Secde Suresi

Mekke’de risâletin 9. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 30 âyetten oluşan, adını 15. âyette geçen “secdeler halinde” anlamındaki سُجَّد sücced kelimesinden alan Secde sûresi, inişe göre 57, resmî sıralamada ise 32. sûredir.

Secde sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Lokmân sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Her iki sûre de mukatta‘a harfleriyle başlamaktadır. Her iki sûrenin temel konusu iman-inkâr karşıtlığıdır. Allah’ın âyetlerini yalanlayan veya onlarla alay edenlerin korkunç akıbeti her iki sûrede de gündeme getirilmektedir. Her iki sûrede de kâinat kitabının âyetlerine gönderme yapılmaktadır.

Secde sûresi, vahyin ilâhî kaynaklı oluşu, Hz. Peygamber’in vahyi kendiliğinden uydurmadığı, Nebî (as)’ın Mekkelileri uyarmak için görevlendirildiği, kâinatın yaratılışı hakkındaki temel sistemi, Yüce Allah’ın her şeyi hakkıyla bildiğini, insanoğlunun yaratılışının çamurdan başladığını ve bir süreç halinde gerçekleşmesinin devam ettiği, çeşitli donanımlara sahip kılındığı beyanına yer verilmektedir.

10. âyetten itibaren, ölüm meleği gelince herkesin Yüce Allah’a döndürüleceği, korkuları ve mahcubiyetleri nedeniyle cehennemliklerin mahşerde başlarının öne eğik olacağı, özür dileyecekleri, azgın insan ve cinlerin cehennemi dolduracağı beyan edilmektedir.

15. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın âyetlerine gerçek iman edenlerin derin bir boyun büküş içerisinde, secde ve tesbihler halinde bulundukları, geceleri yataklarından ayrıldıkları, korku ve ümit içerisinde dua ettikleri, infak ahlakını kuşandıkları ele alınmaktadır. Ayrıca hiçbir canın mahşerde kendisi için ne tür göz aydınlıklarının gizlendiğini bilemeyeceği, müminlerin kâfirlerle bir tutulamayacağı, müminlerin cennete, yoldan çıkanların ise cehenneme gireceği, inkarcıların gerçeğe geri dönmeleri için dünyada çeşitli şekillerde azaba uğratılacağı bildirilmektedir. 23. âyetten itibaren, Hz. Mûsâ’ya kitap verildiği, çeşitli önderlerin hidayete davet ettikleri, mahşerde insanlar arasında kesin hükmün verileceği, azgınların helak edildiği, yerlerinde yeller estiği beyan edilmektedir.

27. âyetten itibaren, yağmurun toprakta oluşturduğu değişim ve tarım ürünleri meydana getirmesi gibi konular ele alınmakta, sûrenin sonunda ise alaycılık edenlere mahşerdeki imanlarının fayda vermeyeceği, böylelerinden yüz çevirmenin gerekliliği ve akıbetlerinin beklenmesi mesajı ile sûre sona erdirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 23-30. âyetlerinde Hz. Mûsâ’ya kitap verdiğini, İsrailoğullarından birtakım önderler çıkardığını, ihtilafa düşenler hakkında hükmü kendisinin vereceğini beyan ettikten sonra, önceki helak edilenlerden ve yağmurun yağdırılıp tabiatın canlandırılmasından dersler çıkartılması gerektiğini ifade etmektedir. Sûrenin sonunda ise inkârcıların mahşeri alaya almalarının cevabı verilmekte ve hak ettikleri azabı beklemeleri gerektiği beyan edilmektedir.

a) Hz. Mûsâ ve İsrailoğullarının Durumu

Yüce Allah, sûrenin 23-25. âyetlerinde Hz. Mûsâ’ya Kitâb’ı verdiğini, Hz. Peygamber’in o kitaptaki gerçeklerle buluşacağından şüphe duymaması gerektiğini, o kitabı İsrailoğullarına rehber olsun diye gönderdiğini beyan etmektedir.

Ardından, sabretmelerinin ve âyetlere kesin inanmalarının karşılığında Yüce Allah’ın İsrailoğullarının içinden ilahi buyruk doğrultusunda insanlara doğru yola ulaşmaları için rehberlik eden birtakım önderler çıkardığı, buna rağmen hakikate itibar etmeyen bu insanlar arasında ihtilaf etmekte oldukları şeyler hakkında kıyamet günü mutlak surette hükmünü vereceği ifade edilmektedir.

ı. İlâhî Mesajların Rehberlik Özellikleri

وَلَقَدْ اٰتَيْنَا مُوسَى الْكِتَابَ فَلَا تَكُنْ ف۪ي مِرْيَةٍ مِنْ لِقَآئِه۪ وَجَعَلْنَاهُ هُدًى لِبَن۪يٓ اِسْرَآء۪يلَ “Yemin olsun ki biz Musa’ya da Kitabı vermiştik. Sen (de) ona kavuşacağından şüphe etme! Onu İsrailoğulları’na bir rehber kılmıştık.”

Âyetteki وَلَقَدْ اٰتَيْنَا ve lekad âteynâ fiili “yemin olsun ki vermiştik”; مُوسَى mûsâ kelimesi “Musa’ya”; الْكِتَاب el-kitâbe sözcüğü “Kitab’ı”; فَلَا تَكُنْ fe lâ tekün emri “sakın olma”; ف۪ي مِرْيَةٍ fî miryetin kelimesi “herhangi bir şüphede”; مِنْ لِقَآئِه۪ min likâihî ifadesi “onunla karşılaşmaktan, ona kavuşmaktan”; وَجَعَلْنَاهُ ve ce‘alnâhu fiili “ve onu yapmıştık, kılmıştık”; هُدًى hüdâ sözcüğü “hidayet rehberi”; لِبَن۪يٓ اِسْرَآء۪يلَ libenî isrâîle ifadesi ise “İsrailoğullarına” demektir.

Burada ilâhi mesajların kaynak ve ruh birlikteliği ile risalet görevinin benzer tecrübeler içerdiği gündeme getirilmektedir.

1.وَلَقَدْ اٰتَيْنَا مُوسَى الْكِتَابَ “Yemin olsun ki biz Musa’ya da Kitabı vermiştik.” Yüce Allah sûrenin başında zikrettiği konuya yeniden dönmekte, Hz. Peygamber’e yönlendirdiği mesajın kaynağının Hz. Mûsâ’ya verilenle aynı olduğunu ortaya koymaktadır.

Burada Hz. Mûsâ’nın hatırlatılmasının muhtemel sebebi, vahyin indirildiği ortamda en iyi bilinen peygamberin Hz. Mûsâ olması ve Hz. Peygamber’in çevresinde Hz. Mûsâ’ya tâbi olanların bulunmasıdır. Ona verilen vahiy ile Hz. Peygamber’e verilen vahiy kaynak olarak aynı olduğu gibi içerik olarak da büyük benzerlikler içermektedir.

Âyette veya surede Hz. İsâ’nın zikredilmemesinin muhtemel sebebi ise Yahûdilerin Hz. İsâ’yı peygamber kabul etmemeleri, buna karşılık Yahudiler gibi Hıristiyanların da Hz. Mûsâ’nın risaletini benimsemeleridir. Böylece Hz. Mûsâ’nın hatırlatılması çok daha fazla insanın ortak kabulünü sağlamaya yönelik olmuştur.

Hz. Mûsâ ve İsrailoğullarının hatırlatılmasının bir başka sebebi de şu olabilir: Nüzul bakımından bu sûrenin hemen öncesinde indirildiğini kabul ettiğimiz A‘râf 7/103-171. âyetlerinde Hz. Mûsâ’dan ve İsrailoğullarından söz edilmektedir. Bu nedenle, iki sûre arasında konu birlikteliğinin ve konu devamlılığının sağlanması da burada gözetilmek istenmiş olabilir.

Nihayet Secde sûresinde böyle bir peygamber ve ümmetinin hatırlatılmasının temel sebebi ve söylenmek istenen muhtemelen sebep şudur: Ahkâf 46/9’da da geçtiği gibi Hz. Peygamber türedi bir peygamber değildir; yani ilk defa peygamberlikle o buluşturulmamıştır; o, peygamberler zincirinin son halkasıdır. Nitekim o coğrafyada gayet iyi bilinen ve taraftarı da bulunan bir peygamber olarak Hz. Mûsâ tercih edilmiştir.

