Beled Suresi

Mekke döneminde risaletin 5. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 20 âyetten oluşan ve adını ilk âyette geçen “belde/şehir” anlamındaki الْبَلَد el-beled kelimesinden alan Beled sûresi, iniş sırasına göre 37, resmi sıralamada ise 90. sûredir.

Beled sûresi, resmi sıralamada öncesindeki Fecr sûresiyle yakın konu ilişkisine sahiptir. Her iki sûrenin “yeminle başlaması, insanın nankörlüğü, cimriliği ve nihayet yaşayacağı akıbet” vs. konularda mesaj ilişkisi örneklendirilebilir.

Yüce Allah, bu sûrede öncelikle “Senin de yaşadığın bu beldeye, (her bir) babaya ve çocuğa yemin ediyorum” ifadesine yer vermekte, yemin sonrasına ve yemin edilmenin gerekçesine dair de “Biz, insanı sıkıntılara, zorluklara (dayanıklı) yarattık” ifadelerine yer vermektedir.

5. âyetten tibaren, nankör insanın “Ben nice servetler tükettim” diyerek, hiç kimsenin onu görmediğini sanması eleştirilmekte, sonrasında “Biz ona iki göz, bir dil ve iki dudak vermedik mi? Ona açık açık iki yolu da gösterdik” ifadeleriyle bu bağlamda bazı nankörlerin veya Yüce Allah’ı hesaba katmayanların nasıl bir yanılgı içerisinde oldukları dile getirilmekte, benzer yanılgılara düşülmemesi noktasında muhataplar uyarılmaktadır.

11. âyetten tibaren, ‘akabe denen “sarp yokuş” örneği verilerek, nankör insan tipinin itibar etmediği “insan sorumluluğunun belki de en uç ve en zor noktaları”na değinilmektedir. Bu arada, asıl maharetin çeşitli şekillerdeki ekonomik yükümlülüklerin yerine getirilmesinden geçtiği beyan edilerek, başkalarının farkına varılmasını sağlamanın erdemine şu şekilde dikkat çekilmektedir: “Fakat o, ‘sarp yokuşu’ aşmayı seçmedi. ‘(Ey Peygamber!) O ‘sarp yokuş’un ne olduğunu sana bildiren ne olabilir ki!’ ‘(Sarp yokuş), köle azat etmek, yani açlık gün(ün)de yakın(ı) olan bir yetime ve (karnı) toprağa yapışmış (hiçbir şeyi olmayan) yoksula (yemek) yedirmektir.’ ‘Sonra da iman edenlerden, birbirlerine sabrı ve merhameti öğütleyenlerden olmaktır”

18. âyetten itibaren, bu tür duyarlı insanların “sağın halkı” olduğunu beyan edilmekte, ardından Yüce Allah’ın âyetlerini inkar edenlerin “solun halkı” olduğu belirtilmekte ve bu gibilerin feci akıbetleriyle ilgili şu bilgilere yer verilmektedir: “(Cezaları da, etrafı sarılmış, kapıları üzerlerine sımsıkı) kapatılmış bir ateştir.”

Beled sûresinin 1-7. âyetlerinde yeminlerden sonra insanın yaratılış özelliklerinden bir kısmına, nankör insanın haddini aşan bazı sözlerine değinilmektedir. 8-10. âyetlerde ise kendini yeterli sanan ve her hareketinde isabetli olduğuna inanıp, bir bakıma sorumsuz olduğunu düşünen nankör insana, yaratılışında verilen bazı nimetler dile getirilmektedir.

a) Yemin ve İnsanın Yapısı

Yüce Allah sûrenin 1-4. âyetlerinde “Senin de yaşadığın bu beldeye, babaya ve çocuğa yemin ediyorum” şeklinde çeşitli varlıklara yemine etmekte ve yeminlerden sonra “Biz, insanı sıkıntılara, zorluklara (dayanıklı) yarattık” ifadesine yer vererek insanın yapısına dair açıklamalarda bulunmaktadır.

ı. Üç Varlığa Yemin

لَآ اُقْسِمُ بِهٰذَا الْبَلَدِ وَاَنْتَ حِلٌّ بِهٰذَا الْبَلَدِ وَوَالِدٍ وَمَا وَلَدَ “Hayır! Bu şehre (Mekke’ye) yemin ederim ki sen bu şehirde oturmaktasın. Babaya ve çocuğa da (yemin ederim).”

