‘Ankebût Suresi

Mekke’de risâletin 12. yılında hicrete yakın bir zamanda indirilmiş olması muhtemel olan, 69 âyetten oluşan, adını 41. âyette yer alan ve “örümcek” anlamındaki الْعَنْكَبُوت el-‘ankebût kelimesinden alan ‘Ankebût sûresi, inişe göre 89, resmî sıralamada ise 29. sûredir. Bu sûrenin münafıklardan söz edilen özellikle 10 ve 11. âyetlerinin Medine’de indirilmiş olma ihtimali yüksektir.

‘Ankebût sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Kasas sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûrede de “mukatta‘a harfleriyle başlanması” (Kasas 1; ‘Ankebût 1); “peygamber kıssalarına yer verilmesi” (Kasas 3-48; ‘Ankebût 14-17, 24-40); “kitap ehliyle ilgili çeşitli bilgiler” (Kasas 51-55; ‘Ankebût 46-47); “kâinat kitabından âyetler içermeleri” (Kasas 71-73; ‘Ankebût 19-20, 44); “Kârûn’la ilgili bilgilere yer verilmesi” (Kasas 76-82; ‘Ankebût 39) gibi konuların ele alınması iki sûrenin mesaj ortaklığı irtibatını gösteren örnekler arasında sayılabilir.

‘Ankebût sûresi, mukatta‘a harfleriyle başlamakta, insanoğlunun imtihan edilmeden bırakılmacağı, önceki nesiller gibi denenecekleri, Yüce Allah için çaba sarf edenlerin kendi lehlerinde bunu yapmış olacakları, Allah’ın bunlara muhtaç olmadığı ifade edilmekte, iyilik yapanlara verilecek ödüller, ana-babaya iyiliğin gerekliliği, sorumlulukların şahsiliği gibi konular dile getirilmektedir.

14. âyetten itibaren, Hz. Nûh’un kıssasına kısaca değinilmekte, ardından Hz. İbrâhim’in tebliğine yer verilmekte, sonrasında Yüce Allah’ın yaratma sisteminden, mahşerdeki yargılamasından söz edilmekte, kavminin Hz. İbrâhim’e verdiği cevaplar hatırlatılmakta, daha sonra Hz. Lût’un kavminin ahlaksızlığı, bunun sonucunda yaşadıkları korkunç akıbet, nihayet Hz. Şu‘ayb, ‘Âd ve Semûd kavmiyle çeşitli azgın simalar gündeme getirilmektedir.

41. âyetten itibaren, sûreye adını verdiği üzere örümceğin yuvasının dayanıksızlığından, Yüce Allah’ın kâinata mutlak hükümran oluşundan, vahyin tilavet edilmesinden, namazın etkinliğinden, kitap ehliyle nasıl mücadele edilmesi gerektiğinden, peygamberlik dönemi öncesinde Hz. Peygamber’in kutsal kitaplarla ilişki içerisinde olmamasından, kendisinden mucize isteyenlere Kur’ân’ın yetmesi gerektiğinden, inkarcıların acele azap isteğinde bulunması, azabın şiddeti, cennetin kimlere verileceği gibi konulardan söz edilmektedir.

61. âyetten itibaren, müşriklerin çarpık ilah anlayışı, yaratıcı, evreni insanların emrine verişi ile rızık vericiliğine inanmalarına rağmen Yüce Allah’ın kitap ve peygamber gönderme sistemini inkarları, dünya hayatının oyun ve eğlence oluşu, nimet ve külfetteki nankörlükler, Yüce Allah’a iftira edenlerin en zalim insanlar oluşu, kafirlerinin yerinin cehennem olacağı beyan edilmekte ve Allah yolunda fedakarlık edenlere Yüce Allah’ın bütün yollarını göstereceği müjdelenmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 24-27. âyetlerinde Hz. İbrâhim’in kavminin ona reva gördüğü onu öldürme veya yakma düşüncelerini, Allah’ın onu kurtardığını, kavminin putperestliğini kınamasını, mahşerde kavminin birbirini reddeceğini, akıbetlerinin cehennem olacağını, nihayetinde Hz. Lût’un kendisine iman ettiğini ve sonuçta Rabbine hicret edeceğini söylediğini beyan etmektedir.

a) Hz. İbrâhim’in Kıssası II: Kavminin Tehdidi

Yüce Allah, sûrenin 24-25. âyetlerinde Hz. İbrâhim’in kavminin kendisine “Onu öldürün yahut yakın!” şeklinde cevap verdiğini, ama Allah’ın onu ateşten kurtardığını, bunda, iman eden bir kavim için ibretler bulunduğunu ifade etmektedir.

Ardından, Hz. İbrahim’in de onlara şöyle dediği aktarılmaktadır: “Siz, sırf aranızdaki dünya hayatına has muhabbet uğrunda Allah’ın peşi sıra birtakım putlar edindiniz. Sonra kıyamet günü (gelip çattığında ise) birbirinizi tanımazlıktan gelecek ve birbirinize lânet okuyacaksınız. Yeriniz ateştir; sizin için hiçbir şekilde yardımcılar da yoktur!”

ı. Kavminin Hz. İbrâhim’e Cevabı

فَمَا كَانَ جَوَابَ قَوْمِه۪ٓ اِلَّآ اَنْ قَالُوا اقْتُلُوهُ اَوْ حَرِّقُوهُ فَاَنْجٰيهُ اللّٰهُ مِنَ النَّارِ اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ لَاٰيَاتٍ لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ “(İbrahim’in) kavminin cevabı ise ‘Onu öldürün veya yakın!’ demelerinden başka bir şey olmamıştı. (Ama) Allah onu ateşten kurtarmıştı. Şüphesiz ki bunda iman eden bir toplum için dersler vardır.”

Âyettekiفَمَا كَانَ fe mâ kâne ifadesi “(şöyle) olmamıştı, değildi”; جَوَابَ قَوْمِه۪ٓ cevâbe kavmihî tamlaması “onun kavminin”; اِلَّآ اَنْ قَالُوا illâ en kâlû istisnası “(şöyle) demelerinden başka”; اقْتُلُوهُ uktülûhu emri “onu öldürün”; اَوْ حَرِّقُوهُ ev harrikûhu ifadesi “veya onu yakın”; فَاَنْجٰيهُ fe encâhu ifadesi “onu kurtarmıştı”; اللّٰهُ allâhu ifadesi “Allah”; مِنَ النَّارِ mine’n-nâri ifadesi “ateşten”; اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ inne fî zâlike ifadesi “muhakkak ki bunda vardır”; لَاٰيَاتٍ leâyâtin kelimesi “nice deliller, dersler”; لِقَوْمٍ li kavmin ifadesi “(şöyle) bir topluluk için”; يُؤْمِنُونَ yü’minûne fiili ise “iman ederler, inanan bir toplum için” demektir.

