Tâhâ Suresi

Mekke’de risaletin 6. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 135 âyetten oluşan, adını ilk âyetindeki طٰهٰ tâhâ kelimesinden alan Tâhâ sûresi, inişe göre 44, resmî sıralamada ise 20. sûredir. Tâhâ sûresi, resmî sıralamada öncesinde yer alan Meryem sûresiyle yakın anlam ilişkisine sahiptir. İki sûrenin ilk benzeştiği nokta başlarında Mukatta‘a harfleri bulunmasıdır. Tâhâ sûresinin 9-98. ayetleri arasında Hz. Musa’nın kıssası yer almakta, bu yönüyle sûre Meryem suresinin Hz. Musa ve Hz. Harun’dan söz eden 51-53. ayetlerinin adeta açılımı durumundadır. Bunun dışında her iki surede de kıyâmet-âhiret sürecinden söz edilmesi, vahye dikkat çekilmesi, müminlere vaadedilen cennet ile inkârcıların akıbeti olan cehennemden bahisler yer alması her iki surenin konu birlikteliğinin örneklerindendir.

Tâhâ sûresi, Hz. Musa-Hz. Harun ve Firavun kıssasının en geniş anlatıldığı sûredir. Bu genel konu dışında vahyin indiriliş gayesine dikkat çeken ve kaynağının Yüce Allah olduğu bildirilen bir mesaj ile başlayan bu sûrede vahiyden yüz çevirmenin dünya ve ahiretteki sonuçları üzerinde durulmaktadır. Genel kabule göre ilk grup ayetinin Hz. Ömer’in Müslüman oluşuyla ilişkilendirildiği bilinmektedir.

15. âyetten itibaren, genelde ibadetlerin, özelde namazın kılınma gerekçesi üzerinde durulmakta, Son Saat’in gerçekleşme zamanının gizlendiği beyan edilmektedir. Bu arada Hz. Musa’nın gönül ferahlatıcı duası hatırlatıldıktan sonra fedakâr bir anne portresi çizilmekte, Yüce Allah’a güvenin nasıl güzel sonuçlar getireceği insanlara öğretilmek istenmektedir. Bu sûrede gerek Hz. Musa ve Firavun, gerekse Hz. Âdem ve İblis ile ilgili kıssalarda aslında evrensel anlamda bir mümin-kâfir karşılaştırılması yapılmaktadır. Mekkî sûrelerin genel özelliği olarak ahireti inkâr edenlere Son Saat ve kıyâmetle ilgili hatırlatmalarda bulunulmaktadır.

72. âyetten itibaren, hakikate karşı Firavunca savrulan tehditlerin karşısına her zaman yiğitlerin çıkacağının örneği Hz. Musa’nın yanında yer alan büyücülerle verilmektedir.

124. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın zikrinden yüz çevirenlere dünyada dar bir hayat verileceği, âhirette ise bunların kör olarak diriltilecekleri, onların nimetlerden ve huzurdan yoksun bir şekilde azapta unutulacakları haber verilmektedir.

131. âyetten itibaren, müşriklerin sözlerine karşı sabırlı olması Hz. Peygamber’e emredilmekte, namaz vakitlerine dair bilgiler verilmekte, ibadete devamın önemine dikkat çekilmekte, dünya nimetlerine fazla itibar etmemek gerektiği üzerinde durulmakta, âhiret nimetlerinin çok daha hayırlı ve kalıcı olduğu bildirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 9-23. âyetlerinde Hz. Musa’nın kıssasına dair bilgiler vermekte, mukaddes vâdide bulunma adabını kendisine hatırlatmakta, tevhid, ibadet, namaz, Son Saat, haktan alıkonma girişimlerine itibar etmemesi vs. konularda kendisine yönelik bildirimlerine kulak vermesini istemektedir.

Daha sonra Hz. Musa’nın elindeki asâ ile ilgili çeşitli bildirimlere yer verilmekte, asânın bir yılana dönüştürülmesi ve sonrasında yaşananlar gündeme getirilmekte, nihayet yed-i beydâ denen “el mucizesi” ile konu bitirilmektedir.

a) Hz. Musa’nın İlâhî Rehberliğe Mazhar Oluşu

Yüce Allah, sûrenin 9-10. âyetlerinde Hz. Musa’nın kıssasına dair haberlerin Hz. Peygamber’e ulaştığını beyan ederek, Hz. Musa’nın uzakta gördüğü bir ateşe dikkat çekmektedir. Gördüğü ateşten bir kor almak veya kendilerine yol gösterecek bir bilgiyle geri dönmek arzusunu dile getirerek, ailesinin kendisini beklemesini onlardan istediği beyan edilmektedir.

ı. Hz. Musa’nın Haberi

وَهَلْ اَتٰيكَ حَد۪يثُ مُوسٰى “Musa’nın haberi sana ulaştı (değil) mi?”

Âyetteki وَهَلْ اَتٰيكَ ve hel etâke sorusu “sana geldi mi, sana geldi değil mi”; حَد۪يث hadîsü kelimesi “sözü, olayı, haberi”; مُوسٰى mûsâ sözcüğü ise “Musa’nın” demektir.

Burada Hz. Musa’nın kıssasının başlangıç kısmı ve bilgilendirmenin giriş cümlesi gündeme getirilmektedir.

Çeşitli âyetlerde de yer aldığı üzere, هَلْ hel edatı, soru anlamında kabul edilebilir; ancak kastedilen husus, bir cevap beklemek değil, cevabı kendi içinde bulunan bir ifadeyi ortaya koymaktır. Buna göre âyetin anlamı şöyledir: “Musa’nın haberi muhakkak sana geldi, (değil) mi?” “Takrîrî istifham” da denilen bu sorunun karşılığı zımnen “evet, geldi” şeklindedir. Bu edata قد kad anlamı da verilebilir. Bu durumda ise anlam, “Musa’nın haberi sana gelmişti” şeklini alır. Her iki durumda da, söz konusu meselenin Hz. Peygamber’e bildirildiği anlaşılmaktadır.

Kalem 68/44’te de zikredildiği üzere, حَد۪يث hadîs kelimesi isim olarak “Kur’ân, mesaj”,(1) “olay, olgu, haber”,(2) “sır, gizli bir mesele”,(3) “öğreti, söz”,(4) “efsane, masal”,(5) “sonradan söylenen ve yeni”(6) gibi anlamlar vermektedir.(7)

Bu anlam çeşitliliğinde de görüldüğü üzere, yorumunu yaptığımız Tâhâ 20/9’da geçen hadîs kelimesi “haber” anlamına gelmektedir. Maksat, Hz. Musa ile ilgili bilgilerin bu ümmet için ibret içerikli bir mahiyet arz etmesidir.

Tâhâ sûresinde Hz. Musa’nın haberi bağlamında oldukça geniş hatırlatmaların yapılmakta olduğu bilinmekte, bu arada daha önce gelen âyetlerdeki kısa hatırlatmalara da gönderme yapılmış olmaktadır. Nitekim Meryem sûresinde konu hakkında kısaca bilgiler verilmişti. Şimdi ise çok daha geniş bir anlatım ve konu çeşitliliği ile kıssa hakkında detay verilecektir.

- Hz. Musa Kıssası

Kur’ân’da Musa kelimesi 30 sûrede 136 kez geçmektedir. Bazı sûrelerde Hz. Musa’nın sadece adı geçmektedir.(8) 27 sûrede ise kıssaya genel hatları itibariyle şu âyetlerde yer verilmektedir:

“Tevrat’a göre Hz. Musa, Levi kabilesinden Amram ve Yokebed’in oğludur, Mısır’da doğmuştur. Şeceresi Ya‘kūb oğlu Levi oğlu Kehat (Kohat) oğlu Amram oğlu Musa olup Amram babasının kız kardeşi Yokebed ile evlenmiş (yahudi inancına göre o dönemde hala ile evlenmek yasak değildi), bu evlilikten Miryam, Harun ve Musa dünyaya gelmiştir. Buna göre Musa’nın hem annesi hem babası Levi soyundandır. Üç kardeşin en büyüğü Miryam, en küçüğü de Harun’dan üç yaş küçük olan Musa’dır.”(9)

Bakara 2/49-96’da Firavun’un eziyeti, denizden geçme mucizesi, İsrailoğullarının Hz. Musa’dan mucize istekleri, 12 gözenin fışkırtılması, çeşitli gıdalardan talep etmeleri, bakara/kurban olayı, Allah’ın kelamını tahrif etmeleri, vahye iftiraları, İsrailoğullarından alınan sözler vs. çeşitli konular çok geniş bir şekilde işlenmektedir.

Nisâ’ 4/153-164’te İsrailoğullarının Hz. Musa’dan istekleri, buzağıya tapınmaları, üzerlerine Tûr’un (Sina Dağı’nın adeta) kaldırılması, peygamberlere karşı olumsuz tutumları ve Yüce Allah’ın Hz. Musa’ya konuşması ele alınmaktadır.

Mâide 5/20-26’da Hz. Musa’nın İsrailoğullarına yönelik Yüce Allah’ın nimetlerini hatırlatması, onların ters cevap vermeleri, sonuçta bulundukları ülkede kırk yıl şaşkın bir şekilde dolaşmaları zikredilmektedir.

En‘âm 6/91 ve 154’te Hz. Musa’ya verilen kitabın insanlar için bir ışık ve hidayet kaynağı oluşu, her güzel şeyi açık ve tafsilatlı bir şekilde içermesi, iman edenler için rahmet oluşu ele alınmaktadır.

A‘râf 7/103-171’de Hz. Musa’nın büyücülerle olan mücadelesi, Firavun’un kendisine yönelik tehditleri, İsrailoğullarına yönelik azaplar, Hz. Musa’nın Cenâb-ı Hakk’ın talimatıyla eğitime tabi tutulması, kendisinden sonra kavminin buzağıya tapınması, Hz. Harun’la olan diyalogu vs konular işlenmektedir.

Yûnus 10/75-93’te Hz. Musa ve Hz. Harun’a yönelik Firavun’a gönderilme emri, büyücülerle karşılaşması, Mısır’da yerleşim oluşturmaları, kavmine yönelik bedduaları, Firavun’un boğulurken iman iddiası ve ona verilen cevaplar yer almaktadır.

Hûd 11/17, 96-102’de Hz. Musa’ya verilen kitabın özellikleri, Firavun’a ve adamlarına gönderilmesi, Firavun’un cezalandırılması gibi konular ele alınmaktadır.

İbrâhim 14/5-8’de Hz. Musa’nın görevlendiriliş misyonu, kavmine Firavun’un zulmü, buna karşılık Hz. Musa’nın tebliğinden bazı ilkeler hatırlatılmaktadır.

İsrâ’ 17/2, 101-104’te önce Hz. Musa’ya verilen kitabın hidayet rehberi oluşu, sonra ona verilen dokuz mucize, nihayet inkârcıların akıbeti zikredilmektedir.

Kehf 18/60-82’de diğer bölümlerden farklı olarak, önce Hz. Musa’nın bir gençle yaptığı yolculuk, ardından bilge bir kul ile birlikteliğinde kendisine yönelik üç önemli konudaki bilgilendirme yer almaktadır.

Meryem 19/51-53: üç âyetlik bu kısa pasajda Hz. Musa’nın samimiyeti, Tûr’un sağ yanından ona seslenilmesi ve kardeşi Harun’a da peygamberlik verilmesi gündeme getirilmektedir.

Enbiyâ’ 21/48-49’da Hz. Musa’ya Furkân’ın verilmesi ve muttakiler için bunun anlamı yer almaktadır.

Mü’minûn 23/45-49’da Hz. Musa ve kardeşinin Firavun’a gönderilmesi, kendilerine karşı kibir gösterilmesi, yalanlanmaları ve sonuçta kavminin helaki anlatılmaktadır.

Furkân 25/35-36’da Hz. Musa’ya kitabın verilmesi, Hz. Harun’un ona yardımcı kılınması ve düşmanlarının yerle bir edilmesi yer almaktadır.

Şu‘arâ’ 26/10-68’de Hz. Musa’nın yaşadığı sıkıntılı bir süreç, Firavun’un sarayındaki günlerinin hatırlatılması, Firavun’la konuşmaları, büyücülerle yaşadıkları, düşmanların boğulması ve müminlerin kurtarılması gibi konular işlenmektedir.

Neml 27/7-14’te Hz. Musa’nın Tûr’a yolculuğu, muhataplarına yönelik bilgilendirme amaçlı sıra dışı bazı uygulamaları hatırlatılmaktadır.

Kasas 28/3-47’de Firavun’un kavmine yönelik zulümleri, Hz. Musa’nın bebekliği, beldesinde yaşadığı olumsuz bir olay, oradan kaçıp Medyen’e gidişi, Hz. Şu‘ayb’ın ailesiyle karşılaşması, Tûr’a yolculuğu, Firavunla mücadelesi gibi konular ele alınmaktadır.

‘Ankebût 29/39’da Hz. Musa’nın kavmine yönelik bildirimleri ve onların olumsuz tavrı hatırlatılmaktadır.

Secde 32/23-24’te Hz. Musa’ya verilen kitap ve o kitabın misyonu ile daha sonra İsrailoğullarından önderler yetiştirildiği bildirilmektedir.

