‘Ankebût Suresi

Mekke’de risâletin 12. yılında hicrete yakın bir zamanda indirilmiş olması muhtemel olan, 69 âyetten oluşan, adını 41. âyette yer alan ve “örümcek” anlamındaki الْعَنْكَبُوت el-‘ankebût kelimesinden alan ‘Ankebût sûresi, inişe göre 89, resmî sıralamada ise 29. sûredir. Bu sûrenin münafıklardan söz edilen özellikle 10 ve 11. âyetlerinin Medine’de indirilmiş olma ihtimali yüksektir.

‘Ankebût sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Kasas sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûrede de “mukatta‘a harfleriyle başlanması” (Kasas 1; ‘Ankebût 1); “peygamber kıssalarına yer verilmesi” (Kasas 3-48; ‘Ankebût 14-17, 24-40); “kitap ehliyle ilgili çeşitli bilgiler” (Kasas 51-55; ‘Ankebût 46-47); “kâinat kitabından âyetler içermeleri” (Kasas 71-73; ‘Ankebût 19-20, 44); “Kârûn’la ilgili bilgilere yer verilmesi” (Kasas 76-82; ‘Ankebût 39) gibi konuların ele alınması iki sûrenin mesaj ortaklığı irtibatını gösteren örnekler arasında sayılabilir.

‘Ankebût sûresi, mukatta‘a harfleriyle başlamakta, insanoğlunun imtihan edilmeden bırakılmacağı, önceki nesiller gibi denenecekleri, Yüce Allah için çaba sarf edenlerin kendi lehlerinde bunu yapmış olacakları, Allah’ın bunlara muhtaç olmadığı ifade edilmekte, iyilik yapanlara verilecek ödüller, ana-babaya iyiliğin gerekliliği, sorumlulukların şahsiliği gibi konular dile getirilmektedir.

14. âyetten itibaren, Hz. Nûh’un kıssasına kısaca değinilmekte, ardından Hz. İbrâhim’in tebliğine yer verilmekte, sonrasında Yüce Allah’ın yaratma sisteminden, mahşerdeki yargılamasından söz edilmekte, kavminin Hz. İbrâhim’e verdiği cevaplar hatırlatılmakta, daha sonra Hz. Lût’un kavminin ahlaksızlığı, bunun sonucunda yaşadıkları korkunç akıbet, nihayet Hz. Şu‘ayb, ‘Âd ve Semûd kavmiyle çeşitli azgın simalar gündeme getirilmektedir.

41. âyetten itibaren, sûreye adını verdiği üzere örümceğin yuvasının dayanıksızlığından, Yüce Allah’ın kâinata mutlak hükümran oluşundan, vahyin tilavet edilmesinden, namazın etkinliğinden, kitap ehliyle nasıl mücadele edilmesi gerektiğinden, peygamberlik dönemi öncesinde Hz. Peygamber’in kutsal kitaplarla ilişki içerisinde olmamasından, kendisinden mucize isteyenlere Kur’ân’ın yetmesi gerektiğinden, inkarcıların acele azap isteğinde bulunması, azabın şiddeti, cennetin kimlere verileceği gibi konulardan söz edilmektedir.

61. âyetten itibaren, müşriklerin çarpık ilah anlayışı, yaratıcı, evreni insanların emrine verişi ile rızık vericiliğine inanmalarına rağmen Yüce Allah’ın kitap ve peygamber gönderme sistemini inkarları, dünya hayatının oyun ve eğlence oluşu, nimet ve külfetteki nankörlükler, Yüce Allah’a iftira edenlerin en zalim insanlar oluşu, kafirlerinin yerinin cehennem olacağı beyan edilmekte ve Allah yolunda fedakarlık edenlere Yüce Allah’ın bütün yollarını göstereceği müjdelenmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 41-44. âyetlerinde daha önce helak ettiği çeşitli kavimlerin inanç bozukluğunu beyan etmek üzere, Allah’tan başkasına, O’nun peşi sıra varlıklara yalvaranların durumunun örümceklerin dayanıksız yuvasına benzediğni, dolayısıyla bu durumun müşriklerin şirkine benzediğini, Allah’ın onların durumunu hakkıyla bildiğini, putperestliğin akıl süzgecinden geçirilmediğini, verilen örneklerin akledilmesi gerektiğini ve kainatın yaratılışının bir amaca bağlı olduğunu ifade etmektedir.

