Rûm Suresi

Mekke’de risâletin 12. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 60 âyetten oluşan, adını ikinci âyette yer alan ve “Rumlar” anlamındaki الرُّوم er-rûm kelimesinden alan Rûm sûresi, inişe göre 88, resmî sıralamada ise 30. sûredir.

Rûm sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan ‘Ankebût sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûrede de “mukatta‘a harfleriyle başlanması” (‘Ankebût 1; Rûm 1); “cennetliklere yönelik çeşitli ödüllerden söz edilmesi” (‘Ankebût 7, 9, 58-59; Rûm 15); “kâinat kitabından çeşitli konu başlıklarına yer vermeleri” (‘Ankebût 60-63; Rûm 8, 20-25); “Kur’ân’da her çeşitten misallerin verildiğinin beyan edilmesi” (‘Ankebût 43; Rûm 58) gibi konular ortak mesajlar olarak zikredilebilir.

Rûm sûresi, mukatta‘a harfleriyle başlamakta, o dönemin kitap ehlinden olan Rumların bölgeye yakın bir yerde yenildiği, fakat Yüce Allah’ın yardımıyla birkaç yıl içinde Allah’ın bir vaadi olarak galip gelecekleri ve müminlerin bu nedenle mutlu olacakları beyan edilmektedir. Göklerin ve yeryüzünün bir anlam için ve belirli bir süreliğine yaratılması hakkında düşünülmemesi eleştirilmekte, ibret alınması için inkarcılık yapanların yerlerinde ve yurtlarında gezip dolaşılması istenmektedir.

11. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın yaratma sistemi, mahşer sabahı yaşanacakların bir kısmı, iyilerin ödülleri inkarcıların azap durumu, namaz ibadetini içerecek şekilde tesbih vakitleri, Yüce Allah’ın çeşitli konu başlıkarında zikredilen kudreti, O’nun varlığı ve kudretine dair kainat kitabından çeşitli konu başlıkları dile getirilmektedir.

28. âyetten itibaren, âyetlerin çeşitli şekillerde açıklanma gerekçesi, fıtrat ve din ilişkisi, tefrikanın felaket oluşu, bazı insanların nankör oluşu, rızkın insanlara verilişi, buna karşılık faizin gerçekte bir kazanım olmayışı, insanların kendi elleriyle kazdıkları şeyler nedeniyle karada ve denizde bozulmalar meydana geldiği gibi konular ele alınmaktadır.

42. âyetten itibaren, yeryüzünde ibretlik pek çok şey bulunması nedeniyle gidip oraların ibret amacıyla ziyaret edilmesi, kişilerin bütün benlikleriyle yüzlerini dine çevirmeleri gerektiği, nankörlük yapanların bu yaptıklarının zararının sadece kendilerine olacağı bildirilmekte, bu arada rüzgârların yağmur müjdelemesi ile insanların rızıklara şükretmeleri gerektiği üzerinde durulmaktadır.

47. âyetten itibaren, önceki nesillerin peygamberleri yalanlaması, rüzgârların bulutları sürüklemesi, rızıkların yaratılışı, yağmur sayesinde diriltilen toprağın mahşerdeki diriltilmeyi çağrıştırdığı, hakikati anlamak istemeyen ölü gibi olanlara hiçbir şey işittirilemeyeceği, insanların yaratılışıya ilgili bilgiler, mahşerin hayat bulmasından sonra dünya hayatının çok kısa oluşunun itirafı, orada inkârcıların mazeretlerinin iş görmeyecek oluşu, her türden delile rağmen inkârcıların kalplerinin mühürlenmeyi gerektirecek inkârcı tutumları ve nihayet Yüce Allah’ın vaadinin gerçek oluşu bilgisine yer verilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 11-19. âyetlerinde kudretini, inkarcıların Son Saat’teki durumlarını, insanların iki ana gruba ayrılacağını, akıbetlerini, günde belli vakitlerdeki tesbihin yani namazın gerekliliğini ve Allah’ın kâinata dair hükümranlığını beyan etmektedir.

a) Yüce Allah’ın Kudreti ve İnsanların Akıbeti

Yüce Allah, sûrenin 11-16. âyetlerinde mahlukatı yaratmaya başladığını, sonra da yaratmayı iade ettiğini, sonunda insanların sadece ve sadece O’na döndürüleceğini ifade etmekte, Son Saat’in yaşanacağı gün (Kıyâmet günü), suçluların derin bir ümitsizlik içinde olacaklarını, Allah’a koştukları ortaklarından kendilerine hiçbir şefaatçı çıkmayacağını, zaten onların ortaklarını da inkâr edeceklerini haber vermektedir.

Ardından, Son Saat’in gerçekleşeceği gün, müminlerle inkârcıların birbirlerinden ayrılacakları, iman edip salih ameller işleyenlerin cennette nimetlere ve sevince mazhar kılınacakları, inkâr edenlerin Yüce Allah’ın âyetlerini ve ahiret buluşmasını yalan sayanların ise azapta hazır kılınacakları bildirilmektedir.

ı. Yüce Allah’ın Yaratma Sistemi

اَللّٰهُ يَبْدَؤُا الْخَلْقَ ثُمَّ يُع۪يدُهُ ثُمَّ اِلَيْهِ تُرْجَعُونَ “Allah yaratmaya başlar; sonra da onu (yaratmayı) iade eder (tekrarlar). Sonunda yalnızca O’na döndürüleceksiniz.”

Âyetteki اَللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; يَبْدَؤُا yebdeü fiili “başlar”; الْخَلْق el-halka kelimesi “yaratmaya”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”;يُع۪يدُهُ yu‘îdühû fiili “onu iade eder, tekrarlar”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; اِلَيْهِ ileyhi ifadesi “sadece O’na”; تُرْجَعُونَ turce‘ûne edilgen fiili ise “döndürüleceksiniz” demektir.

Burada Yüce Allah’ın yaratma sistemiyle ilgili sistemi gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah âyetin bağlamına uygun olarak, burada yaratmaya başlamaktan söz ederek, öncelikle bu dünyadaki ilk yaratılışa dikkat çekmekte, yaratılışın iadesi olarak da mahşerdeki diriltilmeyi dile getirmektedir; çünkü âyetin sonunda “sadece O’na döndürüleceksiniz” cümlesinin verdiği anlam budur. Bu yaklaşım ilk mana olsa da ve bağlama uygun bir yorum olarak görülse de kanaatimizce âyette çok daha genel bir mesajın bulunuyor olması gerekmektedir ki bu yaklaşımımıza göre konu ilk yorumu da kapsamaktadır.

Yüce Allah bu âyette yaratma sistemi hakkında bilgi vermekte, yaratmaya başlamaktan söz ederek bunun bir süreç halinde gerçekleştiğini ifade etmek istemektedir. Çünkü yaratılışın iadesi hem sürekliliğini, hem de bu hayattan sonra mahşerdeki hayatın hakikat olduğunu beyan etmektedir. Âyetin sonundaki ثُمَّ اِلَيْهِ تُرْجَعُونَ “Sonra sadece O’na döndürüleceksiniz” cümlesinin vermek istediği mesaj da bu olsa gerektir.

“Yaratılış sistemindeki aşamalılık”la ilgili olarak ‘Alak 96/2’de geniş bilgi vereceğimiz için burada detaya girmeyecek, kısaca bazı hatırlatmalarla yetineceğiz.

