki فَلَمَّا بَلَغَ fe lemmâ beleğa fiili “ulaştığı zaman”; مَعَهُ me‘ahû ifadesi “onunla birlikte”; السَّعْي es-sa‘ye kelimesi “yürüme yaşına”; قَالَ kâle fiili “demişti ki”; يَا بُنَيَّ yâ büneyye hitabı “ey yavrum, yavrucuğum”;اِنّ۪يٓ innî ifadesi “muhakkak ki ben”; اَرٰى erâ fiili “görmekteyim, görüyorum”; فِي الْمَنَامِ fi’l-menâmi kelimesi “uykuda”; اَنّ۪ي ennî ifadesi “muhakkak ki ben”; اَذْبَحُكَ ezbehuke fiili “seni kesmekteyim, kurban etmekteyim”; فَانْظُرْ fenzur emri “bak, düşün”; مَاذَا تَرٰى mâ zâ terâ ifadesi “ne görüyorsun, ne dersin”; قَالَ kâle fiili “demişti ki”; يَآ اَبَتِ yâ ebeti hitabı “ey babam, ey babacığım”; افْعَلْ ıf‘al emri “yap”; مَا تُؤْمَرُ mâ tu’meru ifadesi “sana emredilmekte olan şeyi”; سَتَجِدُن۪ي setecidünî fiili “yakından beni bulacaksıın”; اِنْ شَآءَ in şâe ifadesi “eğer dilerse”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”;مِنَ الصَّابِر۪ينَ mine’s-sâbirîne ifadesi ise “sabredenlerden” demektir.

Burada Hz. İbrâhim’in oğlu Hz. İsmail’i rüyasında kurban ettiğini görmesi, bu konudaki fikrinin ne olduğu ve Hz. İsmail’in verdiği cevap gündeme getirilmektedir.

1.فَلَمَّا بَلَغَ مَعَهُ السَّعْيَ قَالَ يَا بُنَيَّ اِنّ۪يٓ اَرٰى فِي الْمَنَامِ اَنّ۪يٓ اَذْبَحُكَ فَانْظُرْ مَاذَا تَرٰى “(Oğlu) onunla birlikte yürüyecek çağa ulaşınca, (İbrahim) ‘Ey yavrucuğum! Rüyada seni kesmekte olduğumu görüyorum; bir düşün, ne dersin?’ demişti.” Âyetin bu kısmında iki hususa dikkat çekilmektedir.

a) فَلَمَّا بَلَغَ مَعَهُ السَّعْيَ “Onunla (babasıyla) beraber yürüyecek çağa erişince.” Bu ifadede Hz. İsmail’in yürüyebilme yaşı değil de büluğa erme yaşına erişmesi kast edilmiş olmalıdır. Çünkü bir çocuk bir yaşında yürüyebilir; ancak konuşabilmesi, babasının dediklerine icabet edebilmesi, peygamber ilkelerinin hayatta neleri karşıladığı, Allah’a itaatin ne demek olduğu gibi konular bir yaşındaki çocuğun anlayabileceği şeyler değildir.

Bu nedenle âyette geçen السَّعْي es-sa‘y kelimesine “babasını anlayacak, onunla bilgilerini paylaşacak yaş, onun tutum ve davranışlarını anlayacak yaş, olgunluk yaşı” gibi manalar verilmelidir.

Bir kişiyle “yürümek”ten kasıt elbette onunla elele fiziksel anlamda yürümek olamaz. Bu durumda kişinin kendisinin yürüyor olması yeterlidir. Ancak Hz. İsmâil’in babası Hz. İbrâhim’le birlikte yürümesi, onu anlayacak ve kavrayacak yaşa gelmesi, problemlerin üzerine onunla birlikte varması, meseleleri onunla göğüslemesi manasında bir birliktelik olarak yorumlanmalıdır;(60) yoksa mesele sadece çocuğun yürüyebilmesi değildir. Hatta İbn Zeyd’in buradaki sa‘yi ibadet manasında yorumladığı da nakledilmektedir.(61)

b) قَالَ يَا بُنَيَّ اِنّ۪يٓ اَرٰى فِي الْمَنَامِ اَنّ۪يٓ اَذْبَحُكَ فَانْظُرْ مَاذَا تَرٰى “(İbrâhim), ‘Ey yavrucuğum! Rüyada seni kurban etmekte olduğumu görüyorum; bir düşün, ne dersin?’ demişti.” Yüce Allah Hz. İbrâhim’in rüyasında oğlunu kesmekte olduğunu gördüğünü, konuyu oğluna anlatarak fikrinin ne olduğunu sorduğunu haber vermektedir. Âyette geçen اَرٰى erâ fiili “geniş zaman” manası verdiği için Hz. İbrâhim’in bu rüyayı bir süre görmeye devam ettiği anlaşılmaktadır.

Muhtemeldir ki Hz. İbrâhim’in yaşadığı dönemde ilk çocuğun kurban edilmesi geleneği bulunmaktaydı. Onun da ilk çocuğu Hz. İsmâil olduğu için onu kurban etmesinin mahalle baskısı altında kendisini hissetmesi doğaldı. Bu baskı sonucunda gündüzleri muhtemelen bu baskıyı üzerinde daha çok hissettiği, belki de çevresinden bu yönde baskılar gördüğü için geceleyin rüyasında bunu görmekteydi. Sonuçta görmekte olduğu bu rüyaları oğluna açarak onun fikrini sormuştu.

ı. Zemahşerî’nin izahı:

“Hz. İbrahim, Terviye gecesinde, rüyasında, birisinin kendisine, ‘Allah sana, şu oğlunu kesmeni emrediyor’ dediğini gördü. Sabaha çıkınca, bu rüyanın Allah’tan mı yoksa şeytandan mı olduğu hususunda, sabahtan akşama kadar düşündü. İşte bundan dolayı bu güne terviye “tefekkür” günü adı verildi. Akşam yatınca, aynı rüyayı yine gördü. Böylece de bunun Allah’tan olduğunu anladı; işte bu sebeple de o güne ‘Arefe “Bilme, anlama” günü adı verildi.”

“Üçüncü gece de aynı rüyayı görünce, onu kesmeyi kafasına koydu ve işte bundan dolayı bu güne de Yevmu'n-nahr denildi. Müfessirlerin görüşü budur ki bu durum Hz. İbrahim’in rüyasında uyanıkken oğlunu kesmesini gerektiren şeyi gördüğüne delâlet eder. Buna göre ayetin takdiri, ‘Ben, rüyamda, seni kesmemi gerektiren şeyi görüyorum’ şeklinde olur.”(62)

ıı. Râzî’nin yorumu:

“Hz. İbrahim rüyasında onu kesiyor olarak gördü. Peygamberin rüyaları ise vahiy türündendir. Bu görüşe göre rüyada görülen şey, sadece Hz. İbrahim’in onu kesmesidir. Bu durumda, ‘Rüyada görülen her şeyin gerçek bir delil olduğu peygamberler nezdinde ya delil ile sabittir veya değildir.’ Eğer birinci durum yani ‘peygamberlerin rüyası hak ve delil’ ise, Hz. İbrahim daha niçin bu olay hakkında oğluna başvurmuştur? Tam aksine onun görevi bu işi yerine getirmesi, bu hususta oğluna müracaat etmemesiydi; ona, ‘Bak artık, ne düşünüyorsun?’ dememesi ve bu işi çocuğunun kendisine, ‘Sana emredileni yap’ demesine bağlamamasıydı. Bir de siz, Hz. İbrahim’in ilk gün bu işi düşünüp durduğunu söylediniz.”