Âyetteki لَآ اُقْسِمُ lâ uksimu fiili “yemin ediyorum, yemin ederim”; بِهٰذَا الْبَلَدِ bihâze’l-beledi tamlaması “bu şehre”; وَاَنْتَ ve ente zamiri “ve sen”; حِلٌّ hıllün kelimesi “meskün(sun), durmak(tasın), yaşamak(tasın), mensup(sun)”; بِهٰذَا الْبَلَدِ bihâze’l-beledi tamlaması “bu şehre”;وَوَالِدٍ ve vâlidin kelimesi “doğur(t)ana, babaya da (yemin ederim)”; وَمَا وَلَدَ ve mâ velede ifadesi ise “ve doğana, çocuğa, doğurmayana da (yemin ederim)” demektir.

Burada çeşitli şeylere yapılan yeminler ve yeminden sonraki mesajın önemine dair bilgilendirmeler gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah, sûreye çeşitli varlıklara yemin ederek başlamakta, bir anlamda onların şahitliğine başvuracağını beyan ederek, insanların mahşer için hazırlıklı olmalarını kendilerinden istemektedir. Sûrenin dördüncü âyetinde insanın yaratılış özelliklerinden bir tanesi gündeme getirilmekte, sıkıntılara karşı dayanıklılığını azgınlığa dönüştürmesi nankörlüğü üzerinde durulmaktadır.

Yüce Allah, Beled sûresinin ilk âyetlerinde başka bazı sûrelerde de olduğu gibi, çeşitli varlıklara yemin etmektedir. Ancak, diğer sûrelerde yeminler genellikle vâv edatıyla yapılmasına karşın, burada farklı bir üslup olarak لَآ اُقْسِمُ lâ uksimu ifadesi tercih edilmiştir. “Yeminler” hakkında Yâsîn 36/2 ve Müddessir 74/32’de, لَآ اُقْسِمُ lâ uksimu ifadesi hakkında da ilk geçtiği yer olan Vâkı‘a 56/75’te detaylı bilgi verdiğimiz için, burada aynı şeyleri tekrar etmeyecek, sadece yemin edilen veya yemine konu olan şeyler hakkında açıklamalarla yetineceğiz.

Kur’ân’da sekiz yerde(1) geçen لَآ اُقْسِمُ lâ uksimu ifadeleri “yemin ediyorum ki”, “muhakkak ki yemin ediyorum”, “hayır hayır, iş sizin zannettiğiniz gibi değildir; yemin ediyorum ki” ve “iş o kadar açık ki, yemin bile etmiyorum” şeklinde dört çeşit tercüme edilebilir ve bunların her biri doğrudur.

1. “Mekke”

a) لَآ اُقْسِمُ بِهٰذَا الْبَلَدِ “Hayır! Bu şehre (Mekke’ye) yemin ederim ki.”

Yemine konu olan الْبَلَد el-beled kelimesi, hem İbrâhim 14/35, hem de Tîn 95/3’te Mekke’yi ifade etmektedir ve âlimlerimizin tamamına yakını bu konuda fikir birliğindedirler.

Neden Mekke’ye yemin edildiğinin cevabı, Hz. Peygamber’e yönelik vahyin bu şehirde başlaması ve Âl-i İmrân 3/96. âyet gereği, içerisinde insanlar için kurulan ilk Ma‘bed’in bulunması olarak verilebilir. “Bir mekânın değeri orada bulunan nedeniyledir”(2) ifadesi gereği, Mekke, kıymetini içerisinde bulunan Kâbe’den almaktadır.

Bu noktada Muhammed Esed’in farklı kanaatte olduğunu belirtmek durumundayız. Ona göre, el-beled kelimesinden maksat “bu insanlık yurdudur, yani dünya”dır; orada yerleşik olup yaşayan kişi de “insanoğlu”dur. Ona göre, âyetlerin devamında gelen “baba” ve “çocuk” ifadeleri, teker teker bütün insanlık ailesine mensup her ana-baba ve çocuktur.(3) Yeminin cevabı olan “insanın zorluklara dayanıklı yaratılması” âyeti dikkate alındığında bu yaklaşımın da önemli bir bakış açısı oluşturduğunu söyleyebiliriz.

b) وَاَنْتَ حِلٌّ بِهٰذَا الْبَلَدِ “Sen bu şehirde oturmaktasın.” Buradaki الْبَلَد el-beled kelimesi aynı şekilde Mekke’yi ifade etmekte, ayrıca Hz. Peygamber’in bu beldede yaşadığı belirtilmektedir. Sûrenin indirildiği zaman göz önüne alındığında, bu anlamın doğruluğu açıkça ortadadır.

Bazı yorumcular, âyetteki حِلّ hıll kelimesine farklı anlamlar verip farklı sonuçlara varmışlardır. Bu kelimenin, Mekke’nin fethinde Hz. Peygamber’in Mekke’ye döneceği anlamında müjde içerdiği belirtilmektedir.(4) Aslında bu görüş, Kasas 28/85 ile de desteklenebilir. Orada Yüce Allah Hz. Peygamber’i me‘âde, yani “dönülecek yere, Mekke’ye” döndüreceğini beyan etmekte ve böylece iki âyetin anlamı buluşturulmaktadır.