2. فَلَا تَكُنْ ف۪ي مِرْيَةٍ مِنْ لِقَآئِه۪ “Sen (de) ona kavuşacağından şüphe etme!” Bazı müfessirlerimiz buradaki karşılaşmayı Hz. Peygamber’in Hz. Mûsâ ile Mirac’da karşılaşması olarak yorumlamış olsa da(1) bunun Kur’ân’dan herhangi bir delili yoktur.

Kur’ân’da beş kez(2) geçen مِرْيَة miryeh kelimesi “şüphe”, “kuşku”, “tereddüt”, “bocalama” gibi anlamlara gelmektedir. Bu kelime “mutlak şüphe” anlamındaki şekk ve “gerçeğe ulaştırmayan bilgiye dayalı ‘ya doğruysa’ endişesi taşıyan kuşku” manasındaki raybden farklı olarak, “birbirine karşıt iki şey arasında gidip gelmeyi, bocalama ve tereddüt durumunu” ifade etmektedir.(3) Yüce Allah Hz. Peygamber’in vahyin kaynağı ve benzer konularda hiçbir şekilde şüphe içinde olmaması gerektiğini ona emretmektedir.

Burada çeşitli yorum ve anlam ihtimalleri söz konusudur.

“Sakın Mûsâ’nın Kitâb’a kavuşması, Kitâb’ı alması hakkında şüphe içinde olma!”

“Sakın onunla, yani Mûsâ ile karşılacağından şüpheye düşme!”

“Sakın sen ona yani Kitâb’a kavuşacağından şüpheye düşme.”(4)

“Sakın sana ilettiğimiz vahiyde aynı hakikat ile karşılaşacağından kuşkuya düşme!”(5)

“Sakın onunla (aynı ortak paydada) buluşacağından asla tereddüdün olmasın!”(6)

Bütün bu anlam ihtimallerinin buluştuğu ortak nokta kanaatimizce şudur: Hz. Muhammed de Hz. Mûsâ’nın muhatapları tarafından karşılaştığı engellerle karşılaşacak, sıkıntıları vahiy sayesinde aşıp sonunda tıpkı Hz. Mûsâ gibi zafere ulaşacaktır. Vahyin kaynağından hiç kimsenin hiçbir şekilde şüpheye kapılmaması gerektiği noktasında Hûd 11/17 ve Fussılet 41/53’te dikkat çekilen husus ile buradaki vurgu aslında aynı mesajda buluşmaktadır.

3. وَجَعَلْنَاهُ هُدًى لِبَن۪يٓ اِسْرَآء۪يلَ “Onu İsrailoğulları’na bir rehber kılmıştık.” Yüce Allah Hz. Mûsâ’ya verdiği el-Kitâb’ı ve elbette bütünüyle Tevrât’ı İsrailoğullarına bir rehber kıldığını beyan etmekte, bu arada Hz. Peygamber’e indirdiği Furkân olan Kur’ân’ın da bütün insanlığa rehber olduğunu ilan etmek istemektedir. İlâhi rehberliklerde ruh birlikteliği bulunduğu için el-Kitâb’ın muhtevası ne ise büyük oranda aynı mesajlar Kur’ân’da da bulunmaktadır.

ıı. Önder Olmanın İki Vazgeçilmez Özelliği

وَجَعَلْنَا مِنْهُمْ اَئِمَّةً يَهْدُونَ بِاَمْرِنَا لَمَّا صَبَرُوا وَكَانُوا بِاٰيَاتِنَا يُوقِنُونَ “Sabrettikleri ve ayetlerimize kesin bir şekilde inandıkları zaman onların içinden, emrimizle doğru yola ulaştıran önderler çıkarmıştık.”

Âyetteki وَجَعَلْنَا ve ce‘alnâ fiili “ve yapmıştık, kılmıştık”; مِنْهُمْ minhum ifadesi “onlardan”; اَئِمَّة eimmeten sözcüğü “önderler”; يَهْدُونَ yehdûne fiili “doğru yola iletmekteler(di), rehberlik yapmaktalar(dı)”; بِاَمْرِنَا biemrinâ ifadesi “bizim buyruğumuzla”; لَمَّا صَبَرُوا lemmâ saberû ifadesi “sabrettikleri zaman”; وَكَانُوا ve kânû fiili “onlar (şöyle) idiler”; بِاٰيَاتِنَا biâyâtinâ tamlaması “bizim ayetlerimize”; يُوقِنُونَ yûkınûne fiili ise “kesin inanıyorlar(dı)” demektir.

Burada İsrailoğullarından önderlerin bulunduğu ve onların çok önemli iki sıfatı gündeme getirilmektedir.

1. وَجَعَلْنَا مِنْهُمْ اَئِمَّةً يَهْدُونَ بِاَمْرِنَا “Onların içinden, emrimizle doğru yola ulaştıran önderler çıkarmıştık.” Bu cümlenin bir benzeri bazı peygamberler için Enbiyâ’ 21/73’te geçmekte, onların “peygamber” kılındıkları bildirilmektedir. Burada ise konu diğer bazı insanlarla ilgilidir.

Kur’ân’da pek çok âyette geçen اِمَام imâm ve bunun çoğulu olan اَئِمَّة eimmeh kelimeleri farklı manalarda kullanılmaktadır. Kur’ân’da imâm ve eimmeh kelimeleri “önde olmak, önder olmak” manasında “semboller, ibretler”,(7) “amel defteri veya Levh-ı Mahfûz”,(8) “ilâhi mesajlar”,(9) “önde olanlar, önderler”(10) ve “peygamberler”(11) için de kullanılmaktadır. Bu bağlamda peygamberlerin imâm “önder” veya eimmeh “imamlar” kılınmaları onların ümmetlerine “önderler” olması manasına gelmektedir.

Bu âyet Yüce Allah’ın Kasas 28/5’te İsrailoğullarına yönelik vaadinin gerçekleştirilmiş olduğunun delilidir. Yüce Allah Kasas 28/5. âyet doğrultusunda İsrailoğullarından “önderler” çıktığını haber vermekte, kendi buyruğu doğrultusunda insanlara rehberlik ettiklerini bildirmektedir.

Anlaşılan o ki İsrailoğulları içinde Hz. Mûsâ’yı ve kardeşi Hz. Hârûn’u bunaltan çoğunluğun aksine, A‘râf 7/159’da da beyan edildiği gibi “Hz. Mûsâ’nın kavminden Hakk’ı ilke edinen ve onunla âdil davranan bir topluluk vardı.” Âl-i İmrân 3/75 ve 113-115’te de belirtildiği gibi, toptan hareket edip bir milleti bütünüyle sapkınlıkla nitelendirmek doğru bir metot değildir.

İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de aynı konuya dikkat çekilmekte, İsrailoğullarının içinden önderler çıktığı haber verilmektedir. Onların yaptığı önderlik Yüce Allah’ın emri ve insanlığa yönelttiği mesajlar doğrultusunda gerçekleşmekteydi. Bu tür önderler sadece bir döneme ve bir millete ait değildi. Söylenmek istenen husus, bu son ümmet içerisinde de bu tür önderlerin çıkmasının gerekliliğini ve Yüce Allah’ın vahyi doğrultusunda bu rehberliğin yapılmasının zorunlu olduğunu muhataplara öğretmektir.