“Şayet, peygamberler nezdinde rüyada görülen her şeyin hak olduğu sabit olsaydı, böyle bir düşünmeye ve tefekküre ihtiyaç kalmazdı. Yok eğer, ikincisi, yani ‘rüyada gördükleri şeyin hak olduğu, peygamberler tarafından delil ile sabit değilse’, Hz. İbrahim’in, herhangi bir delilin onun bir hüccet olduğuna delâlet etmediği, sırf bir rüya ile o çocuğu kesmeye yönelmesi, nasıl caiz olabilir?’ denilirse, buna şu şekilde cevap verilebilir: ‘Hz. İbrahim, gördüğü bu rüyadan dolayı, bu hususta tereddütlüydü. Ancak ne var ki, gördüğü bu rüya, açık bir vahiy ile desteklenmiştir’ denilmesi mümkündür. Allah en iyisini bilendir.”(63)

ııı. Konuya bizim bakışımız ise şöyledir:

Esasında Râzî, kendisine sorulan son derece haklı bu soruya ikna edici bir cevap verememiş, tabir caizse meseleyi anlaşılmazlığa terk etmiştir. Oysa bu eğer Yüce Allah’ın bir emri idiyse bir peygamber böyle bir emri uygulamak için hiç kimsenin fikrini sormaya ihtiyaç hissetmez, Yüce Allah’ın dediğini uygulardı.

Zina cezasının uygulanmasında “Allah’a ve âhiret gününe iman ediyorsanız Allah’ın kanununu uygulamada sizi bir şefkat, merhamet, acıma duygusu kaplamasın”(64) şeklindeki ilâhi uyarı elbette çok önceleri Hz. İbrâhim’e de yapılmıştı. Onun böyle bir emir karşısında tavrını oğlunun fikrini almaktan yana belirlemesi son derece yanlış bir işlem olurdu.

Eğer oğlu “bunu yapamazsın; böyle bir şeyi kabul etmiyorum; benim hiçbir suçum yoktu” gibi bir cevap verseydi, o zaman Hz. İbrâhim’in ilahi bir emri yerine getirmemesi durumu söz konusu olurdu ki bu da bir peygamber için akla ziyan bir hareket olurdu.

Âyetteki geniş zaman kullanımı gereği, rüyanın bir süre devam etmesi de Hz. İbrâhim’in böyle bir emri ilk etapta yerine getirmediği gibi bir sonucu kaçınılmaz kılar. Oysa eğer rüyalar doğrudan bir vahiy türüyse bunu ilk gördüğünde uygulamayan bir peygamberin uyarılması ve belki de azarlanması gerekirdi ki böyle bir durumun olmadığı herkesin malumudur.

Ayrıca bu çok önemli konuyla ilgili olarak şu hususun da gözden kaçırılmaması gerekmektedir: Dikkat edilirse Sâffât sûresinin 105. âyetinde “emrime uydun, emrimi yerine getirdin”; “emredileni veya sana emrettiğimi tasdik ettin” değil de “rüyayı tasdik ettin” buyrulmaktadır. Bu durumda Hz. İbrâhim’in oğlu Hz. İsmail’i kurban etme işleminin “ilahi bir emir” değil, “rüya” olduğuna özellikle dikkat çekilmekte olduğunu beyan edebiliriz. Gerçeği Yüce Allah bilir.

2. قَالَ يَآ اَبَتِ افْعَلْ مَا تُؤْمَرُ سَتَجِدُن۪يٓ اِنْ شَآءَ اللّٰهُ مِنَ الصَّابِر۪ينَ “(O da) ‘Ey babacığım! Emrolunduğun şeyi yap! İnşallah beni sabredenlerden bulacaksın.’ demişti.” Hz. İsmâil, babasının ona söylediği şeyle ilgili olarak tam bir teslimiyetle cevap vermiş, “Yavrucuğum” hitabını “Babacığım” sözüyle karşılamış, nezaketli bir tavır sergilemiştir.

Âyette geçen تُؤْمَرُ tu’meru edilgen fiili “emrolunuyor olmak” manasına gelmekte, dolayısıyla babasının ruyasında kendisine emredilmekte olduğunu sandığı şeyin gereğini yerine getirebileceğini ona söylemiştir. İfade edildiği gibi, burada “emredilmişlikten” değil, “emrolunuyor olmaktan” söz edilmektedir. Dahası Hz. İsmâil de tıpkı babası gibi emrin sahibini Yüce Allah olarak ifade etmemekte, sadece “emrolunmakta olduğun şey” diyerek konuyu insan zihninin algısına yönlendirmektedir.

Fiilin geniş zaman kalıbında getirilmesi, olayın Hz. İbrâhim’in zihninde meydana getirdiği bir sanıdan ibaret olduğunu göstermektedir. Zira eğer böyle bir emir olsaydı bunun ruyada değil, gerçek hayatta iletilmesi veya vahyedilmesi gerekirdi. Çünkü olay veya emir son derece önemli bir içerik arz etmekte, suçsuz bir insanın öldürülmesiyle ilişkilendirilmekteydi.

Mâide 5/32’de de beyan edildiği gibi, ilâhi iradeye göre “Bir cana karşılık olmaksızın bir cana kıymak bütün insanları öldürmekle eşdeğer” sayılmaktadır. Dahası “haksız yere hiçbir cana kıymayın”(65) âyetleri de ilâhi buyruklar arasında yer alan en temel insan hakkı esasıdır. Bu durumda Yüce Allah’ın böyle bir emir vermesi söz konusu olmamalıdır.

Dahası, eğer böyle bir ruya zinciri bir peygambere yönelik doğrudan bir emri yerine getirmek manasındaysa, o zaman bunun normal hayat akışında da vahiy ile desteklenmesi gerekirdi ki böyle bir bilgi Kur’ân’da yoktur. Durum böyle olunca bunun genelde anlaşıldığı gibi yorumlanmasının sorunlu olduğu aşikârdır.

3. Âyetlerde Hz. İbrâhim’e yönelik Yüce Allah’ın verdiği açık bir kurban emri yer almadığı için onun gördüğü ruyaların bir mahalle baskısı olduğu ve onun da bunların etkisinde kalarak kendisine böyle bir şeyin emrdildiğini sandığı akla gelmektedir. Dahası, eğer Yüce Allah böyle bir şey emretmiş olsaydı sonradan vazgeçmez, emrinin yerine getirilmesini isterdi.

Kaldı ki bir emrin ortadan kaldırılması için makul bir sürenin geçmediği, bütün bunların bir anda meydana geldiği anlaşılmaktadır. Yüce Allah sonradan vazgeçeceği bir şeyi emretmez. Çünkü “Allah’ın katında söz değiştirilmez”(66) vesselâm.

Sözün sonunda şunu özellikle tekrar belirtmekte yarar görmekteyiz: Yüce Allah Hz. İbrâhim’e “oğlunu kesip kurban et” diye bir emir vermemiştir. Hz. İbrâhim yaşadığı dönem ve çevre gereği ilk oğlun kurban edilmesi gerektiği sanısıyla böyle rüyalar görmekte olduğu bir süreçte kendisine böyle bir şeyin emredildiğini zannetmişti. Çünkü Hz. İbrâhim oğluna “seni kesmekte olduğumu görüyorum” demiş, “seni kesmem bana emredildi” dememiştir; esasında böyle bir emir de yaşanmamıştı.

Bir konuyu daha hatırlatalım: Hz. İbrahim’in gördüğü rüya için “Allah bana böyle bir rüya gösterdi” de dememiş, اِنّ۪يٓ اَرٰى فِي الْمَنَامِ erâ fi’l-menâmi “muhakkak ki ben uykuda görüyorum” diyerek gördüğü rüyayı Yüce Allah’a nispet etmemiş, kendisiyle ilişkilendirmiştir.

Bu olayda görülen rüya ile Bedir’de Hz. Peygamber’in gördüğü rüyayı birbirine karıştırmamak gerekmektedir. Çünkü Bedir’le ilgili rüya ile ilgili olarak Enfâl 8/43-44’te açıkça “Allah sana gösteriyordu” ifadesi yer almışken, bu olayda böyle bir ifade söz konusu değildir. Bu konuda anlayabildiğimiz budur. Gerçeği Yüce Allah bilir.