2. “Baba” ve “Çocuk”

وَوَالِدٍ وَمَا وَلَدَ “Babaya ve çocuğa da (yemin ederim).”

Buradaki وَالِد vâlid ve وَمَا وَلَدَ ve mâ velede ifadelerinden kimin kastedildiği konusunda farklı fikirler ileri sürülmektedir.

a) Maksadın “Hz. Âdem ve zürriyeti”, “Hz. İbrahim ve oğlu Hz. İsmail veya Hz. Muhammed” ya da “bütün insanoğlu” olduğu beyan edilmektedir. وَالِد vâlid “doğur(t)an” ifadesiyle “baba”nın kastedildiği ve maksadın “Hz. Muhammed” olduğu, مَا وَلَدَ mâ velede “doğan” ile “ümmeti”nin kastedildiği görüşü de kanaatler arasında yer almaktadır. Gerekçe ise Hz. Peygamber’e nispet edilen şu hadistir: “Ben, sizin için baba mesabesindeyim.” Bu rivayet, “Onun eşleri ümmetin anneleridir”(5) âyetiyle desteklenmektedir.(6)

b) Bu noktada daha değişik görüşler de kaynaklarımızda vardır. Meselâ, Taberî gibi maksadı “bütün ana-babalar ve çocukları” olarak anlayanlar olduğu gibi, kastedilenin “doğurabilen ve doğuramayan bütün varlıklar” olduğunu kabul edenler de vardır.(7) Bu bağlamda İbn Abbâs kaynaklı bir rivayette, bu âyetin kapsamına hayvanlar da dâhil edilmektedir.(8)

c) Elbette ilk üç âyetle ilgili söz konusu kanaatlerin hepsi de doğru olabilir. İlâhî mesaj, yöresel bazı motifler taşıyabilir; bu normaldir, hatta bazen zorunludur bile. Çünkü ilk muhataplar kimlerse ve vahyin ilk geldiği yer neresiyse, mesajın o bölge veya şahıslarla ilgili motifler taşıması gayet doğaldır. Bu durum ne kadar doğal ise, söz konusu mesajın evrensele taşınması da bir o kadar zorunludur.

Bugün Kur’ân’ı okuyanlar veya buna muhatap olanlar açısından bakıldığında, bu mesajı günümüze getirecek açılımların yapılması ve yorumların gerçekleştirilmesi gereklidir. Bu iş, kelimelere yeni anlamlar katarak değil, kelimelerin sahip olduğu farklı anlamları kullanarak gerçekleştirilecektir.

d) Bu zorunluluğun sonucu olarak, Beled sûresinin ilk âyetlerinde kendilerine yemin edilen veya önemlerine dikkat çekilen, hatta şahitliklerine başvurulan varlıkları evrensel yoruma tâbi tutmak istiyoruz. Bu durumda asıl maksadın, yöresel anlamlar şeklinde olduğunu itiraf etmek durumundayız. Fakat burada kalmadan, el-beled kelimesinin “ev, mezar, bir şeyin unsuru, toprak, toprak parçası, genel veya özel bir bölge”(9) gibi çeşitli anlamlarının da bulunduğunu hatırlatmak gerekir.

Buradan hareketle, âyetlerdeki maksadın bütünüyle “dünya”, “dünyada yaşayan herkes”, “doğurabilen ve doğuramayan bütün varlıklar” olduğu rahatlıkla söylenebilir. Böylece âyetin mesajı herkesi içerdiği gibi, Yüce Allah’ın mahşerde insanlarla ilgili bütün bu varlıkların şahitliğini sağlayacağı da dolaylı olarak ifade edilmiştir.

ıı. İnsanın Yaratılış Özelliği

لَقَدْ خَلَقْنَا الْاِنْسَانَ ف۪ي كَبَدٍ “Şüphesiz ki biz insanı zorluklar konusunda (dayanıklı) yarattık.”

Âyetteki لَقَدْ خَلَقْنَا lekad haleknâ fiili “muhakkak ki yarattık”; الْاِنْسَانَ el-insâne kelimesi “insanı, insaoğlunu”; ف۪ي كَبَدٍ fî kebedin sözcüğü ise “zorlukta” demektir.

Burada insanoğlunun yaratılış özelliği gündeme getirilmektedir.