2. لَمَّا صَبَرُوا وَكَانُوا بِاٰيَاتِنَا يُوقِنُونَ “Sabrettikleri ve ayetlerimize kesin bir şekilde inandıkları zaman.” Bu ifadede bulunan لَمَّا lemmâ edatının İbn Mes‘ûn’un kıraatine göre “sebebiyle” manasında bimâ manasında olduğu ifade edilmektedir.(12) Yüce Allah İsrailoğulları içinden çıkan önderlerin iki sıfatını gündeme getirerek “onların sabır gösterdiklerini” ve “Allah’ın âyetlerine gönülden ve şüphe içermeyecek şekilde inanıp güvendiklerini” beyan etmektedir.

a) Kur’ân’da zikredilen sabır, zillet ve meskenet içinde duruma razı gelip böyun bükmek değildir; aksine sabır, inanılan değerler uğrunda azim ve kararlılık göstermektir. Buradan hareketle, bu son ümmet içinde de bu tür yiğitlerin çıkabilmesi için karşılaşacakları sıkıntılara karşı sabırlı, kararlı, ısrarcı, dirençli ve istikrarlı bir duruş ortaya koymalarının gerekliliği üzerinde durulmaktadır.

b) Secde 32/12. âyette de açıkladığımız üzere, “Yüce Allah’ın âyetlerine şeksiz şüphesiz, tam bir kesinlik içerisinde, gönülden, hiçbir tereddüt içermeyecek şekilde iman edip güvenmek” bu önderlerin ikinci sıfatı olarak zikredilmektedir. Secde 32/12’de de geçtiği üzere, Kur’ân’da muttakîlerin özellikleri sayılırken en önemli hususlardan birisi de onların îkân denen bu tür “sağlam bir inanca sahip olmaları” gerektiğidir.(13)

İşte Yüce Allah toplumlar için önderlik yapacak kişilerin hem sıkıntılara karşı sabırlı, metanetli ve kararlı olmaları gerektiğini, hem de ilâhî mesajların tamamına gönülden iman etmelerinin zorunlu olduğunu beyan etmektedir. Önderlik doğuştan getirilen bir görev değil, kişilerin kendi kararlılıklarının sonucu elde edilen önemli bir meziyettir. Bu görevler vehbî değil kesbîdir; çünkü âyetteki kullanım bu görevin bir “sonuç” olduğunu göstermektedir; “sebeb”i ise sabır ve güçlü imandır.

ııı. Mahşerdeki Yargılama

اِنَّ رَبَّكَ هُوَ يَفْصِلُ بَيْنَهُمْ يَوْمَ الْقِيٰمَةِ ف۪يمَا كَانُوا ف۪يهِ يَخْتَلِفُونَ “Şüphesiz ki Rabbin anlaşmazlığa düştükleri şeyler hakkında kıyamet günü aralarında hükmedecektir.”

Âyetteki اِنَّ رَبَّكَ inne rabbeke tamlaması “muhakkak ki senin Rabbin”; هُوَ huve zamiri “O”; يَفْصِلُ yafsılu fiili “hükmedecektir”; بَيْنَهُمْ beynehüm ifadesi “onların arasında”; يَوْمَ الْقِيٰمَة yevme’l-kıyâmeti “kıyamet günü”; ف۪يمَا كَانُوا fî mâ kânû ifadesi “(şöyle) oldukları şeyde”; ف۪يهِ fîhi ifadesi “hakkında”; يَخْتَلِفُونَ yahtelifûne fiili ise “ihtilaf etmekte (oldukları şeylerde)” demektir.

Burada insanlar arasındaki ihtilaflar konusunda mahşerde yaşanacak ilâhî hüküm verme işlemi gündeme getirilmektedir.

1. Yüce Allah bu âyette insanların dünyada ihtilafa düştükleri “din işleri”, “öldükten sonra diriltilme”, “sevap”, “azap” gibi dini konulardaki hak ve iptal ehlinin kim olduğu hakkında Kıyamet günü hüküm vereceğini bildirmektedir.(14)

Bu cümlenin mesajına benzer ifadeler yahkümü, yakdî ve yefsılü fiilleri kullanılarak Kur’ân’da pek çok âyette yer almaktadır.(15) Buna göre hak ehlinin cennete, bâtıl ehlinin de ateşe gireceği şekilde aralarında ayırıcı bir şekilde hüküm verecektir.

İnsanlar mahşerde yedi aşama yaşayacaktır. Bunlar “diriltilme”, “toplanma”, “Allah’a sunulma”, “bilgilendirilme”, “sorgulanma/yargılanma”, “değerlendirilme” ve “cennete veya cehenneme sevk edilme” aşamalarıdır. İşte bunların arasında yer alan “yargılanma”nın içerisinde Yüce Allah’ın “hüküm vermesi”, “kadası”, “fethi” ve “emri”nden ayrı olarak bir de “faslı” vardır.

2. Bu konuda “Kur’ân-ı Kerîm’e Göre Yedi Aşamada Âhiret” adlı eserimizden ilgili kısmı burada aktarmak istiyoruz:

“Âhirette gerçekleştirilecek değerlendirilme/hüküm verme işlemi hakkında Yüce Allah’ın Kur’ân’da kullandığı kelimelerden biri de يَفْصِلُ yefsılü fiilidir. Fasl, “iki şeyden birini diğerinden ayırmak, hakkı bâtıldan ayırmak ve bu işin yapıldığı günün adı” anlamlarına gelmektedir.(16) İşte bu anlamlardan da esinlenerek, âhiretteki faslın, insanlar hakkındaki hükmün verilmesiyle değerlendirme aşamasında insanların birbirlerinden ayrılacağı veya hükmün ayrıntılı olarak fasl edileceği ifade edilmiş olmaktadır. Bu anlamıyla ilgili kelime Kur’ân’da şu âyetlerde geçmektedir:

a) اِنَّ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَالَّذ۪ينَ هَادُوا وَالصَّابِـ۪ٔينَ وَالنَّصَارٰى وَالْمَجُوسَ وَالَّذ۪ينَ اَشْرَكُوا اِنَّ اللّٰهَ يَفْصِلُ بَيْنَهُمْ يَوْمَ الْقِيٰمَةِ اِنَّ اللّٰهَ عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ شَه۪يدٌ “İman edenler, Yahudi olanlar, Sâbiîler, Hıristiyanlar, Mecûsîler ve müşrik olanlara gelince, muhakkak ki Allah, bunlar arasında kıyâmet gününde (ayrı ayrı) hükmünü verir. Çünkü Yüce Allah her şeye hakkıyla şahittir.”(17)

Bu âyette inanç grupları hakkında bilgi verilirken, özellikle kıyâmet günü onların arasında Yüce Allah’ın hüküm vereceği bildirilmektedir. Bu âyetten maksadın, sadece gruplar arasında bir ayrıştırmanın yapılması değil, bu grupları oluşturan fertlerin de ayırıma tabi tutulacağı gerçeğidir.

b) اِنَّ رَبَّكَ هُوَ يَفْصِلُ بَيْنَهُمْ يَوْمَ الْقِيٰمَةِ ف۪يمَا كَانُوا ف۪يهِ يَخْتَلِفُونَ “Muhakkak ki Rabbin, ihtilâf etmekte oldukları şeyler hakkında kıyâmet günü onların aralarında hükmedecektir.”(18)

Bu âyet, İsrailoğullarından söz eden bir bölümün sonrasında yer almaktadır. Tıpkı bir önceki âyette olduğu gibi hüküm yerinin âhiret olduğu burada açıkça vurgulanmaktadır.

c) وَقَالُوا يَا وَيْلَنَا هٰذَا يَوْمُ الدّ۪ينِ هٰذَا يَوْمُ الْفَصْلِ الَّذ۪ي كُنْتُمْ بِه۪ تُكَذِّبُونَ۟ “(Durumu gören kâfirler), ‘Âh, yazıklar olsun bize! Bu ceza günüdür’ derler. (Bunun üzerine kendilerine), ‘İşte bu, yalanlamış olduğunuz hüküm günüdür’ (denilecektir).”(19)

Mealden de anlaşılacağı üzere, Yüce Allah, bu âyet grubunda kâfirlerin hesap günündeki feryatlarını ifade ettikten sonra, “din günü”nün dünyadayken insanların yalanladıkları “hüküm günü” olduğunu zikretmekte, sûrenin devam eden âyetlerinde “zâlimlerin, yoldaşlarının ve Yüce Allah’tan başka taptıklarının toplatılıp kendilerine cehennem yolunun gösterileceği”ni belirtmekte, yakalanmalarının da “sorgulanma” nedenine bağlandığını ifade etmektedir.(20) Buradaki en ince noktalardan biri, insanların cehennemlik bile olsalar yargılanmadan cehenneme atılmayacakları, sadece kendilerine cehennem yolunun gösterileceğinin ifade edilmesidir.