Konuyu oğluna açınca o da tam bir teslimiyet içerisinde “emrolunduğunu düşündüğünü yap; Allah dilerse beni sabredenlerden bulacaksın” demişti.

- Kuyuya atılmakta olan Yûsuf’a vahyedilerek nasıl ki “Onlara bu durumu hiç farkında değillerken zamanı gelince haber vereceksin”(67) denilmişse, kanaatimizce Hz. İsmâil’e de böyle bir kesilme olayının uygulanmayacağı bilgisi vahyedilmiş olabilir. Böyle bir ilahi bildirimle bu şekilde bir teslimiyet ortaya koymuş olabilir.

- Benzer bir teslimiyet örneğini de Hz. Mûsâ’nın annesinde görmekteyiz. O da oğlunu vahiy gereği nehre bırakabilmiş, Yüce Allah’ın “Onu sana geri vereceğiz ve onu elçilerden kılacağız”(68) buyruğuna iman ederek büyük bir güven ve teslimiyet içerisinde onu nehre bırakabilmişti.

- Hz. Mûsâ ve beraberindekilerin denize doğru yola çıkmaları ve denizin yarılmasına güvenerek denize girmeleri de ancak böyle bir teslimiyetin göstergesidir.(69)

İşte Hz. İsmâil’deki durum da peygamber geleneğinin bir göstergesi olarak tecelli etmiş ve şimdilerde insanların anlamakta dahi güçlük çektikleri, kıssasını okurken bile şaştıkları muhteşem bir duruş olarak insanlık tarihindeki eşsiz teslimiyet göstergesi olan yerini almıştır. Yiğitlik böyle bir şeydir ve tarihe adını altın harflerle yazdıranlar böyle muhteşem teslimiyet sadakatlarıyla bunu başarabilmişlerdir.

ııı. Fidye Kurbanlık Verilmesi

فَلَمَّآ اَسْلَمَا وَتَلَّهُ لِلْجَب۪ينِ وَنَادَيْنَاهُ اَنْ يَآ اِبْرٰه۪يمُ قَدْ صَدَّقْتَ الرُّءْيَا اِنَّا كَذٰلِكَ نَجْزِي الْمُحْسِن۪ينَ اِنَّ هٰذَا لَهُوَ الْبَلٰٓؤُ۬ا الْمُب۪ينُ وَفَدَيْنَاهُ بِذِبْحٍ عَظ۪يمٍ “Her ikisi de teslim olup, onu (oğlunu) alnı üzerine yatırdığı zaman, biz ona ‘Ey İbrahim! Elbette rüyayı gerçekleştirdin. Şüphesiz ki biz, güzel davrananları böyle ödüllendiririz.’ diye seslenmiştik. Bu, apaçık bir imtihandı. Biz (oğlunun yerine) ona büyük bir kurban fidye vermiştik.”

Buradaki فَلَمَّآ اَسْلَمَا fe lemmâ eslemâ fiili “teslim oldukları zaman”; وَتَلَّهُ ve tellehû fiili “ve onu yatırdığı (zaman)”; لِلْجَب۪ين li’l-cebîni ifadesi “alnı üzere, şakağı üzere”; وَنَادَيْنَاهُ ve nâdeynâhu fiili “ve ona seslenmişti”;اَنْ يَآ اِبْرٰه۪يمُ en yâ ibrâhimu ifadesi “ey İbrâhim diye”; قَدْ صَدَّقْتَ kad saddakte fiili “muhakkak ki tasdik ettin”; الرُّءْيَا er-ru’yâ kelimesi “o ruyayı”; اِنَّا innâ ifadesi “biz”; كَذٰلِك kezâlike kelimesi “işte böyle”; نَجْزِي neczî fiili “karşılığını vermek”; الْمُحْسِن۪ين el-muhsinîne kelimesi “iyi ve güzel iş yapanlar”; اِنَّ هٰذَا inne hâzâ ifadesi “muhakkak ki bu”; لَهُوَ lehuve zamiri “elbette işte o”; الْبَلٰٓؤُ۬ا الْمُب۪ينُ el-belâu’l-mübînu tamlaması “apaçık imtihan(dır)”; وَفَدَيْنَاهُ ve fedeynâhu fiili “ve onun yerine fidye vermiştik”; بِذِبْحٍ عَظ۪يمٍ bi zibhın ‘azîmin tamlaması ise “büyük bir kurban ile” demektir.

Burada Hz. İbrâhim ile Hz. İsmail’in teslimiyetleri ve sonrasında oğluna karşılık Hz. İbrâhim’e verilen büyük kurbanlık gündeme getirilmektedir.

1.فَلَمَّآ اَسْلَمَا وَتَلَّهُ لِلْجَب۪ينِ “Her ikisi de teslim olup, onu (oğlunu) alnı üzerine yatırdığı zaman.” Yüce Allah Hz. İbrâhim ile Hz. İsmâil’in teslimiyet gösterdiklerini ve Hz. İbrâhim’in oğlunu alnı üzere yatırdığını haber vermektedir.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen تَلَّ telle fiili “yatırmak”, الْجَب۪ينِ el-cebîn sözcüğü ise “alın” demektir. Burada sözü edilen teslimiyet Hz. İbrâhim’in gördüğü ruyayı ilâhi emir olarak algılaması, Hz. İsmâil’in ise babasının sözü nedeniyle gösterdiği teslimiyetti. Baba oğlunu kurban etmeyi, oğul da kurban edilmeyi kabul etmiş, rıza göstermiş ve bu kabul doğrultusunda teslimiyet içerisine girmişlerdi. Onlar Yüce Allah’ın emri gördükleri husus gereği böyle bir teslimiyet içerisine girince Hz. İbrâhim konuyu oğlunu kurban etmek şeklinde anladığı için onu alnı/şakağı üzerine yatırmıştı.

2. وَنَادَيْنَاهُ اَنْ يَآ اِبْرٰه۪يمُ قَدْ صَدَّقْتَ الرُّءْيَا اِنَّا كَذٰلِكَ نَجْزِي الْمُحْسِن۪ينَ “Biz ona ‘Ey İbrahim! Elbette rüyayı gerçekleştirdin. Şüphesiz ki biz, güzel davrananları böyle ödüllendiririz.’ diye seslenmiştik.” Burada iki noktaya dikkat çekilmektedir.

a) وَنَادَيْنَاهُ اَنْ يَآ اِبْرٰه۪يمُ قَدْ صَدَّقْتَ الرُّءْيَا “Biz ona ‘Ey İbrahim! Rüyayı gerçekleştirdin’ diye seslenmiştik.” Hz. İbrâhim ruyasında gördüğü şeyin gereğini yerine getirmeye teşebbüs edince, Yüce Allah ona seslenmiş ve “rüyayı doğrulattın, gereğini yaptın” diyerek teşebbüsünün ilerisini getirmesini engellemiştir. Esasında onun gördüğü bu rüya eğer Allah’ın emri olsaydı hem bundan vazgeçilemezdi, hem de Yüce Allah ona hitabında “rüyayı tasdik ettin” değil de “emrime uydun, emrimi yerine getirdin” derdi.

Anlaşılıyor ki Hz. İbrâhim’in gördüğü rüya Yüce Allah’ın herhangi bir emrini içermemekteydi. O yaşadığı dönemdeki toplum baskısı nedeniyle ilk çocuğu kurban etme geleneği bağlamında bir süre onu kurban etmeyi ruyasında görmüş ve bu doğrultuda bazı girişimlerde bulunmuştu. İşte tam da oğlunu kurban edeceği esnada Mâide 5/32’deki “sebepsiz yere bir cana kıymanın bütün insanlığı öldürmekle eşdeğer olacağı” gerçeğinden hareketle, böyle bir olayın meydana gelmesine kesinlikle izin vermemiş, “sen rüyayı gerçekten tasdik ettin” diyerek onu rahatlatmış ve bu girişimden kendisini menetmiştir.