1. Kur’ân’da sadece burada geçen كَبَدkebed kelimesi, “zorluk, zahmet, şiddet ve imtihan” anlamlarına gelmektedir. Bu kelimenin “dik durmak, düzgünlük, istikamet” gibi anlamlarının bulunduğu ve bu âyette maksadın “insanın iki ayak üzerine dimdik duracak şekilde yaratılması” olduğu da ifade edilmektedir.(10)

2. İnsanın bu halde yaratılması, öncelikle yaratılışta sıkıntılı süreçler geçirdiği maddî yapıyla ilgili olmalıdır. Daha sonra bu hal, peyderpey yerini sorumlulukların verdiği ağırlığa terk eder. Sonuçta, zorlukların asıl yeri olan âhiret herkesi beklemektedir. Hayatın hemen her aşamasında çeşitli zorlukların ve sıkıntıların bulunması, yaratılışın doğasında vardır.

İnsandan istenen şey, sabrın sınırlarını zorlayan güçlüklere karşın ayakta durabilmeyi başarmasıdır. Bu nedenle biz de âyetin tercümesini “zorluklara karşı dayanıklı olmak”, yani “onlara karşı ayakta kalabilmek” şeklinde tercih ettik. İnsan için hayat bir başıboşluk değil, bütünüyle imtihandan ibarettir; insanın görevi ise bu imtihanı başarmaktır.

Bu âyette sözü edilen el-insân kelimesinden kasıt, Cumah oğullarından güçlü kuvvetli biri olan Ebu’l-Eşedd (veya Eşeddeyn)(11) diye ifade edilse de, maksadın genel olduğunda ve bütün insanları içerdiğinde şüphemiz yoktur. Burada anlatılan husus, imtihan için yaratılan insanın bunu başaracak şekilde programlanmış olduğunun beyanıdır. Bu gayeyi göremeyen veya kendisine yaratılış amacı dışında yollar belirleyen tiplerle ilgili olarak da devam eden ayetlerde bilgi verilmektedir.

b) Nankör İnsanın Bazı Anlamsız Düşünceleri

Yüce Allah sûrenin 5-7. âyetlerinde nankör insanın “Ben nice servetler tükettim” diyerek, hiç kimsenin kendisine güç yetiremeyeceğini mi sandığını sorguya konu edinmekte, bir anlamda böylesi bir algıyı şiddetle reddettiği mesajını vermek istemektedir.

ı. Güçlülük İddiası

اَيَحْسَبُ اَنْ لَنْ يَقْدِرَ عَلَيْهِ اَحَدٌ يَقُولُ اَهْلَكْتُ مَالًا لُبَدًا “(O insan) kimsenin kendisine asla güç yetiremeyeceğini mi sanıyor? (Övünerek) ‘Pek çok mal harcadım.’ diyor.”

Buradakiاَيَحْسَبُ eyahsebü sorusu “sanıyor mu, zannediyor muk”; اَنْ لَنْ يَقْدِرَ en len yakdire fiili “asla ve asla güç yetiremeyeceğini”; عَلَيْهِ ‘aleyhi ifadesi “ona”; اَحَدٌ ehadün kelimesi “herhangi biri, hiç kimse”; يَقُولُ yekûlü fiili “söyler ki, söylemektedir ki”; اَهْلَكْتُ ehlektü fiili “tükettim, bitirdim, harcadım”;مَالًا mâlen sözcüğü “(şöyle) mal, servet”; لُبَدًا lübeden kelimesi ise “fazla, çok” demektir.

Burada nankör insanın Yüce Allah hakkındaki hadsizliğine dair bilgiler dile getirilmektedir.

1. اَيَحْسَبُ اَنْ لَنْ يَقْدِرَ عَلَيْهِ اَحَدٌ “(O insan) kimsenin kendisine asla güç yetiremeyeceğini mi sanıyor?” Bir önceki âyette verilen evrensel mesaj, bu âyette yerini daha özel bir mesaja terk etmekte, orada genel olarak insanın yapısı hakkında bilgi verilmekte, bu âyette ise, söz bu genel yapıya aykırı duruş ortaya koymaya çalışanlara getirilmektedir.

Dayanıklı yaratılan insanın, bu özelliğini şerden yana kullanıp haddini aşması, bu âyetlerde birkaç başlıkta verilmekte, bu sûreyi okuyanların benzer yanlışlıklara düşmemeleri kendilerinden istenmektedir.