Ahzâb 33/69’da Hz. Musa’ya yapılan eziyetler ve onun Yüce Allah katındaki değeri beyan edilmektedir.

Sâffât 37/114-122’de Hz. Musa ve Hz. Harun’un istikamet üzere hizmetleri anlatılmaktadır.

Mü’min 40/23-54’te özellikle Firavun’un ailesinden mümin bir yiğidin sözleri yer almakta, Firavun’un Hâmân’dan istekleri gündeme getirilmekte, iktidarı kaybetmelerinin onları sabah akşam ateşe atar gibi derin psikolojik sıkıntıya itmesi gibi konular ele alınmaktadır.

Fussılet 41/45’te Hz. Musa’ya verilen kitap ve kavminin o kitaba karşı şüpheci tutumu bildirilmektedir.

Zuhruf 43/46-56’da Hz. Musa’nın Firavun ve yöneticiler tarafından gülünç bulunması, onunla alay edilmeleri ile Firavun’un kavmini küçümseyip onlara boyun eğdirmesi hatırlatılmaktadır.

Ahkâf 46/12’de Hz. Musa’ya verilen kitabın imam ve rahmet oluşu,

Zâriyât 51/38-40’de İsrailoğullarının Hz. Musa’ya büyücü ve deli suçlamalarında bulunmaları ve sonuçta boğulmaları,

Necm 53/36-42 ve A‘lâ 87/18-19’da ise Hz. İbrâhim’in sahifelerindeki bilgilerle Hz. Musa’nın sahifelerindeki bilgilerin uyumu ele alınmaktadır.

Saff 61/5’te Hz. Musa’ya kavminin eziyet sebepleri ile onların fasık bir topluluk oluşu gündeme getirilmektedir.

Nâzi‘ât 79/15-26’da ise, Hz. Musa’nın mukaddes vadi Tuva’da bulunuşu ile oradan aldığı bilgiler sonucunda Firavun’a yaptığı tebliğler, bu arada Firavun’un küstahça karşı çıkışı üzerinde durulmaktadır.

27 sûrede geçen Hz. Musa kıssası hiçbir şekilde tamamen birbirinin tekrarı ve aynı değildir. Her geçtiği yerde kıssanın farklı bir boyutu bağlama göre tercih edilmiştir. Burada özetlemeye çalıştığımız özelliklerde de bu husus açıkça görülmektedir.

Bu sûrelerdeki anlatımları genel hatlarıyla bu şekilde hatırlattıktan sonra, şimdi kıssanın en geniş şekilde ele alındığı sûrelerden biri olan Tâhâ sûresindeki âyetlerin izahına geçmek istiyoruz.

ıı. İlâhî Bilgiye Doğru Yönelmesi

اِذْ رَاٰ نَارًا فَقَالَ لِاَهْلِهِ امْكُثُوٓا اِنّ۪يٓ اٰنَسْتُ نَارًا لَعَلّ۪يٓ اٰت۪يكُمْ مِنْهَا بِقَبَسٍ اَوْ اَجِدُ عَلَى النَّارِ هُدًى “Hani o, bir ateş görmüş ve ailesine, ‘(Siz burada) bekleyin! Bir ateş gördüm. Umarım ki ondan size bir kor (bir tutam ateş parçası) getiririm veya ateşin yanında bir rehber bulurum.’ demişti.”

Âyetteki اِذْ رَاٰ iz raâ ifadesi “hani görmüştü”; نَارًا nâran kelimesi “bir ateş, bir ışık”; فَقَالَ fe kâle fiili “demişti ki”; لِاَهْلِهِ li ehlihî ifadesi “onun kendi ailesine”; امْكُثُوا ümküsû emri “(burada) kalın, bekleyin”; اِنّ۪يٓ innî ifadesi “muhakkak ki ben”; اٰنَسْتُ ânestü fiili “fark ettim, gördüm, gözlemledim”; نَارًا nâran kelimesi “bir ışık, bir ateş”; لَعَلّ۪يٓ le‘allî ifadesi “belki de ben”; اٰت۪يكُمْ âtîküm ifadesi “size getiririm”; مِنْهَا minhâ ifadesi “ondan”;بِقَبَسٍ bikabesin kelimesi “bir tutam ateş, bir tutam kor”;اَوْ اَجِدُ ev ecidü fiili “veya bulurum”; عَلَى النَّارِ ‘ale’n-nâri ifadesi “ateşin üzerinde, orada, ateşin yanında”; هُدًى hüdâ kelimesi ise “bir rehber” demektir.

Burada Hz. Musa, ailesiyle birlikte bulunduğu çölde veya başka bir yerde muhtemelen yolunu şaşırdığı bir anda uzakta gördüğü bir ateş veya ışıktan istifade etmesi gündeme getirilmektedir.

Kıssanın oldukça geniş denebilecek şekilde ele alındığı Kasas 28/29’dan itibaren ele alınan bölüm Hz. Musa’nın Medyen’de Hz. Şu‘ayb ile olan 8 veya 10 yıllık birlikteliğinden sonra çıktığı yolculuğu ve bu bağlamda adı geçmese de Sînâ Dağı yamacında gördüğü ateşi hatırlatmaktadır. Hz. Musa’nın vahiy aldığı dağ olması bakımından bu dağa Sînâ yorumu yapmak hatalı olmasa gerektir.(10)

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetlerde de aynı yolculuktan söz edildiğini söyleyebiliriz. Nitekim her iki sûrede de birbirine çok benzeyen ifadeler yer almaktadır. Benzer ifadeler daha kısa bir şekilde Neml 27/7’de yer almakta ve değişik boyutlarıyla olsa da üç sûredeki âyetlerin aynı konuyu ele aldığı anlaşılmaktadır.

1.اِذْ رَاٰ نَارًا فَقَالَ لِاَهْلِهِ امْكُثُوا “Hani o, bir ateş görmüş ve ailesine, ‘(Siz burada) bekleyin!’ demişti.” Hz. Musa Sînâ Dağı yamacında uzakta bir yerde bir ateş veya ışık gördüğünü beyan etmiş ve ailesine hitaben geri dönünceye kadar bulundukları yerde beklemelerini onlardan istemişti. Bu âyette geçen نَارًا nâran kelimeleri “ateş” manasına gelebileceği gibi, hayat belirtisi anlamında “ışık” manasına da alınabilir. Buradan hareketle, onların yollarını kaybettikleri, bu yolculuğu kış mevsiminde ve gece vakti yaptıkları anlaşılmaktadır.(11) Hz. Musa gördüğü ateşin kendileri için ne manaya geldiğini devam eden cümlede beyan etmiştir.

2. اِنّ۪يٓ اٰنَسْتُ نَارًا لَعَلّ۪يٓ اٰت۪يكُمْ مِنْهَا بِقَبَسٍ اَوْ اَجِدُ عَلَى النَّارِ هُدًى “Bir ateş gördüm. Umarım ki ondan size bir kor (bir tutam ateş parçası) getiririm veya ateşin yanında bir rehber bulurum (demişti).” Hz. Musa uzaktan gördüğü ateşten bir tutam alıp ailesine getirebileceğini veya ateşin yanında bulunanlardan kendilerine yol gösterebilecek bir rehber bulabileceğini ifade etmişti.

Âyette yer alan قَبَس kabesin kelimesi, Neml 27/7’de شِهَابٍ قَبَسٍ şihâbin kabesin yani “ateş koru”, Kasas 28/29’da ise جَذْوَةٍ مِنَ النَّارِ cezvetin mine’n-nâri yani “ateşten bir köz” şeklinde geçmektedir. Konuyla ilgili bu üç kullanımın verdiği ortak mana, Hz. Musa’nın Sînâ Dağı yamacında uzaktan gördüğü o ateşten bir tutam alıp ailesine geri getirmesidir. İşte bu kullanım “Kur’ân’ın Kur’ân’la tefsiri”nin en güzel örneklerinden birisidir.

Neml 27/7’de ve Kasas 28/29’da önce “bir haber getirmek”, ardından da “bir tutam ateş koru getirip ondan ısınabilecekleri” ifadesi yer almaktadır. “Ateşin yanındaki hidayetçi” ifadesinden hareketle, Hz. Musa’nın orada bulunan birilerinden kendilerine yardım etmesi beklentisi içinde olduğu anlaşılmaktadır.

Belli ki onlar Medyen’den çıktıkları yolculukta sıkıntı içindelerdi; bir ihtimal yollarını şaşırmışlardı. Gördüğü ateş veya ışık onlar için bir umut haline gelmiştir. Esasında her üç sûrede de bu ateşin “görülmesi” anlamında ânese/ânestü fiilinin kullanılması “ümitle, bir ünsiyet içerisinde çare arar pozisyonunda aranan bir şeyin görülmesi” manasını gündeme getirdiği gibi, yine üç âyette de le‘alle edatının kullanılması bu beklenti ve özlemi ortaya koymaktadır.

Kıssanın bu âyetinde şu şekilde bazı mesajlar bulunabilir:

- Yüce Allah Hz. Peygamber’e önceki peygamberlerin çektiği sıkıntılardan haber vermekte ve bu yolun çilelerle dolu olduğunu bildirmektedir. Bu arada, daha önceki peygamberlerin çok daha büyük ve ağır imtihanlar geçirdiği örneklerle anlatılarak Hz. Peygamber’e ve bütün zamanların müminlerine moral verilmesi hedeflenmektedir.

- Karşılaşılacak sıkıntılar sadece haber verilmekle kalınmamış, bu arada benzer sorunlar yaşandığında onlara karşı mukavemet gösterilmesi için önceden hazırlıklı olunması gerektiği ona ve bütün zamanların müminlerine haber verilmektedir.

- Bu kıssada Hz. Peygamber ve müminler için bir hicret haberi de zımnen veriliyor olabilir. Hem bu sûrede sözü edilen bu yolculuk, hem de Kasas sûresindeki âyetler böyle bir olayın bir anlamda risalet kurumunun bir parçası olduğu beyan edilmek istenmektedir.

- Risalet kurumu aslında ışığa koşma ve ışığı ümmet ailesine ulaştırma kurumudur. Hz. Peygamber’in Hira yolculuğu ve oradan aldıklarını şehre getirip tebliğ etmesi de bundan başka bir şey değildir.

- Yolculuk hakikate ulaşma amacını taşıyorsa mutlaka bir ışıkla karşılaşılacaktır. Zira Yüce Allah O’na ulaşmak için çıktığı yolculukta hiç kimseyi mahcup bırakmaz.

- Hakikate ulaşmak için çıkılan yolculuklarda ümitsizliğe yer olmamalıdır. Her hâlükârda gerçeğe ulaşma imkânı var diye yola çıkılmalıdır. Bir şeyi “olmayacak” diye değil, “olacak” niyetiyle kovalamak gerekmektedir.

b) Hz. Musa’ya Yönelik İlk Bildirimler

Yüce Allah sûrenin 11-16. âyetlerinde Hz. Musa’ya seslendiğini, Allah’ın kendisini ona bildirdiğini, Kutsal Vâdi’de, Tuvâ’da bulunması nedeniyle ayakkabılarını çıkarması gerektiğini beyan etmektedir. Daha sonra onu peygamber olarak seçtiği ve bu yüzden de kendisine vahyedilecek prensiplere kulak vermesini kendisine emrettiği ifade edilerek, Allah’tan başka ilâh olmadığı, kulluğun sadece O’na yapılması gerektiği, namazı Allah’ı hatırlamak için kılmanın lüzumu hatırlatılmaktadır.

Ardından, Son Saat’in mutlaka geleceği, her nefsin yaptığının karşılığı kendisine tastamam verilmesi için Son Saat’in vaktinin nerdeyse açıklanacağı belirtilerek, imansızlara ve arzularına uyduğu için perişan olacaklara itibar edilmemesi gerektiği üzerinde durulmaktadır.

ı. Hz. Musa’ya Hitap

فَلَمَّآ اَتٰيهَا نُودِيَ يَا مُوسٰى “Oraya ulaştığında (tarafımızdan) kendisine şöyle seslenilmişti:”

Âyettekiفَلَمَّآ اَتٰيهَا fe lemmâ etâhâ fiili “oraya geldiği zaman, geldiğinde”; نُودِيَ nûdiye edilgen fiili “(kendisine şöyle) seslenilmişti”; يَا مُوسٰى yâ mûsâ hitabı ise “ey Musa!” demektir.

Burada Hz. Musa’nın çıktığı dağda gittiği ateşin yanında kendisine seslenilmesi gündeme getirilmektedir.