Burada putperest kavminin Hz. İbrâhim’e yönelik ölüm tehdidi içerikli sözleriyle Yüce Allah’ın ona nimeti gündeme getirilmektedir.

1.فَمَا كَانَ جَوَابَ قَوْمِه۪ٓ اِلَّآ اَنْ قَالُوا اقْتُلُوهُ اَوْ حَرِّقُوهُ فَاَنْجٰيهُ اللّٰهُ مِنَ النَّارِ “(İbrahim’in) kavminin cevabı ise ‘Onu öldürün veya yakın!’ demelerinden başka bir şey olmamıştı. (Ama) Allah onu ateşten kurtarmıştı.” Bu âyetle, daha önce başlayan ancak altı âyetlik aradan sonra konu yeniden Hz. İbrâhim’le ilişkilendirilmektedir.

Yüce Allah Hz. İbrâhim’in risaletle görevlendirilmesinin, kavmine yönelik dile getirdiği tevhid prensiplerinin ardından kavminin verdiği cevabın son derece tehditkar olduğunu beyan etmekte, onu öldürmeyi veya yakmayı düşündüklerini ifade etmekte, ancak kendisinin onu ateşe atılmaktan kurtardığını haber vermektedir.

a) فَمَا كَانَ جَوَابَ قَوْمِه۪ٓ اِلَّآ اَنْ قَالُوا اقْتُلُوهُ اَوْ حَرِّقُوهُ “(İbrahim’in) kavminin cevabı ise, ‘Onu öldürün veya yakın!’ demelerinden başka bir şey olmamıştı.” Kur’ân’da “Kavminin cevabı şunu demekten başka bir şey olmamıştı” şeklinde A‘râf 7/82, Neml 27/56 ve ‘Ankebût 29/29’da “Hz. Lût” için, ‘Ankebût 27/24’te ise “Hz. İbrahim” için beyanlar zikredilmektedir.

Kavminin Hz. İbrâhim’e yönelik bu cevabı hakkında başka sûrelerde de bilgiler yer almaktadır. Buna göre Enbiyâ’ 21/68’de şöyle buyrulmaktadır: “(Bir kısmı) ‘Eğer (bir iş) yapacaksanız, onu yakın da ilahlarınıza yardım edin!’ demişlerdi.”

Hz. İbrâhim müşrik kavmine yönelik olarak kınama va ayıplama ifadelerini söyledikten sonra, bu insanlar birbirlerine seslenmişler ve “eğer işe yarar bir şeyler yapmak istiyorsanız o zaman onu yakın; böylece ilahlarınıza, yani ilahlarımıza yardımcı olmuş olursunuz” diyerek korkunç bir teklifte bulunmuşlardı. Onların “ilahlara yardım”dan kasıtları muhtemelen intikamlarının alınmasıydı.(1)

Müşrik kavmi bu teklifi ileri sürdükten sonra hemen kabul görmüş olmalı ki Sâffât 37/97’de belirtildiği gibi bu defa içlerinden birileri şunları dile getirmişti: “Onun için bir bina yapın ve derhal onu ateşe atın! demişlerdi.” Yüce Allah Hz. İbrâhim’in kavminin onu cezalandırmak üzere harekete geçtiklerini, özel bir yer bina edip orada yaktıkları ateşe onu atma girişiminde bulunduklarını haber vermektedir. “Yapılması”na karar verilen şeyin tandıra benzediği, içerisine odunlar doldurulduğu ve ateşin tutuşturulduğu beyan edilmektedir.(2)

b) فَاَنْجٰيهُ اللّٰهُ مِنَ النَّارِ “(Ama) Allah onu ateşten kurtarmıştı.” Kavminin öldürme veya ateşte yakma teklifine karşılık Yüce Allah Hz. İbrâhim’i ateşten koruduğunu beyan etmektedir. Bununla ilgili olarak Enbiyâ’ 21/69’da şöyle buyrulmaktadır: “Biz de ‘Ey ateş! İbrahim için serinlik ve esenlik ol!’ demiştik.”

Yüce Allah müşrik kavmi Hz. İbrâhim’in yakılması için teklifte bulunup bununla ilgili olarak bir de özel bir bina inşa ettiklerini haber verdikten sonra, bu defa ateşe hitap ettiğini ve Hz. İbrâhim için serinlik ve esenlik olmasını emrettiğini bildirmektedir. Ateşin “serinlik olması” Hz. İbrâhim’e zarar vermemesi; “selâm olması” ise ona zarar verecek şekilde dokunmaması olarak yorumlanabilir.

Meryem 19/72’de de ele aldığımız üzere, “muttakîlerin kurtarılması” ifadesinde geçen نُنَجِّي nüneccî fiili ve yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de geçen اَنْجٰي encâ fiili yani aynı kökten gelen kelimelerin çeşitli kalıpları -bazı kullanımlar hariç-,(3) diğer yerlerde “azaba veya sıkıntıya girmeden kurtarılmak” manasını vermektedir. Nitekim peygamberlerin ve müminlerin çeşitli şekillerde helak edilen kavimlerinin akıbetinden kurtarılmasından söz edilen âyetlerdeki ifadelerde de bu kökten kelimeler kullanılmıştır ve elbette maksat “o helakin içinden” değil de “o helake uğramadan” kurtarılmak şeklinde belirlenmiştir.(4)

Peygamberler tarihi dikkatle incelenirse onların ve müminlerin azap ve gazaptan kurtarılmış oldukları gibi, ilgili ortamlardan uzak tutulmuş oldukları da rahatlıkla görülebilecektir. İşte bu çerçevede Hz. İbrâhim’in de ateşe hiç atılmadan kurtarılmış olma ihtimali çok yüksektir.

Esasında Enbiyâ’ 21/70 ve Sâffât 37/98’de birbirine çok yakın ifadeler kullanılarak “Böylece ona bir tuzak kurmayı istemişlerdi. Fakat biz, onları alçaklardan kılmıştık” şeklinde bunun bir tuzak olduğu, tuzaklarının ise boşa çıkartıldığı, tuzak kuranların da alçaklardan kılındığı açıkça bildirilmektedir.

Hz. İbrâhim’in ateşe atılması girişimi hakkında detaylı bilgileri Enbiyâ’ 21/69’da verdiğimiz için burada aynı bilgileri tekrarlamak istemiyoruz.

2. اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ لَاٰيَاتٍ لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ “Şüphesiz ki bunda iman eden bir toplum için dersler vardır.” Yüce Allah Hz. İbrâhim’in kıssasında iman eden bir topluluk için nice deliller ve ibretler olduğunu beyan ederek kıssaların aslında nasıl okunması gerektiğine dair bir ipucu vermektedir.