2. يَقُولُ اَهْلَكْتُ مَالًا لُبَدًا “(Övünerek) ‘Pek çok mal harcadım.’ diyor.” Bu sözü söyleyerek güç gösterisinde bulunan kişinin, Ebû Cehil veya Ebu’l-Eşedd ya da başkaları olduğu kaynaklarda belirtilmektedir.(12) Âyetteki ifade, onların bu dünya hayatı için oldukça fazla mal ve servet biriktirdikleri anlamına gelebildiği gibi, hayır yolunu engellemek için malları harcamaları anlamına da gelebilir. Bu kişiler dünya hayatı, sefası, şan ve şöhret için emek sarf edip, elde ettikleri mallarına güvenerek, o malın kendilerini ebedî yaşatacağına da inanıyorlardı.(13)

Adı, unvanı veya görevi her ne olursa olsun, bu tipler dün olduğu gibi bugün de yarın da bir taraftan İslâm’ı, Hz. Peygamber’i ve Müslümanları mağlup etmek için uğraşırlar; diğer taraftan da kendi dünyalıkları için biriktirdikleri mallarını istedikleri gibi harcama haklarının bulunduğunu ilan ve iddia ederler. Böylece kendilerinde erişilmez bir varlık, güç ve otorite olduğunu sanan bu insanlar, yenilmez oldukları inancını da taşımaktadırlar. Oysa bu iddia bir yanılgıdan başka bir şey değildir.

Güçlü ve dayanıklı bir şekilde yaratılan insanın, elbette bu özelliğine uygun olarak bir de yaratılış amacı ve Yaratıcısını tanıyıp O’nun buyruklarına göre hayatı yaşaması görevi vardır. Maddî yapısıyla güçlü, kuvvetli ve dayanıklı, manevî yapısıyla da dengeli, iradeli ve akıllı olarak yaratılan insanın, ona bu ayrıcalığı ve değeri veren, ayrıca kendisinden çok daha üstün güçte bir varlığın olmadığını düşünmesi anlaşılabilir bir durum değildir.

Dahası, eğer bir insan, bu gücüne güvenerek her istediğini yapabileceğini, onu hiç kimsenin alt edemeyeceğini ve kendisine engel olamayacağını sanıyorsa yanılıyor. Bilmelidir ki onun üstünde, gücü hiç kimseyle karşılaştırılamayacak düzeyde ilâhî bir kudret ve kuvvet vardır; asıl baş edilemeyecek güç ve irade de işte Yüce Allah’a ait olandır.

Yüce Allah, bu âyetlerde kendi gücünü hatırlatırcasına, inkârcı muhatabıyla alay ederek onları kınamaktadır. Aklı başında bir insanın böyle bir davranışı yapmaması gerektiği hatırlatılırken, bu arada söz konusu davranış derin bir alay ve kınama ile de paylanmaktadır.

Asıl amaç, kâfir bir insanın, Yüce Allah’ın onu tekrar diriltme, hesaba çekme ve hak ettiği yere gönderme noktasındaki gücünü inkâr ettiğini ortaya koymaktır. Anlaşılan o ki, bu tür nankörler ahireti inkâr etmekte, Yüce Allah da bu inkâr sahiplerini alay ve kınama içerikli bir soru cümlesiyle kınamaktadır.

ıı. Kimsenin Onu Görmediği Zannı

اَيَحْسَبُ اَنْ لَمْ يَرَهُٓ اَحَدٌ “Kimsenin kendisini görmediğini mi sanıyor!”

Âyettekiاَيَحْسَبُ eyahsebu sorusu “zannediyor mu”; اَنْ لَمْ يَرَهُ en lem yerahu fiili “onu görmediğini”; اَحَدٌ ehadün kelimesi ise “herhangi biri, hiç kimse” demektir.

Bir önceki âyetteki kınama cümlesi, burada da yer almakta, ancak devreye işin “görmek” boyutu girmektedir.

Bu âyeti önceki iki âyetle birlikte düşünmek gerekir. Bu takdirde, söz konusu nankör insanın psikolojik bir tahlilinin yapıldığını söyleyebiliriz. İnsanın, yaptığı eylemlerinde kendisini hiç kimsenin görmediği zannı, aynı şekilde hayretle ve kınayıcı bir üslupla dile getirilmektedir. Zemahşerî’nin dediği gibi, bu tür insanlar hasta ruhlu, gönül hastası ve yürek fesadı yaşayanlardır.(14) Ayrıca bunlar, kendi kazandıklarını abartıp erişilmez sayarken, Yüce Allah’ın kendilerine verdiği sayısız nimetleri görmezlikten gelen şaşkınlardır.(15)

Yüce Allah’ın Her Şeyi Görmesi

“Yüce Allah’ın herşeyi bilmesi” konusunda Bakara 2/33’te geniş bilgi vermiştik. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyet vesilesiyle, daha önce Fecr 89/14’te de açıkladığımız üzere “Yüce Allah’ın her şeyi görmesi” konusuna ana hatlarıyla değinmek istiyoruz.