Hz. İbrâhim olayı oğluna anlatırken اَذْبَحُكَ ezbehuke “Seni kurban ediyorum” demiş, ذبَحتكَ zebahtüke “Seni kurban ettim” dememiştir. Buradan anlaşılıyor ki olay sadece “kurban etme girişimi”yle sınırlıydı ve kesinlikle kesmeyi içermemekteydi.

Ehl-i sünnet âlimleri burada Hz. İbrâhim’e emredilen hususun oğlunu kurban etmesi olduğunu, ancak daha sonra bunun neshedildiğini kabul ederken, Mutezile âlimleri ise “Biz, Yüce Allah’ın, Hz. İbrahim’e, oğlunu boğazlamasını emretmiş olduğunu kabul etmiyoruz. Bilakis biz diyoruz ki: Yüce Allah ona kurban etme girişimlerini emretmiştir. Bir çok şey de buna delâlet etmektedir” demektedirler.(70)

Bu iki temel yaklamışdan ilkinin sorunlu olduğu, çünkü nesih denen uygulamada hükmün uygulanmadan kaldırılmasının kesinlikle söz konusu olamayacağı bilinen bir gerçektir. Olay, görülen bir rüyanın gereğini getirme girişiminde Hz. İbrâhim’in ve oğlu Hz. İsmail’in gösterdiği muhteşem bir teslimiyeti ortaya koymaktan ibaretti.

Gördüğü rüyayı “tasdik” etmek yerine “tabir” etseydi yani oğlu için büyük bir nimete şükür olarak herhangi bir hayvanı kurban olarak kesseydi bu rüya tabir edilmiş olacaktı; ancak Hz. İbrâhim tabir etmeyip tasdik edince bu olaylar yaşanmıştı.

Bir nimet için şükür eylemi olarak özellikle de ekonomik içerikli nimetlendirilmelerde “bizzat nimetin feda edilmesi yani infakta bulunulması” söz konusudur; ancak diğer nimetler için bizzat nimetin kendisi değil “nimet için fedakarlıkta bulunmak” da doğrudur ki burada konu bir çocuğun verilmesi olduğuna göre çocuğun feda edilmesi değil, çocuk için fedakarlıkta bulunmak daha doğrudur; acizane kanaatimiz budur, vesselâm. Gerçeği sadece Yüce Allah bilir.

b) اِنَّا كَذٰلِكَ نَجْزِي الْمُحْسِن۪ينَ “Muhakkak ki biz iyileri böyle mükâfatlandırırız.” Yüce Allah Hz. İbrâhim’in ve oğlu Hz. İsmâil’in gösterdiği bu eşsiz teslimiyetin karşılığında onların ödülünü fazlasıyla vermekte olduğunu müjdelemektedir. Daha önce Hz. Nûh’la ilgili pasajda Sâffât 37/80. âyette de geçen bu ifade Yüce Allah’ın iyilikleri karşılıksız bırakmayacağı ilkesini içermektedir. Hz. İbrâhim ve oğlu Hz. İsmail’in ortaya koydukları “güzellik”ten maksat bu olayla ilgili olarak gösterdikleri büyük teslimiyet olarak yorumlanabilir.

Âyette geçen الْمُحْسِن۪ين el-muhsinîne kelimesi “güzel davrananlar, işini düzgün yapanlar” manasına gelmektedir. Hz. Peygamber ihsânı tarif ederken şöyle buyurmuştur: “İhsân, Allah’ı görüyormuş gibi ibadet etmendir; sen onu her ne kadar görmüyorsan da O seni görüyor.”(71) İhsân, “hayatı Allah bilinciyle yaşama erdemidir” ve peygamberlerin hayatında bu son derece açık bir gerçek olarak ortaya serilmiştir. İhsânın tarifi bu olunca muhsin de “hayatını Allah bilinciyle yaşayan insandır” dememiz gerekmektedir.

3. اِنَّ هٰذَا لَهُوَ الْبَلٰٓؤُ۬ا الْمُب۪ينُ وَفَدَيْنَاهُ بِذِبْحٍ عَظ۪يمٍ “Bu, apaçık bir imtihandı. Biz (oğlunun yerine) ona büyük bir kurban fidye vermiştik.” Yüce Allah Hz. İbrâhim’in yaşadığı bu olayın apaçık ve çok zor bir imtihan olduğunu beyan ederek, kurban etmekte olduğunu rüyada gördüğü oğlunun yerine ona büyük bir kurbanlık yükümlülüğü getirdiğini ifade etmiştir.

Hz. İbrahim’in gördüğü bu rüya apaçık bir imtihana dönüşmüş, ancak Yüce Allah çocuğu kurban etmek yerine başka bir uygulamayı yerine getirmesini bildirmişti. Böylece Hz. İbrahim’in de bir şeyler yaparak rüyasına konu olayda bir çeşit fedakarlıkta bulunması sağlanmıştır.

Burada sözü edilen ذِبْحٍ عَظ۪يمٍ zibh-i ‘azîm tamlamasından maksat Kitab-ı Mukaddes’te geçtiği gibi “büyük bir koç” mudur?(72) Yoksa başka bir şey midir? Genelde her ne kadar bu büyük fidyeden maksadın koç olduğu kabul edilse de(73) herhangi bir koç için “büyük kurbanlık” denmesinin manası kolayca kavranamamaktadır. Bu itibarla bu kurbanın çok daha anlamlı ve çok daha büyük bir hakikati karşılaması gerektiği akla gelmektedir.”

“Âyette sözü edilen “büyük kurban her yıl yüzbinlerce müminin Mekke’de yaptıkları hacc ziyaretinde tekrarladıkları kurbandır ki bu, Hz. İbrâhim ve Hz. İsmail’in yaşadıkları tecrübenin anılması demek olup İslâm’ın beş esasından birini oluşturmaktadır.”(74)

Konuyla ilgili bir değerlendirmede şu ifadeler yer almaktadır: “Yüce Allah Hz. İbrâhim’e bu olayda muhtemelen şunu söylemek istemektedir: “Rüyalar tasdik edilmez, tabir edilir. Ey İbrâhim! Sen rüyanı tabir edeceğin yerde tasdik ettin. Ne var ki, Biz senin tasdikini iyilerden oluşunun delili saydık. Bu yüzden İsmail’i almadığımız gibi, üstüne bir de İshâk’ı vererek seni ödüllendirdik. İbrâhim rüyada, oğlunu “kurban etmiş halde” değil, “kurban ediyorken” görmüştü.”

“Amaç oğlunu koyun gibi kesmesi değildi. Zira hayvanlar kesilerek kurban edilirler; insanlar ise Allah’a adanarak, ibadet ve ubudiyyetle kurban olurlardı. Yani şahdamarlarından yakın olana yaklaşırlardı. Neticede Hz. İbrâhim bir “trajik kahraman” değil, tam teslim olmuş bir mü’min olarak ilâhî kayıtlara geçmiştir.(75)

ıv. Sonrakiler Arasında Hayırla Yâdedilmesi

وَتَرَكْنَا عَلَيْهِ فِي الْاٰخِر۪ينَ سَلَامٌ عَلٰىٓ اِبْرٰه۪يمَ كَذٰلِكَ نَجْزِي الْمُحْسِن۪ينَ اِنَّهُ مِنْ عِبَادِنَا الْمُؤْمِن۪ينَ “Sonrakiler arasında ona (iyi bir ün) bırakmıştık. İbrahim’e de selam olsun! İşte (biz) güzel davrananları böyle ödüllendiririz. Şüphesiz ki o, mümin kullarımızdandı.”