Yüce Allah âyetin sonunda bütün bu anlatılanlarda kendi zatının varlığına, birliğine, eşsiz ve erişilmez kudretine dair inanan bir toplum için nice deliller, ibretler ve dersler olduğunu beyan etmektedir. Âyetin muhatabı elbette bütün insanlardır; bu nedenle inanan ve inanmak isteyen herkes bu hitabın muhatabı durumunda olduğunu bilmelidir.

ıı. Hz. İbrâhim’in Kavmini Uyarması

وَقَالَ اِنَّمَا اتَّخَذْتُمْ مِنْ دُونِ اللّٰهِ اَوْثَانًا مَوَدَّةَ بَيْنِكُمْ فِي الْحَيٰوةِ الدُّنْيَا ثُمَّ يَوْمَ الْقِيٰمَةِ يَكْفُرُ بَعْضُكُمْ بِبَعْضٍ وَيَلْعَنُ بَعْضُكُمْ بَعْضًا وَمَاْوٰيكُمُ النَّارُ وَمَا لَكُمْ مِنْ نَاصِر۪ينَ “(İbrahim) şöyle demişti: Siz sadece aranızdaki dünya hayatına özel bir sevgi uğruna Allah’ın peşi sıra birtakım putlar edindiniz. Sonra kıyamet günü birbirinizi tanımazlıktan gelecek ve bir kısmınız bir kısmına lanet edecektir. Barınağınız ateştir; sizin için asla yardımcılar da yoktur!”

Âyetteki وَقَالَ ve kâle fiili “ve (şöyle) demişti, demişti ki”; اِنَّمَا اتَّخَذْتُمْ inneme’ttehaztüm fiili “mutak surette sizler edinmiştiniz”; مِنْ دُونِ اللّٰهِ min dûnillâhi ifadesi “Allah’ın peşi sıra”; اَوْثَانًا evsânen kelimesi “putlar”; مَوَدَّةَ بَيْنِكُمْ meveddete beyniküm tamlaması “aranızdaki sevgi olarak”; فِي الْحَيٰوةِ الدُّنْيَا fi’l-hay’ati’d-dünyâ tamlaması “dünya hayatında”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; يَوْمَ الْقِيٰمَةِ yevme’l-kıyâmeti ifadesi “kıyamet günü”; يَكْفُرُ yekfuru fiili “tanımayacaktır, tanımazlıktan gelecekir”; بَعْضُكُمْ ba‘duküm tamlaması “sizin bir kısmınız”; بِبَعْضٍ biba‘dın ifadesi “bir kısmını”; وَيَلْعَنُ ve yel‘anu fiili “ve lanet edecektir”; بَعْضُكُمْ ba‘duküm tamlaması “sizin bir kısmınız”; بَعْضًا ba‘dan kelimesi “bir kısmınıza”;وَمَاْوٰيكُمُ ve me’vâküm ifadesi “ve sizin yeriniz”; النَّار en-nâru kelimesi “ateş(tir)”; وَمَا لَكُمْ ve mâ leküm ifadesi “sizin için yoktur, olmayacaktır”; مِنْ نَاصِر۪ينَ min nâsırîne ifadesi ise “yardımcılar” demektir.

Burada kavminin putperestliğini Hz. İbrâhim’in eleştirmesi ve mahşerde yaşayacakları korkunç akıbete dair uyarısı gündeme getirilmektedir.

1.وَقَالَ اِنَّمَا اتَّخَذْتُمْ مِنْ دُونِ اللّٰهِ اَوْثَانًا مَوَدَّةَ بَيْنِكُمْ فِي الْحَيٰوةِ الدُّنْيَا “(İbrahim) şöyle demişti: Siz sadece aranızdaki dünya hayatına özel bir sevgi uğruna Allah’ın peşi sıra birtakım putlar edindiniz.” Yüce Allah Hz. İbrâhim’in kavminin verdiği cevabın peşinden onlara hitap ettiğini, onların putperestliklerini ve saçma gerekçelerini yüzlerine söylediğini beyan etmektedir.

Daha önce yorumladığımız ‘Ankebût 29/17. âyette de ifade ettiğimiz üzere, Hz. İbrâhim kavminin Yüce Allah’ın peşi sıra putlar edindiğini, onlara tapındıklarını ifade etmiş ve putperestlerin dünya hayatlarında aralarında bir sevgi bulunduğunu belirtmiştir. Bu sevgi hem putperstlerin kendi aralarında hem de putlarla aralarında yer almaktaydı. Çünkü putlar sapkın da olsa bazı sevilenlerin bir hatırası olmak üzere çevrelerinde toplanılmak için edinilmiş algılardır.

Âyette geçen مَوَدَّة meveddeh kelimesi doğuştan getirilmeyen, “sonradan edinilen sevgi” manasına geldiği için putperstliğin de sonradan edinilen bir bozukluk olduğu açıkça ortaya çıkmaktadır.

2.ثُمَّ يَوْمَ الْقِيٰمَةِ يَكْفُرُ بَعْضُكُمْ بِبَعْضٍ وَيَلْعَنُ بَعْضُكُمْ بَعْضًا “Sonra kıyamet günü birbirinizi tanımazlıktan gelecek ve bir kısmınız bir kısmına lanet edecektir.” Hz. İbrâhim putperest kavmine hitabına devam etmekte ve kıyamet gününde onların artık birbirlerini tanımayacaklarını, dahası lanetleşeceklerini haber vermektedir.

a)ثُمَّ يَوْمَ الْقِيٰمَةِ يَكْفُرُ بَعْضُكُمْ بِبَعْضٍ “Sonra kıyamet günü (gelip çattığında ise) birbirinizi tanımazlıktan geleceksiniz.” Âyette geçenيَكْفُرُ yekfuru fiili “inkâr etmek”, “reddetmek”, “beri olmak”, “uzak durmak” gibi anlamlara gelmektedir ki Mümtehıne 60/4’te geçen kefernâ biküm şeklindeki kullanım da bunun bir delilidir. Şeytan mahşerde muhataplarına çok önemli başka bir şey daha söyleyecektir ki o da kendisini Allah’a ortak koşmalarını daha dünyadayken kabul etmemiş oluşudur.

Yorumunu yapmakta olduğumuz ‘Ankebût 29/25’te beyan edildiğine göre, kıyamet günü inkârcılar birbirilerinin kâfiri olacaklar, yani birbirilerini saptırdıklarını inkâr edecekler, birbirleriyle ilgili dediklerini reddedeceklerdir.

Konuyla ilgili olarak Zuhruf 43/67’de şöyle buyrulmaktadır: “O gün, muttakiler dışında, (eski) dostlar birbirlerine düşman kesilirler.” Bunlar dünya hayatlarında birbirlerinin sapmasına neden oldukları için mahşerde birbirlerine karşı apaçık düşman kesilecekler, birbirlerini suçlayacaklardır. Kâf 50/27’de geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, cehennemliklerin birbirini suçlamalarıyla ilgili olarak Kur’ân’da pek çok âyet vardır.(5)

“(Cehennemlikler mahşerdeyken) bir kısmı diğerlerine yönelip birbirlerini suçlamaya çalışacaklar” meâlindeki Sâffât 37/27’de de zikredildiği üzere, Yüce Allah mahşerdeki sorgulama esnasında veya sonrasında haklarında kesin hüküm verdiği inkârcıların birbirlerini suçlayacaklarını bildirmektedir.