1. Eylem “görmek”le ilişkili olunca, bu tiplerin, yaptıklarını gizli gerçekleştirdikleri, maddî gözle görülemeyecek imkânları tercih ettikleri anlaşılmakta ve bu durum kınanmaktadır. İnsanların görebilecekleri ortamlarda yapılan tüketim faaliyetleri veya Allah’a karşı gerçekleştirilen düşmanlık harcamaları elbette çevredekiler tarafından görülmektedir. Burada kastedilen husus, yapılanın olumsuz bir niyetle yapıldığının deşifre edilmesidir. Esasında bu eylemlerde, gönülden geçen düşmanlıklar ve yapılan sinsi planlar yer alıyor olmalıdır.

Yaptığı işleri Yüce Allah da dâhil hiç kimsenin bilmediğini veya görmediğini sananlar, O’nun bilgisinin boyutunu fark edemeyenlerdir. “Yaratan, yarattığını bilmez mi hiç!”(16) âyeti, Yüce Allah’ın bilmediği hiçbir şeyin olamayacağını ortaya koymaktadır.

Bu çerçevede Hz. Lokmân’ın, oğluna yaptığı nasihatler arasında yer alan şu ifade oldukça dikkat çekicidir: “Yavrucuğum! (Yaptığın iyi veya kötü) bir iş, hardal tanesi ağırlığı kadar küçük (veya önemsiz) olsa, kayaların içerisinde gizlense veya göklerde (uzay boşluğunda) ya da yerin diplerinde bile olsa Allah onu getirecektir. Çünkü Allah, bilgisi sınırsız olandır; her şeyi bilendir.”(17) Burada verilmek istenen mesaj, Yüce Allah’a hiçbir şeyin gizli kalmayacağı gerçeğidir.

Konu Yüce Allah olunca, meselenin hiçbir gizli ve kapaklı yanı olamaz. Aslında Yüce Allah’ın eşsiz bilgi sahibi olmasının yanında, “gören” ve “gözetleyen” olduğu konusunda da Kur’ân’da pek çok âyet vardır. Yüce Allah’ın basîr sıfatı, O’nun her şeyi vasıtasız bir şekilde görebildiğini ifade eder. “Gözler O’nu idrak edemezler/göremezler; hâlbuki bütün gözleri O görür/idrak eder”(18) âyeti, tek başına bu gerçeği gözler önüne sermektedir.

Bundan farklı olarak, Yüce Allah, kendisini her şeyin murakıbı, yani gözetleyicisi olarak tanıtmaktadır.(19) Yüce Allah’ın gözetleyici olduğu gerçeği âhiretteki sorgulamada Hz. İsâ’nın itirafları arasında da yer alacaktır.(20)

Kulların Yüce Allah’ı hesaba katmama ya da O’nu da atlatabilme yönündeki şaşkın ve çarpık anlayışlarına, Yüce Allah Fecr 89/14’te şu evrensel hitapla seslenmektedir: “Muhakkak ki Rabbin (her zaman kulları) gözetleyip durmaktadır.” Benzer bir ifade de İnşikâk 84/14-15’tedir: “(Amel defteri kendisine arkasından verilen) nankör kişi, hiçbir zaman Rabbine dönmeyeceğini sandı; oysa Rabbi onu görüyordu.”

Müfessir Kurtubî’nin de belirttiği gibi, burada ele alınan ve hakkında bilgi verilen konu, malını doğru bir amaç için harcamadığı halde, onu hak yolda harcadığını söyleyen yalancı insan tipinin deşifre edilmesi de olabilir.(21)

Elbette âyetin indirildiği Mekke dönemi için bu yorum biraz uzak ihtimal olsa da, âyette bugün için insanları hakka yöneltmede ve onların yalan söylememesi gerektiğini kendilerine öğretmede önemli bir mesaj inceliği söz konusudur. Bu yorumun devamı olarak, malını gerektiği gibi, gerektiği boyutlarda ve gereken yere vermeyip, sadece insanlara gösterişi amaçlayan çeşitli davranışların kınandığı insanlara bildirilmektedir.

İnsanlar hayır ve şer türü yaptıkları her şeyi görecekler(22) ve yaptıklarının karşılığı kendilerine tastamam verilecektir.(23) Yüce Allah’ın bilme ve görme konusundaki erişilmezliğini bilmeyen veya O’nu böyle tanımayanlar, açık veya gizli olarak yaptıkları veya gönüllerinden geçirdikleri şeyleri bir daha görmeyeceklerini ve yapılanların hesabını vermeyeceklerini sanırlar. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz Beled 90/7. âyet, bu tür bir zannın yersiz ve yanlış olduğunu kınayıcı bir üslupla, bir soru tekniğiyle gündeme getirmektedir.