Durum böyle olunca, âhirette suçlulara cehennem gösterilmesine rağmen yargılama olmadan oraya atılmak gerçekleşmeyecektir. Buna göre söz konusu kişilerin Yüce Allah tarafından yargılanmadan önce, meselâ kabirde bedensel olarak cehenneme atılma iddiası Kur’ân’daki bu yargılama ilkelerinden ne kadar yoksun bir yaklaşım olduğunu açıkça ortaya koymaktadır.

d) اِنَّ يَوْمَ الْفَصْلِ م۪يقَاتُهُمْ اَجْمَع۪ينَۙ يَوْمَ لَا يُغْن۪ي مَوْلًى عَنْ مَوْلًى شَيْـًٔا وَلَا هُمْ يُنْصَرُونَۙ اِلَّا مَنْ رَحِمَ اللّٰهُ “Şüphesiz (hakkı bâtıldan ayıran) hüküm günü, hepsinin bir arada buluşacağı gündür. O gün, Allah’ın merhamet ettikleri hariç, hiçbir dostun hiçbir dosta hiçbir faydası olmaz, kendilerine yardım da edilmez.”(21)

Burada sözü edilen hüküm günü, insanların hepsinin toplandığı, Yüce Allah’ın merhamet ettikleri hariç hiçbir dostun diğerine yarar sağlayamayacağı gündür. İnsanlar toplandıktan sonra aralarında hüküm verileceğinin belirtilmesi, yargıyı cezadan önce gerçekleştirme usulünün bir gereğidir. Zaten bu sûrenin devam eden âyetlerinde, âhirette hüküm verildikten sonra, cezayı hak eden insanların cezalandırılacağından söz edilmektedir.(22) Özellikle yargılanmadan önce kabirde cehennem ateşinin gerçekleşeceği iddiası bu âyetlerle de uyum halinde değildir.

e) لَنْ تَنْفَعَكُمْ اَرْحَامُكُمْ وَلَآ اَوْلَادُكُمْ يَوْمَ الْقِيٰمَةِ يَفْصِلُ بَيْنَكُمْ وَاللّٰهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَص۪يرٌ “Kıyâmet günü yakınlarınız ve çocuklarınız size fayda vermezler. Çünkü Allah aranızı ayırır. Allah, yaptıklarınızı görendir.”(23)

Bu âyetteki değerlendirme/hüküm gününün kıyâmet sonrasında, yani âhirette olacağı, orada insanlara yakınlarının da çocuklarının da yararının dokunmayacağı çok açık bir şekilde ortaya konulmaktadır. Hüküm kıyâmetten sonradır; ondan önce bunun gerçekleşeceğine dair herhangi bir işaret Kur’ân’da bulunmamaktadır.

f) اِنَّمَا تُوعَدُونَ لَوَاقِعٌ فَاِذَا النُّجُومُ طُمِسَتْ وَاِذَا السَّمَآءُ فُرِجَتْ وَاِذَا الْجِبَالُ نُسِفَتْ وَاِذَا الرُّسُلُ اُقِّتَتْ لِاَيِّ يَوْمٍ اُجِّلَتْ لِيَوْمِ الْفَصْلِ وَمَآ اَدْرٰيكَ مَا يَوْمُ الْفَصْلِ وَيْلٌ يَوْمَئِذٍ لِلْمُكَذِّب۪ينَ “Bilin ki size vadolunan şey gerçekleşecek! Yıldızların ışığı söndürüldüğü, gök kubbe yarıldığı, dağlar ufalanıp savrulduğu, peygamberlerin (ümmetleri hakkında şahitlik) vakti tayin edildiği zaman (artık kıyâmet kopmuştur). (Bu alâmetler) hangi vakte ertelenmiştir? Ayırım (hüküm) gününe. Ayırım (hüküm) gününün ne olduğunu sen nereden bileceksin! O gün, (Peygamber’i ve âhireti) yalan sayanların vay haline!”(24)

Mürselât 77/38. âyetinde de âhiretten, “hüküm günü/ayırım günü” diye bahsedilmektedir. Bu âyetler grubunda, kıyâmet olayının kesinlikle gerçekleşeceği, bunun çeşitli görüntülerinin bulunduğu belirtildikten sonra, peygamberlerin ümmetleri hakkındaki şahitlik görevlerinin hüküm gününe ertelendiği bildirilmektedir. Hâlbuki kabir sorgulamasını kabul edenler, Yüce Allah’ın mahşere ertelediğini söylediği bu şahitliği kabirde başlatarak ya da kabirde şahitlik kurumunu hiç hesaba katmayarak âyetlere aykırı bir görüş ileri sürmektedirler.

g) Bu arada Şûrâ 32/21’de yer alan, وَلَوْلَا كَلِمَةُ الْفَصْلِ لَقُضِيَ بَيْنَهُمْ “Eğer erteleme sözü olmasaydı, derhal aralarında hüküm verilirdi” ifadesi, hüküm gününün aslında âhiret sürecine ertelendiğini göstermektedir. Durum böyle olunca, Yüce Allah’ın ertelediği bir işlemi O’ndan başkasının öne alması anlamına gelebilecek bir kabulün ne kadar sağlıksız olduğu gözden kaçırılmamalıdır.

Âhirette insanların, amellerine göre ayrılacağından söz eden âyetler içerisinde inananlarla inanmayanların birbirinden ayrılacağını ifade eden âyet ise Rûm sûresindedir:

وَيَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ يَوْمَئِذٍ يَتَفَرَّقُونَ “Kıyâmet kopacağı gün, işte o gün (müminlerle inkârcılar) birbirlerinden ayrılacaklardır.”(25) Bu âyette fasl kelimesi değil, aynı anlama gelebilecek يَتَفَرَّقُونَ yeteferrakûne “(birbirlerinden) ayrılacaklar” fiili kullanılmıştır. Buradaki ayrılma, hükmün sonucunda gerçekleşeceği için, söz konusu işlemi kıyâmet sonrasında görmenin daha doğru olduğu açıkça ortadadır.

Ayrıca Yâsîn sûresindeki وَامْتَازُوا الْيَوْمَ اَيُّهَا الْمُجْرِمُونَ “Ey suçlular! Bugün bir tarafa ayrılın!”(26) âyeti de bu ayrılma işleminin bir başka ifadesini oluşturmaktadır.(27)

b) İnsanlık ve Tabiat Kitabından İki Başlık

Yüce Allah, sûrenin 26-27. âyetlerinde insanların yurtlarında dolaştıkları önceki nesillerin helak edilmelerinin yol gösterici olduğunu, bunlarda nice ibretler bulunduğunu, hakikate kulak vermek gerektiğini beyan etmektedir.

Ardından, sözü kâinat kitabına getirilmekte ve bu kitabın âyetlerinden birisi olan yağmurun otsuz ve kuru bir toprağa sevkedildiği, sonuçta hayvanların ve insanların yiyebileceği bitkilerin bitirildiği, bu gerçeklerle ilgilenmenin ve hakikati görmenin zorunlu olduğu muhatapları bilinçlendirmek için ifade edilmek istenmektedir.

ı. Helak Edilenlerden İbret Alınması

اَوَلَمْ يَهْدِ لَهُمْ كَمْ اَهْلَكْنَا مِنْ قَبْلِهِمْ مِنَ الْقُرُونِ يَمْشُونَ ف۪ي مَسَاكِنِهِمْ اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ لَاٰيَاتٍ اَفَلَا يَسْمَعُونَ “Yurtlarında dolaştıkları kendilerinden önceki nice nesli helak etmiş olmamız onlara (sonrakilere) yol göstermedi mi? Bunlarda elbette dersler vardır. (Gerçeği) dinlemezler mi?”

Âyetteki اَوَلَمْ يَهْدِ evelem yehdi sorusu “yol göstermedi mi, rehberlik yapmadı mı”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlara”; كَمْ kem edatı “nice”; اَهْلَكْنَا ehleknâ fiili “helak etmiştik”; مِنْ قَبْلِهِمْ min kablihim ifadesi “onlardan önce”; مِنَ الْقُرُونِ mine’l-kurûni ifadesi “nesillerden”; يَمْشُونَ yemşûne fiili “yürümektedirler, gezip dolaşmaktalar”;ف۪ي مَسَاكِنِهِمْ fî mesâkinihim ifadesi “onların yurtlarında, meskenlerinde”; اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ inne fî zâlike ifadesi “muhakkak ki bunda vardır”; لَاٰيَاتٍ leâyâtin sözcüğü “nice âyetler”; اَفَلَا يَسْمَعُونَ efelâ yesme‘ûne sorusu ise “kulak vermeyecekler mi, gerçekleri işitmeyecekler mi” demektir.