a) Şirkin Tutarsızlığı ve Yüce Allah’ın Bilgisi

Yüce Allah, sûrenin 41-42. âyetlerinde Allah’ın peşi sıra dostlar edinenlerin durumunun yuva edinen örümceğin durumuna benzediğini, halbuki yuvaların en dayanıksızın örümcek yuvası olduğunu, insanların bu gerçeği bilmiş olmasını istediğini bildirmektedir.

Ardından, Yüce Allah’ın müşriklerin yalvardıkları başka varlıkların durumunu gayet iyi bildiği şu şekilde dile getirilmektedir: “Allah, onların kendisinin peşi sıra yalvardıkları başka varlıkları bilmektedir. O, el-‘azîz’dir (mutlak güçlüdür); el-hakîm’dir (hikmet sahibidir).”

ı. Örümcek Ağı-Şirk Mukayesesi

مَثَلُ الَّذ۪ينَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللّٰهِ اَوْلِيَآءَ كَمَثَلِ الْعَنْكَبُوتِ اِتَّخَذَتْ بَيْتًا وَاِنَّ اَوْهَنَ الْبُيُوتِ لَبَيْتُ الْعَنْكَبُوتِۢ لَوْ كَانُوا يَعْلَمُونَ “Allah’ın peşi sıra dostlar edinenlerin örneği, yuva edinen dişi örümceğin örneği gibidir. Şüphesiz ki yuvaların en dayanıksız olanı elbette örümcek yuvasıdır. Keşke bilselerdi!”

Âyetteki مَثَل meselü kelimesi “örneği, misali”; الَّذ۪ينَ اتَّخَذُوا ellezînettehazû ifadesi “(şunu) edinmiş kişilerin”; مِنْ دُونِ اللّٰهِ min dûnillâhi ifadesi “Allah’ın peşi sıra”; اَوْلِيَآء evliyâe kelimesi “dostlar”; كَمَثَلِ الْعَنْكَبُوتِ kemeseli’l-‘ankebûti ifadesi “dişi örümcek gibi(dir)”; اِتَّخَذَتْ ittehazet fiili “edinmişti”;بَيْتًا beyten kelimesi “bir ev”; وَاِنَّ اَوْهَنَ الْبُيُوتِ ve inne evhene’l-büyûti tamlaması “ve muhakkak ki evlerin en gevşeği, dayanıksız olanı”; لَبَيْتُ الْعَنْكَبُوتِۢ le beytü’l-‘ankebûti tamlaması “elbette örümceğin yuvasıdır”; لَوْ كَانُوا lev kânû ifadesi “keşke (şöyle) olsalardı”; يَعْلَمُونَ ya‘lemûne fiili ise “bilmektedirler, keşke bilselerdi” demektir.

Burada putperestliğin ne kadar gülünç ve etkisiz bir inanış olduğu örümcek ağları örnekliğinde gündeme getirilmektedir.

1. مَثَلُ الَّذ۪ينَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللّٰهِ اَوْلِيَآءَ كَمَثَلِ الْعَنْكَبُوتِ “Allah’ın peşi sıra dostlar edinenlerin örneği, yuva edinen dişi örümceğin örneği gibidir.” Yüce Allah kendisinin dışında, O’nun peşi sıra dostlar edinenlerin durumunun tıpkı bir örümceğin durumuna benzediğini beyan etmektedir. Bu âyette iki kez geçen الْعَنْكَبُوت el-‘ankebût kelimesi “dişi örümcek” manasına gelmektedir. Burada şirkin benzetildiği örümcek müşriklerin ne kadar zayıf ve bozuk bir inanışa sahip olduklarını göstermektedir.

2.اِتَّخَذَتْ بَيْتًا وَاِنَّ اَوْهَنَ الْبُيُوتِ لَبَيْتُ الْعَنْكَبُوتِۢ لَوْ كَانُوا يَعْلَمُونَ “Şüphesiz ki yuvaların en dayanıksız olanı elbette örümcek yuvasıdır. Keşke bilselerdi!” Yüce Allah o dişi örümceğin bir yuva yaptığını, ancak evlerin en hafif, dayanıksız, gevşek ve savunmasızının da örümcek yuvası olduğunu ifade etmektedir.