Bu ifadenin benzerleri Neml 27/8, Kasas 28/30 ve Nâzi‘ât 79/16’da da geçmektedir. Hz. Musa’nın geldiği yerin neresi olduğu burada açıklanmamış olsa da, âyette geçen hâ zamirinin ait olduğu kelimeyi bulmak gerekmektedir. Bu noktada tek ihtimal vardır ki o da önceki âyette geçen nâr kelimesidir.(12)

Âyette “seslenilmek” manasına gelen kelime نُودِيَ nûdiye fiilidir ve meçhûl, yani “edilgen” bir kalıpta getirilmiştir. Bu durumda seslenenin kim olduğu değil, seslenmeye konu olan meselenin çok daha önemli olduğu vurgulanıyor demektir. Neml 27/8 ve Kasas 2/30’da da meçhul kalıpta gelen bu fiil, Şu‘arâ’ 26/10 ve Nâzi‘ât 79/16’da nâdâ şeklinde ma‘lûm, yani “etken” kalıpta getirilmiş ve fiilin fâili de rabbüke ve rabbühû şeklinde Yüce Allah olarak açıkça ifade edilmiştir. Buradan anlaşılıyor ki, Hz. Musa’ya hitap eden kudret bizzat Yüce Allah’tır ve bu hitabın nasıllığı konusunda gereksiz tartışmalara da girilmemelidir.

Yüce Allah melek aracılığıyla da, doğrudan kalbe ilham ederek de bunu yapmış olabilir. Rabbimiz ses ve benzer fiziki şeylerden münezzeh olduğu için, onun seslenişini insanlarınkine benzetmek doğru ve isabetli değildir. Nisâ’ 4/164’te de Yüce Allah’ın Hz. Musa’ya konuştuğu beyan edilmekte, ancak bunun keyfiyeti noktasında herhangi bir bilgi verilmemektedir. Meseleye bu şekilde iman edip, seslenilmeye konu mesajlar üzerinde durmak daha doğrudur; zira bu olayın da benzerlerinin de hakikatini en iyi bilen sadece ve sadece Yüce Allah’tır.

Bu arada Hz. Musa’ya “nereden” seslenildiği konusunda bu âyette açıklık yoktur; ancak bir sonraki âyette Hz. Musa’nın “Kutsal Vâdî’de Tuvâ’da olduğu”, Kasas 28/30’da ona “mübarek yerdeki vâdînin sağ kıyısındaki ağaç”tan, Nâzi‘ât 79/16’da ise “Kutsal Vâdî olan Tuvâ”dan seslenildiği beyan edilmektedir.

Bu üç âyette verilen bilgiler sayesinde konunun açıklığa kavuşturulduğu görülmektedir. Olayın işlendiği Neml 27/8’de bu detay yoktur; ancak orada da diğer yerlerde olmayan şu husus yer almaktadır: “Nâr’ın (yani ışık kaynağının) hem içinde hem de etrafında olan herkes mübarek kılınmıştır. Âlemlerin Rabbi Allah, eksikliklerden münezzehtir.”

ıı. Vahiy Almaya Başlangıç Aşaması

اِنّ۪يٓ اَنَا۬ رَبُّكَ فَاخْلَعْ نَعْلَيْكَ اِنَّكَ بِالْوَادِ الْمُقَدَّسِ طُوًى “Ey Musa! Şüphesiz ki ben -evet ben- senin Rabbin’im! Hemen ayakkabılarını çıkar! Şüphesiz ki sen (iki kez) kutsanmış Tuvâ Vadi(si’n)desin!”

Âyetteki اِنّ۪يٓ innî ifadesi “muhakkak ki ben”; اَنَا۬ ene zamiri “ben”; رَبُّكَ rabbüke tamlaması “senin Rabbin(im)”; فَاخْلَعْ fahla‘ emri “çıkar”; نَعْلَيْكَ na‘leyke tamlaması “senin iki ayakkabını”; اِنَّكَ inneke ifadesi “muhakkak ki sen”;بِالْوَادِ bi’l-vâdi kelimesi “(şöyle bir) vâdide(sin)”; الْمُقَدَّسِ el-mukaddesi sözcüğü “kutsanmış, kutsal kılınmış”; طُوًى tuvâ kelimesi ise “Tuvâ’da, iki kere” demektir.

Burada Yüce Allah’ın Hz. Musa’ya seslendiği ve kendisine verdiği çok önemli bir emir ve gerekçesi gündeme getirilmektdir.

1.اِنّ۪يٓ اَنَا۬ رَبُّكَ فَاخْلَعْ نَعْلَيْكَ “Ey Musa! Şüphesiz ki ben -evet ben- senin Rabbin’im! Hemen ayakkabılarını çıkar!” Ayetin bu kısmında Yüce Allah önce Hz. Musa’ya kendisini tanıtmaktadır. Neml 27/9 ve Kasas 28/30’da bu ifade biraz daha genişletilmekte ve küçük farklarla “Ey Musa! Ben senin de Rabbin, ‘azîz, hakîm ve âlemlerin de Rabbi Allah’ım” şeklinde beyan edilmektedir.

Âyetteki فَاخْلَعْ نَعْلَيْكَ “Hemen iki ayakkabını (da) çıkar!” ifadesi hakkında çeşitli ihtimaller söz konusu olabilir. Bu çerçevede, maksadın, mukaddes toprağa ayaklarının değmesi, bereketinden yararlanması veya ayakkabılarının necaset içermesi nedeniyle onların çıkartıldığı ifade edilmektedir.(13)

Râzî gibi âlimler, bu ifadedeki maksadın mutasavvıflar tarafından farklı yorumlandığını belirtmişlerdir. Buna göre iki ayakkabı kişinin eşi ve çocukları diye yorumlanmış, kişinin kalbinin onlarla meşgul olmamasının kastedildiği söylenmiştir. Ayrıca maksadı dünyaya ve ahirete iltifat etmemek, kalbin bütünüyle Allah’la meşgul olmasını sağlamak şeklinde yorumlayanlar da olmuştur.(14)

2. اِنَّكَ بِالْوَادِ الْمُقَدَّسِ طُوًى “Şüphesiz ki sen (iki kez) kutsanmış Tuvâ Vadi(si’n)desin!” Âyetteki طُوًى tuvâ kelimesi “temizlenmiş, bereketli” anlamına geldiği gibi, vâdinin ismi olduğu da beyan edilmektedir.(15) Ayrıca bu kelimenin “iki kere mukaddes ve bereketli kılınmış olma” manasına geldiği ve Yüce Allah’ın ona iki kere seslendiği de ifade edilmektedir.(16) Ayrıca İmam Mücâhid bu kelimenin “yalın ayak yere basmak” manasına geldiğini ifade etmiştir.(17)

Âyetteki bu anlam ihtimallerini sıraladıktan sonra, buradan çıkartılabilecek çeşitli sonuçlar üzerinde durmak istiyoruz.

- Bir peygamberin nasıl eğitildiği gösterilerek, eğitimcinin “kim” olduğu söylenmelidir.

- Hz. Musa Tuvâ vadisine, Hz. Muhammed de Hira’ya gittiği gibi, demek ki eğitim için özel bir yere gitmek gerekebilir.

- İnnî ene ifadesinde olduğu gibi, bilgide iddialı ve güçlü oluşun gerekliliği unutulmamalıdır.

- Din eğitiminde ilk konu “Yüce Allah’ı tanıtmak” olmalıdır.

- Âyetteki rabb sıfatı din eğitiminde sahiplenme duygusunun kaybedilmemesi gerektiğini göstermektedir.

- Nefsinden, egolarından ve önyargılarından uzaklaşıp, eğitimciye güven duyulduğu ortaya konulmalıdır.

- Genelde bilginin, özelde ilâhi bilgilerin öğretildiği yerlerin kutsal, bereketli ve saygın olduğu bilinmelidir.

- Kutsal yerlere ayakkabılarla girilmemelidir.

- Bir emir verilirken gerekçesi de söylenmelidir.(18)

Bu âyetten anlaşılan temel mesaj, eğitimcinin kim olduğunu, ondan neler öğrenilmesi ve bu işin nerede gerçekleştirilmesi gerektiğini önceden ve doğru bir şekilde belirlemek durumunda olduğumuzdur. Hz. Musa’nın kıssası bağlamında bu detayın verilme sebebi muhtemelen bu husustur.

ııı. Tevhîd, İbadet ve Namaz Vurgusu

وَاَنَا۬ اخْتَرْتُكَ فَاسْتَمِعْ لِمَا يُوحٰى اِنَّن۪يٓ اَنَا۬ اللّٰهُ لَآ اِلٰهَ اِلَّآ اَنَا۬ فَاعْبُدْن۪ي وَاَقِمِ الصَّلٰوةَ لِذِكْر۪ي “Seni (elçi olarak) ben seçtim. Vahyedilmekte olanı dinle! Şüphesiz ki ben -evet ben- Allah’ım. Benden başka ilah yoktur. Bana kulluk et ve beni hatırlamak için namazı kıl!”

Buradaki وَاَنَا۬ ve ene zamiri “ve ben”; اخْتَرْتُكَ ıhtertüke ifadesi “seni seçtim”; فَاسْتَمِعْ fe’stemi‘ emri “dinle, kulak ver”; لِمَا يُوحٰى limâ yûhâ ifadesi “(sana) vahyedilen şeye, vahyedilmekte olana”;اِنَّن۪يٓ اَنَا۬ ۬ innenî ene ifadesi “muhakkak ki sadece benim ben”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah’ım”; لَآ اِلٰهَ lâ ilâhe ifadesi “hiçbir ilah yoktur, ilah olmayan (tek Allah’ım)”; اِلَّآ اَنَا illâ ene istisnası “benden başka”; فَاعْبُدْن۪ي fa‘büdnî emri “öyleyse bana kulluk et”; وَاَقِمِ ve ekım emri “ve ikame et, yerine getir, kıl”; الصَّلٰوة es-salâte kelimesi “namazı”; لِذِكْر۪ي li zikrî tamlaması ise “beni anmak için, beni hatırlamak için, benim hatırlamam için” demektir.

Burada Hz. Musa’ya yönelik ilk bildirimlerin bir grubu gündeme getirilmektedir.

1. وَاَنَا۬ اخْتَرْتُكَ فَاسْتَمِعْ لِمَا يُوحٰى “Seni (elçi olarak) ben seçtim. Vahyedilmekte olanı dinle!” Yüce Allah Hz. Musa’ya hitap etmekte, önce onu peygamber olarak seçtiğini beyan etmekte, ardından kendisine yönelik ilk mesajını bildirmektedir. Bu âyetteki ifade, 11. âyetteki nûdiye edilgen fiiliyle ilgili devam eden cümlelerde olduğu için, Yüce Allah’ın Hz. Musa’ya görünerek konuşmadığı, bir sesle ona nida edildiği unutulmamalıdır.

a)وَاَنَا۬ اخْتَرْتُكَ “Seni (peygamber olarak) Ben seçtim.” “Seçmek, tercih etmek” anlamına gelen اخْتَرْتُ ıhtertü/ıhtâra fiili bu âyette “peygamber olarak seçmek” demektir.

Çeşitli âyetlerde de belirttiğimiz üzere, peygamberlik kurumu vehbîdir, yani Yüce Allah’ın seçiminin sonucudur; kesbî değildir, çalışmakla elde edilemez. Peygamber olacak kişiler önceden hidayet üzere oldukları gibi, risalet sonrasında da insanları dosdoğru yola rehberlik etmekle yükümlü tutulmuşlardır. A‘râf 7/144’te Yüce Allah’ın mesajlarını ve kelamını bütün insanlara ulaştırması için Hz. Musa’nın seçilmesi ve yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de Hz. Musa’nın peygamber olarak görevlendirilmesi gündeme getirilmektedir.

b) فَاسْتَمِعْ لِمَا يُوحٰى “Artık (sana) vahyedilmekte olana kulak ver!” Bu emir, Hz. Musa’ya risalet verilişinin ilk cümlelerini oluşturuyor diyebiliriz. Belliki, bu emirle Hz. Musa vahye muhatap kılınmış ve onun nübüvvetle birlikte risalet görevi de başlatılmış olmalıdır. Maksat, Yüce Allah tarafından verilecek emirlere riayet ve yasaklardan kaçınma prensibinin hatırlatılmasıdır.

Bu cümleden güne dair sonuç anlamında şöyle bir şey söyleyebiliriz: Bu emir, din adına vahye kulak verilmesi, onun ilkelerine mutlak itaat edilmesi gerektiğini içerdiği gibi, vahye can kulağıyla itibar edilmesinin vahyin ilk şartı olduğunu da göstermektedir. Vahyi yokmuş gibi görmemek, hayatın her alanında onu merkeze almak vahyin gönderiliş gayesidir. Şimdilerde olduğu gibi, vahyin hayatımızda olup olmadığının net çizgilerle ortaya konulmadığı görüntülerden uzaklaşmak çok büyük bir önem arz etmektedir.