2. Buraya kadarki yorumlarımız, âyetin kendinden önceki âyetlerle olan anlam ilişkisi gözetilerek yapılmıştır. Âyetin bir de devam eden âyetlerle ilişkili anlam boyutu vardır. Yüce Allah, her insanı olduğu gibi, bu tür nankör insanı da iki göz, bir dil ve iki dudak sahibi olarak yarattığını beyan etmektedir. İki göze sahip insan görüyor da gözlerin asıl sahibi ve yaratıcısı görmüyor olabilir mi? Bu, son derece saçma ve kınamayı gerektiren yanlış bir anlayış ve çarpık bir bakıştır.

İnsanoğlunu insanlardan göremeyenler olsa da, en basitinden söyleyelim ki onu cinler görmektedir;(24) yaptıklarını melekler gözetlemekte ve kaydetmektedirler.(25) Demek ki, görememe hali bazen insanlar için söz konusu olsa da, cinler ve melekler için bu düşünce geçerli değildir. Bu durumda “hiç kimsenin görmediği” zannı, en azından bazı yaratıkların görebilmesi noktasında bile boş bir hayalden ibarettir.

Durum bu kadar açık olmasına, onu ve yaptıklarını insanlar, cinler, melekler ve nihayet Yüce Allah görmesine rağmen, insanın inkâr edemeyeceği bir başka görücü ise, yine insanın bizzat kendisidir. “İnsan kendi benliğine şahit olacaktır”(26) âyeti ile hem Beled 90/3, hem de Şems 91/7’ye göre, insanlar kendilerine şahit tutulacaklardır. O kadar ki, dünyada yaptıklarını inkâra kalkışanların organları kendi aleyhlerinde şahitlik edecek,(27) böylece insanlar yaptıklarından hesaba çekileceklerdir.(28)

Beled sûresinin bu âyetlerindeki mesaj bütün insanlaradır ve âyetler, insana hesaba çekileceğini bilmeyi öğretmeyi amaçlamaktadır. Hiçbir yanlış iş, yapanın yanına kâr kalmayacaktır; çünkü gözetleyen Yüce Allah vardır.

c) İnsanın Bazı Özellikleri

Yüce Allah, sûrenin 8-10. âyetlerinde kendisini ve nimetlerini hesaba katmayanlara “Biz ona iki göz, bir dil ve iki dudak vermedik mi?” şeklinde bazı nimetlerini hatırlatmakta ve gösterdiği iki yola “Ona açık açık iki yolu da gösterdik” ifadesiyle dikkat çekmektedir.

ı. İki Göz, Bir Dil ve İki Dudak

اَلَمْ نَجْعَلْ لَهُ عَيْنَيْنِ وَلِسَانًا وَشَفَتَيْنِ “Biz ona iki göz, bir dil ve iki dudak vermedik mi?”

Buradaki اَلَمْ نَجْعَلْ elem nec‘al sorusu “yapmadık mı, yaratmadık mı”; لَهُ lehû ifadesi “onun için”; عَيْنَيْنِ ‘ayneyni kelimesi “iki göz”; وَلِسَانًا lisânen sözcüğü “ve bir dil”; وَشَفَتَيْنِ ve şefeteyni kelimesi ise “ve iki dudak” demektir.

Burada Yüce Allah’ın insanoğluna ikram ettiği organlardan bir kısmı gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah, insana işitme, görme gibi özellikleri bahşettiği gibi,(29) onlara algılayabilme organı anlamında gönlü de vermiştir.(30) Gerçeği anlayabilecek kalpleri, hakkı görebilecek gözleri, hakikati duyabilecek kulakları veren de sadece Yüce Allah’tır.(31) Bütün bu organlar ilâhî bilgilendirmede muhatap kabul edilmiş, organların da hesaba çekileceği bildirilmiş,(32) gerçeğin farkına varabilmesi için insanoğlu bütün değerlere sahip kılınmıştır.

ıı. İki Yoldan Birisi

وَهَدَيْنَاهُ النَّجْدَيْنِ “Ona iki yolu da gösterdik.”

Âyettekiوَهَدَيْنَاهُ ve hedeynâhu fiili “ve onu iletmiştik, ona göstermiştik”; النَّجْدَيْنِ en-necdeyni kelimesi ise “iki yol” demekir.

Burada insanoğluna biri hakikat, diğeri de bunun zıddına olan batıl yolun gösterildiğiyle ilgili bilgi gündeme getirilmektedir.