Kur’ân’da sadece burada zikredilen اَوْهَن evhen kelimesi “en dayanıksız, en zayıf, en güçsüz” manasına gelmektedir. Bu arada âyetteki الْعَنْكَبُوت el-‘ankebût sözcüğü de “dişi örümcek” manasına geldiği için, bu durum çok önemli bir Kur’ân mucizesine işaret etmektedir. Çünkü örümceklerin ağlarını dişi örümcekler yapmaktadır. Dolayısıyla الْعَنْكَبُوت el-‘ankebût sözcüğü bu gerçeğe dikkat çekmektedir.

Esasında bakıldığında, örümcek yuvası ne sıcaktan, ne soğuktan, ne yağmurdan, ne de herhangi bir dış müdahaleden koruma gücüne sahiptir. O evlerin güçsüzlüğü gibi putların da müşriklere bu anlamda hiçbir faydalarının bulunmayacağı, hiçbir zararlarının da olamayacağı ortaya konulmuş olmaktadır. Âyetin sonundaki لَوْ كَانُوا يَعْلَمُونَ lev kânû ya‘lemûne cümlesi ile bu kesin ve herkesin gözünün önündeki gerçeği putperestlerin bilmesinin gerekliliğine dikkat çekilmekte, hakikati bilmek istemeyenler ise kınanmaktadır.

Bu arada örümcek ağının en önemli özelliklerinden birisi de yakaladığını bırakmaması ve kurulan tuzaklardan avlarının kendilerini kurtaramamasıdır. Aynı şekilde şirk denen ağlar da insanları çepeçevre kuşatarak onları tevhide salmamakta, sahiplerini şirk ağının içerisinde perişan etmektedir.

Yüce Allah işte bu şekilde hem örümcek ağlarının güçsüzlüğünü, hem de içine aldıkları avlarını bırakmayıp öldürmelerini şirke benzetmekte, bir taraftan putların son derece güçsüz varlıklar olduğunu ortaya koymakta, diğer taraftan da muhataplarını sarmalayıp onları ölüme mahküm etmelerini zihinlere kazımaktadır. Durum böyle olunca, akıllı kişilere düşen görev, şirk denen illetten behemahal uzaklaşmaları ve onun öldürücü etkisine kendilerini kaptırmamalarıdır.

Örümcekler ve yuvalarıyla, ağlarıyla ilgili olarak şu değerlendirmeyi de aktarmayı yararlı görmekteyiz: “‘Ankebût, genellikle “dişi örümcek” için kullanılır. Erkeğine ‘ankeb adı verilir. Özellikle “dişi örümcek”ten söz edilmesi, bu aileye ait bir çok alt türde dişi örümceğin çiftleştikten sonra eşini öldürmesiyle açıklanabilir. Günahın peşine gidenler, dişi örümceğin peşinden gidip canlarından olan erkek örümceklere benzetilir. Zımnen: Günah caziptir. Fakat bu cazibe öldüren cazibedir. Yüce Allah bu benzetmesiyle pamuk ipliğine umut bağlayanlara bir gönderme de yapmış olmaktadır.”(1)

ıı. Yüce Allah’ın Bilgisi

اِنَّ اللّٰهَ يَعْلَمُ مَا يَدْعُونَ مِنْ دُونِه۪ مِنْ شَيْءٍ وَهُوَ الْعَز۪يزُ الْحَك۪يمُ “Allah onların kendisinin peşi sıra yalvardıkları şeyleri bilmektedir. O, el-‘azîz’dir (mutlak güçlüdür); el-hakîm’dir (hikmet sahibidir).”