Buradaki وَتَرَكْنَا ve teraknâ fiili “ve terk etmiştik, (iyi bir ün) bırakmıştık”; عَلَيْه ‘aleyhi ifadesi “onunla ilgili”; فِي الْاٰخِر۪ينَ fi’l-âhırîne kelimesi “sonrakilerde, sonrakiler arasında, içinde”; سَلَام selâmun kelimesi “selâm, esenlik (olsun)”; عَلٰ اِبْرٰه۪يمَ ‘alâ ibrâhîme ifadesi “İbrâhîm’e”; كَذٰلِكَ kezâlike kelimesi “işte böyle”; نَجْزِي neczî fiili “karşılık veririz”; الْمُحْسِن۪ين el-muhsinîne sözcüğü “iyi ve güzel davrananlara”; اِنَّهُ innehû ifadesi “muhakkak ki o”; مِنْ عِبَادِنَا min ‘ıbâdinâ tamlaması “bizim (şu) kullarımızdandır”; الْمُؤْمِن۪ين el-mü’minîne kelimesi ise “müminler, inananlar” demektir.

Burada Hz. İbrâhim’in sonrakiler arasında çok iyi bir isim bıraktığı, kendisine selam olduğu, güzelce ödüllendirildiği, mümin kullardan olduğu dile getirilmektedir.

Sâffât sûresinin 78-81. âyetlerinde Hz. Nûh’la ilgili olarak da bu ifadelerin benzerleri yer almıştı ve biz gerekli izahları orada yapmıştık. Bu nedenle burada benzer şeyleri tekrarlamak istemiyoruz. Sadece kısa bazı hatırlatmalarla yetineceğiz.

1. وَتَرَكْنَا عَلَيْهِ فِي الْاٰخِر۪ينَ “Sonrakiler arasında ona (iyi bir ün) bırakmıştık.” Yüce Allah Hz. Nûh gibi Hz. İbrâhim’in de adının sonraki nesiller arasında daima hayırla, iyiliklerle anıldığını beyan ederek, sonraki nesiller arasında iz bırakan bir peygamber olduğuna dikkat çekmektedir. Bu ifade Hz. İbrâhim’in duasına konu olmuş ve “Sonra gelenler arasında bana bir doğruluk dili (hayırla anılmayı) nasip eyle”(76) diyerek niyazda bulunmuştur. Sonrakiler arasında bırakılan iyi bir ünün ne olduğu ise bir sonraki âyette şu şekilde bildirilmektedir:

2. سَلَامٌ عَلٰىٓ اِبْرٰه۪يمَ “İbrahim’e de selam olsun!” Bu ifadede Hz. Nûh gibi Hz. İbrâhim’i de hayırla yâd etmesi istenmektedir. Bu doğrultuda, meleklerin, insanların ve cinlerin ona yönelik olarak “İbrâhim’e selam olsun” demeleri arzu edilmektedir.

Yüce Allah selâm’ın yani “esenlik dileği”nin muhatabı olarak yorumunu yapmakta olduğumuz âyette Hz. İbrâhim’e hitap etmekte, kendisinden sonra gelenler arasında ona iyi bir ün bırakılmasının manasını bu şekilde açıklamış olmaktadır. Demek ki önemli olan nokta, Yüce Allah’ın esenlikle anmasına layık olabilmektir; gerisi zaten kendiliğinden gelecek şekilde hayat alanımıza girecektir.

3. كَذٰلِكَ نَجْزِي الْمُحْسِن۪ينَ “İşte (biz) güzel davrananları böyle ödüllendiririz.” Sâffât sûresinin 80 ve 105. âyetlerinde de belirttiğimiz üzere, Yüce Allah muhsinleri bu şekilde hem dünyada ödüllendirdiğini hem de mahşerde kendilerine cennet ödülleri hazırladığını ifade etmektedir. Âyette geçen الْمُحْسِن۪ين el-muhsinîne kelimesi “iyilik yapanlar, işini düzgün yapanlar, iman ve ibadetinde samimiyet gösterenler” gibi anlamlar içermektedir. Bu ifade önceki iki kullanımdan farklı olarak başında innâ edatına sahip değildir.

4. اِنَّهُ مِنْ عِبَادِنَا الْمُؤْمِن۪ينَ “Şüphesiz ki o, mümin kullarımızdandı.” Önceki âyette sözü edilen “Muhsinler”in bir başka özelliği burada verilmekte ve Hz. İbrâhim’in Yüce Allah’ın mümin kullarından, yani tevhidi onaylayanlardan olduğu bildirilmektedir. Âyette geçen الْمُؤْمِن۪ين el-mü’minîne kelimesine “inananlar” manası verilmesinin yanında “güvenenler” anlamı da özellikle verilmelidir. Çünkü Allah’a inanmakla yetinilmemeli, inancı güvene dönüştürmek için çalışılmalı, tevhid üzere bir duruş ortaya konulmalı ve ona göre davranılmalıdır.

Yüce Allah muhsin ve mümin kullarından birisi olan Hz. İbrâhim’i ödüllendirmiş, dünya hayatında kavminin ona uyguladığı yoğun baskı ve eziyetleri bertaraf ettikten sonra, kurban olayında da kendisine büyük bir ikramda bulunmuştur. İşte Yüce Allah’a iman edip güvenenlerin ve bu doğrultuda imanında ve ibadetinde sadakat ve samimiyet gösterenlerin karşılığı bu şekilde verilmektedir. Kanaatimizce kurban konusu bu âyetle sona ermektedir. Sonraki iki âyette ise Hz. İbrâhim’in diğer oğlu olan Hz. İshâk ile ilgili kısa bilgilendirmeler yer almaktadır.

v. Hz. İshâk’ın Müjdelenmesi

وَبَشَّرْنَاهُ بِاِسْحٰقَ نَبِيًّا مِنَ الصَّالِح۪ينَ وَبَارَكْنَا عَلَيْهِ وَعَلٰىٓ اِسْحٰقَ وَمِنْ ذُرِّيَّتِهِمَا مُحْسِنٌ وَظَالِمٌ لِنَفْسِه۪ مُب۪ينٌ “İyilerden bir peygamber olarak ona İshak’ı müjdelemiştik. Ona ve İshak’a bereketler vermiştik. Her ikisinin neslinden iyilik yapan da kendisine açıkça haksızlık eden de çıkacaktır.”

Buradaki وَبَشَّرْنَاهُ ve beşşernâhu fiili “ve ona müjdelemiştik”; بِاِسْحٰقَ bi ishâke kelimesi “İshâk’ı”; نَبِيًّا nebiyyen sözcüğü “peygamber olarak, nebi olarak”; مِنَ الصَّالِح۪ينَ mine’s-sâlihîne ifadesi “salihlerden”; وَبَارَكْنَا ve bâraknâ fiili “ve bereketlendirmiştik, bereket vermiştik”; عَلَيْهِ ‘aleyhi ifadesi “ona da”; وَعَلٰىٓ اِسْحٰقَ ve ‘alâ ishâka ifadesi “ve İshâk’a da”; وَمِنْ ذُرِّيَّتِهِمَا ve min zürriyetihimâ tamlaması “ve o ikisinin nesillerinden vardır”; مُحْسِن muhsinun kelimesi “muhsin, güzel iş yapan(lar)”; وَظَالِمٌ ve zâlimun sözcüğü “ve zalim olanlar da, haksızlık eden(ler) de”; لِنَفْسِه linefsihî tamlaması “onun nefsine, kendine”; مُب۪ين mübînun sözcüğü ise “apaçık” demektir.

Burada Yüce Allah’ın Hz. İbrâhim’e yönelik bir başka nimeti veya ödülü olan ikinci oğlu Hz. İshâk gündeme getirilmektedir.