“Göstermek, iletmek, hidayet etmek” anlamlarına gelen هَدَيْنَا hedeynâ fiili, âyette النَّجْدَيْن en-necdeyni kelimesiyle birlikte kullanılmaktadır. “Yükseklik, yücelik” anlamına gelen en-necd kelimesinin tesniyesi olan ve Kur’ân’da sadece bu âyette zikredilen النَّجْدَيْن en-necdeyni kelimesi “yüksek iki tümsek yer, iki gaye, iki yol” anlamlarına gelmektedir. Bunun “hayır ve şer yolu”, “iyilik ve kötülük”, “doğru ve yanlış”, “hak ve bâtıl”, “karanlık ve aydınlık” gibi iki farklı ve birbirine zıt şeyleri ifade ettiğini söylemek mümkündür.

Fıtrat yapısına uygun olan her şey insana verilmiş, peşinden sorumluluk yüklenmiştir. Tabir caizse, liman yapılmadan gemi, pist yapılmadan uçak yapılmamıştır. Yüce Allah, insana sorumluluğunun gereğini yerine getirebilsin diye, gerekecek bütün altyapıyı vermiş, sonunda ona iki tane de yol göstermiştir: “Biz insana yolu gösterdik; ya şükreden olur ya da nankörlük eden.”(33)

Bu âyette hidayete konu edilen şey es-sebîl, yani “yol” kelimesiyle ifade edildiği için, Beled 90/10’daki en-necdeyni kelimesi de “iki yol” olarak anlaşılmalıdır. Beled sûresindeki iki yoldan biri İnsân 76/2’deki “hakikat yolu”dur. Âyetlerin birbirini tefsir eden yapısından hareketle, bu kelimeye başka anlamlar yüklemek delilden yoksun bir yaklaşımdır.

İnsana iki yol gösterilmesinin asıl amacının imtihan olduğu ise açık bir gerçektir. İşte o imtihanın sorularından birisi bir sonraki âyet grubunda ele alınmaktadır.

Dipnotlar

• 1 - Vâkı‘a 56/75; Hâkka 69/38; Me‘âric 70/40; Kıyâmet 75/1, 2; Tekvîr 81/15; İnşikâk 84/16; Beled 90/1.
  • Vâkı‘a 56/75 Hâkka 69/38 Me‘âric 70/40 Kıyâmet 75/1 Kıyâmet 75/2 Tekvîr 81/15 İnşikâk 84/16 Beled 90/1
• 2 - Şerafu’l-mekân bi şerafi’l-mekîn: “Bir mekânın değeri orada oturan veya bulunan şey nedeniyledir.” 3 - Bilgi için bk. Esed, age., s. 1270’te 1 ve 2. notlar.
• 4 - Bu tercih için bk. Semerkandî, age., III, 582; Taberî, age., XXX, 194.
• 5 - Ahzâb 33/6. 6 - Ebû Hayyân, age., X, 480. 7 - Taberî, age., XXX, 195-196. 8 - Ebû Hayyân, age., X, 480.
  • Ahzâb 33/6
• 9 - İbn Manzûr, Lisânu’l-‘Arab, Beyrut, 2003, II, 138.
• 10 - Kurtubî, age., XX, 42.
• 11 - Taberî, age., XXX, 198; Râzî, age., XXXI, 182.
• 12 - Semerkandî, age., III, 583; Taberî, age., XXX, 198. 13 - Hümeze 104/3.
  • Hümeze 104/3
• 14 - Zemahşerî, age., IV, 743-744. 15 - Bu konuda çok güzel bir değerlendirme için bk. Ateş, Tefsîr, X, 481.
• 16 - Mülk 67/14. 17 - Lokmân 31/16. 18 - En‘âm 6/103.
  • Mülk 67/14 Lokmân 31/16 En‘âm 6/103
• 19 - Nisâ’ 4/1; Ahzâb 33/52. 20 - Mâide 5/117. 21 - Kurtubî, age., XX, 43.
  • Nisâ 4/1 Ahzâb 33/52 Mâide 5/117
• 22 - Zilzâl 99/7-8. 23 - Necm 53/39-41.
  • Zilzâl 99/8 Necm 53/41
• 24 - A‘râf 7/27. 25 - Kâf 50/18.
  • A‘râf 7/27 Kâf 50/18
• 26 - Kıyâmet 75/14. 27 - Nûr 24/24; Yâsîn 36/65; Fussılet 41/20. 28 - Bakara 2/225; Mâide 5/89; İsrâ’ 17/36.
  • Kıyâmet 75/14 Nûr 24/24 Yâsîn 36/65 Fussilet 41/20 Bakara 2/225 Mâide 5/89 İsrâ 17/36
• 29 - Yûnus 10/31. 30 - Secde 32/9. 31 - A‘râf 7/179. 32 - İsrâ’ 17/36.
  • Yûnus 10/31 Secde 32/9 A‘râf 7/179 İsrâ 17/36
• 33 - İnsân 76/2.
  • İnsân 76/2