Yüce Allah mahşerde insanlar arasındaki ilişki bağlamında beyanlarda bulunmakta ve takva sahipleri yani Allah’a karşı sorumluluğunu bilip ona göre davranan duyarlı insanlar dışında diğerlerinin birbirlerine düşman olacaklarını haber vermektedir. Anlaşılıyor ki dünya şartlarındaki dostluklar veya fiziksel anlamdaki kardeşlikler mahşerde geçerli olmayacaktır.

Zaten Mü’minûn 23/101’de de beyan edildiği gibi, Sûr’a üflendiğinde insanlar arasında nesep bağları kalmayacak, birbirlerinden hiçbir şey sorup isteyemeyeceklerdir. İmandan ve âhiret bilincinden yoksun sadece dünya için dostluk kuranların dostlukları dünyada kalır; mahşerde ise bu ilişki düşmanlığa dönüşür. Muttakiler ise dostluklarını inanç eksenli şekillendirdikleri için onların dostlukları devamlı olacak, mahşere ve cennete ulaşacaktır.

İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de bu gerçeğe dikkat çekilmekte ve Hz. İbrâhim putperest kavminin mahşerde birbirlerini tanımayacaklarını ve lanetleşeceklerini beyan ederek bu noktaya işaret etmektedir. Aynı şekilde En‘âm 6/94’te de belirtildiği gibi, mahşer duruşmasında ve sonrasında müşriklerin şefaatçiler diye bekledikleri varlıklar ile aralarındaki bütün bağların kopacağı ve onların azabın başka bir yerine gönderilerek gözden kaybolacakları beyan edilmektedir.

‘Abese 80/34-36’da “kişinin kardeşinden, annesinden, babasından, eşinden ve oğlundan kaçacağı” beyan edilmekte, ‘Abese 80/37’de de gerekçe üzerinde durularak “herkesin kendine yetecek kadar bir işinin bulunacağı” ifade edilmektedir.

Mahşerde birilerinin başkalarından yardım almaları mümkün olmadığı gibi En‘âm 6/94, İbrâhim 14/22, Meryem 19/82, Mü’minûn 23/101, Furkân 25/18, ‘Ankebût 29/25, Rûm 30/13, Ahzâb 33/68, Sebe’ 34/40, Fâtır 35/14, Zuhruf 43/67, Ahkâf 46/6 ve Haşr 59/16 gibi âyetlerde de geçtiği gibi dünyadaki ortak koşmaların konusu olan varlıklar orada bunu reddedeceklerdir.

Nitekim Kasas 28/63. âyetin sonunda “Onlar zaten bize de tapmıyorlardı” şeklinde buna yönelik örnek bir ifade yer almaktadır. Mahşerde perişan olmamak ve pişmanlık yaşamamak için dünya hayatında hak ve hakikatten yana tavır belirleyip ona göre bir hayat yaşamak yaratılışın gayesine uygun davranmaktır.

b)وَيَلْعَنُ بَعْضُكُمْ بَعْضًا “Bir kısmınız bir kısmına (birbirinize) lânet edecektir.” Hz. İbrahim putperestlerin kıyamet gününde birbirlerini tanımazlıktan geleceklerini ifade ettikten sonra birbirlerine lanet edeceklerini de bildirmektedir.

Lanet konusuyla ilgili bazı âyetleri burada özellikle hatırlatmak gerekmektedir:

A‘râf 7/38: “(Allah şöyle) buyuracaktır: ‘Sizden önce geçmiş (cehennemlik olan) cin ve insan toplulukları arasında siz de ateşe girin!’ Her topluluk (ateşe) girdikçe yoldaşlarına lânet edecektir. Hepsi birbiri ardına cehennemde toplanınca, sonrakiler önce giren (önderleri) için, ‘Ey Rabbimiz! Bizi işte bunlar saptırdılar! Onlara kat kat ateş azabı ver!’ diyeceklerdir. (Allah da), ‘Zaten herkes için kat kat azap vardır; fakat siz bilmezsiniz’ cevabını verecektir.”

Ahzâb 33/68: “Ey Rabbimiz! Onlara iki kat azap ver ve onları büyük bir lânetle rahmetinden kov.”

Fussılet 41/29: “(Cehennemdeki) kâfirler şöyle diyeceklerdir: Ey Rabbimiz! Cinlerden ve insanlardan bizi saptıranları bize göster de aşağılanmışlardan olsunlar diye onları ayaklarımızın altına alalım!”

Sonuç olarak şu hususu tekrar hatırlatalım: Yûnus 10/28-29, İbrâhim 14/22, Nahl 16/86, Meryem 19/82, Furkân 25/18-19, Kasas 28/63, ‘Ankebût 29/25, Rûm 30/13, Sebe’ 34/41, Fâtır 35/14 ve Ahkâf 46/6’da geçen ifadeler dünyada ortak koşulan varlıkların mahşerde bunu reddedecekleri, muhataplarını “Ey Rabbimiz, bunlar bize değil, tam aksine kendi yanlış ve fasit hevâ ve heveslerine tapmışlardı” diyerek yalancı ilan edecekleri anlaşılmaktadır.

Demek ki mahşer şartlarında yaşanacak sıkıntılı duruşmalarda dünyada tapınılan varlıkların bunu inkâr edecekleri, kendilerine tapınmış olanların iddialarını reddedecekleri pek çok âyette beyan edilmekte, bu hayattayken yani her şey imkânlar dâhilindeyken böyle bir yanlışa düşülmemesi gerektiğiyle ilgili uyarılarda bulunulmaktadır ki bu konuda pek çok âyette bilgiler verilmektedir.

İşte bu gibi âyetlerden de anlaşılacağı gibi, kıyamet gününde putperestler veya cehennemlikler birbirlerini suçlayacak, hatta lanetleşecekler, fakat sonuç hiçbir şekilde değişmeyecektir.

3. وَمَاْوٰيكُمُ النَّارُ وَمَا لَكُمْ مِنْ نَاصِر۪ينَ “Barınağınız ateştir; sizin için asla yardımcılar da yoktur!” Bu ifade Câsiye 45/34’te de geçmektedir. Hz. İbrâhim mahşerde böylelerine hitabını sürdüreceğini haber vermekte ve onların varacağı yerin ateş olacağını ve kendilerine hiçbir şekilde hiç kimsenin de yardım edemeyeceğini bildirmektedir. Âyette geçen مَاْوٰي me’vâ kelimesi Kur’ân’da 18 kez(6) geçmekte ve her kullanıldığı yerde “varılacak yer” manasını içermektedir.