1.وَبَشَّرْنَاهُ بِاِسْحٰقَ نَبِيًّا مِنَ الصَّالِح۪ينَ “İyilerden bir peygamber olarak ona İshak’ı müjdelemiştik.” Yüce Allah kurban rüyası olayından muhtemelen bir süre sonra Hz. İbrâhim’e bir çocuk daha ihsan edeceğini müjdelemişti. Hûd 11/69-71, Hıcr 15/53 ve Zâriyât 51/28-30’da da yer aldığı üzere bu çocuk “Hz. İshâk” idi. Hıcr 15/53’te müjde “Hz. İbrâhim”e, Hûd 11/71’de ise “Hz. Sâre”ye yönlendirilmektedir.

Hıcr 15/53 ve Zâriyât 51/28’de ğulâm-ı ‘alîm “bilgili bir çocuk” ifadesi geçmişken, burada ve Hûd 11/71’de اِسْحٰق ishâk isim zikredilmektedir. Ayrıca yorumunu yapmakta olduğumuz âyette bu çocuğun sâlihlerden bir nebî olacağı bildirilmektedir. Hz. İbrâhim henüz çocuğu yokken Yüce Allah’tan sâlihlerden bir çocuk istemişti; Yüce Allah da ona önce Hz. İsmail’i vermiş, onun kurban olayının ardından da yine salihlerden bir peygamber olacak Hz. İshâk’ı kendisine müjdelemiştir. Nitekim İbn Abbâs’tan bu noktada bir rivayet nakledilmektedir.(77)

Hz. İshak hakkında tanıtıcı tarihsel bilgileri İbrâhim 14/39’da vermiştik. Kıssası hakkında sadece yorumunu yapmakta olduğumuz bu iki âyette bilgi verildiği için söz konusu tarihsel malumatı burada da aktarmak istiyoruz.

- Hz. İshâk Kıssası

Hz. İshâk ile ilgili tarihi bilgiyi bir ansiklopedi maddesinden çok özet bir şekilde vermekle yetineceğiz.

“Hz. İbrâhim’in Sâre adlı eşinden oğlu olan İshâk Tevrat ve Kur’an’da adı geçen bir peygamberdir, yahudilerin İbrâhim’den sonra ikinci atasıdır ve yaklaşık olarak milâttan önce XIX-XVIII. yüzyıllarda yaşamıştır. İshak isminin Arapça sahak kökünden geldiği yolundaki görüş gerek klasik Arap dilcileri gerekse çağdaş araştırmacılarca reddedilmiş, kelimenin aslının İbrânîce olduğu belirtilmiştir. İbrânîce’de Yishak, Grekçe’de İsaak şeklindedir. İbrânîce aslının Arapça’ya baştaki “y” olmaksızın İshak olarak geçmesi hıristiyan menşeini düşündürmektedir.”

“Josef Horovitz’e göre İshak biçimi, Süryânî ve Filistin Hıristiyanlığı’nda da olduğu gibi İbrânîce’deki Yishak’a tekabül eder. Ancak Talmud’da İsak şeklinin mevcudiyeti, milâttan sonra IV. yüzyıl Babilonya yahudilerinde kelimenin bu şeklinin de kullanıldığını göstermektedir. Torrey ise Kitâb-ı Mukaddes’teki Yisrael, Yişmal, Yishak gibi kelimelerin Kur’an Arapçası’na “y”siz geçtiğini, bunun da Araplar’daki lehçe farklılığından kaynaklandığını ifade etmektedir.”

“İshak kelimesi İbrânîce’de “gülmek” anlamındaki sahak kökünden olup “O gülüyor” mânasına gelmektedir. Bir çocuğu olacağı müjdesini aldığında İbrâhim’in (Tekvîn, 17/17) veya Sâre’nin (18/12-15) gülmesiyle İshak adının verilmesi arasında bağlantı kurulmakta ve bu husus kelimenin bu anlama gelişinin bir açıklaması diye gösterilmekte, ancak bunlar halk etimolojisi ve yakıştırma olarak değerlendirilmektedir.”

“Kelime, genellikle kabul edildiğine göre Tanrı adı taşıyan bir ismin (Yishakel) kısaltılmış biçimidir. “El (Tanrı) güldü” veya “Tanrı (çocuğa) tebessüm etti” anlamına gelmektedir. “El’in gülmesi” ifadesine milâttan evvel XIV. yüzyıl öncesi Ken‘ân metinlerinde de rastlanmaktadır. İshak ismi, öznesi olan El’in düşmesiyle yapılmış şefkat ifade eden bir kelimedir. Ugarit metinleri “shk” fiilini yapan El’den bahsetmektedir. Kelime Ahd-i Atîk’te hem Yishak hem de Yitshak şeklinde geçmektedir.”

“Tevrat’ta nakledildiğine göre Hz. İbrâhim ve eşi Sâre’nin çocukları olmaz. İbrâhim’in bu duruma üzülmesi ve çocuk istemesi üzerine Rab ona çocuğunun olacağını ve zürriyetinin semanın yıldızları gibi çoğalacağını müjdeler (Tekvîn, 15/2-5). Ancak Sâre’nin yine de çocuğu olmayınca dönemin âdeti gereği câriyesi Hâcer’i kocasına verir ve İbrâhim’in Hâcer’den İsmâil adlı oğlu doğar (Tekvîn, 16/1-4; 15-16).”

“Daha sonra Hz. İbrâhim doksan dokuz, Sâre seksen dokuz yaşında iken Allah, Sâre’nin de bir çocuk doğuracağı müjdesini verir (Tekvîn, 17/1, 17). İbrâhim bunu duyunca yüz üstü düşer, güler ve kendi kendine, “Yüz yaşında olanın bir oğlu doğar mı? Ve doksan yaşında olan Sâre doğurur mu?” diye söylenir. Allah, Sâre’nin bir erkek çocuk doğuracağını bildirir, doğacak çocuğa İshak adının konmasını ister, onunla ve ondan sonra zürriyetiyle ahdini ebedî ahid olarak sabit kılacağını açıklar (Tekvîn, 17/17-19).”(78)

Kur’ân’da اِسْحٰقَ İshâk kelimesi 12 sûrede 17 kez yer almaktadır. 11 sûrede Hz. İshâk’ın sadece adı geçmektedir.(79) Sadece yorumunu yapmakta olduğumuz Sâffât 37/112-113’te kendisiyle ilgili çok kısa bir bilgiye verilmektedir.

Âyette yer alan Hz. İshâk’ın İsrailoğullarının atası olduğunu, babası, kardeşi, oğlu ve torunu peygamber olan bir kişiliği temsil ettiğini bu vesileyle söylemek durumundayız. Babası Hz. İbrâhim, kardeşi Hz. İsmail, oğlu Hz. Ya‘kûb, torunu ise Hz. Yûsuf’tu ve hepsi de peygamberdi.

2. وَبَارَكْنَا عَلَيْهِ وَعَلٰىٓ اِسْحٰقَ وَمِنْ ذُرِّيَّتِهِمَا مُحْسِنٌ وَظَالِمٌ لِنَفْسِه۪ مُب۪ينٌ “Ona ve İshak’a bereketler vermiştik. Her ikisinin neslinden iyilik yapan da kendisine açıkça haksızlık eden de çıkacaktır.” Bu âyette iki cümle üzerinden açıklamalar yapmak gerekmektedir.

a) وَبَارَكْنَا عَلَيْهِ وَعَلٰىٓ اِسْحٰقَ “Ona ve İshâk’a bereketler ihsan etmiştik.” Bu cümlede iki ihtimal söz konusudur:

ı. Âyette geçen عَلَيْهِ ‘aleyhi ifadesindeki zamirin Hz. İsmâil’e gitme ihtimali güçlüdür ki(80) kanaatimizce bu ihtimal diğerine göre daha doğrudur ve önceliklidir. Bu durumda maksat Hz. İbrâhim’in iki oğlunun da mübarek kılındığını, kendilerine çeşitli bereketler ihsan edildiğini ifade etmektir.