Burada eski milletlerin helakinin insanlara rehberlik etmesi noktasındaki bilgiler gündeme getirilmektedir.

Tâhâ 20/128’de de açıkladığımız üzere, bu âyette Yüce Allah geçmiş nesillerin helak edilmesinin vahyin indiriliş döneminde ve sonrasında yaşayanlar için neden yol gösterici olmadığını sormakta, ifadenin içeriğinden hareketle mesaj olarak bunun yol gösterici olması gerektiğini ifade etmek istemektedir.

1. اَوَلَمْ يَهْدِ لَهُمْ كَمْ اَهْلَكْنَا مِنْ قَبْلِهِمْ مِنَ الْقُرُونِ يَمْشُونَ ف۪ي مَسَاكِنِهِمْ “Yurtlarında dolaştıkları kendilerinden önceki nice nesli helak etmiş olmamız onlara (sonrakilere) yol göstermedi mi?” Yüce Allah bu cümlede genelde helak edilen milletlere, özelde de İsrailoğullarının akıbetine dikkat çekmektedir. İnsanların neden helak edildikleri üzerinde kafa yorulması gerektiği beyan edilirken, uzak tarihten değil de vahyin indirildiği döneme yakın sayılabilecek bir örnekten yola çıkılmaktadır.

Buna göre Mısır ve Kuzey Arabistan bölgesinde geçen olayları Mekkelilerin bilmemesi, şu veya bu şekilde duymamış olmaları mümkün değildir. Nitekim Kureyşliler Şam’a doğru gidip ticaret yapıyorlar, ‘Âd, Semûd gibi çeşitli kavimlerin yurtlarına uğruyorlardı. “Meskenlerinde dolaşıyorlar” ifadesinde verilmek istenen mesaj da bu olsa gerektir.

Onlara şöyle söylenmek istenmektedir: Hayat hikâyeleri hakkında bilginiz olan, akıbetlerini az çok bildiğiniz bu ve benzer insan hikâyelerinden dersler çıkarmak kıssaların ana hedefidir.(28)

Kıssalarda ibretler ve tefekkür noktaları bulunduğu çeşitli âyetlerle sabittir.(29) Âyette dikkat çekilen nokta “kıssaların insanlara hidâyet etmesi, yani yol göstermesi ve rehberlik etmesi” olduğu için, konunun bu açıdan değerlendirilmesinde büyük faydalar vardır. Esasında âlimlerimiz buradaki يَهْدِ yehdi fiiline “açıklamak”, “ortaya çıkmak”, “yol göstermek” manası vermekle bu noktaya işaret etmişlerdir.(30)

Her bir kıssanın nice nice mesajı ve dersi olmasına rağmen, insanların o bilgilere itibar etmemesi kınanmaktadır. Kıssalar insanlık tarihinin özetidir. Buradan hareketle, insanlar kendilerine yol haritası belirlemeli, hakikat yolunu takip etmelidirler. Eski milletlerin helak edilme sebebi, indirilen vahiylere ve risalet öğretilerine itibar etmemeleriydi.

İşte bu son ilâhî bilgilendirmelere de itibar etmezlerse artık öncekiler gibi bir akıbeti yaşamaları kaçınılmaz olacaktır. Ya dar ve sıkıntılı bir hayat yaşayacaklar ve mahşerde kör olarak diriltileceklerdir; ya da vahye itibar edip öbür âlemde ödüllerle buluşturulacaklardır.

2. اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ لَاٰيَاتٍ اَفَلَا يَسْمَعُونَ “Bunlarda elbette dersler vardır. (Gerçeği) dinlemezler mi?” Yüce Allah bütün önceki nesillerin hem helakinde, hem de kıssaların anlatımında nice dersler olduğunu beyan etmekte, ayrıca hakikati işitmemelerini kınamaktadır. Kur’ân kıssalarında mutlaka ibretler vardır; çünkü bunlarda muhatapların durumuna ve bakışına göre herkesin alabileceği nice dersler ve elbette ibretler vardır.

ıı. Yağmurun Bitki Yetiştirmedeki Etkiniliği

اَوَلَمْ يَرَوْا اَنَّا نَسُوقُ الْمَآءَ اِلَى الْاَرْضِ الْجُرُزِ فَنُخْرِجُ بِه۪ زَرْعًا تَاْكُلُ مِنْهُ اَنْعَامُهُمْ وَاَنْفُسُهُمْ اَفَلَا يُبْصِرُونَ “Kupkuru yerlere suyu ulaştırdığımızı, onunla hayvanlarının ve kendilerinin yemekte oldukları ekini çıkarmakta olduğumuzu da mı düşünmediler? (Gerçeği) görmezler mi?”

Âyetteki اَوَلَمْ يَرَوْا evelem yeravv fiili “düşünmediler mi, hiç mi düşünmediler”;اَنَّا ennâ ifadesi “muhakkak ki biz”; نَسُوقُ nesûku fiili “ulaştırmaktayız, sevketmekteyiz”; الْمَآء el-mâe kelimesi “suyu, yağmuru”; اِلَى الْاَرْضِ ile’l-ardı sözcüğü “(şöyle) yeryüzüne, toprağa, araziye”; الْجُرُزِ el-curûzi kelimesi “kupkuru”; فَنُخْرِجُ fe nuhricu fiili “çıkarmaktayız, çıkarırız”; بِه۪ bihî fiili “onun, o su sebebiyle”;زَرْعًا zer‘an kelimesi “ekin”; تَاْكُلُ te’külü fiili “yemektedir, yiyor”; مِنْهُ minhu ifadesi “ondan”; اَنْعَامُهُمْ en‘âmuhum tamlaması “onların hayvanları”; وَاَنْفُسُهُمْ ve enfüsühum tamlaması “ve onların nefisleri, kendileri de”; اَفَلَا يُبْصِرُونَ efelâ yubsırûne sorusu ise “görmez misiniz” demektir.

Burada kâinat kitabından yağmur ve onun sayesinde yaratılan tarım ürünleriyle ilgili olarak insanların hakikati görmemeleri gündeme getirilmektedir.

Önceki âyette helak edilenlerden, bu âyette ise diriltilenlerden örnek verilerek insanların ibret almaları istenmektedir. اَوَلَمْ يَهْدِ لَهُمْ evelem heydi lehum ifadesi ile اَوَلَمْ يَرَوْا evelem yeravv ifadeleri “gerçeği düşünüp anlamak”, “hakikatle ilgili kafa yormak” şeklinde anlamak gerekmektedir. Her ikisinin ortak manası insanlara yol gösterici olmalarıdır. İki âyeti birlikte düşününce, ilkini dünya hayatının sonu için sembolik bir ifade, yorumunu yapmakta olduğumuz bu âyeti ise mahşerdeki diriltilmeye işaret olarak anlayıp yorumlayabiliriz.

Bu arada âyetteki نَسُوقُ nesûku “sevk ediyoruz”, نُخْرِجُ nuhricü “çıkartıyoruz”, تَاْكُلُ te’külü “yiyorlar” ve لَا يُبْصِرُون lâ yubsırûne “görmüyorlar” fiillerinin geniş zaman kalıbında getirilmesi, Yüce Allah’ın hayata her an müdahil olduğunu, sanıldığı gibi yaratma işleminin dışında kalmadığını, her an her şeyle ilgilenmekte olduğunu açıkça göstermektedir.

Nahl 16/8, Yâsîn 36/36 ve Rahmân 55/29 gibi âyetlerde de vurgulanan husus budur. Rabbimiz yarattığı âlemi kendi başınalığa terk etmemiştir; hem kanunlar koyarak, hem de melekler vasıtasıyla müdahale ederek mahlûkatla yakın irtibatta olduğunu göstermektedir.