“(Allah) bir şey (yapmak) istediği zaman O’nun işi sadece, ‘Ol’ demekten ibarettir. (O şey de) hemen olur (oluşmaya başlar).”(1) Kur’ân’da yedi âyette(2) geçtiği üzere فَيَكُونُ كُنْ kün fe yekûnu diye bilinen yaratılış olayı, كُنْ kün “ol” deyince فَيَكُونُfe yekûnu şeklinde hemen olup bitmek gibi anlaşılmaktadır. Hâlbuki فَيَكُونُ fe yekûnu ifadesi olup bitmeyi değil, oluşumun başladığını göstermektedir.

İlgili ayetlerde yer alan فَيَكُونُ fe yekûnu ifadesinin başındaki fâ/fe edatı “ol” emrinden sonra oluşumun hemen başladığının delilidir. Yoksa işin hemen olup bittiğini göstermemektedir. Çünkü يَكُونُ yekûnu fiili süreç bildiren geniş zaman kalıbında gelmektedir. Genelde algılandığı gibi olsaydı bu ifadenin فَكَانَ كُنْ kün fe kâne şeklinde geçmiş zaman kalıbında gelmesi gerekirdi.

Konuyla ilgili olarak Yûnus 10/4’te şu bilgiler yer almaktadır: “Muhakkak ki O, mahlûkatı önce (yoktan) yaratır; sonra da iman edip iyi işler yapanlara adaletle mükâfat vermek için (onları mahşerde) yeniden yaratır.” Yüce Allah bu cümlede yaratılışı kendisinin başlattığını, sonrasında da bunu iade edeceğini, yani insanları mahşerde yeniden yaratıp dirilteceğini haber vermektedir. Yüce Allah, yaratmayla ilgili âyetlerinde “yaratmaya başlamaktan” söz etmekte, bu arada yaratılışın iadesine de sürekli vurgu yapmaktadır.(3) “Yaratan ve yaratılışı iade eden O’dur.”(4)

Bu ve benzer âyetlerdeki “başlamak” anlamına gelen يَبْدَؤُا yebdeü, bedee fiilleriyle, “iade etmek” anlamındaki يُع۪يدُ yu‘îdü fiili hem bu dünyada hem de öbür âlemde yaratılışın iade edildiği yani tekrarlandığı anlamını içermektedir. Yaratılışın iadesinin yani tekrarlanmasının sebebi iman edip salih amel işleyenlere dünyada yaptıklarının karşılığının adaletli bir şekilde tam verilmesi olarak belirlenmektedir.

Maksat “inananların ödüllendirilip inkârcıların azaba çarptırılması” olduğu için, yaratılmaya başlanmasından söz edilen الْخَلْق el-halk kelimesini genel manada “bütün mahlükat” olarak değil de “insanoğlu” şeklinde anlamak gerekmektedir.

Ayrıca Yûnus 10/34’te de şöyle buyrulmaktadır: “De ki: (Allah’a) ortak koştuklarınız arasında, (yoktan) yaratmayı başlatacak, sonra onu tekrar tekrar iade edebilecek biri var mı? De ki: Allah (yoktan) yaratmayı başlatır; sonra onu tekrar tekrar iade eder. (Hayret!) Nasıl oluyor da (gerçeklerden) çevriliyorsunuz!” Yüce Allah kâinatı nasıl ki bir süreç halinde yarattıysa, bu sistemine uygun olarak insanı da bir süreç halinde yaratmaya başladığını haber vermektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette bu iki temel yaklaşıma ilave olarak ilk muhatapların müşriklerden oluşması nedeniyle başka tanrıcıkların veya yardımcıların bu tür yaratma, diriltme ve Yüce Allah’a döndürülme işleminde ortak veya yardımcı olmadıklarına da dikkat çekilmektedir.(5) Cümlenin başında اَللّٰهُ allâh lafzının özellikle kullanılmasının sebebi bu olsa gerektir.

ıı. Son Saat’te Suçluların Durumu

وَيَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ يُبْلِسُ الْمُجْرِمُونَ وَلَمْ يَكُنْ لَهُمْ مِنْ شُرَكَآئِهِمْ شُفَعٰٓؤُ۬ا وَكَانُوا بِشُرَكَآئِهِمْ كَافِر۪ينَ “O (Son) Saat’in yaşanacağı gün, suçlular ümitsizlik içinde olacaklardır. (Allah’a koştukları) ortaklarından kendilerine hiçbir şefaatçi çıkmayacaktır. Zaten onlar ortaklarını da inkâr edeceklerdir.”

Buradaki وَيَوْمَ ve yevme kelimesi “ve o gün”; تَقُومُ tekûmu fiili “gerçekleşecektir”; السَّاعَة es-sâ‘ah kelimesi “o (Son) Saat”; يُبْلِسُ yüblisü fiili “ümitsiz olacaktır, ümitsizliğe düşecektir”; الْمُجْرِمُون el-mücrimûne kelimesi “suçlular”; وَلَمْ يَكُنْ ve lem yekün fiili “olmadı, olmayacaktır”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlar için”; مِنْ شُرَكَآئِهِمْ min şürakâihim tamlaması “onların ortaklarından, ortak sandıkları varlıklardan”; شُفَعٰٓؤُ۬ا şufe‘âu kelimesi “şefaatçiler”; وَكَانُوا ve kânû fiili “onlar (şöyle) oldular, olacaklar”; بِشُرَكَآئِهِمْ bişürakâihim tamlaması “onların kendi ortaklarını”; كَافِر۪ين kâfirîne kelimesi ise “inkarcılar, inkar edenler” demektir.

Burada Son Saat’in gerçekleşeceği günde inkarcıların nasıl bir hal üzere olacakları gündeme getirilmektedir.

1.وَيَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ يُبْلِسُ الْمُجْرِمُونَ “O (Son) Saat’in yaşanacağı gün, suçlular ümitsizlik içinde olacaklardır.” Yüce Allah önceki âyette insanların yargılanmak üzere mahşerde yeniden diriltileceğini ve Allah’a döndürüleceklerini beyan ettikten sonra, bunun gereğiyle ilgili olarak Son Saat’in gerçekleşeceği günde “mücrim denen suçluların bütünüyle ümitlerini yitirmiş olacağını” haber vermektedir.

Âyette geçen السَّاعَة es-sâ‘ah kelimesi öncelikle bu sistemin bitmesi anlamında “Son Saat”i içermekte, elbette bununla başlayacak kıyamet-âhiret süreci hakkında da mesaj vermektedir; çünkü devam eden âyette maksadın bu şekilde anlaşılmasının zorunlu olduğu görülmektedir.

Kur’ân’da sadece bu âyette zikredilen يُبْلِسُ yüblisü fiili iblîs kelimesiyle aynı kökten gelmekte ve “umutlarını yitirmek”, “ümitsizliğe düşmek”, “pişman olmak”(6) gibi manalar içermekte, onsuz yapılamayacak bir şeyi elde edemeyen gönlün parçalanması nasıl bir yıkım ise işte bu fiil de öyle bir mahrumiyeti ve yıkılmışlığı ifade etmektedir. Bu fiil kişinin İblisleşen yönünü, yani onu izlediğini ve onunla aynı akıbeti hak ettiğini de ortaya koymaktadır.

Bu arada âyette geçen الْمُجْرِمُون el-mücrimûne kelimesi de “sürekli suç ve günah işleyen”, “suçlarla anılan”, “suç ve günahtan beslenen cehennemlik kişiler”, devam eden âyetlerden de anlaşılabileceği gibi “müşrikler” ve “kafirler” manasına gelmektedir. İşte böylelerini bekleyen korkunç akıbetin ilk aşaması, İblisleştikleri için bütünüyle ümitlerini yitirmek olacaktır.