Devam eden cümlede yer alan مِنْ ذُرِّيَّتِهِمَا min zürriyyetihimâ ifadesi de Hz. İbrâhim ve Hz. İshâk’ın değil, Hz. İbrâhim’in iki çocuğu olan Hz. İsmail’in ve Hz. İshâk’ın zürriyetinden manasına alınmalıdır. Aksi takdirde, yani zamiri Hz. İbrâhim’e götürürsek bu defa onun zürriyetinden birisi de Hz. ishâk olduğu için “ikisinin zürriyetinden” demek anlamını büyük ölçüde kaybeder. Elbette zamirden maksat Hz. İsmail ise o zaman kurban edilme grişiminde bulunulan çocuğun Hz. İsmail olduğu da kesinleşimiş olur.

ıı. Âyette yer alan عَلَيْهِ ‘aleyhi ifadesindeki zamir Hz. İbrâhim’e de gidebilir.(81) Bu durumda Yüce Allah Hz. İbrâhim ile birlikte Hz. İshâk’a bereket içerikli olarak çeşitli ikramlarda bulunduğunu, onları mübarek kıldığını, kendilerine bereketler ihsan ettiğini beyan etmiş olur. Bu bağlamda her ikisinin de sonraki nesiller arasında isimlerinin hayırla yâd edildiğini, nesillerinden çok sayıda peygamberler gönderildiğini, mallarının ve çocuklarının çokluğunu söyleyebiliriz.

b) وَمِنْ ذُرِّيَّتِهِمَا مُحْسِنٌ وَظَالِمٌ لِنَفْسِه۪ مُب۪ينٌ “Her ikisinin neslinden muhsin (iyi, erdemli) kimse(ler) de, kendine açıkça zulmeden(ler de) çıkacak.” Yüce Allah Hz. İsmail’in ve Hz. İshâk’ın soyundan hem muhsinlerin hem de kendilerine açıkça haksızlık edenlerin çıkacağını haber vermektedir. Zürriyetlerinden gelen muhsinler bağlamaında Hz. Mûsâ’yı, Hz. Hârûn’u, Hz. Dâvûd’u, Hz. Süleyman’ı, Hz. İsa’yı,(82) Hz. Muhammed’i ve bütün bu peygamberlere tâbi olan itaatkâr müminleri sayabiliriz. Zalimler için de yine aynı nesiller içindeki inkarcıları, müşrikleri ve zalimleri söyleyebiliriz.

Bakara 2/124’te de geçtiği gibi, Yüce Allah Hz. İbrahim’in soyundan zalimler gelebileceğini beyan ederek, onlar için herhangi bir iyilik, ihsan sözü vermesinin mümkün olmadığını ifade etmiştir. Hem Bakara 2/124’te hem de yorumunu yapmakta olduğumuz âyette onların nesillerinden zalimler çıkacağının belirtilmesi günümüzde de Son Saat’a kadar da geçerliliğini sürdüren mucizevi bir bildirimdir.

Bu arada babalar veya atalar peygamber bile olsalar onların nesillerinden zalimlerin çıkabileceği, hatta hiçbir peygamberin kendi soyundan gelen zalim nesillere fayda veremeyeceği de burada zımnen yer almaktadır diyebiliriz. Ataların sâlih oluşu evladın da sâlih olacağı garantisi vermez. Bu nedenle, Hz. Nûh’un tufanda boğulan çocuğu gibi Hz. İbrâhim’in çocuklarının nesillerinden de zalimler çıkacağı bu şekilde beyan edilmiş olmaktadır.

Hz. İbrâhim, Hz. İshâk, Hz. Ya‘kûb soyundan geldikleri için kendilerini “üstün ve seçilmiş ırk” gören, peşinen kendilerini Yüce Allah’ın dünyada ve âhiretteki bütün ikramlarına mazhar kılınacaklarını sanan Yahudilere burada şiddetli ve esaslı bir cevap verildiğini söylemeliyiz. Bir peygamberin övülmesi onun soyundan gelenlerin de övülmesi manasına gelmez.

Buradan hareketle, soyu ile övünüp kendilerini diğer insanlardan ontolojik olarak hatırlı ve ayrıcalıklı görmenin ne kadar temelsiz bir inanç olduğu da kendiliğinden ortaya çıkmaktadır. Kişi tercih edemediği bir şeyle övünemeyeceği gibi, tercih etmediği bir şeyle de yerilemez. Müminlerden facirlerin, facirlerden de müminlerin yaratılabildiği bilinen bir gerçektir. Buna karşılık İblis’in yaratılışla ilgili kendini insanoğlundan üstün görmesinde de aynı problem kendini göstermiştir. Benzer üstünlük iddiaların hepsinin İblis kaynaklı olduğunu söylemekte yarar görmekteyiz.

Bu ifadelerle Sâffât sûresinde Hz. İbrâhim kıssası sona ermekte, diğer peygamberlerle ilgili yeni bir pasaj devreye sokulmaktadır.