Âyetteki اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; يَعْلَمُ ya‘lemu fiili “bilmektedir, bilir”; مَا يَدْعُونَ mâ yed‘ûne ifadesi “dua ettikleri şeyleri”; مِنْ دُونِه۪ min dûnihî ifadesi “O’nun peşi sıra”; مِنْ شَيْءٍ min şey’in ifadesi “herhangi bir şey”; وَهُوَ ve huve zamiri “O”; الْعَز۪يز el-‘azîzü sıfatı “güçlü(dür)”; الْحَك۪يم el-hakîmu sıfatı ise “hikmet sahibi(dir)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın her şeyi bildiği ve inkarcılara yönelik tehdit içerikli mesajı gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah kendi zatından başka her şeyin mahluk olması nedeniyle hiçbir şeyin ilah olamayacağını ilan edercesine müşriklerin Allah’ın peşi sıra yalvarıp durdukları her ne varsa hepsini gayet iyi bildiğini beyan etmektedir. Kur’ân’da Yüce Allah’ın her şeyi bildiğini söylemesi inkarcı muhataplara yönelik bir tehdittir; ancak müminler için de elbette apaçık bir moral vesilesidir.

İnsanların Yüce Allah’ın peşi sıra yalvarıp durdukları varlıklar bağlamında putlar akla ilk gelen nesneler olsa da, meleklerin veya aziz sayılan insanların ya da herhangi bir kabulün ilah veya aracı edinilmesi şiddetle reddedilmekte, müşriklerin veya başka inanç bozukluğuna sahip olanların tapındığı her ne tür varlık varsa Yüce Allah’ın onların her birini gayet iyi bildiği, onların ilahlık anlamında hiçbir değerinin bulunmadığı ilan edilmektedir.

Âyetin sonunda yer alan الْعَز۪يز el-‘azîz sıfatı “en üstün”, “alt edilemeyen”, “mutlak galip olan”, “üstün kudret sahibi”, “işinde mükemmel olan”, “asla mağlup edilemeyecek olan” gibi manalar içermektedir. Buna göre Yüce Allah’ın bu sıfatı başka hiçbir varlığın ilah olmaya layık olmadığını, çünkü izzet ve yüceliğin sadece O’na ait olduğunu göstermeyi amaçlamaktadır.

Yüce Allah’ın zikrettiği ikinci sıfatı olan الْحَك۪يم el-hakîm sıfatı ise insanların şirk ve inkardan vazgeçmemeleri durumunda onlara yönelik uygulanacak cezai müeyyidelerde de hikmetinin devrede olduğunu, hikmetsiz hiçbir iş yapmadığını, boş, anlamsız ve hikmetsiz herhangi bir kararının ve uygulamasının bulunmadığını göstermeyi amaçlamaktadır. Güçlülük ve hikmet sahibi oluş elbette ve sadece Yüce Allah’a ait birer sıfattır.

b) Örneklerin ve Evrenin Yaratılış Gerekçesi

Yüce Allah, sûrenin 43-44. âyetlerinde bütün bu misalleri insanlar için verdiğini, o misalleri ancak ve ancak akledenlerin yani gerçeği bilenlerin düşünüp anlayabileceğini ifade etmekte, ardından, gökleri ve yeri bir amaç ile yerli yerince yarattığını, muhakkak ki bunda, iman edenler için nice deliller bulunduğunu bildirmektedir.

ı. Misal-Akletme İlişkisi

وَتِلْكَ الْاَمْثَالُ نَضْرِبُهَا لِلنَّاسِ وَمَا يَعْقِلُهَآ اِلَّا الْعَالِمُونَ “İşte biz şu örnekleri insanlar için veriyoruz; onları (gerçeği) bilenlerden başkası akıl etmez.”

Âyetteki وَتِلْكَ الْاَمْثَالُ ve tilke’l-emsâlü ifadesi “şu misalleri, örnekleri”; نَضْرِبُهَا nadribuhâ ifadesi “onları vermekteyiz”; لِلنَّاسِ li’n-nâsi ifadesi “insanlara, insanlar için”;وَمَا يَعْقِلُهَآ ve mâ ya‘kılühâ ifadesi “onları akletmez”; اِلَّا الْعَالِمُونَ ille’l-‘âlimûne istisnası ise “âlimlerden başkası” demektir.

Burada Yüce Allah’ın çeşitli misaller vermesi ve bunları sadece aklını kullananların akledebileceği gündeme getirilmektedir.