Yüce Allah bu ve benzer âyetlerde hak ve hakikatle alay edenlerin ve onları unutanların gideceği yerin ateş olacağını bildirmektedir. Bu konuda Kur’ân’da çeşitli âyetler vardır.(7) Bu arada böylelerine yardım da edilmeyeceği ifade edilmektedir. Âyette مَا mâ ve مِنْ min edatlarının birlikte kullanımı cümleye “hiçbir şekilde” manasını katmaktadır. Bu bağlamda İsrâ’ 17/97 ve Şûrâ 42/44’te “sapkınlığı onaylananlar için artık Yüce Allah’tan başka hiçbir dostun olamayacağı” beyan edilmektedir. Kur’ân’da kimlerin yardımcılarının olamayacağıyla ilgili olarak çeşitli bilgiler ve nitelikler üzerinde durulmaktadır.(8)

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyet hakkında Râzî’nin değerlendirmesini aktarmakta yarar görmekteyiz:

“Fakat sonra kıyamet günü kiminiz kiminizi inkâr eder” yani kalblerin körlüğü ortadan kalkıp, her şey akıllı ve gafil kimseler tarafından olduğu gibi görülüp anlaşılınca, bazınız bazınıza küfreder, dünyada iken sürdürdüğünün yanlışlığını anlar. Böylece ibadet edenler, ‘Bu benim mabudum değildir’; ibadet edilen de ‘Bunlar, bana ibadet etmediler’ der.”

“Yine bazınız bazınıza lanet eder ve ‘Bu, şuna ‘Bu azaba sen beni düşürdün. Çünkü sen bana ibadet ettin’; beriki de ona, ‘Buna sen beni düşürdün. Çünkü sana ibadet etmemle beni saptırdın’ der ve her biri böylece öbürüne lanet ederek uzaklaşmayı ister, ama uzaklaşamazlar. Aksine onlar, nasıl bu dünya hayatında birlikte idiyseler, ateşte de beraber olurlar. Nitekim Yüce Allah, ‘Barınacağınız yer ise ateştir’ buyurmuştur.”(9)

b) Hz. İbrâhim’in Kıssası III: Ona Yönelik Nimetler

Yüce Allah sûrenin 26-27. âyetlerinde Hz. Lût’un Hz. İbrâhim’e iman ettiğini, Hz. İbrahim’in “Doğrusu ben Rabbim’e (emrettiği yere) hicret ediyorum. Muhakkak ki O, mutlak güçlüdür; hikmet sahibidir” dediğini beyan etmektedir.

Ardından, bunun üzerine Hz. İbrâhim’e Hz. İshak ve onun oğlu Hz. Ya‘kûb’un armağan edildiği, peygamberliği ve el-kitâb’ı onun soyundan gelenlere verdiği, ona dünyada mükâfatını ihsan ettiği, onun ahirette de sâlihlerden olacağı müjdelenmektedir.

ı. Hz. Lût’un Ona İman Etmesi

فَاٰمَنَ لَهُ لُوطٌۢ وَقَالَ اِنّ۪ي مُهَاجِرٌ اِلٰى رَبّ۪ي اِنَّهُ هُوَ الْعَز۪يزُ الْحَك۪يمُ “Lut (da) ona iman etmişti ve (İbrahim) ‘Doğrusu ben Rabbime (emrettiği yere) hicret ediyorum. Şüphesiz ki yalnızca O, el-‘azîz’dir (mutlak güçlüdür); el-hakîm’dir (hikmet sahibidir)’ demişti.”

Âyetteki فَاٰمَنَ fe âmene fiili “ve iman etmişti”; لَهُ lehû ifadesi “ona, onun için”; لُوط lûtun kelimesi “Lût”; وَقَالَ ve kâle fiili “ve demişti ki”; اِنّ۪ي innî ifadesi “muhakkak ki ben”; مُهَاجِر muhâcirun kelimesi “hicret ediciyim, hicret edeceğim”; اِلٰى رَبّ۪ي ilâ rabbî ifadesi “benim Rabbime”; اِنَّهُ innehû ifadesi “muhakkak ki O”; هُوَ huve zamiri “elbette O’dur”; الْعَز۪يز el-‘azîzü sıfatı “üstün olan”; الْحَك۪يم el-hakîmu sıfatı ise “hikmet sahibi olan” demektir.

Burada Hz. Lût’un Hz. İbrâhim’e iman edişi ile Hz. İbrâhim’in Rabbine hicret edeceğiyle ilgili beyanı gündeme getirilmektedir.

1.فَاٰمَنَ لَهُ لُوطٌۢ “Lut (da) ona iman etmişti (güvenmişti).” Yüce Allah Hz. İbrâhim’in yeğeni olan Hz. Lût’un kendisine güvendiğini beyan ederken, bu konuda hangi şeyin etkili olduğuyla ilgili herhangi bir detay vermemektedir. Dolayısıyla Hz. Lût’un imanında başka sıra dışı şeyler aramaktansa, Hz. İbrâhim’in tevhid adına yaptığı bütün sunumların etkili olduğunu kabul etmek en doğrusudur.

Bir peygambere yakın olanların ona iman etmesi Şu‘arâ’ 26/214’te de belirtildiği gibi tebliğin yakınlardan başlamasını hatırlattığı gibi Hz. Peygamber’e de ilk iman edenlerin kendi yakınları olduğunu hatıra getirmektedir. Bilindiği üzere Hz. Peygamber’e ilk iman eden kişi eşi Hz. Hatice annemizdir; sonrasında Hz. Ebu Bekir ve Hz. Ali’nin ilk iman edenler olduğu tarihen sabittir.

Bu arada devam eden cümlede Hz. İbrâhim’in hicretten söz etmesinden hareketle, Hz. Lût’un ona inanıp güvenmesinin hicret kararıyla ilgili olduğunu söylemekte de herhangi bir sakınca olmasa gerektir.(10)

2.وَقَالَ اِنّ۪ي مُهَاجِرٌ اِلٰى رَبّ۪ي “ve (İbrahim) ‘Doğrusu ben Rabbime (emrettiği yere) hicret ediyorum.” Hz. İbrâhim daha sonra Rabbine hicret edeceğini söylemekle esasında muhtemelen Yüce Allah’a ibadet edeceği yere gideceğini beyan etmek istemişti. Onun eşi Sâre ile birlikte gideceğini söylediği yer Harran üzerinden Şam’a geçip oradan da ulaşacağı Filistin toprağıydı. Hz. Lût ise Sodom’a gitmişti. Bu konuda başka mekan isimleri zikredilmiş olsa da tarihi gerçeklik bu söylediklerimizle örtüşmektedir.(11)

Hz. İbrâhim’in bu yolculuğu hakkında Sâffât 37/99’da da şöyle buyrulmaktadır: “(Oradan ayrılan İbrâhim) ‘Ben Rabbime gidiyorum. O bana doğru yolu gösterecektir’ demişti.” Ayrıca Zuhruf 43/27’de de buna benzer bir beyana yer verilmektedir. Bu ifadeler elbette Yüce Allah’a doğru fiziksel anlamda bir gidişi değil, O’nun rızasına yönelik bir istikameti gündeme getirmektedir.