2. اِنَّن۪يٓ اَنَا۬ اللّٰهُ لَآ اِلٰهَ اِلَّآ اَنَا۬ فَاعْبُدْن۪ي وَاَقِمِ الصَّلٰوةَ لِذِكْر۪ي “Şüphesiz ki ben -evet ben- Allah’ım. Benden başka ilah yoktur. Bana kulluk et ve beni hatırlamak için namazı kıl!” Bu âyette önce tevhid vurgulanmakta, ardından ibadet ve bu bağlamda namazın önemi dile getirilmektedir.

a) اِنَّن۪يٓ اَنَا۬ اللّٰهُ لَآ اِلٰهَ اِلَّآ اَنَا ۪ “Şüphesiz ki ben -evet ben- Allah’ım. Benden başka ilah yoktur.” Bu cümle Tâhâ 20/12. âyette yer alan “Ben senin Rabbinim” sözünün açılımı ve Neml 27/9 ile Kasas 28/30’un değişik bir ifadesidir. İhlâs sûresinin ilk âyetinde yer alan tevhid vurgusu bu âyette daha açık ifadelerle beyan edilmektedir. Âyetin başındaki inne edatı manayı kuvvetlendirdiği gibi, la … illâ kullanımı da bir vurgu içermektedir. Söylenmek istenen husus, Yüce Allah’ın tek olduğu, dolayısıyla O’ndan başka hiçbir ilâhın bulunmadığını ifade etmektir.

b) فَاعْبُدْن۪ي وَاَقِمِ الصَّلٰوةَ لِذِكْر۪ي “(O haşde) bana kulluk et ve beni hatırlamak için namazı kıl!” Bu ifade yaratılışın gayesinin “Allah’a kulluk” olarak belirlendiğini, ayrıca ibadetlerin bir gayeye uygun olarak yapılması gerektiğini göstermektedir.

ı. فَاعْبُدْن۪ي “O halde Bana kulluk et!” Zâriyât 51/56’daki vurgulu ifade insanların ve cinlerin yaratılış gayesini “Allah’a kulluk etmek” şeklinde ortaya koyarken, Furkân 25/77’de gerekçe “Allah’a dua etmek” diye belirlenmektedir. Ayrıca Hûd 11/119’da bu durum “merhametin tecellisi” olarak zikredilmekte, İnsân 76/2 ve benzer âyetlerde(19) geçtiği üzere “imtihan edilmek” şeklinde ilan edilmektedir. Bu dört gerekçe biraz daha yakından incelendiğinde maksadın “Yüce Allah kulluk” olduğu anlaşılmaktadır.

Sadece insanların değil, bütünüyle mahlûkatın yaratılışının elbette bir amacı vardır.(20) Hiçbir şey bâtıl,(21) anlamsız(22) ve oyun olsun diye yaratılmamıştır.(23)

Nahl 16/36’da bayan edildiği gibi, Kur’ân’da bütün peygamberlerin tebliğ ilkeleri sayılırken Yüce Allah’a tevhid üzere imanın yanıbaşında O’na kulluk edilmesi emri yer almaktadır. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette bu noktada Hz. Musa’dan bir örnek verilmektedir. Müslümanlar olarak her namazın her rekâtında okuduğumuz Fâtiha’da sadece Yüce Allah’a ibadet ettiğimizi ve sadece O’ndan yardım istediğimizi söylememizdeki amaç da bu duyarlılığın ifadesidir.

Hz. Musa’ya yöneltilen bu emrin öğrettiği husus Yüce Allah’tan başkasına kulluk edilmemesini öğretmektir. Böylece insanlık tarihi kadar eski olan ve bütün insanlığa hitap içeren “Sizi yaratan Rabbinize kulluk edin”(24) emri bir daha tekrarlanmış olmaktadır.

Bu emrin öncesinde yer alan tevhid içerikli imandan sonra kulluğun gelmesi, “iman ve sâlih amel” birlikteliğinin şart olduğunun bir göstergesidir. Hâlık yani yaratıcı tek olduğuna göre, ma‘bûd yani kendisine kulluk edilmesi gereken de tek olmalıdır. Nasılki ilâh kavramı parçalanma kabul etmezse, kulluk da başkalarıyla paylaşılamaz, parçalanamaz. Anneler çocuklarını başkalarıyla paylaşmadıkları gibi, Yüce Allah da ilâhlığını paylaşmamaktadır. Allah tek ilâh(25) olduğuna göre, kulluğun adresi de tek olmak zorundadır.

İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette özellikle vurgulanan husus budur ve bu husus insanlık tarihi kadar eskidir. Bütün peygamberlerin yaşayıp tebliğ ettiği ortak değer inançta da kullukta da tevhiddir. Yüce Allah’a ortak koşmak nasılki inançta şirk ise, başkasına kulluk veya kullukta aracılık yapmak da ibadette şirktir.

ıı. وَاَقِمِ الصَّلٰوةَ لِذِكْر۪ي “Beni anmak için namaz kıl!” Bu cümle “Benim seni anmam için namaz kıl, bana yönel” şeklinde de anlaşılabilir. Bu cümle hakkında bir kaç hususa değinmek gerekmektedir.

Bakara 2/3’te de ele aldığımız üzere, âyetteki emir, ekım kelimesiyle geldiği ve konu da salât diye belirlendiği için, bu ifade teknik ve özel bir kullanım olması nedeniyle “namaz kılmak” manasına gelmektedir. “Allah’ın şanını yüceltmek, bu iş için tüm destek ve çabayı seferber etmek, kararlılık, devamlılık ve duyarlılık göstermek” elbette bir kulluk bilinci göstergesidir. Ancak kulluk bilincinin zirvesi demek olan “namazı ikâme etmek” bütün bu hassasiyetlerin en güzel ifade biçimidir.

Namaz ibadeti Hz. İbrahim’le ilişkilidir. Bakara 2/125. âyet şöyledir: “Biz, Beyt’i (Kâbe’yi) insanlara toplanma yeri ve güven (mekanı) kıldık. Siz de İbrahim’in makamından bir namaz yeri edinin (orada namaz kılın). İbrahim ve İsmail’e ‘Tavaf edenler, ibadete kapananlar, rükû ve secde edenler için Evim’i temiz tutun’ diye emretmiştik.”

Benzer bir mesaj Hacc 22/26’da da söz konusudur. Şûrâ 42/13’te Hz. Nûh’a, Hz. İbrâhim’e, Hz. Musa’ya ve Hz. İsa’ya şeriat olarak verilen prensiplerin Hz. Peygamber’e de verildiği bildirilmektedir. Demek ki namaz ibadeti Hz. Muhammed ile başlamış bir ibadet değildir.

Bakara 2/83’te İsrailoğullarından alınan sözlerde namaz emrinin bulunduğu görülmektedir. Ayrıca kendilerine kitap verilen bütün ümmetlerin sorumlulukları arasında “Dini yalnız Allah’a has kılıp hanifler olarak O’na kulluk etmek, namaz kılmaz ve zekât vermek” yer almakta ve bu hususlar “doğru din” olarak tanıtılmaktadır.(26)

Anlaşılıyor ki din olgusu var olduğu andan itibaren bu temel üç değer peygamberler tarafından ümmetlerine tebliğ edilmiştir. Hz. Musa örnekliğinde zikri geçen namazı da bu çerçevede anlamalıyız. Bu arada namazın zikirle ilişkisi bağlamında en önemli bilgi içeren âyetlerden birisi de Bakara 2/239’dur: “Eğer (herhangi bir şeyden) korkarsanız (namazlarınızı) yürüyerek yahut binmiş olarak (kılın). Güvene kavuştuğunuz zaman, siz bilmezken Allah’ın size öğrettiği şekilde O’nu anın (namaz kılın)!”

Yorumunu yapmakta olduğumuz وَاَقِمِ الصَّلٰوةَ لِذِكْر۪ي cümlesi “Benim seni anmam için namaz kıl” manasına da gelebilir. Yüce Allah’ın kişiyi anması, kişinin Allah’ı anmasının sonucu olabilir. Nitekim Bakara 2/152’de şöyle buyrulmaktadır: “Beni zikredin ki ben de sizi zikredeyim.” Bu manaya göre namazı kılmak ve dolayısıyla Allah’ı zikretmek “sebep”, Allah’ın da kulunu hatırlaması “sonuç” olmaktadır. Zikrullâh tamlaması bu nedenle hem (Allah’ı hatırlamak), hem de (Allah’ın kulunu hatırlaması) şeklinde anlaşılabilir. Ra‘d 13/28’de de beyan edildiği üzere, kalpler sadece ve sadece zikrullâh ile yani Yüce Allah’ı hatırlamakla huzur bulur.

Biz bu cümleden ibadetlerin her birinin bir gerekçesi olduğunu da öğrenmekteyiz. Namazın gerekçesi “zikir”, “kötülülerden uzaklaştırma”,(27) zekâtın “arınma, artma ve gelişme”,(28) haccın “takvâ azığını arttırma”,(29) orucun(30) ve kurbanınki ise ibadette duyarlılık manasında “Allah’a yönelik takvâ”dır.(31)

Müslümanlar ibadetlerini elbette Yüce Allah’ın emri olduğu için yapmalıdırlar. Çünkü ibadet Yüce Allah’ın emridir ve sorgulanmadan yerine getirilmelidir. Bu duyarlılıkla hareket ettikten sonra, ibadetlerin ferde ve topluma yönelik faydaları üzerinde durmakta herhangi bir sakınca yoktur. Bu çerçevede ibadetlerin gerekçelerini birer sonuç olarak da görebiliriz. Her bir ibadetin hayata yönelik sonuçlarının olduğunu unutmamalıyız. Örnek olması itibariyle namazla ilgili ‘Ankebût 29/45. âyetin mealini hatırlatmakta yarar görmekteyiz:

“Sana vahyedilen Kitab’ı tilâvet et (gereğini, emirlerini yap) ve (bu bağlamda) namazı kıl. Muhakkak ki, namaz, hayâsızlıktan ve kötülükten alıkoyar. Allah’ı anmak elbette (ibadetlerin) en büyüğüdür. Allah yaptıklarınızı bilir.” İşte bu âyette namazın sadece kılınırken değil, sonrasında da hayatı düzenleyici fonksiyonundan söz edilmektedir. Namaz ve diğer bütün ibadetler birer takvâ eylemidir. Her biri yapıldıkça kişinin muttakîliği, yani duyarlılığı artar.

ıv. Son Saat’e Dikkat Çekilmesi

اِنَّ السَّاعَةَ اٰتِيَةٌ اَكَادُ اُخْف۪يهَا لِتُجْزٰى كُلُّ نَفْسٍ بِمَا تَسْعٰى فَلَا يَصُدَّنَّكَ عَنْهَا مَنْ لَا يُؤْمِنُ بِهَا وَاتَّبَعَ هَوٰيهُ فَتَرْدٰى “O (Son) Saat mutlaka gelecektir. Herkese, peşinde koştuğu şeyin karşılığı verilsin diye neredeyse onu (kendimden bile) gizleyeceğim. Ona inanmayıp arzusuna uyanlar sakın seni ona (Son Saat’e inanmak)tan alıkoymasın; sonra mahvolursun!”

Buradaki اِنَّ السَّاعَةَ inne’s-sâ‘ate kelimesi “muhakkak ki o (Son) Saat”; اٰتِيَة âtiyetün sözcüğü “gelici(dir), gelecektir”; اَكَادُ ekâdü fiili “neredeyse ben”;اُخْف۪يهَا uhfîhâ fiili “onu gizleyeceğim”;لِتُجْزٰى li tüczâ fiili “karşılık verilsin diye”; كُلُّ نَفْسٍ küllü nefsin tamlaması “her nefse, herkese”; بِمَا تَسْعٰى bimâ tes‘â ifadesi “koştuğu, yaptığı şey(in karşılığı)”; فَلَا يَصُدَّنَّكَ fe lâ yesuddenneke emri “seni engellemesin, alıkoymasın”; عَنْهَا ‘anhâ ifadesi “ondan, (ona inanmaktan)”; مَنْ لَا يُؤْمِنُ men lâ yü’minü ifadesi “iman etmeyen(ler)”; بِهَا bihâ ifadesi “ona”;وَاتَّبَعَ vettebe‘a fiili “ve uymuş (olan kişiler), tâbi olmuş (olanlar)”;هَوٰيهُ hevâhu ifadesi “onun arzusuna, hevesine”; فَتَرْدٰى fe terdâ fiili ise “sonra mahvolursun” demektir.

Burada Son Saat’in gerçekleşeceğine, vaktinin gizliliğine, insanların davranışlarına karşılık verileceğine ve olumsuz insanların muhatapları hak yoldan saptıramaması gerektiğine dair bilgiler gündeme getirilmektedir.

Muhatap bağlam gereği her ne kadar ilk önce Hz. Musa olsa da mesajın genel olduğunda şüphe yoktur.

1.اِنَّ السَّاعَةَ اٰتِيَةٌ اَكَادُ اُخْف۪يهَا لِتُجْزٰى كُلُّ نَفْسٍ بِمَا تَسْعٰى “O (Son) Saat mutlaka gelecektir. Herkese, peşinde koştuğu şeyin karşılığı verilsin diye neredeyse onu (kendimden bile) gizleyeceğim.” Bu âyette Son Saat’in gerçekleşme gerekçesi üzerinde durulmakta, herkesin peşine düştüğü dünyevî meşguliyetlerin karşılığını göreceği bildirilmektedir. اِنَّ السَّاعَةَ اٰتِيَةٌ “O (Son) Saat mutlaka gelecektir” ifadesi Hıcr 15/85, Tâhâ 20/15, Hacc 22/7 ve Mü’min 40/59’da geçmektedir.

a)اِنَّ السَّاعَةَ اٰتِيَةٌ “O (Son) Saat mutlaka gelecektir.” Bu cümle ile ilgili birkaç noktaya değinmek istiyoruz.