2. وَلَمْ يَكُنْ لَهُمْ مِنْ شُرَكَآئِهِمْ شُفَعٰٓؤُ۬ا وَكَانُوا بِشُرَكَآئِهِمْ كَافِر۪ينَ “(Allah’a koştukları) ortaklarından kendilerine hiçbir şefaatçi çıkmayacaktır. Zaten onlar ortaklarını da inkâr edeceklerdir.” Yüce Allah sıfatlarını mücrimler diye belirlediği müşriklerin dünya hayatlarında edindikleri ortaklarının kendilerine hiçbir şekilde şefaat edemeyeceğini, çünkü tapındıkları putların onların tapınmalarını reddetmiş olacağını bildirmektedir.

Âyetin son cümlesi hem şefaati beklenen putların putperestlerin ortak koşmalarını reddetmeleri manasına gelmektedir; hem de müşriklerin dünya hayatındaki şirk inancını reddedecekleri manasını içermektedir; metin iki türlü anlaşılmaya da müsaittir. Yûnus 10/18 ve Zümer 39/3’te beyan edildiği gibi, müşrikler tapındıkları putların kendilerini Allah’a yakınlaştıracağını ve Allah katında şefaat edeceklerine inanıyor, böyle bir beklentiye saplanıyorlardı. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette bunun kesinlikle doğru olmadığı ifade edilmektedir.

Konuyla ilgili çeşitli âyetlerin tefsirinde de ele aldığımız üzere, Ahzâb 33/67-68’de belirtildiği gibi “dünyada Yüce Allah’ın peşi sıra başka varlıklara, efendilere, büyüklere itaat edenler mahşerde bunlara lanet edecekler”, Fussılet 41/29’da zikredildiği gibi “onları ayaklarının altına almak isteyecekler”, Zuhruf 43/38’de geçtiği üzere onlara “sen ne kötü bir arkadaşmışsın” diyecek, yine Zuhruf 43/67’ye göre de “onlara düşman kesileceklerdir.”

Dahası İbrâhim 14/22’de zikredildiği gibi “şeytan bile kendisine yönelik şirk iddialarını kabul etmeyecektir.” Benzer şekilde İbrâhim 14/22 ve Haşr 59/16’da geçtiği üzere “şeytan”ın, Furkân 25/18 ve Sebe’ 34/41’de ise “melekler”in, yorumunu yapmakta olduğumuz Rûm 30/13’te, ayrıca Meryem 19/82 ve Ahkâf 46/6’da ise “putların veya kendilerine tapınılan varlıkların kendilerine tapanların bu tapmalarını reddedecekleri” açıkça bildirilmektedir.

‘Ankebût 29/25’te beyan edildiğine göre, kıyamet günü inkârcılar birbirilerinin kâfiri olacaklar, yani birbirilerini saptırdıklarını inkâr edecekler, birbirleriyle ilgili dediklerini reddedeceklerdir. Fâtır 35/14’te de şu bilgiler yer almaktadır: “(Üstelik) Kıyamet günü ortak koşmanızı örtecek (reddedecek)lerdir.” Bu cümlede, putperestlerin dünyadaki şirklerinin âhirette reddedileceği bildirilmektedir.

Sonuç olarak şu hususu tekrar hatırlatalım: Yûnus 10/28-29, İbrâhim 14/22, Nahl 16/86, Meryem 19/82, Furkân 25/18-19, Kasas 28/63, ‘Ankebût 29/25, Rûm 30/13, Sebe’ 34/41, Fâtır 35/14 ve Ahkâf 46/6’da geçen ifadeler dünyada ortak koşulan varlıkların mahşerde bunu reddedecekleri, muhataplarını “Ey Rabbimiz, bunlar bize değil, tam aksine kendi yanlış ve fasit hevâ ve heveslerine tapmışlardı” diyerek yalancı ilan edecekleri anlaşılmaktadır.

Demek ki mahşer şartlarında yaşanacak sıkıntılı duruşmalarda dünyada tapınılan varlıkların bunu inkâr edecekleri, kendilerine tapınmış olanların iddialarını reddedecekleri pek çok âyette beyan edilmekte, bu hayattayken yani her şey imkânlar dâhilindeyken böyle bir yanlışa düşülmemesi gerektiğiyle ilgili uyarılarda bulunulmaktadır ki bu konuda pek çok âyette bilgiler verilmektedir.

ııı. Mahşerde İki Grup: İyiler ve İnkârcılar

وَيَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ يَوْمَئِذٍ يَتَفَرَّقُونَ فَاَمَّا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ فَهُمْ ف۪ي رَوْضَةٍ يُحْبَرُونَ وَاَمَّا الَّذ۪ينَ كَفَرُوا وَكَذَّبُوا بِاٰيَاتِنَا وَلِقَآئِ الْاٰخِرَةِ فَاُو۬لٰٓئِكَ فِي الْعَذَابِ مُحْضَرُونَ “O (Son) Saat’in gerçekleşeceği gün, işte o gün (müminlerle inkârcılar) birbirlerinden ayrılacaklardır. İman edip iyi işler yapanlara gelince, onlar cennette (nimetlerle) neşelendirileceklerdir. Kâfir olanlar (yani) ayetlerimizi ve ahiret buluşmasını yalanlamış olanlar ise işte onlar azapta hazır bulundurulacaklardır.”

Buradaki وَيَوْمَ ve yevme kelimesi “ve o gün”; تَقُومُ tekûmu fiili “gerçekleşecektir”; السَّاعَة es-sâ‘atü kelimesi “o (Son) Saat”; يَوْمَئِذٍ yevmeizin kelimesi “o gün”; يَتَفَرَّقُونَ yeteferrakûne fiili “(iki rup birbirinden) ayrılacaktır”; فَاَمَّا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا fe emmellezîne âmenû ifadesi “iman edenler, iman etmiş kişiler”;وَعَمِلُوا ve ‘amilû fiili “ve işlemiş, yapmış (olanlar)”; الصَّالِحَاتِ es-sâlihâti ifadesi “salih ameller, iyi ve yararlı işler”;فَهُمْ fe hum zamiri “onlar”; ف۪ي رَوْضَةٍ fî ravdatin ifadesim “bahçede”; يُحْبَرُونَ yuhberûne edilgen fiili “ağırlanacaklar, neşelendirilecekler”;وَاَمَّا الَّذ۪ينَ كَفَرُوا ve emmellezîne keferû ifadesi “kafir olanlara, inkar etmiş kişilere gelince”; وَكَذَّبُوا ve kezzebû fiili “ve yalanlamış (olanlar)”; بِاٰيَاتِنَا biâyâtinâ tamlaması “bizim âyetlerimizi, delillerimizi”;وَلِقَآئِ الْاٰخِرَةِ ve likâi’l-âhırati tamlaması “ve âhiretle karşılaşmayı”; فَاُو۬لٰٓئِكَ fe ülâike kelimesi “işte onlar”; فِي الْعَذَابِ fi’l-‘azâbi ifadesi “o azapta”; مُحْضَرُون muhdarûne kelimesi ise “hazır kılınacaklar(dır)” demektir.

Burada Son Saat ile başlayacak olan kıyamet-âhiret sürecinde yaşanacak ayrışmalar ile müminlerin ve kafirlerin mahşerdeki durumu gündeme getirilmektedir.

1. وَيَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ يَوْمَئِذٍ يَتَفَرَّقُونَ “O (Son) Saat’in gerçekleşeceği gün, işte o gün (müminlerle inkârcılar) birbirlerinden ayrılacaklardır.” Bu âyetin mesajı ile daha sonra yorumunu yapacağımız Rûm 30/43. âyetteki mesaj birbirini tamamlar mahiyettedir. Yüce Allah mücrimlerin kıyamet-âhiret sürecinde derin bir ümitsizlik hali yaşayacaklarını, bekledikleri türden şefaatçilerinin ortalıkta bulunmayacağını beyan ettikten sonra, Son Saat sonrası kıyamet-âhiret sürecinde bir ayrışmanın yaşanacağını haber vermektedir.