Yüce Allah Hz. İbrâhim’in bulunduğu ortamdan ayrıldıktan sonra Rabbine gideceğini söylediğini, çünkü ona yol göstereceğini beyan etmektedir. “Allah’a gitmek” ifadesi, O’na itaate gitmek anlamında O’nun yarattığı bir arzdan başka bir arza, kavminin yaşadığı bir beldeden başka bir beldeye gitmek manasına gelmektedir. Katâde’nin izahına göre burada sözü edilen gidiş, ameliyle, kalbiyle ve niyetiyle yapılan bir irade beyanı ve bunun amelle desteklenişidir.(12)

“Bu ifadeyle onun o memleketi terk etmesi kastedilmiş olup, ‘Ben Rabbimin dininin iyi yaşanabileceği yerlere gideceğim’ manasındadır. Ayrıca bu cümlenin “Ben, ibadetimle Rabbime yöneldim” manasına geldiğini söyleyenler de vardır. Birinci görüşe göre bu ifadeyle, Hz. İbrahim’in o memleketten hicret ettiği manası kastedilmiştir.”

“İkinci görüşe göre, kalblerin durumlarının gözetilmesi manası kastedilmiş olup, bu da Hz. İbrahim’in (yani insanın) her şeyini sırf Allah için yapması manasınadır. Nitekim Hz. İbrahim ‘Yüzümü (bütün benliğimi), gökleri ve yeri yaratana çevirdim’(13) demiştir. Birinci görüşün daha evlâ olduğu, çünkü ayetin maksadının, Hz. İbrahim’in Şam diyarına hicretini anlatmak olduğu ve ayeti dindeki ‘hidayet’ manasına almanın güç olduğu ifade edilmektedir.”(14)

Râzî’nin beyanına göre, bu ayet, düşmanların çok olduğu yerden hicret etmenin farz olduğuna delâlet eder. Çünkü Hz. İbrahim, Yüce Allah’ın kendisine böylesine yardım etmesine rağmen, onların ileri derecede düşmanlık yapacaklarını sezince, oradan hicret ettiğine göre, bu işin bütün inananlar için haydi haydi gerekli olduğu anlaşılır.

3.اِنَّهُ هُوَ الْعَز۪يزُ الْحَك۪يمُ “Şüphesiz ki yalnızca O, el-‘azîz’dir (mutlak güçlüdür); el-hakîm’dir (hikmet sahibidir)’ demişti.” Hz. İbrâhim hicret edeceğini beyan ettikten sonra, uğruna hicret ettiği Rabbinin herşeyden üstün olduğunu ve her hükmünde de hikmet sahibi olduğunu fasl zamiri kullanarak vurgulu bir ifadeyle beyan etmişti.

ıı. Hz. İshak ve Yakub’un Verilmesi ile Cennet Ödülü

وَوَهَبْنَا لَهُٓ اِسْحٰقَ وَيَعْقُوبَ وَجَعَلْنَا ف۪ي ذُرِّيَّتِهِ النُّبُوَّةَ وَالْكِتَابَ وَاٰتَيْنَاهُ اَجْرَهُ فِي الدُّنْيَا وَاِنَّهُ فِي الْاٰخِرَةِ لَمِنَ الصَّالِح۪ينَ “Biz ona (İbrahim’e), İshak ve (İshak’ın oğlu) Yakup’u lütfetmiş, peygamberliği ve Kitabı onun soyundan gelenlere vermiştik. Ona (böylece) dünyada ödülünü vermiştik. Şüphesiz ki o, ahirette de iyilerden (olacak)tır.”

Âyetteki وَوَهَبْنَا ve vehebnâ fiili “ve vermiştik, lütfetmiştik”; لَهُ lehû ifadesi “ona”; اِسْحٰقَ ishâka kelimesi “İshâk’ı”; وَيَعْقُوبَ ve ya‘kûbe kelimeleri “ve Yakup’u”;وَجَعَلْنَا ve ce‘alnâ fiili “ve yapmıştık, vermiştik, ihsan etmiştik”; ف۪ي ذُرِّيَّتِهِ fî zürriyyetihî ifadesi “onun neslinde”; النُّبُوَّة en-nübüvvete kelimesi “peygamberlik”; وَالْكِتَابَ ve’l-kitâbe sözcüğü “ve kitap, vahiy”;وَاٰتَيْنَاهُ ve âteynâhu fiili “ve ona vermiştik”; اَجْرَهُ ecrahû tamlaması “onun ödülünü”; فِي الدُّنْيَا fi’d-dünyâ ifadesi “dünyada”;وَاِنَّهُ ve innehû ifadesi “muhakkak ki o”; فِي الْاٰخِرَةِ fi’l-âhırati ifadesi “âhirette”; لَمِنَ الصَّالِح۪ينَ lemine’s-sâlihîne ifadesi ise “salihlerden (olacaktır)” demektir.

Burada Hz. İbrâhim’e yönelik ilahi nimetlerden bir kısmı olarak Hz. İshak’ın ve daha sonra da onun oğlu Hz. Yakub’un verilmesiyle peygamberlik kurumunun onun neslinden devamına dair bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. وَوَهَبْنَا لَهُٓ اِسْحٰقَ وَيَعْقُوبَ “Biz ona (İbrahim’e), İshak ve (İshak’ın oğlu) Yakup’u lütfetmiştik.” Yüce Allah bu âyette Hz. İbrâhim’e yönelik başka nimetlerini dile getirmekte, öncelikle kendisine Hz. İshak’ı ve sonrasında da Hz. Yakub’u verdiğini bildirmektedir.

Bu cümlenin benzeri En‘âm 6/84’te de geçmektedir. Yüce Allah önceki âyette Hz. İbrâhim’le ilgili çeşitli bilgileri beyan ettikten sonra, çocuklarını ve hatta torunlarını peygamber kılarak onun verdiği muhteşem mücadelesini bir anlamda ödüllendirmiştir. Burada sözü edilen oğlu “Hz. İshâk”tır ve onun oğlu da “Hz. Ya‘kûb”dur.

Hz. İsmail’in burada zikredilmemesinin muhtemel sebebi, âyette sayılanların İsrailoğullarına gönderilen peygamberler olmasıdır ki bütün bu peygamberler Hz. İshâk’ın soyundan gelmişlerdir. En‘âm 6/86. âyette zikredilen Hz. İsmail ise İsrailoğullarına gönderilmemiştir ve onun neslinden de sadece Hz. Muhammed peygamber olarak görevlendirilmiştir.