Yüce Allah bitki bitirmeyen, ürünü kesilmiş kuru toprağa yağmuru sevk etmekte olduğunu, bu sayede hem hayvanların hem de insanların yiyeceği türden tarım ürünleri çıkarmakta olduğunu beyan etmektedir. Kehf 18/8’de geçen الْجُرُز el-curuz kelimesi “kuru, verimsiz” gibi anlamlara gelmektedir.(31)

Yâsîn 36/33-35’te de geçtiği üzere “ölü toprak” bitkisiz ve verimsiz toprak demektir. Yağmur sayesinde toprak canlanmakta ve insanların yiyeceği ürünlerin bitirilmekte olduğu bildirilmektedir. ‘Abese 80/24-32’de de insanların yediği gıdalara bakması istenerek, tarım ürünlerinin hem insanların, hem de hayvanların yiyeceği durumuna gelmesi üzerinde durulmaktadır.

İşte bütün bu âyetlerde verilen bilgiler kâinat kitabının birer âyeti olarak sunulmakta ve onlara ibret nazarıyla bakılmasının gerekliliğini dikkat çekilmiş olmaktadır. Âyetin sonundaki اَفَلَا يُبْصِرُون ifadesi “Görmüyorlar mı?” şeklinde her ne kadar soru cümlesi ve üçüncü şahıs kalıbında getirilmişse de maksat şudur: “Hepiniz bu gerçeği görün; buradaki ibrete bakın ve alınması gereken dersleri alın. Böylece hem Yüce Allah’ın kudretine hem de mahşerdeki diriltilmeye kesin olarak iman edin; herhangi bir şüpheniz kalmasın.”

c) Diriltilmeyle Alay Etmenin Sonu

Yüce Allah, sûrenin 28-30. âyetlerinde inkârcıların “Eğer doğru söylüyorsanız, bu fetih (ve hüküm) günü hani ne zamanmış!” şeklindeki sözlerle mahşerdeki hüküm verilmeyle alay ettiklerini, ancak o fetih günü geldiğinde yani bu gerçekle yüzleştiklerinde imanlarının kendilerine hiçbir fayda vermeyeceğini, üstelik onlara hiç zaman da tanınmayacağını bildirmektedir.

Sûrenin son âyetinde ise, Hz. Peygamber’e hitap edilerek “Onlardan yüz çevir ve bekle; zaten onlar da beklemektedirler” beyanıyla bu kişilerden yüz çevirmesi gerektiği beyan edilmekte, azaba uğratılmaları veya helaklerini beklenmesi gerektiği üzerinde durulmaktadır.

ı. Mahşerdeki Yargılama İle Alay

وَيَقُولُونَ مَتٰى هٰذَا الْفَتْحُ اِنْ كُنْتُمْ صَادِق۪ينَ “(Onlar) ‘Doğruysanız bu fetih (hüküm) günü ne zamanmış!’ derler.”

Âyetteki وَيَقُولُونَ ve yekûlûne fiili “ve (şöyle) derler, diyorlar”; مَتٰى metâ edatı “ne zamanmış”; هٰذَا الْفَتْحُ hâze’l-fethu kelimesi “o fetih, o hüküm”; اِنْ كُنْتُمْ in küntüm fiili “eğer (şöyle) iseniz”; صَادِق۪ينَ sâdikîne kelimesi ise “doğru söyleyenler” demektir.

Burada inkârcıların mahşerle yani oradaki yargılanma ile ilgili alaycılıkları gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah mahşerdeki diriltilmeyi inkâr edenlerin Kıyâmet Günü yaşanacak yargılama ve sorgulamayla alay ettiklerini haber vermektedir. Kur’ân’da altı kez(32) geçen “Eğer doğru söylüyorsanız o vaad ne zamanmış!” ifadeleriyle bu âyet arasında sadece الْفَتْح el-feth “fetih, hüküm” kelimesi farklıdır; ancak verilmek istenen mesaj her iki âyette de aynıdır.

Benzer içerikte yine Son Saat ve kıyamet âhiret süreciyle ilgili alaycılıklarını ortaya koydukları âyetler bağlamında Zâriyât 51/12, Mülk 67/25 ve Kıyamet 75/6’da verilen bilgileri de bu vesileyle hatırlamak gerekmektedir.

Bu âyetteki inkârla ilişkili olacak şekilde daha önce yorumladığımız Secde 32/10’da da şöyle dedikleri nakledilmektedir: “(İnkarcılar), ‘Toprağın içinde kaybolduğumuz zaman, gerçekten (o vakit) biz mi yeniden yaratılacağız?’ derler.”

İşte Yüce Allah pek çok sûrede olduğu gibi bu sûrede de iki kez yer alan inkârcılıkları dile getirmekte, birinde “öldükten sonra toprak olunca yeni bir yaratılışla diriltilmenin mümkün olmadığını” söylediklerini, bu âyette ise “işin açığa çıkması ve hüküm verilmesi gününü alaya almalarını” haber vermektedir.

Yüce Allah bu alaycı ifadelerin cevabını bir sonraki âyette şu şekilde vermektedir:

ıı. Mahşerdeki İmanın Faydasızlığı

قُلْ يَوْمَ الْفَتْحِ لَا يَنْفَعُ الَّذ۪ينَ كَفَرُوٓا ا۪يمَانُهُمْ وَلَا هُمْ يُنْظَرُونَ “De ki: Fetih (hüküm) gününde kâfir olanlara (o günkü) imanları yarar sağlamayacak ve kendilerine bakılmayacak da!”

Âyetteki قُلْ kul emri “de ki”; يَوْمَ الْفَتْح yevme’l-fethı tamlaması “fetih günü, hüküm günü”; لَا يَنْفَعُ lâ yenfe‘u fiili “yarar sağlamayacaktır”; الَّذ۪ينَ كَفَرُوا ellezîne keferû ifadesi “kâfir olanlara, inkar etmiş kişilere”; ا۪يمَانُهُمْ îmânuhum tamlaması “onların imanı”; وَلَا هُمْ يُنْظَرُونَ ve lâ hum yünzarûne edilgen fiili ise “ve kendilerine hiç zaman da tanınmaz, kendilerine fırsat verilmek, yüzlerine dahi bakılmaz” demektir.

Burada inkârcıların mahşerle ilgili alaycılıklarının sonunda gerçekle yüzleştiklerinde yaşayacakları çaresizlik gündeme getirilmektedir.

1. قُلْ يَوْمَ الْفَتْحِ لَا يَنْفَعُ الَّذ۪ينَ كَفَرُوٓا ا۪يمَانُهُمْ “De ki: Fetih (hüküm) gününde kâfir olanlara (o günkü) imanları yarar sağlamayacaktır.” Burada “fetih günü” yaşanacaklar hakkında bilgi verilmekte, sıkıntılı süreç dile getirilmektedir. Bazı âlimlerin konuyu Bedir günü şeklinde yorumlamasının hatalı olduğu kanaatindeiz.

a) Yüce Allah kâfirlerin alay ederek inkâr ettiği mahşerdeki fethin, yani her şeyin açıklanıp hükme bağlanacağı günün kâfirler aleyhine şekilleneceğini beyan etmektedir. Çünkü Rabbimiz o gün kâfirlerin imanlarının kendilerine hiçbir fayda sağlamayacağını haber vermektedir.

Secde 32/12’de de açıkladığımız üzere, mahşerde yaşanacak pişmanlıklar ve gerçekleştirilecek istekler hiçbir işe yaramayacak, haklarındaki azap sözü asla ve asla değiştirilmeyecektir. Nisâ’ 4/18’de küfür üzere ölenlerin tevbelerinin kabul edilmeyeceği ifade edildiği gibi, Yûnus 10/90-91’de de ölmek üzere olan Firavun’un imanının kabul edilmediği haber verilmektedir.

b) Yüce Allah, En‘âm 6/158’de konuyla ilgili olarak şöyle buyurmaktadır: “Onlar ancak kendilerine meleklerin gelmesini veya Rabbinin gelmesini yahut Rabbinin bazı alâmetlerinin gelmesini mi bekliyorlar. Rabbinin bazı alâmetleri geldiği gün, önceden inanmamış ya da imanında bir hayır kazanmamış olan kimseye artık imanı bir fayda sağlamaz. De ki: Bekleyin, şüphesiz biz de beklemekteyiz!”

c) Konuyla ilgili benzer bir beyan Mü’min 40/85’te de söz konusudur. İşte Kur’ân’ın beyanına göre, din ve dini kabuller hayatın normal akışı içerisinde insana yararlı olur. Ölüm anında da ve elbette mahşer şartlarında da böyle bir iman ve istikamet sözünün hiçbir faydası olmayacaktır.

d) Bu konuda Sebe’ 34/52’de de şöyle buyrulmaktadır: “(İş işten geçtikten sonra) ‘Ona inandık’ demişlerdir. Ama uzak yerden (dünya hayatı gelip geçtikten sonra imana) el atmak (onunla buluşmak) onlar için nasıl mümkün olurmuş ki!”