1. وَتِلْكَ الْاَمْثَالُ نَضْرِبُهَا لِلنَّاسِ “İşte biz şu örnekleri insanlar için veriyoruz.” Yüce Allah insanlara bu türden misaller verdiğini ve alimlerden başkasının da bunları akletmediğini bildirmektedir. Yüce Allah çeşitli konularda örnekler vererek, insanların düşünüp ibret almalarını istemektedir.

Kur’ân’da darabe,(2) duribe,(3) darabnâ,(4) darabû,(5) yadribu(6) ve nadribu(7) fiilleri ile ıdrib(8) ve tadribû(9) emir kalıpları mesel, el-emsâl kelimeleriyle kullanınca buradaki maksat “misal, örnek vermek, darb-ı mesel yapmak”tır. Bunun iki istisnası vardır ki onlar da Ra‘d 13/17 ve Zuhruf 43/58’de yer almaktadır ki o iki âyette yadribu ve darabû fiilleri tek başına kullanılmakta ve “misal vermek” manasına gelmektedir.

2. وَمَا يَعْقِلُهَآ اِلَّا الْعَالِمُونَ “Onları (gerçeği) bilenlerden başkası akıl etmez.” Burada sözü edilen “alimler”den maksat, Yüce Allah’a tevhid dairesinde iman etmenin gerekliliğini bilen ve şirk, küfür vs. inanç bozukluklarından behemehal kaçınmayıbaşaranlar olmalıdır. Konu ve bağlam şirk illetinden uzak durmayla ilgili olduğu için âyette kast edilenler de bunun gereğini yerine getirenlerdir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki مَا mâ ve اِلَّا illâ edatlarının birlikte kullanımı hasr/kasr denen “vurgulu” ifade tekniklerinden birisidir ve bu türden verilen misallerin ancak ve ancak aklını çalıştıranlar tarafından akledilebileceği, anlaşılabileceği ve verilmek istenen mesajlar bağlamında inceliklerinin farkedilebileceği vurgulanmaktadır.

Bu âyetin bir benzeri Haşr 59/21’de zikredilmekte ve o âyetin sonunda bu türden misallerin verilmesinin nedeni “insanların tefekkür etmelerinin sağlanması” şeklinde dile getirilmektedir. “Âlimlerin akletmeleri” ile “insanların tefekkür etmeleri” aynı noktada buluşmakta ve meselelerin farkına varmanın ancak derin tefekkür sayesinde gerçekleşeceği belirtilmiş olmaktadır.

Kur’ân’da aklın kullanılması gerektiğiyle ilgili olarak Yûnus 10/100’de şöyle buyrulmaktadır: “O, akıllarını kullanmayanlara pislik verir (onları murdar yani inkârcı kılar).” Yüce Allah aklını ve iradesini haktan/hakikattan yana yönlendirmeyen, dolayısıyla aklını çalıştırmayanlar üzerine pislik boca edeceğini haber vermektedir. Enfâl 8/22’de şöyle buyrulmaktadır: “Şüphesiz Allah katında debelenen (yürüyen) canlıların en kötüsü, akletmeyen sağırlar ve dilsizlerdir.”

Demek ki aklını kullanmamak kişiyi en aşağı seviyeye düşürmeye sebep olmaktadır. Bilindiği üzere, Kur’ân’da hiçbir âyette akıl kelimesi isim olarak geçmez; daima fiil halinde yer alır. Buradan anlaşılıyor ki kullanılmayan akıl yok hükmündedir. Aklını doğru kullanmayanlar manevi pislik demek olan şirk ve inkârı istemektedirler ve Yüce Allah da onları bu hal üzere terk etmektedir. Bu kelimeye “azap, gazap” manası veren âlimlerimiz de vardır ki bu durumda maksat aklını kullanmayanlara Yüce Allah’ın azap edeceğinin bildirilmesidir.(10)

En‘âm 6/125’te verilen bilgiye göre, Yüce Allah iman etmeyenlere pislik boca eder. Konuyla doğrudan ilişkili olan Enfâl 8/55’te ise şöyle buyrulmaktadır: “Allah katında, debelenen (yürüyen) canlıların en kötüsü kâfir olanlardır. Çünkü onlar iman etmezler.” Demek ki sağlam ve samimi bir akıl iman etmeyi gerektirmektedir. Aklını kullanmasına rağmen, iman etmeyenlerin bu noktada doğru bir yöntem takip etmedikleri anlaşılmaktadır. Akıl ve iman ikiz kardeştir. Çünkü akıl fıtratın doğru okunmasını sağlayan en önemli unsurdur.