2. وَجَعَلْنَا ف۪ي ذُرِّيَّتِهِ النُّبُوَّةَ وَالْكِتَابَ “Peygamberliği ve Kitabı onun soyundan gelenlere vermiştik.” Yüce Allah Hz. İbrâhim’e verdiği çocuk Hz. İshâk’ı ve onun oğlu Hz. Ya‘kûb’u bir armağan olarak verdiğini beyan ettikten sonra, kendi zürriyetinden olmak üzere gönderdiği kişilere hem النُّبُوَّة en-nübüvveh yani peygamberlik verdiğini, hem de الْكِتَاب el-kitâb’ı yani vahiy gönderdiğini haber vermektedir. Hz. İbrâhim’in Hz. İshâk ve onun oğlu Hz. Ya‘kûb’un neslinden gelen bütün peygamberler ile Hz. İsmail ve onun soyundan gelen Hz. Peygamber bu âyetteki mesajda elbette yer almaktadır.

Konuyla ilgili olarak En‘âm 6/89’da şöyle buyrulmaktadır: “İşte onlar, kendilerine kitap, hikmet ve peygamberlik verdiğimiz kimselerdir.” Bu ifadenin benzeri İsrailoğullarına verilmiş olmaları itibariyle Câsiye 45/16’da da geçmektedir. Yüce Allah Hz. İbrâhim’in zürriyyetinden gelen peygamberlere الْكِتَاب el-kitâb yani Yüce Allah’ın katında bulunan ümmü’l-kitâb’dan “vahiy, mesaj” gönderdiğini ve onlara peygamberlik ihsan ettiğini haber vermektedir.

“Şeref, yüksek makam” gibi anlamlara gelen nübüvvet, “ilâhî bilgilerden haberdar edilmek” demektir. Bunun için muhataba ilâhî mesajların ulaştırılması, yani ona bir kitap verilmesi gerekir. Bilgilerin bir peygambere ulaştırılması “nübüvveti”, bu prensiplerin ümmete aktarımı ise “risaleti” oluşturmaktadır.

Konuyla ilgili çeşitli âyetlerde de ele aldığımız üzere, rasûl ve nebî kavramları peygamberlik görevi olarak farklı insanlara ait değillerdir. Genelde bilinenin ve kabul edilenin aksine, nübüvvetin kitap verilip verilmemesiyle hiçbir ilgisi yoktur; aksine bir peygamberin نَبِي nebî olması ona kitap verilmesiyle mümkündür. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette ve Bakara 2/213 ile Meryem 19/30 gibi âyetlerde peygamberlere önce kitap verildiği, sonrasında nebî kılındığı beyan edilmektedir.

Bu durumda peygamberlik görevi olarak bir peygamber hem nebidir, hem de rasûldür; ancak her peygamber önce nebîdir, sonra da rasûldür. Bir insan veya varlık Yüce Allah’tan vahiy almasına rağmen bunu insanlara ulaştırmak gibi bir görevin sahibi değilse işte ona peygamber denmemektedir. Hz. Meryem, Hz. Musa’nın annesi, Hz. İsa’nın havarileri, arılar, yeryüzü, gökyüzü ve melekler gibi kendilerine vahyedilmiş olmasına rağmen bu bilgiler ümmete aktarımı gerektirecek içerikte olmadıkları için burada vahye muhatap kılınanlara “peygamber” denmemektedir.

3. وَاٰتَيْنَاهُ اَجْرَهُ فِي الدُّنْيَا وَاِنَّهُ فِي الْاٰخِرَةِ لَمِنَ الصَّالِح۪ينَ “Ona (böylece) dünyada ödülünü vermiştik. Şüphesiz ki o, ahirette de iyilerden (olacak)tır.” Bu cümlenin benzeri Nahl 16/122’de şöyle geçmektedir: “Ona dünyada (nice) güzellik(ler) vermiştik. Muhakkak ki o, ahirette de sâlihlerden (olacak)tır.” Bu cümlede Hz. İbrâhim’e yönelik ilki dünyada, diğeri mahşerde olmak üzere iki ödülden söz edilmektedir.

a) وَاٰتَيْنَاهُ اَجْرَهُ فِي الدُّنْيَا “Ona dünyada mükâfatını vermiştik.” Yüce Allah Hz. İbrahim’e ilk olarak “dünya hayatında” ödülünü ihsan ettiğini haber vermektedir. Burada geçen اَجْر ecr kelimesi mutlak umum manası içermektedir; dolayısıyla Hz. İbrahim’e sadece tek bir ödül değil, pek çok ödüller verildiği beyan edilmek istenmektedir.

Bu bağlamda çocukken ona verilen ruşd yani özel muhakeme gücü,(15) ardından vahiy, peygamberlik,(16) sadakat, nübüvvet,(17) yaşlılık çağında sahip olduğu hayırlı çocuklar,(18) övgüyle anılmak,(19) dahası kendisinden sonra yaşayan farklı inanç sahiplerinin bile itibar ettiği bir konum, bir makam sahibi kılınması bu bağlamda söylenebilecekler arasında sayılabilir. Hatta müslümanların günlük namazlarında teşehhüd esnasında kendisine rahmet okuması da bu anlamda söylenebilecek ödüllerden sayılabilir.(20)

b) وَاِنَّهُ فِي الْاٰخِرَةِ لَمِنَ الصَّالِح۪ينَ “Muhakkak ki o, ahirette de sâlihlerden (olacak)tır.” Yüce Allah Hz. İbrâhim’in dünyadaki ayrıcalıklı durumunu beyan ettikten sonra, ikinci olarak onun mahşerde de salihler arasında yer alacağını müjdelemektedir. Burada geçen الصَّالِح۪ين es-sâlihîne “sâlihler”den kasıt, Yüce Allah’ın has, seçkin, dürüst, erdemli, iyi kulları demektir ve elbette salihlerin başında da peygamberler gelmektedir. Yüce Allah, Hz. İbrahim’in mahşerde bu seçkinler arasında ve cennette yer alacağını bildirmektedir.