2. وَلَا هُمْ يُنْظَرُونَ “Kendilerine zaman da tanınmayacaktır!” Âyetin sonunda yer alan bu ifadede kâfirlere tevbe etmeleri, imana gelmeleri ve amellerinin kabul edilmesi için fırsat verilmeyeceği beyan edilmektedir. Secde 32/12. âyetinde dile getirildiği üzere, mahşerde inkârcılar dünyaya geri döndürülmek isteyecekler, Secde 32/13. âyette de belirtildiği üzere elbette bu isteklerine olumlu cevap verilmeyecektir.

Secde 32/25. âyetinde de ele aldığımız üzere, mahşerdeki yedi aşamanın altıncısı olan “değerlendirilme” aşamasında Yüce Allah’ın “hüküm vermesi”, “kadâsı”, “faslı” ve “emri”nden ayrı olarak bir de “fethi” vardır. Bu konuda “Kur’ân-ı Kerîm’e Göre Yedi Aşamada Âhiret” adlı eserimizden ilgili kısmı burada aktarmak istiyoruz:

“İnsanların, âhirette sorgulanma aşamasından sonra gerçekleştirilecek değerlendirme türlerinden biri de Kur’ân’daki ifadelere göre يفتح feth/yeftehu kelimesi kullanılarak dile getirilmektedir. “Bir kapalılığı, zorluğu, müşkilatı ve karışıklığı gidermek” anlamına gelen feth fiilindeki açmak, “kapının açılması” gibi bazen gözle idrak edilebilir türdendir; bazen de “gam, keder veya üzüntünün giderilmesi” gibi basiretle idrak edilebilir türden olur. Bu fiil, bazen “Yüce Allah’ın, mesela Hz. Peygamber’i veya insanları bilgilendirmesi” anlamında da Kur’ân’da kullanılmaktadır.(33)

Bu tabir, fetihle ilgili olması itibariyle “açmak” anlamını ifade ettiği için, Yüce Allah mahşerde insanların durumlarının değerlendirmesini yaparken, onlarla ilgili hükmü ortaya çıkaracak, kapalılıkların açılmasını sağlayacak ve insanlar hakkındaki değerlendirme, tüm açıklığıyla ve herkesin önünde açıklanmış olacaktır. Bununla ilgili olarak Kur’ân’da şöyle buyurulmaktadır:

“De ki: Rabbimiz hepimizi bir araya toplayacak, sonra aramızda hak ile hükmedecektir. O, açıkça hüküm verendir; (her şeyi) hakkıyla bilendir.”(34) Bu âyetin öncesindeki, yani Sebe’ 34/25. âyette, insanların birbirlerinin yerine sorgulanmayacağı belirtildikten sonra, bu âyette de Yüce Allah’ın herkesi bir araya getireceği, sonra da aralarında âdil bir biçimde, hak üzere hüküm vereceği bildirilmektedir. Dolayısıyla zikrettiğimiz bu âyette hüküm vermenin zamanı “âhirette toplandıktan sonra/haşir” diye belirlenmiş olmaktadır. Herkesin bir araya getirilmesinden sonra hüküm verilmesi, hükmün daha önce hiçbir yerde verilemeyeceğini, kabirde veya başka bir yerde ve zamanda böyle bir toplanmanın söz konusu olamayacağını ifade etmektedir. Çünkü bu âyetteki ثُمَّ sümme edatı “sonralık” bildirmektedir ve toplandıktan sonra değerlendirmenin yapılacağı ifade edilmiş olmaktadır.(35)

“Eğer doğru söylüyorsanız, bu fetih (ve hüküm) günü hani ne zamanmış! derler. De ki: Fetih (ve hüküm) gününde inkârcılara (o gün ettikleri) imanları fayda vermeyecek ve kendilerine zaman da tanınmayacaktır!”(36) İşte yorumunu yapmakta olduğumuz bu iki âyette âhiret sürecinin aslında bir fetih ifade ettiği ortaya konulmakta, kıyâmete de “fetih günü” ismi verilmektedir. O fetih, her şeyin açılacağı ve ortaya konacağı günün adı olmaktadır.” Ayrıca A‘râf 7/89’da yer alan Hz. Şu‘ayb’ın duasındaki feth isteği de benzer şekilde Yüce Allah’ın hüküm vermesiyle ilgilidir.

ııı. Müşriklere Karşı Takınılacak Tavır

فَاَعْرِضْ عَنْهُمْ وَانْتَظِرْ اِنَّهُمْ مُنْتَظِرُونَ “Onlardan yüz çevir ve bekle! Şüphesiz ki onlar da bekleyenlerdir.”

Âyetteki فَاَعْرِضْ fe a‘rıd emri “yüz çevir”; عَنْهُمْ ‘anhüm ifadesi “onlardan”;وَانْتَظِرْ ventezır emri “ve bekle”; اِنَّهُمْ innehum ifadesi “muhakkak ki onlar da”; مُنْتَظِرُون müntezırûne sözcüğü ise “bekleyenler(dir)” demektir.

Burada Hz. Peygamber’e emir verilmekte, risaletle ve özellikle mahşerle ilgili inkârcılık yapanlardan yüz çevirmesi istenmektedir.

1. فَاَعْرِضْ عَنْهُمْ “Onlardan yüz çevir!” Konuyla ilgili olarak A‘râf 7/199’da da açıkladığımız üzere, peygamberler tebliğle görevlendirilmiş olmalarına rağmen, muhataplar eğer inkârda kararlı ve ısrarcı iseler o zaman tebliğe devamın bir anlamı kalmamaktadır. Bu durum önyargılarla davranıp hiç tebliğ etmemek demek değil, aksine tebliğde ısrardan vazgeçmek demektir. Konuyla alakalı olarak bazı âyetlerde bilgi verilmekte ve cahillerden yüz çevirmenin de bir emir olduğu vurgulanmaktadır.(37)

Secde 32/22’de geçtiği üzere, inkârcılar nasıl ki hakikatlerden yüz çeviriyorlarsa, kendilerinden de öylece yüz çevrilmelidir. Yüce Allah Hz. Peygamber’e hitabında “Eğer yüz çevirirlerse biz seni onların üzerine bekçi göndermedik”(38) buyurarak konuyu açıklamaktadır. Eğer bu tiplerden yüz çevirirse Hz. Peygamber’e hiçbir zarar veremeyecekleri de haber verilmektedir.(39)

Kehf 18/57 ve yorumunu yapmakta olduğumuz Secde 32/22. âyette beyan edildiği gibi, Yüce Allah’ın kitabından düşmanca bir tavırla yüz çevirenler en zalimlerdir ve onlardan yüz çevirmek gerekir; çünkü bunların varıp duracağı yer ateş azabıdır.(40)

Yiğit müminler boş şeyleri gördüklerinde onlardan nasıl yüz çevirirlerse,(41) aynı tutumu vahiyden yüz çevirenlere de uygulamalıdırlar. Çünkü Necm 53/39’da bu husus açık ifadelerle şöyle ortaya konulmaktadır: “Zikrimizden (vahiyden, yani Kur’ân’dan) yüz çevirenden ve bu yakın hayattan başka bir arzusu olmayandan sen de yüz çevir.”

Hak ve hakikatin temel ölçüsü olan vahiyden yüz çevirenlere şeytanlar musallat edileceği gibi,(42) bunlar aslandan kaçan yaban eşeklerine benzetilerek(43) nasıl yanlış bir yolda oldukları da vurgulanmaktadır.