Bu kalıpta Kur’ân’da sadece bu âyette geçen يَتَفَرَّقُونَ yeteferrakûne fiilinin verdiği anlam ile Yâsîn 36/59’da zikredilen “Ey suçlular! Bugün şöyle ayrılın bakalım” beyanı aynı manayı içermekte, âyetler birbirlerini tefsir etmektedirler. Kafirler önce ümitlerini büsbütün yitirecekler, sonra da yargılama sonrasında yaşanacak ayrışma(7) ile Yüce Allah’ın pisleri temizlerden ayırması sonucunda(8) inkarcılar tamamen bir perişanlık içerisine terk edileceklerdir.

2.فَاَمَّا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ فَهُمْ ف۪ي رَوْضَةٍ يُحْبَرُونَ “İman edip salih ameller işleyenlere gelince, onlar, cennette (nimetlerle) neşelendirileceklerdir.” Yüce Allah yargılama sonrasında yaşanacak olan ayrışmanın sonrasında dünya hayatında iman edip salih ameller işleyenlerin bir bahçede ağırlanmış olacaklarını müjdelemektedir. Bu âyette de ifade edildiği gibi, cennete gidebilmek için “iman ve salih amel” şarttır. Bu dünya hayatında hak ve hakikat adına “emek” ortaya koymayanlara mahşerde “ekmek de yemek de” verilmeyecektir; çünkü mahşer emeklerin karşılığının görüleceği yerdir.

“İman” ve “salih amel” birlikteliği konusunu Bakara 2/25’te geniş bir şekilde ele aldığımız için burada detaya girmek istemiyoruz. Şu kadarını hatırlatmakla yetinelim: İman ve salih ameller işlemek biri diğerisiz olmayan en temel iki değerdir. Bir inanç eğer salih amel denen ve inanca yaraşır davranışlarla desteklenirse ona “iman” dendiği gibi, birtakım iyi davranışlar da imanlı olarak yapılırsa onlara “salih amel” denmektedir. Salih amellerle desteklenmeyen inanca iman denmeyeceği gibi, imansız yapılan davranışlara da salih amel denmez.

Bir kez de ravdât şeklinde çoğul olarak Şûrâ 42/22’de geçen رَوْضَة ravdah kelimesi “sulu, yemyeşil, güzel bostan, bahçe”, “mutluluk bahçesi”, “has bahçe” manasında “cennet” demektir. Bu kelimenin nekra gelmesi o bahçenin yüceltilmesini ve gözlerde büyütülmesini göstermektedir.

Bu arada âyetin sonundakiيُحْبَرُونَ yuhberûne edilgen fiili de bu kalıpta sadece bu âyette zikredilmekte ve “neşelendirilmek”, “mutluluk içinde bulundurulmak”, “ağırlanmak”, “zevkü safa içinde olmak”, “müzik seslerini duymak”(9) gibi anlamlar içermekte, cennetteki huzuru sembolize etmektedir.

Bu fiil Zuhruf 43/70’teتُحْبَرُونَ tuhberûne kalıbında benzer şekilde bir mana içeriğine sahip olarak “sevinç ve neşe içinde kılınmak”, “ağırlanıp sevindirilmek”, “surur ve ikram içinde olmak”, “nimetlendirilmek”(10) gibi anlamlar içermekte ve cennetliklerin huzur ve mutluluk içerisinde olacakları manasını vermektedir.

Konuyla ilgili olarak İnsân 76/11’de şu bilgiler yer almaktadır: “İşte bu yüzden, Allah onları o günün şiddetinden korumuş olacaktır; (yüzlerine) parlaklık, (gönüllerine de) sevinç verecektir.” Cennetliklerin bu durumu Mutaffifûn 83/24’te şöyle geçmektedir: “Yüzlerinde nimetin sevincini göreceksin.” Benzer ifadeler Kıyâmet 75/22’de de zikredilmektedir.

Cennetliklerin mahşerdeki ödül durumu يُحْبَرُونَ yuhberûne edilgen fiili ile ifade edilirken, bir sonraki âyette cehennemliklerin azapta hazır kılınması isim kalbında مُحْضَرُونَ muhdarûne kelimesiyle bildirilmektedir. Bunun muhtemel sebebi, Râzî’nin de dediği gibi cennetteki ödül durumunun sürekli yenilenmesi, azabın ise hafifletilmemesi, belli bir ayarda sürdürülmesi olarak yorumlanabilir.

Bu vesileyle hatırlatılması gereken bir başka nokta daha vardır. Buna göre yorumunu yapmakta olduğumuz bu âyetlerde konu ve bağlam mücrimlerle ilişkili olmasına rağmen, mahşerdeki ayrışmada sözün öncelikle cennetliklerle ilişkilendirilmesinin elbette bir sebebi olmalıdır. Kıyametteki yargılama sonrasında cennetlik olmak elbette tarifi imkansız denecek kadar büyük bir huzurdur ve sırf bu nedenle bile sıralamada önceliğin cennetliklere verilmesi son derece anlamlıdır.

Bu gerçekliğe ilave olarak, bağlamın mücrimlerle ilişkili olduğu bir anlatımda cennetliklerden söz edilmesinin ayrıca bir sebebi daha vardır. Buna göre cehennemlik oldukları ortaya çıkan mücrim kafirlerin, dünyada alay ettikleri kişilerin cennetlik olduğunu görerek azaplarının arttırılması amaçlanmış olabilir. Çünkü eğer onlar sadece kendi durumlarını bilselerdi herkesin kendileri gibi olduğunu sanarak yeniden derin bir yanılgı yaşamış olurlardı. Oysa dünyada hor ve hakir gördükleri kişilerin cennette olduklarını bilmeleri onların azaplarını ve pişmanlıklarını büsbütün arttıracaktır.

Konuyla ilgili olarak A‘râf 7/48-51’de şöyle buyrulmaktadır: “A‘râftakiler, simalarından tanıdıkları kişilere şöyle seslenecekler: Çokluğunuzun da (haksız yere) büyüklenmenizin de size hiçbir yararı olmadı. (Haklarında) ‘Allah’ın merhameti böylelerine ulaşmaz’ diye yemin ettiğiniz kimseler bunlar mı? (Hâlbuki onlara), ‘Korkmayacağınız ve üzüntü çekmeyeceğiniz cennete girin’ (denmektedir). (Daha sonra) cehennemlikler cennetliklere, ‘Su veya Allah’ın size verdiği rızıklardan biraz da bize dökün’ diye seslenince, (cennetlikler) ‘Dinlerini bir eğlence ve oyun edinen, dünya hayatı da kendilerini aldatan kâfirlere Allah onları (yani istediklerinizi) haram kılmıştır’ diyecekler. Onlar, bu günün karşılaşmasını nasıl unutmuş ve âyetlerimizi nasıl inkâr etmişlerse işte biz de bugün onları unutmaktayız.”