ı. Kur’ân’da kâinat sisteminin yıkılışı el-kıyâmeh kelimesiyle ifade edilmez. Bizim dilimizde “kıyâmet” dediğimiz şey Kur’ân’da الساعة es-sâ‘ah kelimesiyle karşılanmaktadır. “Son Saat, kıyâmet saati, kıyâmet vakti” anlamındaki الساعة es-sâ‘ah sözcüğü s-v-‘a kökünden gelmektedir. Kur’ân’da 48 kez geçen bu kelime “Son Saat, kıyâmet anı” anlamında eliflâmlı olarak السَّاعَة es-sâ‘ah(32) şeklinde kullanılmaktadır. Bu kelime eliflâmsız olarak سَاعَة sâ‘ah(33) şeklinde ise “bir saat, bir an” anlamına gelmektedir.

السَّاعَة es-sâ‘ah kelimesi bu sistemin sona erdirilmesi ve yeni bir oluşumun meydana getirilme sürecinin başlama anıdır. السَّاعَة es-sâ‘ah, olayın başlama zamanını ifade ederken, bir sonraki başlıkta ele alacağımız üzere, el-kıyâmeh kelimesi ise yeni sistemin yaratılış sürecini ortaya koymakta ve Kur’ân’da devamlı olarak yevmu’l-kıyâmeti “kıyâmet günü” tamlaması şeklinde geçmektedir.

ıı. Nâzi‘ât 79/44’te geniş bir şekilde ele alacağımız üzere, Son Saatle ilgili bilgi hiç kimseye verilmemiş, Rabbimiz bunu gaybın konusu olarak sadece kendisine saklamıştır. Neml 27/65’te beyan edildiği gibi, “Göklerde ve yerde Yüce Allah’tan başka hiç kimse gaybı bilemez.” Gaybın en önemli konularından birisi olan Son Saat, kıyâmet ve âhiret süreciyle ilgili bilgi sadece ve sadece Yüce Allah’ın katındadır.

Genellikle alametlerinden bahsedilen kıyâmet hakkında onun aniden geleceği defalarca beyan edilmesine ve bu konuda Hz. Peygamber dahil hiç kimsenin bilgi sahibi kılınmadığı bildirilmiş olmasına rağmen,(34) alametlere dair bir literatür oluşturulması çeşitli istismarları da maalesef beraberinde getirmiştir.

b) اَكَادُ اُخْف۪يهَا “Neredeyse onun gizliliğini kaldıracağım.” Bu ifadenin tercümesi hakkında çeşitli tartışmalar yapılmakta ve bu cümle nedeniyle âyete çok farklı anlamlar verilmektedir.(35) Âyetteki اَكَادُ ekâdü fiiline “istemek” manası verilerek, maksadın “Onu gizlemek istiyorum” veya İbn Abbâs’a nispetle “Onu nerdeyse kendimden bile gizleyeceğim” şeklinde olduğu da ifade edilmektedir.(36)

Bizim tercih ettiğimiz görüşe göre اُخْف۪يهَا uhfîhâ fiilindeki hemze “izâle” manasına alınmakta,(37) buna göre cümlenin anlamı “Neredeyse onun gizliliğini gidereceğim” şeklini almaktadır. “Gizliliğin neredeyse giderilmesi” ifadesi, “Neredeyse onun açıklanması” demektir. Bazı âlimlerimiz uhfî fiilini hemzeyi “fetha”lı ahfî şeklinde okuyarak aynı anlamı dile getirmişlerdir.(38) Her iki durumda da gizliliğin devam ettiği ortaya konulmaktadır. Âyette verilmek istenen mesaj, “kıyâmetin vaktinin herkesten gizli olduğu ve onu hiç kimsenin bilemeyeceği”dir.

c) لِتُجْزٰى كُلُّ نَفْسٍ بِمَا تَسْعٰى “Herkese, peşine koştuğu şeyin karşılığı verilsin diye.” Her nefis neyin peşine gitmiş, nelere önem vermiş, ibadet veya günah anlamında neleri kazanmışsa bütün bunların karşılığı kendisine verilecektir. Âyetteki تَسْعٰى tes‘â fiili kişilere nispet edilmekte, dolayısıyla yargılanmaya konu fiillerin, insanların kendi iradeleriyle tercih ettiği şeyler olduğu anlaşılmaktadır. İşte bunun gerçekleşme yeri ve zamanı Son Saat ile kıyâmet-âhiret süreci olarak belirlenmiş olmaktadır; âyette öncelikli olarak verilmek istenen mesaj budur.

2. فَلَا يَصُدَّنَّكَ عَنْهَا مَنْ لَا يُؤْمِنُ بِهَا وَاتَّبَعَ هَوٰيهُ فَتَرْدٰى “Ona inanmayıp arzusuna uyanlar sakın seni ona (Son Saat’e inanmak)tan alıkoymasın; sonra mahvolursun!” Bu âyette Hz. Musâ’ya yönelik hitap devam etmekte ve Son Saat’e iman etmeyen insan tipinin kendi arzusuna uyduğu ve perişan olacağı, bu yüzden, söz konusu insan tipinin kendisini hakikatten alıkoymaması gerektiği uyarısında bulunulmaktadır. Âyette يَصُدَّنَّكَ yesuddenneke kelimesinde şeddeli nûn harfinin tercih edilmesi, uyarının güçlü bir şekilde yapıldığının bir delilidir.

Bu tür engelleme girişimleri bağlamında Kur’ân’da çeşitli örnekler vardır. Şeytanın insanları Yüce Allah’ı zikretmekten ve O’na dayanıp O’ndan yana olmaktan alıkoymak istemesi olayında aynı fiil kullanılmaktadır.(39) Bu arada münafıkların Hz. Peygamber’den yüz çevirip uzaklaşmaları,(40) kâfirlerin insanları Yüce Allah’ın yolundan saptırmaları(41) ile müşriklerin Allah’ın âyetlerinden uzaklaştırma isteklerine karşılık uyarının yer aldığı cümlede de aynı kelime kullanılmaktadır.(42) Anlaşılan o ki, insanları hak yoldan ve âyetlerin belirlediği hakikat ilkelerinden ayırmak isteyenlerin başında şeytan, ardından da münafıklar, kâfirler ve müşrikler gelmektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette “engellenmemeye ve inanmamaya” konu olan husus, Hz. Musa’nın karşıtlarının inanmadığı “Son Saat”tir. Çünkü مَنْ لَا يُؤْمِنُ بِهَا “Ona inanmayan” ifadesindeki hâ zamiri önceki âyette geçen es-sâ‘ah kelimesiyle ilgilidir. Yüce Allah, başta Hz. Musa olmak üzere bütün zamanların müminlerini bu noktada uyarmakta, imandan engelleme ve alıkoyma gayretinin şeytan ahlâkı olduğuna dikkat çekmektedir. Son Saat’in gerçekleşeceğine inanmayan insanların aslında kendi arzularına uydukları, sonuçta kaybedecekleri ve diğer insanları engellemek için de sürekli uğraşacakları haber verilmektedir.

Bu âyette inanılması gereken değerlere inanmamanın sonucu hakkında çok önemli iki nokta gündeme getirilmekte ve ölümsüz bir uyarı yapılmaktadır. Buna göre hakikate inanmayanlar kendi hevâ ve arzularına tâbi olurlar; sonuçta da kesinlikle helak olup kaybederler. İmansızlık insanı felakete götürür. Bu durum bazen dünya hayatında helak ile sonuçlanır; bu hayatta helak yaşansa da yaşanmasa da öbür âlemde akıbetin felaket olacağında hiçbir şüphe yoktur.

Âhirete iman, bir insanın dünya hayatını doğru ve dengeli yaşamasının en önemli unsurlarından birisidir. Bu nedenledir ki Yüce Allah Kur’ân’da “Allah’a iman ile âhirete imanı” genellikle yan yana zikretmektedir. Âhirete iman insanın bu hayatı doğru kavramasını sağlayacağı gibi, kendi heva ve gereksiz heveslerini engellemeye, kişi ile arzuları arasına girmeye vesile olur. Allah’a ve âhirete iman, insan davranışlarının kontrollü olmasını ve sahibini mahcup etmemesini temin eder.

Âyetin sonunda yer alan تَرْدٰى terdâ fiili, “düşmek, değerini yitirmek, kaybetmek, felakete uğramak” gibi anlamlar vermektedir. Demek ki, Allah’a ve âhirete inanmayanlar sonuçta kaybedeceklerdir. İnsanları bu yoldan engellemeye çalışanlara karşı daima uyanık ve onlardan gelebilecek etkilere karşı hazırlıklı ve donanımlı olmak gerekmektedir.

Âyette muhatap Hz. Musa olduğu için, anlıyoruz ki kişi peygamber bile olsa bu tür uyarılara ve hakikatten ayrılmama noktasında Allah’ın yardımına daima muhtaçtır. Şeytandan gelen vesveselere karşı Allah’a sığınmanın emredildiği âyetlerde de ilk muhatap Hz. Peygamber olduğu için,(43) o iradeye sığınmanın ve sadakat göstermenin ne kadar vazgeçilmez bir önem arz ettiği görülmektedir.

İnandığı değerler hakikatten, yani vahiyden gelmeyenler yanlış yerden besleniyor veya yanlış ve sahte bir yere sığınıyorlar demektir; hâlbuki sığınağı Yüce Allah olmayanın akıbeti felakettir; kanaatimizce âyette verilmek istenen evrensel mesaj budur.

c) Hz. Musa’ya Verilen İki Burhân

Yüce Allah sûrenin 17-23. âyetlerinde Hz. Musa ile ilgili kıssaya devam etmekte, elindeki asânın ne işe yaradığı kendisine sorulması üzerine, asâya dayandığını, koyunlarına yaprak silkelediğini ve değneğe başka ihtiyaçlarının bulunduğu şeklinde verdiği cevapları gündeme getirmektedir. Asâyı yere bırakması emrinin ardından değneğin sürünen bir yılana dönüştüğü, Hz. Musa’nın korkması üzerine kendisine moral verilmek için değneğin bir süre sonra eski halini alacağı beyan edilmektedir.

Ardından, ikinci bir mucize olarak konu bu defa Hz. Musa’nın eliyle ilişkilendirilmekte, daha önce işlediği bir kaza cinayeti nedeniyle yaptığı samimi tevbenin onu tertemiz kıldığını beyan için elini koynuna sokması istenmekte, ardından hiçbir kusur içermeyen bir şekilde bembeyaz bir halde çıkacağı belirtilmektedir. En sonunda bütün bunların Yüce Allah’ın en büyük mucizelerinden birisi olarak ona gösterildiği beyan edilmektedir.

ı. Sahip Olduğu Şeyin Sorgulanması

وَمَا تِلْكَ بِيَم۪ينِكَ يَا مُوسٰى “Ey Musa, şu sağ elindeki nedir, bilir misin? (diye sorulmuştu).”

Âyetteki وَمَا تِلْكَ بِيَم۪ينِكَ ve mâ tilke biyemînike sorusu “şu sağ elindeki nedir”;يَا مُوسٰى yâ mûsâ hitabı ise “ey Musa” demektir.

Burada sûrenin 11. âyetinde başlayan ve doğrudan Hz. Musa’yı muhatap alan sesleniş gündeme getirilmektedir.

Konuşmalarda soru sorulması genelde “öğrenme” amaçlı olsa da bu her zaman böyle değildir. İşte burada da maksat, bir taraftan Hz. Musa’yı uyarmak, diğer taraftan da ona elindekiyle ilgili bilmediği konularda bilgi vermektir. Bu arada bu tür sorularda zaman zaman muhatabın uyanık olmasını sağlamak ve sahip olduğu şeylerle ilgili bir farkındalık oluşturmak da hedeflenebilir.

Müddessir 74/27’de detaylı bir şekilde ele alacağımız üzere, Kur’ân’da “sana bildiren ne olabilir ki!” “sen nerden bilebilirsin ki!” anlamında ve mâ edrâke diye kullanımlar vardır. Bunlarda şekil olarak bir soru kalıbı söz konusu olsa da, maksat ilgili soruya konu olan şey her ne ise onun hakkında sıra dışı bir anlamın bulunduğunun muhataba bildirilmesidir.

İşte biz bu tür kullanımlardan hareketle, Kur’ân’ın Rabca bir anlam dünyasının bulunduğunu ifade etmeye çalışmaktayız. Eğer bir soru Yüce Allah tarafından soruluyorsa, bilinmelidir ki o sorunun cevabı genelin bildiği şekilde değildir; mutlak surette Rabca bir mana veya gerekçe vardır.

Yüce Allah Hz. Musa’ya “sağ elindekinin ne olduğunu” sorarak aslında onun bilmediği birtakım noktalarda kendisini bilgilendirmeyi amaçlamaktadır. Elbette bir insan veya bir peygamber elindekinin bir asa, yani sopa olduğunu ve basit olarak onun neye yaradığını bilir. Ancak Yüce Allah soruyorsa “bilmek” için değil, farklı şeyler bildirmek için soruyor demektir.