2. وَانْتَظِرْ اِنَّهُمْ مُنْتَظِرُونَ “Bekle; zaten onlar da beklemektedirler.” Benzeri En‘âm 6/158’de ve benzer âyetlerde de geçtiği gibi,(44) inkârcılara zaman verilmesi, onlarla ilgili acele edilmemesi gerektiği, Hz. Peygamber gibi onların da akıbetlerini beklemekte olduğu ifade edilmektedir. Buradaki mesajı Meryem 19/84 ile de anlayabiliriz. Buna göre Hz. Peygamber’in acele etmemesi kendisine emrediliyor demektir.

a) Bu ifadede maksat “helaki beklemek” şeklinde de anlaşılmaktadır. “Hz. Peygamber’in onların helakini beklemesini” Yüce Allah’ın emrini beklemek anlamına gelirken, onların beklemesi ise nefislerinin kendilerine bunu hoş göstermesi ve şeytana güvenmeleri manasına gelmektedir.

b) Bir başka manaya göre, buradaki maksat Hz. Peygamber’in ilâhi yardımı beklemesi, diğerlerinin ise putlarından yardım beklemeye devam etmeleridir.

c) Üçüncü bir yoruma göre, Hz. Peygamber’in onların azabını beklemesi kast edilmektedir. Onların beklediği azap ise alay ederek “Bizi tehdit edip durduğun o şeyi haydi getir”(45) veya “Eğer doğru iseniz o va‘d (o fetih) ne zamanmış! derler”(46) gibi sözleriyle ifade ettikleridir.(47)

Bağlam dikkate alındığında Secde sûresinin 10 ve 28. âyetlerinde dile getirdikleri alay cümleleriyle buradaki mesaj birbirini tamamlamaktadır.

Dipnotlar

• 1 - Taberî, age., XXI, 112; Râzî, age., XXV, 186. 2 - Hûd 11/17, 109; Hacc 22/55; Secde 32/23; Fussılet 41/54. 3 - İslâmoğlu, age., s. 401’de 7. not.
  • Hûd 11/17 Hûd 11/109 Hacc 22/55 Secde 32/23 Fussilet 41/54
• 4 - Zemahşerî, age., III, 233; Ateş, Meâl, s. 416’da 1. not. 5 - Esed, age., s. 847. 6 - İslâmoğlu, age., s. 821.
• 7 - Hıcr 15/79. 8 - Yâsîn 36/12. 9 - Hûd 11/17; Ahkâf 46/12. 10 - Tevbe 9/12; Furkân 25/74; Kasas 28/5, 41; Secde 32/24. 11 - Bakara 2/124; İsrâ’ 17/71; Enbiyâ’ 21/73.
  • Hicr 15/79 Yâsîn 36/12 Hûd 11/17 Ahkâf 46/12 Tevbe 9/12 Furkân 25/74 Kasas 28/5 Kasas 28/41 Secde 32/24 Bakara 2/124 İsrâ 17/71 Enbiyâ 21/73
• 12 - Taberî, age., XXI, 113.
• 13 - Bakara 2/4, 118; Mâide 5/50; En‘âm 6/75; Ra‘d 13/2; Şu‘arâ’ 26/24; Neml 27/3; Lokmân 31/4; Secde 32/12, 24; Dühân 44/7; Câsiye 45/4, 20; Zâriyât 51/20.
  • Bakara 2/4 Bakara 2/118 Mâide 5/50 En‘âm 6/75 Ra‘d 13/2 Şu‘arâ 26/24 Neml 27/3 Lokmân 31/4 Secde 32/12 Secde 32/24 Duhân 44/7 Câsiye 45/4 Câsiye 45/20 Zâriyât 51/20
• 14 - Zemahşerî, age., III, 224. 15 - Bakara 2/113; Âl-i İmrân 3/55; Nisâ’ 4/141; A‘râf 7/87; Yûnus 10/93, 109; Ra‘d 13/41; Nahl 16/124; Hacc 22/17, 56, 69; Neml 27/78; Secde 32/25; Mumtehıne 60/3; Câsiye 45/17; Zümer 39/3.
  • Bakara 2/113 Âl-i İmrân 3/55 Nisâ 4/141 A‘râf 7/87 Yûnus 10/93 Yûnus 10/109 Ra‘d 13/41 Nahl 16/124 Hacc 22/17 Hacc 22/56 Hacc 22/69 Neml 27/78 Secde 32/25 Mümtehine 60/3 Câsiye 45/17 Zümer 39/3
• 16 - Isfehânî, age., s. 638. 17 - Hacc 22/17.
  • Hacc 22/17
• 18 - Secde 32/25. 19 - Sâffât 37/20-21.
  • Secde 32/25 Sâffât 37/21
• 20 - Sâffât 37/22-24.
  • Sâffât 37/24
• 21 - Dühân 44/40-42. 22 - Dühân 44/43-50.
  • Duhân 44/42 Duhân 44/50
• 23 - Mümtehıne 60/3. 24 - Murselât 77/7-15.
  • Mümtehine 60/3 Mürselât 77/15
• 25 - Rûm 30/14. 26 - Yâsîn 36/59. 27 - Okuyan, Kur’ân-ı Kerîm’e Göre Yedi Aşamada Âhiret, İstanbul, Düşün yayınları.
  • Rûm 30/14 Yâsîn 36/59
• 28 - Taberî, age., XXI, 114. 29 - A‘râf 7/176; Hûd 11/120; Yûsuf 12/111; Şu‘arâ’ 26/103, 121, 139, 158, 174, 190; Kâf 50/37. 30 - Semerkandî, age., II, 434; Taberî, age., XVI, 231.
  • A‘râf 7/176 Hûd 11/120 Yûsuf 12/111 Şu‘arâ 26/103 Şu‘arâ 26/121 Şu‘arâ 26/139 Şu‘arâ 26/158 Şu‘arâ 26/174 Şu‘arâ 26/190 Kâf 50/37
• 31 - Taberî, age., XXI, 114-115; Zemahşerî, age., III, 224.
• 32 - Yûnus 10/48; Enbiyâ’ 21/38; Neml 27/71; Sebe’ 34/29; Yâsîn 36/48; Mülk 67/25.
  • Yûnus 10/48 Enbiyâ 21/38 Neml 27/71 Sebe' 34/29 Yâsîn 36/48 Mülk 67/25
• 33 - Bu kelimenin anlamı hakkında bk. Isfehânî, age., s. 621. Bu konudaki örnek kullanımlar için de ayrıca bk. Bakara 2/76; Fâtır 35/2.
  • Cum‘a 62/76 Fâtır 35/2
• 34 - Sebe’ 34/26. 35 - Okuyan, Kur’ân-ı Kerîm’e Göre Yedi Aşamada Âhiret, İstanbul, Düşün yayınları, 2015.
  • Sebe' 34/26
• 36 - Secde 32/28-29.
  • Secde 32/29
• 37 - Nisâ’ 4/63, 81; En‘âm 6/68, 106; Hıcr 15/94; Secde 32/30; Necm 53/29. 38 - Şûrâ 42/48. 39 - Mâide 5/42.
  • Nisâ 4/63 Nisâ 4/81 En‘âm 6/68 En‘âm 6/106 Hicr 15/94 Secde 32/30 Necm 53/29 Şûrâ 42/48 Mâide 5/42
• 40 - Tâhâ 20/100, 124; Cinn 72/17. 41 - Kasas 28/55. 42 - Zuhruf 43/36. 43 - Müddessir 74/49-51.
  • Tâhâ 20/100 Tâhâ 20/124 Cinn 72/17 Kasas 28/55 Zuhruf 43/36 Müddessir 74/51
• 44 - A‘râf 7/71; Yûnus 10/20, 102; Hûd 11/122.
  • A‘râf 7/71 Yûnus 10/20 Yûnus 10/102 Hûd 11/122
• 45 - A‘râf 7/70. 46 - Yûnus 10/48; Enbiyâ’ 21/38; Neml 27/71; Secde 32/28; Sebe’ 34/29; Yâsîn 36/48; Mülk 67/25. 47 - Râzî, age., XXV, 188.
  • A‘râf 7/70 Yûnus 10/48 Enbiyâ 21/38 Neml 27/71 Secde 32/28 Sebe' 34/29 Yâsîn 36/48 Mülk 67/25