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., III, 144-145; Taberî, age., XXIII, 69; Râzî, age., XXVI, 146. 2 - Nûr 24/19. 3 - En‘âm 6/65, 159; Hıcr 15/10; Meryem 19/69; Kasas 28/4, 15; Rûm 30/32; Sebe’ 34/54; Sâffât 37/83; Kamer 54/51. 4 - Zemahşerî, age., IV, 46.
  • Nûr 24/19 En‘âm 6/65 En‘âm 6/159 Hicr 15/10 Meryem 19/69 Kasas 28/4 Kasas 28/15 Rûm 30/32 Sebe' 34/54 Sâffât 37/83 Kamer 54/51
• 5 - Şu‘arâ’ 26/196. 6 - Şûrâ 42/13 7 - Necm 53/36-37; A‘lâ 87/18-19. 8 - En‘âm 6/90.
  • Şu‘arâ 26/196 Şûrâ 42/13 Necm 53/37 A‘lâ 87/19 En‘âm 6/90
• 9 - Zemahşerî, age., IV, 46; Râzî, age., XXVI, 146. 10 - Semerkandî, age., II, 584. 11 - Taberî, age., XIX, 87.
• 12 - Semerkandî, age., III, 145.
• 13 - Ahkâf 46/22. 14 - En‘âm 6/95; Mâide 5/75; Tevbe 9/30; Yûnus 10/34; ‘Ankebût 29/61; Rûm 30/55; Mü’min 40/63; Zuhruf 43/87; Zâriyât 51/9; Necm 53/53; Munâfikûn 63/4. 15 - A‘râf 7/117; Şu‘arâ’ 26/45. 16 - Tevbe 9/70; Hâkka 69/9. 17 - Nûr 24/11, 12; Şu‘arâ’ 26/222; Sâffât 37/86; Câsiye 45/7. 18 - Furkân 25/4; ‘Ankebût 29/17; Sebe’ 34/43; Sâffât 37/151; Ahkâf 46/11, 28. 19 - Semerkandî, age., III, 145; Taberî, age., XXIII, 70.
  • Ahkâf 46/22 En‘âm 6/95 Mâide 5/75 Tevbe 9/30 Yûnus 10/34 ‘Ankebût 29/61 Rûm 30/55 Mü'min 40/63 Zuhruf 43/87 Zâriyât 51/9 Necm 53/53 Münâfikûn 63/4 A‘râf 7/117 Şu‘arâ 26/45 Tevbe 9/70 Hâkka 69/9 Nûr 24/11 Nûr 24/12 Şu‘arâ 26/222 Sâffât 37/86 Câsiye 45/7 Furkân 25/4 ‘Ankebût 29/17 Sebe' 34/43 Sâffât 37/151 Ahkâf 46/11 Ahkâf 46/28
• 20 - Zemahşerî, age., IV, 46-47.
• 21 - Semerkandî, age., III, 145; Taberî, age., XXIII, 70.
• 22 - Semerkandî, age., III, 145; Taberî, age., XXIII, 70-71; ZemahşerÎ, age., IV, 47. 23 - Buhârî, Enbiyâ’, 8; Nikâh, 12; Müslim, Fedâil, 154; Ebû Dâvûd, Talâk, 16; Tirmizî, Tefsîr Sûre-i Enbiyâ’, 3; Ahmed b. Hanbel, II, 403.
• 24 - Kehf 19/6; Su’ârâ’ 26/3; Fâtır 35/8.
  • Meryem 19/6 Şu‘arâ 26/3 Fâtır 35/8
• 25 - Semerkandî, age., III, 145; Taberî, age., XXIII, 71. 26 - Râzî, age., XXVI, 147-148.
• 27 - Semerkandî, age., III, 145; Taberî, age., XXIII, 71. 28 - Esed, age., s. 916’da 32. not. 29 - Yûsuf 12/76. 30 - İslâmoğlu, age., s. 891’de 4. not.
  • Yûsuf 12/76
• 31 - Mustafa Öztürk, Meâl, s. 616’da 422. not. 32 - Kurtubî, el-Câmı‘ li Ahkâmi’l-Kur’ân, XV, 62. 33 - Semerkandî, age., III, 145.
• 34 - Zemahşerî, age., IV, 48.
• 35 - Semerkandî, age., III, 146; Taberî, age., XXIII, 73; Zemahşerî, age., IV, 48.
• 36 - Semerkandî, age., III, 146; Taberî, age., XXIII, 74; Zemahşerî, age., IV, 48.
• 37 - A‘râf 7/74; Hıcr 15/82; Şu‘arâ’ 26/149; Sâffât 37/95.
  • A‘râf 7/74 Hicr 15/82 Şu‘arâ 26/149 Sâffât 37/95
• 38 - Râzî, age., XXVI, 149. 39 - Semerkandî, age., III, 146.
• 40 - Zemahşerî, age., IV, 48-50.
• 41 - Taberî, age., XXIII, 75.
• 42 - Tevbe 9/109, 110; Nahl 16/26; Kehf 18/21; Sâffât 37/97; Saff 61/4. 43 - Bakara 2/119; Mâide 5/10, 86; Tevbe 9/113; Hacc 22/51; Şu‘arâ 26/91; Sâffât 37/23, 55, 64, 68, 97, 163; Mü’min 40/7; Dühân 44/47, 56; Tûr 52/18; Vâkı‘a 56/94; Hadîd 57/19; Hâkka 69/31; Müzzemmil 73/12; Nâzi‘ât 79/36, 39; Tekvîr 81/12; İnfitâr 82/14; Mutaffifûn 83/16.
  • Tevbe 9/109 Tevbe 9/110 Nahl 16/26 Kehf 18/21 Sâffât 37/97 Saff 61/4 Bakara 2/119 Mâide 5/10 Mâide 5/86 Tevbe 9/113 Hacc 22/51 Şu‘arâ 26/91 Sâffât 37/23 Sâffât 37/55 Sâffât 37/64 Sâffât 37/68 Sâffât 37/97 Sâffât 37/163 Mü'min 40/7 Duhân 44/47 Duhân 44/56 Tûr 52/18 Vâkı‘a 56/94 Hadîd 57/19 Hâkka 69/31 Müzzemmil 73/12 Nâzi‘ât 79/36 Nâzi‘ât 79/39 Tekvîr 81/12 İnfitâr 82/14 Mutaffifîn 83/16
• 44 - Bu yorumu ve açılımı Mustafa İslâmoğlu’na borçluyum. 45 - Zemahşerî, age., IV, 50.
• 46 - İslâmoğlu, age., s. 610’da 69. not.
• 47 - Taberî, age., XXIII, 76.
• 48 - Semerkandî, age., III, 147; Taberî, age., XXIII, 76.
• 49 - En‘âm 6/79. 50 - Râzî, age., XXVI, 151. 51 - Örnek için bk. Âl-i İmrân 3/38; En‘âm 6/84; Enbiyâ’ 21/72, 90; ‘Ankebût 29/27.
  • En‘âm 6/79 Âl-i İmrân 3/38 En‘âm 6/84 Enbiyâ 21/72 Enbiyâ 21/90 ‘Ankebût 29/27
• 52 - Âl-i İmrân 3/38. 53 - Meryem 19/5-6. 54 - Tevbe 9/114; Hûd 11/75. 55 - Semerkandî, age., III, 147; Taberî, age., XXIII, 76.
  • Âl-i İmrân 3/38 Meryem 19/6 Tevbe 9/114 Hûd 11/75
• 56 - Semerkandî, age., III, 147; Taberî, age., XXIII, 83-84. 57 - Bakara 2/136, 140; Âl-i İmrân 3/84; Nisâ’ 4/163.
  • Bakara 2/136 Bakara 2/140 Âl-i İmrân 3/84 Nisâ 4/163
• 58 - Râzî, age., XXVI, 154.
• 59 - Semerkandî, age., III, 147; Taberî, age., XXIII, 76-77; Râzî, age., XXVI, 154-155.
• 60 - Zemahşerî, age., IV, 51. 61 - Taberî, age., XXIII, 77.
• 62 - Zemahşerî, age., IV, 51.
• 63 - Râzî, age., XXVI, 153.
• 64 - Nûr 24/2.
  • Nûr 24/2
• 65 - En‘âm 6/151; İsrâ’ 17/33; Furkân 25/68.
  • En‘âm 6/151 İsrâ 17/33 Furkân 25/68
• 66 - Kâf 50/29.
  • Kâf 50/29
• 67 - Yûsuf 12/15.
  • Yûsuf 12/15
• 68 - Tâhâ 20/39-40; Kasas 28/7. 69 - Tâhâ 20/77; Şu‘arâ’ 26/52; Dühân 44/23.
  • Tâhâ 20/40 Kasas 28/7 Tâhâ 20/77 Şu‘arâ 26/52 Duhân 44/23
• 70 - Râzî, age., XXVI, 155.
• 71 - Buhârî, Tefsîru Sûre-i 31/2; İman, 37; Müslim, İman, 57; Ebû Dâvûd, Sünneh, 16; Tirmizî, İman, 4; İbn Mâce, Mukaddime, 9; Ahmed b. Hanbel, I, 27, 51, 53, 319; II, 107, 426; IV, 129, 164.
  • Lokmân 31/2
• 72 - Kitâb-ı Mukaddes, Tekvin, XXII, 13. 73 - Semerkandî, age., III, 149; Taberî, age., XXIII, 81, 86-87; Zemahşerî, age., IV, 56; Râzî, age., XXVI, 158. 74 - Esed, age., s. 918’de 43. not.
• 75 - İslâmoğlu, age., 859’da 40. not.
• 76 - Şu‘arâ’ 26/84.
  • Şu‘arâ 26/84
• 77 - Semerkandî, age., III, 150.
• 78 - Hz. İshâk ile ilgili geniş bilgi için bkz. Ömer Faruk Harman, “İshâk” mad., DİA, XXII, 519-521. 79 - Bakara 2/133, 136, 140; Âl-i İmrân 3/84; Nisâ’ 4/163; En‘âm 6/84; Hûd 11/71; Yûsuf 12/6, 38; İbrâhim 14/39; Meryem 19/49; Enbiyâ’ 21/72; ‘Ankebût 29/27; Sâd 38/45.
  • Bakara 2/133 Bakara 2/136 Bakara 2/140 Âl-i İmrân 3/84 Nisâ 4/163 En‘âm 6/84 Hûd 11/71 Yûsuf 12/6 Yûsuf 12/38 İbrâhîm 14/39 Meryem 19/49 Enbiyâ 21/72 ‘Ankebût 29/27 Sâd 38/45
• 80 - Yazır, age., VII, 445.
• 81 - Semerkandî, age., III, 150; Taberî, age., XXIII, 89; Zemahşerî, age., IV, 57. 82 - Semerkandî, age., III, 150.