Öncelikle elindekinin ne olduğunu gündeme getirerek, bir süre sonra yaşanacaklarla ilgili olarak dehşete düşmemesini sağlamayı amaçlamaktadır. Elindeki asanın yılana dönüşmesi öncesinde asaya dikkat çekerek, nasıl bir ilâhî kudretin onu sahiplendiğini kendisine öğretmek istemektedir.

ıı. Risalete İlk Delil: ‘Asâ

قَالَ هِيَ عَصَايَ اَتَوَكَّؤُ۬ا عَلَيْهَا وَاَهُشُّ بِهَا عَلٰى غَنَم۪ي وَلِيَ ف۪يهَا مَاٰرِبُ اُخْرٰى “(Musa) ‘O benim asamdır; ona dayanır, onunla davarlarıma yaprak silkelerim. Benim ona başka ihtiyaçlarım da vardır.’ demişti.”

Âyetteki قَالَ kâle fiili “demişti ki”; هِيَ hiye zamiri “o”; عَصَايَ ‘asâye tamlaması “benim âsâm(dır), benim değneğim(dir)”;اَتَوَكَّؤُ۬ا etevekkeü fiili “dayanırım, yaslanırım”; عَلَيْهَا ‘aleyhâ ifadesi “ona”; وَاَهُشُّ ve ehüşşü fiili “ve yaprak silkelerim”; بِهَا bihâ ifadesi “onunla”;عَلٰى غَنَم۪ي ‘alâ ğanemî tamlaması “benim davarıma, koyunlarıma”; وَلِيَ ve liye ifadesi “ve benim için (ayrıca) vardır”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “ondan”; مَاٰرِبُ meâribü sözcüğü “(nice) ihtiyaçlar, amaçlar”; اُخْرٰى uhrâ sözcüğü ise “başka” demektir.

Burada Yüce Allah’ın sorduğu soruya Hz. Musa’nın verdiği dört cümlelik cevap yer almakta ve ‘asâ kavramı gündeme getirilmektedir.

Konunun geçtiği Neml 27/9-10 ve Kasas 28/30-31’de Yüce Allah’ın sorusu ve Hz. Musa’nın verdiği cevap zikredilmemektedir. Kıssa ile ilgili bu nokta sadece burada bulunmaktadır.

- Hz. Musa’nın ‘Asâsı

Çeşitli peygamberlerin hayatlarında onların tabi tutulduğu çeşitli eğitim ve öğretim faaliyetleri olmuştur. Hz. Musa, beraberindeki bir delikanlı ile çıktığı yolculukta gayb olayları noktasında bilgilendirilmişti.(44)

“Hz. Musa’nın asâsı” da bir eğitim faaliyeti olarak onun hayatında birkaç noktada etkin olacaktır. Bunlar yorumunu yapmakta olduğumuz âyet grubunda da olduğu gibi “asânın yılana dönüşmesi”,(45) “kayaya vurup su fışkırtması”,(46) “denize vurması ve denizin yarılıp kara ve kuru bir yol olması”(47) ve “büyücülerin büyülerini yiyip yutması”(48) içeriklerinde görülmektedir.

Hz. Musa Yüce Allah’ın kendisine sorduğu soruya yönelik ilk cevap cümlesini “o benim değneğimdir” şeklinde vermişti. Daha sonra onu ne maksatla kullandığını beyan için “ona yaslanıyorum, dayanıyorum; onunla koyunlarıma yaprak silkeliyorum ve başkaca ihtiyaçlarımda da kullanıyorum” ifadelerini zikretmiştir. Kur’ân’da sadece bu âyette geçen ve “yaprak silkelemek” anlamına gelen اَهُشُّ ehüşşü fiili, silkelenip dalından kopmuş ve kurumuş yaprakların toplanması işleminde çıkan sesi vermektedir. Böylece lafızların manaları çağrıştırmasına güzel bir örnek verilmiş olmaktadır.

Âyetin sonunda yer alan وَلِيَ ف۪يهَا مَاٰرِبُ اُخْرٰى “Benim onda başkaca ihtiyaçlarım da vardır” ifadesi “o değnek başka işlerime de yarar” manasına gelmektedir. Buradaki me’reb/me’rebeh kelimesinin çoğulu olan مَاٰرِب meârib kelimesi de Kur’ân’da sadece bu âyette geçmekte ve “ihtiyaçlar” manasına gelmekte, Hz. Musa’nın zikretmeye gerek görmediği muhtemelen daha basit işlerini içermektedir. Bu ifadeden de anlaşılabileceği gibi, konuşmalarda gereksiz detaydan kaçınmak çok önemli bir duyarlılıktır. İnsanların neleri önemsediklerini ve neleri konuşmaya ihtiyaç hissetmemeleri gerektiğini önceden belirlemeleri son derece faydalı bir konuşma ve diyalog biçimidir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin ilk üç cümlesinden “sorulara ihtiyaç hissedilen boyutta detaylı cevaplar verilmesi ve kapalı nokta bırakılmaması gerektiğini” anlayabiliriz. Son cümleden de “gereksiz detaylardan kaçınarak muhatabın lüzumsuz bilgilerle meşgul edilmemesinin önemini” kavrayabiliriz. Gündelik hayatımızda uygulamak durumunda olduğumuz bu noktalar, kıssanın bu detayla zikredilmesinin en önemli nedeni olsa gerektir. Aksi takdirde, faydasız gibi duran ifadelerin kıssada yer alma sebebini anlamakta zorlukların yaşanması kaçınılmazdır.

ııı. ‘Asâ’nın Yılana Dönüşmesi

قَالَ اَلْقِهَا يَا مُوسٰى فَاَلْقٰيهَا فَاِذَا هِيَ حَيَّةٌ تَسْعٰى قَالَ خُذْهَا وَلَا تَخَفْ سَنُع۪يدُهَا س۪يرَتَهَا الْاُولٰى “(Allah) ‘Onu (yere) at ey Musa!’ demişti. (Musa da) hemen onu yere atmıştı. Bir de ne görsün, o (asa) yılan olmuş sürünüyor. (Allah) ‘Onu al ve korkma! Biz onu eski hâline çevireceğiz.’ demişti.”

Buradaki قَالَ kâle fiili “demişti ki”; اَلْقِهَا elkıhâ emri “onu (yere) bırak, at”;يَا مُوسٰى yâ mûs3a hitabı “ey Musa”; فَاَلْقٰيهَا fe elkâhâ fiili “onu atmıştı”; فَاِذَا هِيَ fe izâ hiye ifadesi “bir de baktı ki o (değnek)”; حَيَّةٌ hayyetün kelimesi “yılan (olmuş)”; تَسْعٰى tes‘â fiili “sürünmekte (olan)”; قَالَ kâle fiili “demişti ki”;خُذْهَا huzhâ emri “onu al”;وَلَا تَخَفْ ve lâ tehaf emri “ve korkma”;سَنُع۪يدُهَا senu‘îdühâ fiili “onu ileride döndüreceğiz”; س۪يرَتَهَا الْاُولٰى sîratehe’l-ûlâ tamlaması ise “ilk hâline, önceki durumuna” demektir.

Burada Hz. Musa’nın elindeki değnekle ilgili bir emir vermesi, Hz. Musa’nın korkusu ve şaşkınlığı ile Yüce Allah’ın onu rahatlatması gündeme getirilmektedir.

1. قَالَ اَلْقِهَا يَا مُوسٰىى “(Allah), ‘Onu (yere) at ey Musa!’ demişti.” Yüce Allah Hz. Musa’ya elindeki değneği yere bırakmasını emretmekte, onun değnekle ilgili bildiği ve kullandığı hizmetlerin dışında asânın başka bir etkinliğinin daha olduğunu kendisine göstermek istemektedir. Bu konu benzer ifadelerle başka pasajlarda da geçmektedir.(49)

Yüce Allah’ın Hz. Musa’ya yönelik bu emri daha önce annesine verdiği emirle ve sonrasında annesinin korkmaması gerektiğiyle benzeşmektedir. Konuyla ilgili olarak Kasas 28/7’de şöyle buyrulmaktadır: “Musa’nın annesine, ‘Onu emzir; kendisine zarar geleceğinden endişelendiğinde onu denize (Nil nehrine) bırakıver; hiç korkup kaygılanma; çünkü Biz, onu sana geri verecek ve kendisini peygamberlerden biri yapacağız’ diye bildirdik.”

İşte bu âyet Hz. Musa ile annesinin birtakım ilâhî emirlere muhatap kılınmadaki ortak yönünü göstermektedir. Hz. Musa da tıpkı annesi gibi Yüce Allah’ın ondan istediği herhangi bir şeyi yerine getirmede hiçbir tereddüt göstermemiş, emredileni hemen yerine getirmişti. Meselenin korkmama ile ilgili kısmı da iki âyet sonra dile getirilecektir.

2. فَاَلْقٰيهَا فَاِذَا هِيَ حَيَّةٌ تَسْعٰى “(Musa da) hemen onu yere atmıştı. Bir de ne görsün, o (asa) yılan olmuş sürünüyor.” Bu âyette Hz. Musa’nın Yüce Allah’ın emrini hemen yerine getirdiği beyan edilmektedir; zira فَاَلْقٰيهَا fe elkâhâ “Onu (yere) attı” ifadesindeki fâ/fe edatı ta‘kîbiyye manasında işin hemen uygulandığını göstermektedir. Yüce Allah ona asâsını yere atmasını emreder etmez o da gereğini yapmıştı.

Âyetin sonunda yılanın hareketini ifade eden تَسْعٰى tes‘â fiili de “yürümek, koşmak” değil, Neml 27/10 ve Kasas 28/31’de geçen tehtezzü fiilinin delaletiyle “titreşmek” manasını vermektedir ki bu fiil Hacc 22/5 ve Fussılet 41/39’da ihtezzet kalıbında altından bitki çıkmakta olan toprağın “titreşmesi” manasında zikredilmektedir.

Yere atılan bu asâ bir anda sürünen bir yılana dönüşmüştü. Burada genel olarak “yılan” manasında حَيَّة hayyeh kelimesi kullanılmışken, A‘râf 7/107 ve Şu‘arâ 26/32’de sü‘bân-i mübîn “apaçık büyük bir yılan”(50) tamlamasıyla, Neml 27/10 ve Kasas 28/31’de ise keennehâ cânnun yani “sanki orta büyüklükte ve hızla gözden kaybolan yılan”(51) ifadesiyle karşılanmaktadır.

Bu son ifade bir benzetme şeklinde yer aldığı için ifadeler arasında herhangi bir anlam zıtlığı söz konusu değildir. Hayyeh kelimesi ile sü‘bân kelimesi birbirine yakın anlam vermekte ve yılanın bir türünü ortaya koymaktadır. Bu arada bu yılanın cânn’a benzetilme nedeni ise hızla gözden kaybolması, cinn gibi görünmez olma özelliğine bağlanabilir. Demek ki Hz. Musa’nın elindeki âsâsı orta büyüklükte ve hızlı hareket edip gözden kaybolan bir yılana dönüşmüştü; âyetlerde verilmek istenen mesaj budur.

3. قَالَ خُذْهَا وَلَا تَخَفْ سَنُع۪يدُهَا س۪يرَتَهَا الْاُولٰى “(Allah) ‘Onu al ve korkma! Biz onu eski hâline çevireceğiz.’ demişti.” Elindeki değnek bir yılana dönüşünce Hz. Musa korkmuştu. Yüce Allah da ona “Onu eline al ve korkma; onu eski haline getireceğiz” buyurarak kendisini rahatlatmaktadır.

Meselenin korku boyutu Neml 27/10’da “Ey Musa, korkma; benim huzurumda elçiler korkmaz”, Kasas 28/31’de ise “Dön ve korkma; sen güvende olanlardansın” şeklinde yer almakta, A‘râf ve Şu‘arâ’da bu detay zikredilmemektedir. Hz. Musa’nın korkmaması beyan edildikten sonra, gerekçe söylenmekte ve yılan gibi titreşen değneğin eski haline getirileceği bildirilmektedir. Bu durum daha önce Hz. Musa’nın annesine yönelik olarak Kasas 28/7’de ifade edilen “Onu sana geri vereceğiz ve onu peygamberlerden kılacağız” müjdesini çağrıştırmaktadır.

“Asânın eski haline döndürülmesi”, onda birtakım değişikliklerin yaşandığını göstermektedir. Bu noktada “acaba değnek nasıl olmuştu da canlanmıştı?” sorusu elbette akla gelmektedir. Dalından kesilmesine, kurutulmasına, hatta fırınlanmasına rağmen, bir süre sonra bazı ağaçların içerisinde kurtların oluştuğu herkesin malumudur.

Şimdilerde mahiyetini bilemediğimiz böyle bir ağaç türünün ileri düzeyde bir canlılık oluşturması elbette insanlar için sıra dışı bir olaydır; ancak Yüce Allah için bu ve benzer şeyler sadece sünnetüllâh dediğimiz O’nun sayısız sistemlerinin zaman zaman devreye sokulmasıdır. Olay insanlar için korkutucu ve olağanüstü gibi olsa da, bu durum Allah’ın yasalarındaki değişikliği değil, bir üst veya alt yasasının devreye konulmasını gösterir.(52)

Bizim mucize dediğimiz şeyler Allah için adettendir ve bizim alışkanlıklarımız dışında meydana geldiği için şaşkınlığa veya korkuya neden olmaktadır. Değneğin yılan olması ve tekrar eski halini alması bizim için bir iman konusudur ve bunun tam anlamıyla nasıl olduğunu izah etmek durumunda değiliz. Zaten her ne dersek diyelim, mutlak surette bir yönüyle eleştiriye açık olacak ve muhatabı ikna etmeye yetmeyecektir.