3. وَاَمَّا الَّذ۪ينَ كَفَرُوا وَكَذَّبُوا بِاٰيَاتِنَا وَلِقَآئِ الْاٰخِرَةِ فَاُو۬لٰٓئِكَ فِي الْعَذَابِ مُحْضَرُونَ “Kâfir olanlar (yani) ayetlerimizi ve ahiret buluşmasını yalanlamış olanlar ise işte onlar azapta hazır bulundurulacaklardır.” Yüce Allah müminlerin mahşer yargılaması sonrasında ödüllerinin cennette ağırlanmak şeklinde gerçekleşeceğini müjdeledikten sonra,

Kur’ân’ın mesânîlik özelliği gereği sözü bu defa tekrar cehennemliklere getirmekte, onların hem hakikatleri inkar ettiklerini, hem de Allah’ın âyetleri ile âhirette ilahi huzurda hesap vermeyi yalanladıklarını haber vermektedir. Önceki âyette olduğu gibi bu âyette de “sebep-sonuç” ilişkisine dikkat çekilmektedir. Âyetleri ve mahşeri yalanlamak “sebep”, azapta hazır bulundurulmak ise “sonuç”tur; zira Yüce Allah Kehf 18/49 ve pek çok âyette belirtildiği gibi hiç kimseye haksızlık etmeyecektir ki bu konuyu daha önce yorumladığımız Rûm 30/9’da ele almıştık.

Âhirette Yüce Allah’ın huzuruna çıkartılmayı inkarla ilgili olarak A‘râf 7/147’de şöyle buyrulmaktadır: “Halbuki âyetlerimizi ve ahiretle karşılaşmayı yalanlayanların amelleri boşa çıkmıştır. Onlara, sadece yaptıklarının karşılığı verilmektedir.” Aynı şekilde Kehf 18/105’te de şu ifadelere yer verilmektedir: “İşte onlar, Rablerinin âyetlerini ve O’na kavuşmayı inkâr eden, bu yüzden amelleri boşa giden kimselerdir ki, biz onlar için kıyamet gününde hiçbir ölçü tutmayacağız (onlara değer vermeyeceğiz).”

“Âyetlere inanmamak” elbette açıkça ortadadır; izaha gerek bile yoktur. Çünkü bu ifade peygamberlerin getirip tebliğ ettiği esasları reddetmek demektir. “Allah’a kavuşmaya inanmamak” ise O’nun huzuruna varmayı, orada hesaba çekilmeyi inkâr etmek demektir.

Nitekim konuyla ilgili âyetlerde “Allah’a kavuşmaya inanmama”nın(11) yanında, “mahşerle, âhiretle karşılaşmaya inanmamak”,(12) ayrıca “diriltilmeyi ummamak, ona inanmamak”(13) ve “hesabı kabul etmemek”(14) de vardır. Mahşere inanmayanların inanmama sebebi, yargılanmaya inanmamaları ve âhiretten korkmamalarıdır.(15) Onlar azaptan da korkmadıkları için istedikleri haksızlıkları da rahatça yapmaktadırlar.

Kur’ân’a göre insanlar mahşerde yedi aşama yaşayacaklardır. Bunlar “diriltilme”, “toplanma”, “Allah’a sunulma”, “bilgilendirilme”, “sorgulanma/yargılanma”, “değerlerdirilme” ve “cennete veya cehenneme sevk edilme.”(16) İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette bu aşamaların yedincisi, yani “Cehenneme sevk edilme” yer almaktadır.

“Azapta hazır bulundurulmak” ifadesi oradan kaçıp kurtulamamayı, azabın hafifletilmemesini içermektedir.(17) Dahası âyetteki مُحْضَرُون muhdarûne kelimesi “suçluyu yakalayıp zorla mahkeme huzuruna getirmek”(18) manasına geldiği için mahşerde gerçekleşecek olan cehenneme sevkin muhatapların istememesine rağmen yaşanacağı ortaya konulmuş olmaktadır.

b) Tesbih, Hamd ve Yüce Allah’ın Kudreti

Yüce Allah, sûrenin 17-19. âyetlerinde insanların akşama ulaştığında yani akşam ve yatsı vaktinde, sabaha kavuştuklarında Allah’ı tesbih etmelerini, yani namaz kılmalarını, gündüzün sonunda ve öğle vaktine eriştiklerinde Allah’ı tesbih edip yine namaz kılmalarını, böylece göklerde ve yerde hamdin sadece O’na mahsus olduğunu ifade etmektedir.

Ardından, ilahi kudrete dair şu beyana yer verilmektedir: “Ölüden diriyi O çıkarıyor; diriden de ölüyü O çıkarıyor; yeryüzünü ölümünün ardından O canlandırıyor. İşte siz de (kabirlerinizden) böyle çıkartılacaksınız.”

ı. Akşam ve Sabah Vakitlerinde Üç Vakit Namaz

فَسُبْحَانَ اللّٰهِ ح۪ينَ تُمْسُونَ وَح۪ينَ تُصْبِحُونَ “Akşama ulaştığınızda ve sabaha kavuştuğunuzda Allah’ı tesbih (edin, namazı kılın)!”

Âyetteki فَسُبْحَانَ اللّٰهِ fe sübhânellâhi ifadesi “tesbih Allah’adır, Allah eksikliklerden münezzehtir”; ح۪ينَ تُمْسُونَ hîne tümsûne ifadesi “akşama ulaştığınızda”; وَح۪ينَ تُصْبِحُونَ ve hîne tusbihûne ifadesi ise “ve sabaha ulaştığınızda” demektir.

Burada Yüce Allah’ın şanının yüceltilmesi ve çeşitli vakit namazları gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah önceki âyetlerde mahşer şartlarında yaşanacaklar hakkında bilgi verdikten sonra, hiç kimseye kötülük etmeyeceğini, O’nun bu türden sıfatlardan münezzeh yani uzak olduğunu itiraf etmelerini kullarından istemektedir. Âyette yer alan سُبْحَانَ اللّٰهِ sübhânellâhi ifadesi “Tesbih Allah’ındır”, “Allah’ı zikredip yüceltin”, “Yüceler yücesi Allah’ı anın” gibi anlamlar içermektedir.

Bazı müfessirlerimize göre, bu ifade yani tesbîh kavramı, eğer herhangi bir zaman kavramıyla birlikte kullanılırsa bu bilinen haliyle “namaz kılmak” anlamına gelir.(19) İbn Abbâs kendisine Kur’ân’da beş vakit namazın olup olmadığının sorulması üzerine bu ki âyeti ve Nûr 24/58’i okuyarak cevap vermiştir.(20) Buna göre Tâhâ 20/130’da da olduğu gibi yorumunu yapacağımız iki âyette beş vakit namaza dair bilgi verildiği kabul edilmiş olur. Namaz ibadeti organlarla yapılan zikri de içerdiği için kalb ile yapılan kasıt ve niyeti de kapsar. Bu nedenle namaz ibadeti tam anlamıyla bir tenzihtir ve tesbihtir denebilir.

Âyette yer alan ح۪ينَ تُمْسُونَ hîne tümsûne ifadesi “akşama ulaştığınızda, akşam vaktine girdiğinizde” demektir ki bu ifade ilk ‘ışâ’ yani “akşam” ve son ‘ışâ’ yani “yatsı” vakitlerini içerebilir.(21) Devamında gelen ح۪ينَ تُصْبِحُونَ hîne tusbihûne ifadesi ise “sabaha ulaştığınızda” demektir ki bu da “sabah vakti”ni karşılar. Anlaşılan o ki Yüce Allah’ı tesbihle ilgili olan bu âyette “akşam”, “yatsı” ve “sabah” olmak üzere üç vakit namaza işaret edilmektedir. Diğer iki vakit ise bir sonraki âyette dile getirilmekte, böylece beş vakit namaz tamamlanmış olmaktadır.