Hz. İbrâhim’in mahşerde salihlerden kılınacağının bildirilmesi daha önce onun yaptığı şu duanın kabul edildiğinin bir delilidir: “Ey Rabbim! Bana muhakeme gücü ver ve beni salihler (iyiler) arasına kat.”(21)

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., II, 450.
• 2 - Taberî, age., XXIII, 75.
• 3 - Bakara 2/49; En‘âm 6/63; A‘râf 7/165; Yûnus 10/22, 23, 92; Yûsuf 12/45; Tâhâ 20/40; Enbiyâ’ 21/88. 4 - Bakara 2/50; En‘âm 6/63, 64; A‘râf 7/63, 72, 83, 89, 141; Yûnus 10/73, 86, 103; Hûd 11/58, 66, 94, 116; Yûsuf 12/110; İbrâhim 14/6; İsrâ’ 17/67; Tâhâ 20/80; Enbiyâ’ 21/9, 71, 74, 76, 88; Mü’minûn 23/28; Şu‘arâ 26/65, 118, 119, 169, 170; Neml 27/53, 57; ‘Ankebût 29/15, 24, 32, 65; Kasas 28/21, 25; Lokmân 31/32; Sâffât 37/76, 115, 134; Fussılet 41/18; Dühân 44/30; Kamer 54/34; Saff 61/10; Tahrîm 66/11; Me‘âric 70/14.
  • Bakara 2/49 En‘âm 6/63 A‘râf 7/165 Yûnus 10/22 Yûnus 10/23 Yûnus 10/92 Yûsuf 12/45 Tâhâ 20/40 Enbiyâ 21/88 Bakara 2/50 En‘âm 6/63 En‘âm 6/64 A‘râf 7/63 A‘râf 7/72 A‘râf 7/83 A‘râf 7/89 A‘râf 7/141 Yûnus 10/73 Yûnus 10/86 Yûnus 10/103 Hûd 11/58 Hûd 11/66 Hûd 11/94 Hûd 11/116 Yûsuf 12/110 İbrâhîm 14/6 İsrâ 17/67 Tâhâ 20/80 Enbiyâ 21/9 Enbiyâ 21/71 Enbiyâ 21/74 Enbiyâ 21/76 Enbiyâ 21/88 Mü'minûn 23/28 Şu‘arâ 26/65 Şu‘arâ 26/118 Şu‘arâ 26/119 Şu‘arâ 26/169 Şu‘arâ 26/170 Neml 27/53 Neml 27/57 ‘Ankebût 29/15 ‘Ankebût 29/24 ‘Ankebût 29/32 ‘Ankebût 29/65 Kasas 28/21 Kasas 28/25 Lokmân 31/32 Sâffât 37/76 Sâffât 37/115 Sâffât 37/134 Fussilet 41/18 Duhân 44/30 Kamer 54/34 Saff 61/10 Tahrîm 66/11 Me‘âric 70/14
• 5 - A‘râf 7/38-39; İbrâhim 14/21-22; Kasas 28/63; Ahzâb 33/66-68; Sebe’ 34/31-33; Fâtır 35/14; Sâffât 37/27-34; Mü’min 40/47-48; Fussılet 41/29; Ahkâf 46/6.
  • A‘râf 7/39 İbrâhîm 14/22 Kasas 28/63 Ahzâb 33/68 Sebe' 34/33 Fâtır 35/14 Sâffât 37/34 Mü'min 40/48 Fussilet 41/29 Ahkâf 46/6
• 6 - Âl-i İmrân 3/151, 162, 197; Nisâ’ 4/97, 121; Mâide 5/72; Enfâl 8/16; Tevbe 9/73, 95; Yûnus 10/8; Ra‘d 13/18; İsrâ’ 17/97; Nûr 24/57; ‘Ankebût 29/25; Secde 32/20; Câsiye 45/34; Hadîd 57/15; Tahrîm 66/9. 7 - Âl-i İmrân 3/151, 162, 197; Nisâ’ 4/97, 121; Mâide 5/72; Enfâl 8/16; Tevbe 9/73, 95; Yûnus 10/8; Ra‘d 13/18; İsrâ’ 17/97; Nûr 25/57; ‘Ankebût 29/25; Secde 32/20; Câsiye 45/34; Hadîd 57/15; Tahrîm 66/9. 8 - Bakara 2/107, 120, 270; Âl-i İmrân 3/22, 56, 91, 192; Nisâ’ 4/52, 123, 145, 173; Mâide 5/72; Tevbe 9/74, 116; Nahl 16/37; İsrâ’ 17/75; Kehf 18/43; Hacc 22/71; Kasas 28/81; ‘Ankebût 29/22, 25; Rûm 30/29; Ahzâb 33/17, 65; Fâtır 35/37; Şûrâ 42/8, 31; Câsiye 45/34; Feth 48/22; Nûh 71/25.
  • Âl-i İmrân 3/151 Âl-i İmrân 3/162 Âl-i İmrân 3/197 Nisâ 4/97 Nisâ 4/121 Mâide 5/72 Enfâl 8/16 Tevbe 9/73 Tevbe 9/95 Yûnus 10/8 Ra‘d 13/18 İsrâ 17/97 Nûr 24/57 ‘Ankebût 29/25 Secde 32/20 Câsiye 45/34 Hadîd 57/15 Tahrîm 66/9 Âl-i İmrân 3/151 Âl-i İmrân 3/162 Âl-i İmrân 3/197 Nisâ 4/97 Nisâ 4/121 Mâide 5/72 Enfâl 8/16 Tevbe 9/73 Tevbe 9/95 Yûnus 10/8 Ra‘d 13/18 İsrâ 17/97 Furkân 25/57 ‘Ankebût 29/25 Secde 32/20 Câsiye 45/34 Hadîd 57/15 Tahrîm 66/9 Bakara 2/107 Bakara 2/120 Bakara 2/270 Âl-i İmrân 3/22 Âl-i İmrân 3/56 Âl-i İmrân 3/91 Âl-i İmrân 3/192 Nisâ 4/52 Nisâ 4/123 Nisâ 4/145 Nisâ 4/173 Mâide 5/72 Tevbe 9/74 Tevbe 9/116 Nahl 16/37 İsrâ 17/75 Kehf 18/43 Hacc 22/71 Kasas 28/81 ‘Ankebût 29/22 ‘Ankebût 29/25 Rûm 30/29 Ahzâb 33/17 Ahzâb 33/65 Fâtır 35/37 Şûrâ 42/8 Şûrâ 42/31 Câsiye 45/34 Fetih 48/22 Nûh 71/25
• 9 - Râzî, age., XXV, 54.
• 10 - Taberî, age., XX, 142. 11 - Semerkandî, age., II, 658; Taberî, age., XX, 142-143; Zemahşerî, age., III, 436.
• 12 - Taberî, age., XXIII, 76.
• 13 - En‘âm 6/79. 14 - Râzî, age., XXVI, 151.
  • En‘âm 6/79
• 15 - Enbiyâ’ 21/51. 16 - En‘âm 6/83-87; Nahl 16/121; Şûrâ 42/13. 17 - Meryem 19/41. 18 - Hûd 11/71. 19 - Şu‘arâ’ 26/84. 20 - Semerkandî, age., II, 312; Taberî, age., XIV, 193; Zemahşerî, age., II, 618.
  • Enbiyâ 21/51 En‘âm 6/87 Nahl 16/121 Şûrâ 42/13 Meryem 19/41 Hûd 11/71 Şu‘arâ 26/84
• 21 - Şu‘arâ’ 26/83.
  • Şu‘arâ 26/83