Değneğin canlanması kurtçuk ile izah edilse de, tekrar eski halini alması anlaşılmayı beklemektedir. Bu tür meselelerde bilebileceğimiz kadarını anlarız; gerisini Yüce Allah’ın insanoğluna verdiği bir ev ödevi olarak kabul eder, bu noktada çalışmalar yapılması gerektiğinin altını çizeriz.

Burada sözü edilen uyarı ve ortaya konulan gerekçe bize insan eğitiminde nasıl davranmamız gerektiği noktasında da ışık tutmaktadır. Demek ki insanlara sadece “korkma” demekle iş bitirilmemeli, bunun nedeni kendilerine izah edilmelidir. Bu arada Yüce Allah’ın emirlerine tereddütsüz bir şekilde boyun eğenlerin mahcup edilmeyecekleri, sıkıntılara ve kendi başınalığa terk edilmeyecekleri de öğretilmektedir.

ıv. Risâlete İkinci Delil: Yed-i Beydâ’

وَاضْمُمْ يَدَكَ اِلٰى جَنَاحِكَ تَخْرُجْ بَيْضَآءَ مِنْ غَيْرِ سُوٓءٍ اٰيَةً اُخْرٰى لِنُرِيَكَ مِنْ اٰيَاتِنَا الْكُبْرٰى “(Allah şöyle devam etmişti:) Elini koltuğunun altına koy; en büyük ayetlerimizden (mucizelerimizden) birini sana göstermemiz için bir başka ayet (mucize) olarak elin kusursuz ve lekesiz beyazlıkta çıkacaktır.”

Buradakiوَاضْمُمْ vadmum emri “ve koy, çek”; يَدَكَ yedeke tamlaması “senin elini”; اِلٰى جَنَاحِكَ ilâ cenâhıke sözcüğü “senin koltuğuna, koynuna”; تَخْرُجْ tahruc fiili “çıkacak”; بَيْضَآءَ beydâe kelimesi “beyaz olarak”;مِنْ غَيْرِ سُوٓءٍ min ğayri sûin tamlaması “kusursuz olarak, hasarsız bir şekilde”; اٰيَةً اُخْرٰى âyeten uhrâ tamlaması “başka bir âyet, başka bir delil, mucize olarak”; لِنُرِيَكَ linüriyeke ifadesi “sana gösterelim diye”; مِنْ اٰيَاتِنَا min âyâtinâ ifadesi “bizim âyetlerimizden, delillerimizden”; الْكُبْرٰى el-kübrâ kelimesi ise “en büyük” demektir.

Burada ‘asâ olayından sonra Hz. Musa ile ilgili diğer sıra dışı delil yed-i beydâ’ yani “(lekesiz ve kusursuz) bembeyaz el” gündeme getirilmektedir.

1.وَاضْمُمْ يَدَكَ اِلٰى جَنَاحِكَ تَخْرُجْ بَيْضَآءَ مِنْ غَيْرِ سُوٓءٍ اٰيَةً اُخْرٰى “(Allah şöyle demişti:) Elini koltuğunun altına koy; bir başka ayet (mucize) olarak elin kusursuz ve lekesiz beyazlıkta çıkacaktır.” Bu âyette Yüce Allah Hz. Musa’ya hitap etmekte ve elini koynuna sokmasını emretmektedir. Bunun sonucunda diğer bir sıra dışı olay olarak elin herhangi bir ayıp, kusur ve eksiklik olmadan bembeyaz bir şekilde çıkacağı ifade edilmektedir.

“Elin koyna konulması”ndan maksat, mecaz olarak Hz. Musa’nın daha önce kirlenen elinin tevbeye konu edinilmesi olabilir.(53) Nitekim hem hataen de olsa adam öldürmesinin peşinden yaptığı tevbe, hem de Neml 27/11’de dile getirilen ve aynı olaya işaret eden zulümden sonra iyilikler üretmesi Hz. Musa’nın tevbesinin bir göstergesidir. İşte bu tevbe olayından sonra Yüce Allah ona elini koynuna sokmasını emretmekte, ardından bembeyaz çıkacağını beyan ederek de tevbesini kabul buyuracağı mesajını vermiş olmaktadır.

Burada اضْمُمْ udmum ile جَنَاحِ cenâh kelimeleri Neml 27/12’de edhıl ve ceyb, Kasas 28/32’de ise üslük ve ceyb kelimeleriyle karşılanmakta, hepsi de elin koyna, yakaya sokulması manasına gelmektedir. Bu arada Hz. Musa’nın تَخْرُجْ بَيْضَآءَ “(elinin) bembeyaz olarak çıkması” ifadesiyle ilgili olarak da A‘râf 7/108 ve Şu‘arâ’ 26/33’te “elin çıkması”ndan değil, neze‘a yedehû cümlesi tercih edilmekte ve “Hz. Musa’nın elini kendisinin çıkartması”ndan söz edilmektedir. Âyetlerin birbirini tefsir etmesi ve manayı tamamlaması ilkesinin sonucu olarak, konuyla ilgili bütün kullanımları bilerek bir kanaat sahibi olmak gerektiği unutulmamalıdır.

“Elin kusursuz çıkması” ifadesi, Tevrât’ta söylendiği üzere bir sedef hastalığı sonucu olmadan, her türlü kusurdan arınmış olarak çıkması manasına gelmektedir. Bu, maddi anlamda bir beyazlıktan ziyade, manevi olarak arınmış olmayı ifade etse gerektir. Neml 27/12’de de geçen غَيْرِ سُوٓء ğayri sû’in ifadesi kötülükten arınmışlığı, var olan bir kabahatin silinmesini ve artık o kötülükten hiçbir iz taşımamayı ortaya koymaktadır. Konuyla ilgili âyetlerde Hz. Musa’nın elinden çıkan ölümlü kazadan dolayı yaptığı tevbenin kabulüne dair bir göndermenin bulunduğu anlaşılmaktadır.

Elinin yaptığı şeylerin artık lekesiz, bembeyaz bir mahiyet arz etmesi, faydalı şeyler üretmesi manasına alınabilir. “Elin kusursuz ve lekesiz olarak bembeyaz çıkması” tevbenin etkinliğinin bir göstergesidir. Kur’ân’da tevbe ile ilgili pek çok hatırlatma ve emir vardır. Örnek olarak iki tanesini zikretmekle yetinelim: “Ey müminler, hepiniz Allah’a tevbe edin ki kurtuluşa eresiniz”;(54) “Ey iman edenler, nasûh tevbesi ile tevbe edin ki Allah da sizin kabahatlerinizi affetsin ve altlarından ırmaklar akan cennetlerine koysun.”(55) İşte bu ve benzer âyetlerde verilmek istenen mesaj budur.

“Elin kusursuz ve lekesiz olarak bembeyaz çıkması” tevbenin etkinliğinin bir göstergesidir. “Ey müminler, hepiniz Allah’a tevbe edin ki kurtuluşa eresiniz”;(56) “Ey iman edenler, nasûh tevbesi ile tevbe edin ki Allah da sizin kabahatlerinizi affetsin ve altlarından ırmaklar akan cennetlerine koysun.”(57) İşte bu ve benzer âyetlerde verilmek istenen mesaj budur.

Kişi samimi tevbe edince daha önce o günahı hiç işlememiş gibi bir konuma gelebilir; Hz. Peygamber’in bu konudaki müjdeleri son derece nettir: “Günahtan samimi olarak tevbe eden kişi hiç günahı olmayan kişi gibidir.”(58) “Bütün Âdemoğulları günahkârdır; günahkârların en hayırlıları ise tevbe edenlerdir.”(59) “Eğer siz günah işlemeseydiniz, Allah sizi helak eder ve yerinize, günah işleyip, peşinden tevbe eden kullar yaratırdı.”(60)

Peygamber bile olsa kişinin herhangi bir kabahati ve günahı varsa ondan samimi bir şekilde tevbe etmesi gerekmektedir. Tevbe insanı insan yapan en önemli değerlerden birisidir. Ne kadar büyük ve ağır bir günah işlenmiş olursa olsun, hiçbir günah Allah’ın rahmet ve mağfiretinden daha büyük olamaz. Bunun için önemli olan husus, zamanı geçmeden günahlardan istiğfarda bulunup tevbe etmeyi başarmaktır. Samimiyetle yapılan tevbelerin sonucunda Yüce Allah o yönelişleri kabul edeceğini pek çok âyette beyan etmektedir.(61)

Âyette sözü edilen اٰيَةً اُخْرٰى âyeten uhrâ “Başka bir âyet” ifadesi bir peygamberlik işareti veya göstergesi anlamına alınabileceği gibi, dokuz mucizeden birisi(62) veya Allah’tan gelen ‘asâ ile birlikte Hz. Musa’ya verilmiş olan iki bürhân’dan, yani iki delilden birisi(63) olarak da düşünülebilir. Bu iki delil Hz. Musa’nın Firavun’a ve yöneticilerine gönderilmesinde kullanması istenen hakikatin belgeleri olarak da kabul edilebilir.

2. لِنُرِيَكَ مِنْ اٰيَاتِنَا الْكُبْرٰى “En büyük ayetlerimizden (mucizelerimizden) birini sana göstermemiz için.” Bu âyette Hz. Musa’ya verildiği beyan edilen delilin “en büyük delillerden birisi” olduğu ifade edilmektedir.

- Hz. Musa’ya Verilen Risalet Delilleri

a) Âyetteki مِنْ min edatına eğer beyâniye anlamı verilirse maksat “en büyük delil” olur. Bu noktada konuyla ilgili Nâzi‘ât 79/20’de şu bilgi yer almaktadır: “Böylece ona en büyük belgeyi (mucizeyi, delili) gösterdi.” Anlaşılan o ki, burada sözü edilen “en büyük âyet”ten kasıt, peygamberlerin peygamberliğini belirleyen “delil” olmalıdır.

İsrâ’ 17/1-2’de sözü edilen mesaj eğer Hz. Musa ile ilişkili anlaşılırsa, bu üç âyette de aynı mucizeden söz edildiği düşünülebilir. Eğer İsrâ’daki mesaj Hz. Peygamber’le ilişkili olarak yorumlanırsa, bu defa Hz. Peygamber’e gösterildiği beyan edilen “en büyük mucize/delil”in Necm 53/18’de dile getirilen “Rabbinin en büyük delillerinden birisi” anlamında Hz. Cebrâîl olarak yorumlanmak durumunda olunur.

b) Eğer مِنْ min edatına teb‘îdıyye, yani “-den bir kısmı, -den birisi” anlamı verilirse, maksat “en büyük delillerden birisi” olur. Bu durumda yorumunu yapmakta olduğumuz âyette sözü edilen “en büyük deliller” ifadesinin başka hangi delilleri içerdiği önemlidir. Bu bağlamda bazı hatırlatmalar yapmakta yarar vardır:

ı. Bu delil, Hz. Musa’ya Yüce Allah’tan gelen peygamberlik öğretileri olabilir. Tâhâ 20/47-48’de bunun işareti vardır. Orada “Kurtuluş, hidayeti izleyenlerindir. Azap da yalanlayan ve yüz çevirenleredir” buyrulmaktadır. Bu ifadelerden anlaşılan husus, buradaki “âyet”in bilgiler içeren “belge” anlamına geldiğidir.

ıı. Bu delil, İsrailoğullarına yönelik gösterilen bütün mucizeler de olabilir. Tâhâ 20/56. âyet de bunun delilidir. Bu durumda âyetteki “en büyük âyet” ifadesi, büyük olan bütün belgeler veya mucizeler anlamına gelmiş olur.

ııı. İsrâ’ 17/101'de beyan edilen “dokuz beyan, dokuz mucize” olarak da anlaşılabilir.(64) Bunlar “tufan”,(65) “‘asâ”,(66) “yed-i beydâ’”,(67) “denizin yarılması”,(68) “kendisinden on iki su fışkıran kaya”,(69) “çekirge sürüsü ve kımıl (yaban sineği)”,(70) “kurbağa istilası”,(71) “suyun kana dönüşmesi”(72) ve “dağın onların üzerine kaldırılması”dır.(73)

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette dile getirilen husus, bütün bu âyetlerdeki bilgiler de olabilir. Nitekim A‘raf 7/133’te bu mucizeler için âyâtin müfassalât denilmektedir.(74)

İfadeye çalıştığımız her iki yaklaşımın da doğru olduğunu kabul ederek, Yüce Allah’ın Hz. Musa’ya verdiği ‘asâ ve yed-i beydâ’ mucizelerini burada söz konusu ettiğini, peygamberliğine dair en büyük delillerden birisini veya en büyük delili kendisine verdiğini bu şekilde ifade etmiş olmaktadır. Delilin gösterilmesi ile delilin verilmesi sonuçta aynı kapıya çıkacağı için âyette nuriyeke “sana gösteriyoruz” ifadesi tercih edilmiştir.