ıı. Yatsı ve Öğle Namazları

وَلَهُ الْحَمْدُ فِي السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ وَعَشِيًّا وَح۪ينَ تُظْهِرُونَ “Göklerde ve yerde hamd (övgü) yalnızca O’nadır. (Ayrıca) günün sonunda (yatsı vaktinde) ve öğleye ulaştığınızda da (Allah’ı tesbih edin, namazı kılın)!”

Âyetteki وَلَهُ ve lehû ifadesi “ve sadece O’nun içindir, O’na aittir”; الْحَمْد el-hamdü kelimesi “hamd, övgü”; فِي السَّمٰوَاتِ fi’s-semâvâti ifadesi “göklerde”; وَالْاَرْضِ ve’l-ardı ifadesi “ve yerde, yeryüzünde”; وَعَشِيًّا ve ‘aşiyyen kelimesi “ve yatsı vaktinde, günün sonunda, akşamleyin”; وَح۪ينَ تُظْهِرُونَ ve hîne tuzhirûne ifadesi ise “ve öğleye girdiğiniz zaman” demektir.

Burada övgünün sadece Yüce Allah’a oluşu ve “iki vakit namazı” daha gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah göklerde ve yerde yani bütünüyle mahlukat âleminde hamdin, övgünün sadece ve sadece kendisine ait olduğunu beyan etmekte, bu arada iki vakte daha değinmektedir.

1. وَلَهُ الْحَمْدُ فِي السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ “Göklerde ve yerde hamd (övgü) yalnızca O’nadır.” Hamd, “övgü” anlamına gelen bir kavramdır ve Yüce Allah’ın hakkıdır. لَهُ lehû ifadesindeki lâm/li harfi “tahsis, özelleştirme, özel kılma” anlamına geldiği için hamdin sadece Yüce Allah’a ait olduğunu, dolayısıyla başka varlıklara hamdedilemeyeceğini söyleyebiliriz. Dahası لَهُ lehû ifadesinin الْحَمْد el-hamd kelimesinden önce zikredilmesi sayesinde de takdîm-te’hîr ile hasr/kasr denen “vurgulu” bir mana elde edilmektedir.

Gerçek hamd sadece O’na layıktır ve Yüce Allah’a layık olan hamdi de sadece O bilir ve gerçekleştirebilir. Sûrenin bu âyetinde aslında “ne yaparsa yapsın, kulun bir acziyeti ve tam anlamıyla hamd görevini yerine getirememekten kaynaklanan dolaylı veya gizli bir itirafı” vardır. Adeta “ben kimim ki O’na layıkıyla hamd edeyim; O bütün hamd edenlerin hamdiyle övülmektedir” demek istenmektedir.(22) “Hamd” ile ilgili açıklamalarımızı Fâtiha 1/2’de yaptığımız için burada detaya girmeyeceğiz.

Âyette فِي السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ“Göklerde ve yerde” beyanı gereği Yüce Allah bütün kâinatta hamde sadece kendisinin layık olduğunu beyan etmek istemektedir. Esasında bu âyette olmasa da konuyla ilgili başka bazı âyetlerde(23) “gökler ve yeryüzü” ifadelerinden sonra bir de mâ beynehumâ ifadesi yer almaktadır ki bu da yaratılmışların tamamının kast edildiğini ortaya koymak için zikredilmiştir.

Hamd cümlesinin burada zikredilmesinin muhtemel sebebi gündelik beş vakit namazın kılanlara faydasının olduğunu, Allah’a faydasının olamayacağını, çünkü kainatta övgünün sadece kendisine ait olduğunu, insanlar hamdetmese de başka varlıkların bunu yaptıkları, eğer insanlar hamdederlerse bunun da kendilerine yararını olacağını muhataplara bildirmek istemektedir.

2. وَعَشِيًّا وَح۪ينَ تُظْهِرُونَ “(Ayrıca) günün sonunda (yatsı vaktinde) ve öğleye ulaştığınızda da (Allah’ı tesbih edin, namazı kılın)!” Bu cümlede zikredilen vakitlerin ilki عَشِيّ ‘aşiyy kelimesiyle karşılanmaktadır ki bu kelime bazı âlimlerin yorumuna göre “akşamüstü”, “günün sonunda” demektir ve “ikindi” vaktini yani asr-ı sânî denen “ikinci ikindi” vaktini ifade etmektedir.(24) Âyette geçen عَشِيّ ‘aşiyy kelimesine eğer ‘ışâ’ yani “yatsı” manası verilirse ki -biz bu kanaatteyiz- o zaman “ikindi” vakti de Bakara 2/238, Hûd 11/114, Tâhâ 20/130 ve Kâf 50/39’daki kullanımlardan anlaşılmış olur.

Âyette değinilen ikincisi vakit ise ح۪ينَ تُظْهِرُونَ hîne tuzhirûne “öğleye girdiğiniz zaman” ifadesiyle beyan edilmektedir ki bu da “öğle” vaktidir.

Her iki âyette geçen ifadeler birlikte dikkate alındığında bu iki âyette “akşam”, “sabah”, “yatsı (ikindi)” ve “öğle” vakitlerine değinildiği anlaşılmaktadır. Elbette maksat vakitleri sırasıyla ortaya koymak değildir. Zira öğle vaktinin en sona bırakılmasının nedeni önceki âyetin sonuyla uyum oluşturmasıdır.

Namaz ve vakitleri konusunu Bakara 2/3, Hûd 11/114, Tâhâ 20/130 gibi âyetlerde detaylı bir şekilde ele aldığımız için burada daha fazla ayrıntıya girmek istemiyoruz.

ııı. Yüce Allah’ın Kudreti ve Mahşerdeki Diriltilme

يُخْرِجُ الْحَيَّ مِنَ الْمَيِّتِ وَيُخْرِجُ الْمَيِّتَ مِنَ الْحَيِّ وَيُحْيِ الْاَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا وَكَذٰلِكَ تُخْرَجُونَ “Ölüden diriyi çıkarıyor; diriden de ölüyü çıkarıyor; yeri (toprağı) ölümünün ardından canlandırıyor. İşte siz de (mezarlarınızdan) böyle çıkarılacaksınız.”

Âyetteki يُخْرِجُ yuhricu fiili “(O) çıkarmaktadır”; الْحَيّ el-hayye kelimesi “diriyi”; مِنَ الْمَيِّتِ mine’l-meyyiti sözcüğü “ölüden”;وَيُخْرِجُ ve yuhricu fiili “ve yine (O) çıkarmaktadır”; الْمَيِّتَ el-meyyite kelimesi “ölüyü”; مِنَ الْحَيِّ mine’l-hayyi ifadesi “diriden”; وَيُحْيِ ve yuhyî fiili “ve diriltmektedir”; الْاَرْض el-arda kelimesi “yeryüzünü”; بَعْدَ مَوْتِهَا ba‘de mevtihâ ifadesi “onun ölümünden sonra”;وَكَذٰلِكَ ve kezâlike kelimesi “işte böylece”; تُخْرَجُونَ tuhracûne edilgen fiili ise “(diriltilmek üzere topraktan) çıkartılacaksınız” demektir.

Burada Yüce Allah’ın kainattaki işleyişle ilgili kudreti ve mahşerdeki diriltmeye dikkat çekmesi gündeme getirilmektedir.

1. يُخْرِجُ الْحَيَّ مِنَ الْمَيِّتِ وَيُخْرِجُ الْمَيِّتَ مِنَ الْحَيِّ “Ölüden diriyi çıkarıyor; diriden de ölüyü çıkarıyor.” Bu cümlenin namaz vakitlerinin ardından zikredilmesinin muhtemel sebebi, sabahleyin ölüme benzeyen uykudan sonra kişiyi diriliğe benzeyen sabaha çıkarması, sonrasında yani akşamleyin de diriliğe benzeyen gündüzden ölüme benzeyen uykuya götürmesidir.