Dipnotlar

• 1 - Nisâ’ 4/78; Kehf 18/6; Tûr 52/34; Necm 53/59; Vâkı‘a 56/81; Kalem 68/44. 2 - Tâhâ 20/9. “Olgu, olay, olaylar” anlamlarındaki kullanımlar için bk. Yûsuf 12/6, 21, 101; Zâriyât 51/24; Nâzi‘ât 79/15; Burûc 85/17; Ğâşiye 88/1. 3 - Tahrîm 66/3. 4 - Zümer 39/23. Söz anlamındaki kullanımlar için bk. Nisâ’ 4/42, 87, 140; En‘âm 6/68; A‘râf 7/185; Yûsuf 12/111; Lokmân 31/6; Ahzâb 33/53; Câsiye 45/6; Murselât 77/50; 5 - Mü’minûn 23/44; Sebe’ 34/19. 6 - Enbiyâ’ 21/2; Şu‘arâ’ 26/6. 7 - Bu kelimenin geniş açıklaması için bk. Okuyan, Kur’ân-ı Kerîm’de Çok Anlamlılık, s. 196-197.
  • Nisâ 4/78 Kehf 18/6 Tûr 52/34 Necm 53/59 Vâkı‘a 56/81 Kalem 68/44 Tâhâ 20/9 Yûsuf 12/6 Zâriyât 51/24 Zâriyât 51/24 Nâzi‘ât 79/15 Burûc 85/17 Ğâşiye 88/1 Tahrîm 66/3 Zümer 39/23 Nisâ 4/42 En‘âm 6/68 En‘âm 6/68 A‘râf 7/185 Yûsuf 12/111 Lokmân 31/6 Ahzâb 33/53 Câsiye 45/6 Mürselât 77/50 Mü'minûn 23/44 Sebe' 34/19 Enbiyâ 21/2 Şu‘arâ 26/6
• 8 - Âl-i İmrân 3/84; Hacc 22/44; Şûrâ 42/13. 9 - Hz. Musa ile ilgili geniş bilgi için Ömer Faruk Harman, “Mûsâ” md., DİA, İstanbul, 2006, XXXI, ss. 207-213. Ayrıca bkz. Kitab-ı Mukaddes, Çıkış: 2/1, 6/16-20, 7/7, 15/20; Sayılar, 26/59; I. Târihler, 23/12-14.
  • Âl-i İmrân 3/84 Hacc 22/44 Şûrâ 42/13 Bakara 2/1 En‘âm 6/16 A‘râf 7/7 Hicr 15/20 Şu‘arâ 26/59 Şu‘arâ 26/59 Mü'minûn 23/14
• 10 - Tîn 95/2.
  • Tîn 95/2
• 11 - Semerkandî, age., II, 407; Taberî, age., XVI, 142.
• 12 - Semerkandî, age., II, 407; Taberî, age., XVI, 143.
• 13 - Semerkandî, age., II, 408; Taberî, age., XVI, 144. 14 - Râzî, age., XXII, 17. 15 - Semerkandî, age., II, 408; Taberî, age., XVI, 145-146. 16 - Semerkandî, age., II, 408; Taberî, age., XVI, 145-146; Zemahşerî, age., III, 53. 17 - Taberî, age., XVI, 145-146.
• 18 - Bayraklı, age., XII, 228.
• 19 - Bakara 2/155, 214; Âl-i İmrân 3/179, 186; Tevbe 9/16; Hûd 11/7; ‘Ankebût 29/2; Mülk 67/2.
  • Bakara 2/155 Bakara 2/214 Âl-i İmrân 3/179 Âl-i İmrân 3/186 Tevbe 9/16 Hûd 11/7 ‘Ankebût 29/2 Mülk 67/2
• 20 - Yûnus 10/5; Hıcr 15/85; Dühân 44/39. 21 - Âl-i İmrân 3/191; Sâd 38/27. 22 - Mü’minûn 23/115. 23 - Enbiyâ’ 21/16; Dühân 44/38. 24 - Bakara 2/21.
  • Yûnus 10/5 Hicr 15/85 Duhân 44/39 Âl-i İmrân 3/191 Sâd 38/27 Mü'minûn 23/115 Enbiyâ 21/16 Duhân 44/38 Bakara 2/21
• 25 - Bakara 2/163.
  • Bakara 2/163
• 26 - Beyyine 98/5.
  • Beyyine 98/5
• 27 - Tâhâ 20/15; ‘Ankebût 29/45. 28 - Tevbe 9/103. 29 - Bakara 2/197. 30 - Bakara 2/183. 31 - Mâide 5/27; Hacc 22/37.
  • Tâhâ 20/15 ‘Ankebût 29/45 Tevbe 9/103 Bakara 2/197 Bakara 2/183 Mâide 5/27 Hacc 22/37
• 32 - En‘âm 6/31, 40; A‘râf 7/187; Yûsuf 12/107; Hıcr 15/85; Nahl 16/77; Kehf 18/21, 36; Meryem 19/75; Tâhâ 20/15; Enbiyâ’ 21/49; Hacc 22/1, 7, 55; Furkân 25/11; Rûm 30/12, 14, 55; Lokmân 31/34; Ahzâb 33/63; Sebe’ 34/3; Mü’min 40/46, 59; Fussılet 41/47, 50; Şûrâ 42/17, 18; Zuhruf 43/61, 66, 85; Câsiye 45/27, 32; Muhammed 47/18; Kamer 54/1, 46; Nâzi‘ât 79/42. 33 - A‘râf 7/34; Tevbe 9/117; Yûnus 10/45, 49; Nahl 16/61; Rûm 30/55; Sebe’ 34/3; Ahkâf 46/35.
  • En‘âm 6/31 En‘âm 6/40 A‘râf 7/187 Yûsuf 12/107 Hicr 15/85 Nahl 16/77 Kehf 18/21 Kehf 18/36 Meryem 19/75 Tâhâ 20/15 Enbiyâ 21/49 Hacc 22/1 Hacc 22/7 Hacc 22/55 Furkân 25/11 Rûm 30/12 Rûm 30/14 Rûm 30/55 Lokmân 31/34 Ahzâb 33/63 Sebe' 34/3 Mü'min 40/46 Mü'min 40/59 Fussilet 41/47 Fussilet 41/50 Şûrâ 42/17 Şûrâ 42/18 Zuhruf 43/61 Zuhruf 43/66 Zuhruf 43/85 Câsiye 45/27 Câsiye 45/32 Muhammed 47/18 Kamer 54/1 Kamer 54/46 Nâzi‘ât 79/42 A‘râf 7/34 Tevbe 9/117 Yûnus 10/45 Yûnus 10/49 Nahl 16/61 Rûm 30/55 Sebe' 34/3 Ahkâf 46/35
• 34 - En‘âm 6/59; A‘râf 7/187-188; Enbiyâ’ 21/109; Lokmân 31/34; Ahzâb 33/63; Şûrâ 42/17; Muhammed 47/18; Cinn 72/25; Nâzi‘ât 79/42-44. 35 - “Kıyâmet kesinlikle kopacak. Vaktini gizliyorum ki herkes peşinde koştuğunun karşılığını görsün” (Hamdi Yazır, Şaban Piriş, Mustafa Yıldız, Mahmut Öztürk); “Evet, belirlenmiş vakit yoldadır. Olur ki onu gizlerim. Her kişi çabasına göre karşılığını görsün diye” (M. Hamidullah); “Kıyâmet günü mutlaka gelecektir. Herkes peşinde koştuğu şeyin karşılığını bulsun diye neredeyse onu (kendimden) gizleyeceğim” (TDV Heyet); “Çünkü zamanını gizli tutmuş olsam da, herkese (hayattayken) peşinden koştuğu şeylere göre hak ettiği karşılık verilebilsin diye, son saat mutlaka gelecektir” (M. Esed); “Kıyâmet vakti gelmektedir. Herkes kendi işlediğinin karşılığı ile cezalandırılsın diye neredeyse onu gizleyeceğim” (T. Koçyiğit); “(Duruşma Saati) mutlaka gelecektir. Herkesin, peşinde koştuğu işlerle cezalanması için, neredeyse onu gizleyeceğim” (S. Ateş); “Çabasının karşılığını herkesin görmesi için elbette kıyâmet saati gelecektir, bu o kadar kesindir ki söylememe bile gerek yoktur” (İbrahim Sarmış); “Her ne kadar zamanını (herkesten) gizli tutmuşsam da, herkese çabasının karşılığı verilsin diye son saat kesinlikle gelecektir” (M. İslamoğlu); “Onun vaktini gizli tutmayı diledim, zira herkes dünyada yapıp ettiğinin karşılığını o gün görsün istedim” (Mustafa Öztürk). 36 - Semerkandî, age., II, 409; Taberî, age., XVI, 149; Zemahşerî, age., III, 54.
  • En‘âm 6/59 A‘râf 7/188 Enbiyâ 21/109 Lokmân 31/34 Ahzâb 33/63 Şûrâ 42/17 Muhammed 47/18 Cinn 72/25 Nâzi‘ât 79/44
• 37 - Ebû Hayyân, el-Bahru’l-Muhît, VII, 318. 38 - Semerkandî, age., II, 409; Taberî, age., XVI, 149; Zemahşerî, age., III, 54.
• 39 - Mâide 5/91; Zuhruf 43/62. 40 - Nisâ’ 4/61; Münâfikûn 63/5. 41 - Hacc 22/25. 42 - Kasas 28/87.
  • Mâide 5/91 Zuhruf 43/62 Nisâ 4/61 Münâfikûn 63/5 Hacc 22/25 Kasas 28/87
• 43 - A‘râf 7/200; Nahl 16/98; Mü’minûn 23/97.
  • A‘râf 7/200 Nahl 16/98 Mü'minûn 23/97
• 44 - Kehf 18/65-82. 45 - A‘râf 7/107; Neml 27/10; Kasas 2/31. 46 - Bakara 2/60; A‘râf 7/160. 47 - Şu‘arâ 26/63. 48 - A‘râf 7/117; Tâhâ 20/69; Şu‘arâ 26/45.
  • Kehf 18/82 A‘râf 7/107 Neml 27/10 Bakara 2/31 Bakara 2/60 A‘râf 7/160 Şu‘arâ 26/63 A‘râf 7/117 Tâhâ 20/69 Şu‘arâ 26/45
• 49 - A‘râf 7/107; Neml 27/10; Kasas 28/31.
  • A‘râf 7/107 Neml 27/10 Kasas 28/31
• 50 - Ferrâ, age., I, 387. 51 - Ferrâ, age., II, 287.
• 52 - İslâmoğlu, age., s. 598’de 7. not.
• 53 - Kasas 28/15-16.
  • Kasas 28/16
• 54 - Nûr 24/31. 55 - Tahrîm 66/8. 56 - Nûr 24/31. 57 - Tahrîm 66/8.
  • Nûr 24/31 Tahrîm 66/8 Nûr 24/31 Tahrîm 66/8
• 58 - İbn Mâce, Zühd, 30.  59 - İbn Mâce, Zühd, 30.  60 - Müslim, Tevbe, 9, 10, 11. 61 - Bakara 2/37, 160; Furkân 25/71; Neml 27/12; Kasas 28/16.
  • Bakara 2/37 Bakara 2/160 Furkân 25/71 Neml 27/12 Kasas 28/16
• 62 - Neml 27/12. 63 - Kasas 28/32.
  • Neml 27/12 Kasas 28/32
• 64 - Semerkandî, age., II, 576. 65 - A‘râf 7/133. 66 - Tâhâ 20/18; A‘râf 7/107; Şu‘arâ’ 26/32; Neml 27/10; Kasas 28/31. 67 - Tâhâ 20/22; A‘râf 7/107; Şu‘arâ’ 26/33. 68 - Tâhâ 20/77; Şu‘arâ’ 26/63. 69 - Bakara 2/60; A‘râf 7/160. 70 - A‘râf 7/133. 71 - A‘râf 7/133. 72 - A‘râf 7/133. 73 - Bakara 2/63; Nisâ’ 4/154. 74 - Delillerle ilgili âyetler için bk. Bakara 2/60; A‘râf 7/107, 108, 133; Tâhâ 20/17-21, 22-23; Şu‘arâ’ 26/32-34, 61-66; Neml 27/10; Kasas 28/31-32.
  • A‘râf 7/133 Tâhâ 20/18 A‘râf 7/107 Şu‘arâ 26/32 Neml 27/10 Kasas 28/31 Tâhâ 20/22 A‘râf 7/107 Şu‘arâ 26/33 Tâhâ 20/77 Şu‘arâ 26/63 Bakara 2/60 A‘râf 7/160 A‘râf 7/133 A‘râf 7/133 A‘râf 7/133 Bakara 2/63 Nisâ 4/154 Bakara 2/60 A‘râf 7/107 A‘râf 7/108 A‘râf 7/133 Tâhâ 20/21 Tâhâ 20/23 Şu‘arâ 26/34 Şu‘arâ 26/66 Neml 27/10 Kasas 28/32