Yüce Allah’ın “Ölüden diriyi, diriden de ölüyü çıkarması”yla ilgili Kur’ân’da çeşitli âyetler vardır.(25) Yüce Allah bu ifadesiyle insanların her gün ve her an gözlemledikleri bir hakikati hatırlatmakta, yumurta-tavuk misali ölüden diriyi, diriden de ölüyü kendisinin çıkardığını beyan etmektedir. Yüce Allah için ölüden diri, diriden ölü çıkarmak, tıpkı uyuyanı uyandırması, uyanık olanı uyutması gibi basittir, kolaydır.

Bitkilerde daha dün yokken bugün varlık alanına girenlerden, bugün varken yarın ölüp giden bitkilere, hayvanlara ve insanlara varıncaya kadar muhteşem bir dönüşümün yaşandığını ifade etmek istemektedir. Kâinatta her an bir diriliş yaşanırken aynı zamanda bir de ölüm meydana gelmekte, harika bir düzen bu şekilde varlığını sürdürmektedir.

Esasında bu tür ifadelerde kafirden mümin, müminden kafir çıkarılması, alimden cahil, cahilden alim, iyiden kötü, kötüden iyi, hayvandan gıda, gıdadan hayvan gibi mecazi manalar da elbette düşünülebilirse de bağlam gereği öncelikli anlam sözünü ettiğimiz ilk yaklaşımdır.

2. وَيُحْيِ الْاَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا وَكَذٰلِكَ تُخْرَجُونَ “Yeri (toprağı) ölümünün ardından canlandırıyor. İşte siz de (mezarlarınızdan) böyle çıkarılacaksınız.” Yüce Allah ölüden diriyi, diriden de ölüyü çıkarmasını beyandan sonra ölümünden sonra yeryüzünü de kendisinin dirilttiğini bildirmektedir. Yâsîn 36/33-34’te de geçtiği gibi, ölü gibi duran toprağın yeşertilerek diriltilmesi, ayrıca ölü gibi duran sperm ve yumurtadan insanın ve diğer canlıların yaratılması “ölüden diriyi çıkarmanın” örnekleri arasında yer almaktadır.

Bu arada Kehf 18/45, Hacc 22/5, Zümer 39/21 ve Hadîd 57/20’de de geçtiği üzere, canlı ve yeşil bitkilerin sararıp solması, sonunda kuruyup çerçöp haline gelmesi, insanların ve diğer canlıların yaşamaktayken bir anda ölüp gitmeleri de “diriden ölüyü çıkarmanın” yaşanan sayısız örnekleridir.

a)وَيُحْيِ الْاَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا “Yeri (toprağı) ölümünün ardından O canlandırıyor.” Konuyla ilgili olarak Fâtır 35/9’da şöyle buyrulmaktadır: “Rüzgârları gönderip de bulutu kaldırıp (harekete geçiren) Allah’tır. İşte Biz, o (bulutu) ölü bir beldeye göndeririz de ölümünden sonra onunla toprağa hayat veririz. Ölülerin (mahşerde) diriltilmesi de böyle olacaktır.” Bu cümlede yağmurun yağdırılma gerekçesi dile getirilmekte, Yâsîn 36/33-35’te de yer aldığı gibi, yağmur ölü toprağı sulayarak onu canlandırmakta, böylece bitkisiz ve ürünsüz olan arz bitkilerle yeşertilip meyvelere sahip kılınarak hayata kavuşturulmaktadır.

Furkân 25/49’da da açıkladığımız üzere, toprağa ölümün nispeti mecazdır. Ölü toprak, kuru toprak demektir;(26) toprağın bitkilerle yeşermemiş halidir. Kur’ân’da meyt/el-meyte “ölü” kelimesi sadece “insanlar veya hayvanlar”(27) için değil, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi mevt/el-meyteh kalıplarında “toprak”(28), meyt/el-meyyit kalıplarında “belde”(29) için de kullanılmaktadır.

b) وَكَذٰلِكَ تُخْرَجُونَ “İşte siz de (kabirlerinizden) böyle çıkartılacaksınız.” Bu âyette sözü edilen rüzgâr, bulut, yağmur ve ölü toprağın diriltilmesinden söz edilme gerekçesi işte bu ifade ile ortaya konulmaktadır. Maksat, âhirete inanmayanların diriltilip topraktan çıkartılacaklarına inanmalarının sağlanmasıdır.

Ölü gibi duran topraktan nasıl ki bitkiler çıkartılıyorsa, A‘râf 7/25, Tâhâ 20/55, Hacc 22/5-6 ve Kâf 50/11 gibi âyetlerde de beyan edildiği gibi, insanlar da âhirette o topraktan aynı şekilde çıkartılacaklardır. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin sonundaki benzetme de bunu ifade etmektedir.

İlk muhatapların müşrikler olduğu ve bunların da diriltilmeye inanmadıkları düşünüldüğünde, Kur’ân’da tabiat kitabına yönelik bu tür hatırlatmaların yapılma sebebi kolaylıkla anlaşılmaktadır. Bitkiler topraktan çıkartıldığı gibi, insanlar da âhiret için kabirlerinden çıkartılacaktır. Çeşitli âyetlerde mahşer için kabirlerden çıkartılma veya çıkışla ilgili bu tür kullanım örnekleri vardır.(30)

Hacc 22/5. âyet, “Eğer öldükten sonra diriltilmekten şüphede iseniz…” şeklinde başlamakta, uzunca devam eden hatırlatmalardan sonra bitkilerin toprakta geçirdiği evreler diriltilme ile ilişkilendirilmektedir. Fâtır 35/9 ve Zuhruf 43/11’de de olduğu gibi, mahşere inanmayanlar için bu tür benzetmeler Kur’ân’da sıklıkla yapılmaktadır.

c) Bu arada çok önemli bir başka dersle daha karşı karşıyayız: Nasıl ki rüzgâr bulut parçacıklarını bir araya getiriyor ve yağmur vesilesiyle bir canlanma yaşanıyorsa, toprağa gömülmüş cesetler de Sûr’a üflenerek benzer bir rüzgâr ile ruh, ceset ve hayat bir araya getirilecek ve mahşer duruşması yaşanacaktır.(31)

Furkân 25/48’de “yağmur”a rahmet denmesinden hareketle şunları ifade etmeliyiz: Nasıl ki yağmur ölü toprağı canlandırıyor, ölümünden sonra hayata kavuşturuyor ve bu durum bir anlamda diriltilme oluyorsa, rahmet mesabesindeki vahiy de ölü kalpleri sulamakta ve çorak hale gelmiş insan gönlünün yeniden hayat bulmasına vesile olmaktadır. Vahiyden uzak gönüller ölüdürler; onları diriltmek için vahiy deryasıyla kendilerini buluşturmak gerekir. Böylece konuyla ilgili benzetmelerin ne kadar sanatsal bir mahiyet arz ettiği açıkça gösterilmektedir.

Toprak su ile buluştuğunda dirilip hayat buluyor; çünkü Yüce Allah her ikisini birbirini yadırgamayacak şekilde planlamıştır. Toprak kendisine uygun hayatı kabul eder. Vahiy de insan fıtratı için aynı mesabededir. Su toprağı canlandırdığı gibi, vahiy de ölü gönülleri canlandırır, duyarlı hale getirir.

Eğer vahiy ile buluşmasına rağmen bir canlanma olmuyorsa ya vahyin sunulmasında bir hata yapılmıştır; ya da karşıdaki insanın tamamen inattan kaynaklanan bir şartlanmışlığı vardır. Din hizmeti yapanların asıl görevi, vahyi muhataplara olduğu gibi aktarmak ve vahiy ile fıtrat arasına yerleştirilen engelleri ortadan kaldırmaktır.

Ayrıca çeşitli potansiyel güçleri veya enerjileri harekete geçirmek için de benzer hareket noktaları oluşturmak, böylece işe yaramaz gibi duran değerleri faal hale getirmek de benzer faydaların elde edilmesine vesile olacaktır. Toplumda nice cevherler vardır ki kıymetleri bilinmediği için kendilerinden istifade edilememekte, asıl sahipleri iş başında olmadığı için yeteneksizler iş görür gibi davranarak toplumun geri kalmasına neden olmaktadırlar.

İyi ve faydalı rüzgârlar estirilmeli, rahmet anlamında yağmur yüklü bulutlar gibi değerler yerlerinden kaldırılıp harekete geçirilmeli, sonuçta çorak arazilere dönen gönüller şenlendirilip değerlerin faal olması sağlanmalıdır.

Bölümün sonunda tekrar hatırlatalım ki mahşerdeki diriltilmeyle ilgili olarak Kur’ân’da oldukça fazla bilgi zikredilmektedir. Bu konuda A‘râf 7/25, Tâhâ 20/55, Hacc 22/6, Rûm 30/19, Fâtır 35/9, Zuhruf 43/11, Kâf 50/11 ve Nûh 71/18 gibi âyetler hatırlanmalıdır.

Dipnotlar

• 1 - Yâsîn 36/82. 2 - Âl-i İmrân 3/47, 59; En‘âm 6/73; Nahl 16/40; Meryem 19/35; Yâsîn 36/82; Mü’min 40/68.
  • Yâsîn 36/82 Âl-i İmrân 3/47 Âl-i İmrân 3/59 En‘âm 6/73 Nahl 16/40 Meryem 19/35 Yâsîn 36/82 Mü'min 40/68
• 3 - A‘râf 7/29; Yûnus 10/34; Enbiya 21/104; Neml 27/64; ‘Ankebût 29/19-20; Rûm 30/11, 27; Sebe’ 34/49; Burûc 85/13. 4 - Yûnus 10/4.
  • A‘râf 7/29 Yûnus 10/34 Enbiyâ 21/104 Neml 27/64 ‘Ankebût 29/20 Rûm 30/11 Rûm 30/27 Sebe' 34/49 Burûc 85/13 Yûnus 10/4
• 5 - Taberî, age., XXI, 25.
• 6 - Semerkandî, age., III, 6; Taberî, age., XXI, 26; Zemahşerî, age., III, 455.
• 7 - Semerkandî, age., III, 7. 8 - Taberî, age., XXI, 27.
• 9 - Semerkandî, age., III, 7; Taberî, age., XXI, 27-28; Zemaheşrî, age., III, 456. 10 - Semerkandî, age., III, 7, 264; Taberî, age., XXV, 95; Zemahşerî, age., IV, 256.
• 11 - En‘âm 6/31, 154; Yûnus 10/7, 11, 15, 45; Ra‘d 13/2; Kehf 18/105, 110; Furkân 25/21; ‘Ankebût 29/5, 23; Rûm 30/8; Secde 32/10; Fussılet 41/54. 12 - En‘âm 6/130; A‘râf 7/51, 147; Mü’minûn 23/33; Rûm 30/16; Secde 32/14; Zümer 39/71; Câsiye 45/34. 13 - Furkân 25/40. 14 - Nebe’ 78/27. 15 - Necm 53/24; Müddessir 74/53. 16 - Bu yedi aşama hakkında detaylı bilgi için bk. Okuyan, Kur’ân-ı Kerîm’e Göre Yedi Aşamada Âhiret, İstanbul, Düşün yayınları, 2015, İkinci bölüm. 17 - Zemahşerî, age., III, 456. 18 - Yazır, age., VI, 244.
  • En‘âm 6/31 En‘âm 6/154 Yûnus 10/7 Yûnus 10/11 Yûnus 10/15 Yûnus 10/45 Ra‘d 13/2 Kehf 18/105 Kehf 18/110 Furkân 25/21 ‘Ankebût 29/5 ‘Ankebût 29/23 Rûm 30/8 Secde 32/10 Fussilet 41/54 En‘âm 6/130 A‘râf 7/51 A‘râf 7/147 Mü'minûn 23/33 Rûm 30/16 Secde 32/14 Zümer 39/71 Câsiye 45/34 Furkân 25/40 Nebe' 78/27 Necm 53/24 Müddessir 74/53
• 19 - Semerkandî, age., III, 8; Taberî, age., XXI, 28. 20 - Taberî, age., XXI, 29; Zemahşerî, age., III, 456.
• 21 - Semerkandî, age., III, 8.
• 22 - Hamd hakkında geniş açıklamalar için bk. Râzî, age., I, 218-222. 23 - Mâide 5/17, 18; Hıcr 15/85; Meryem 19/65; Tâhâ 20/6; Enbiyâ’ 21/16; Furkân 25/59; Şu‘arâ’ 26/24, 28; Rûm 30/8; Secde 32/4; Sâffât 37/5; Sâd 38/10, 27, 66; Zuhruf 43/85; Dühân 44/7, 38; Ahkâf 42/3; Kâf 50/38; Nebe’ 78/37.
  • Mâide 5/17 Mâide 5/18 Hicr 15/85 Meryem 19/65 Tâhâ 20/6 Enbiyâ 21/16 Furkân 25/59 Şu‘arâ 26/24 Şu‘arâ 26/28 Rûm 30/8 Secde 32/4 Sâffât 37/5 Sâd 38/10 Sâd 38/27 Sâd 38/66 Zuhruf 43/85 Duhân 44/7 Duhân 44/38 Şûrâ 42/3 Kâf 50/38 Nebe' 78/37
• 24 - Semerkandî, age., III, 8; Taberî, age., XXI, 29; Zemahşerî, age., III, 456.
• 25 - Âl-i İmrân 3/27; En‘âm 6/95; Yûnus 10/31; Rûm 30/19.
  • Âl-i İmrân 3/27 En‘âm 6/95 Yûnus 10/31 Rûm 30/19
• 26 - Semerkandî, age., III, 122. 27 - Bakara 2/173; Mâide 5/3; En‘âm 6/122, 139, 145; Nahl 16/115; Hucürât 49/12. 28 - Bakara 2/164; Nahl 16/65; ‘Ankebût 29/63; Rûm 30/19, 24, 50; Fâtır 35/9; Yâsîn 36/33; Câsiye 45/5; Hadîd 57/17. 29 - A‘râf 7/57; Furkân 25/49; Fâtır 35/9; Zuhruf 43/11; Kâf 50/11.
  • Bakara 2/173 Mâide 5/3 En‘âm 6/122 En‘âm 6/139 En‘âm 6/145 Nahl 16/115 Hucurât 49/12 Bakara 2/164 Nahl 16/65 ‘Ankebût 29/63 Rûm 30/19 Rûm 30/24 Rûm 30/50 Fâtır 35/9 Yâsîn 36/33 Câsiye 45/5 Hadîd 57/17 A‘râf 7/57 Furkân 25/49 Fâtır 35/9 Zuhruf 43/11 Kâf 50/11
• 30 - A‘râf 7/25; Rûm 30/19; Zuhruf 43/11; Nûh 71/18. 31 - Râzî, age., XXVI, 7.
  • A‘râf 7/25 Rûm 30/19 Zuhruf 43/11 Nûh 71/18