Bu arada özellikle hatırlarlatalım ki Fâtır 35/27-28’de de Yüce Allah’a gerçekten derin saygı duyanların sadece alimler olduğu ifade edilirken konu içeriği tabiat ilimleriyle ilgilenenler şeklinde belirlenmekte, alim olmak için tabiatı tanımanın şart olduğuna dikkat çekilmektedir.

Eğer Yüce Allah’ın insana verdiği akıl doğru çalıştırılırsa fıtratla çelişmesi mümkün değildir. Sağlam ve doğru çalıştırılan akıl ve bozulmamış fıtrat ile vicdan aynı hakikate hizmet eden değerlerdir. Bu durumda işletilen akıl imanı davet ederken, faal olmayan yani doğru işletilmeyen akıl da sahibine şirk, küfür, inkâr ve nifak gibi inanç bozuklukları, yani manevi pislikler yağmasına neden olur.

ıı. Evrenin Yaratılış Gayesi ve İbret Alınma İsteği

خَلَقَ اللّٰهُ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضَ بِالْحَقّ اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ لَاٰيَةً لِلْمُؤْمِن۪ينَ “Allah gökleri ve yeri bir amaç ile yaratmıştır. Şüphesiz ki bunda iman edenler için bir delil vardır.”

Âyetteki خَلَقَ haleka fiili “yarattı”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; السَّمٰوَاتِ es-semâvâti kelmesi “gökleri”; وَالْاَرْضَ ve’l-arda kelimesi “ve yeryüzünü, yeri”; بِالْحَقّ bi’l-hakkı ifadesi “bir amaç ile”; اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ inne fî zâlike ifadesi “muhakkak ki bunda vardır”; لَاٰيَةً leâyeten kelimesi “nice delil(ler)”; لِلْمُؤْمِن۪ين li’l-mü’minîne ifadesi ise “iman edenler, inananlar için” demektir.

Burada kainatın yaratılışının bir amacının bulunuşu ile iman edenler için bunda nice ibretler olduğu gündeme getirilmektedir.

1.خَلَقَ اللّٰهُ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضَ بِالْحَقّ “Allah gökleri ve yeri bir amaç ile yaratmıştır.” Yüce Allah bütün mahlukatı bir anlam ve amaç için yarattığını beyan etmekte, kainatta anlam ve amaçtan yoksun hiçbir şeyin bulunmadığını beyan etmek istemektedir. Buradaki gökler ve yeryüzü ifadesi bütünüyle mahlukatı içeren bir metin olarak düşünülmelidir.

Sâd 38/27’de yaratılışın bir anlam ve amaç için gerçekleştirildiği noktasında açıklamalarda bulunacağımız için burada kısaca bazı hatırlatmalarla yetineceğiz. Öncelikle ifade edelim ki âyette geçen بِالْحَقّ bi’l-hakkı ifadesi genelde yapıldığı gibi “hak ile” manasına gelmemekte, “bir amaç için, bir gaye ile” gibi manalar vermektedir.(11)

Yüce Allah Sâd 38/27’de şöyle buyurmaktadır: “Göğü, yeryüzünü ve ikisi arasındakileri boş yere yaratmadık. Bu (boş yere yaratılmışlık iddiası), kâfirlerin zannıdır.” Yüce Allah bu cümlede kâinatın yaratılışı hakkında olumsuz bir cümle ile bunun bâtıl, boş ve anlamsız olmadığını beyan etmektedir. Yaratılış ve amacı konusunda Kur’ân’da çeşitli bilgiler yer almaktadır.(12) Bu çerçevede Enbiyâ’ 21/16 ve Dühân 44/38’de bütünüyle evrenin yaratılmasının oyun ve boşuna olmadığı ifade edilmektedir.

“Mahlûkatın bâtıl, boş, faydasız, anlamsız ve amaçsız bir mahiyette yaratıldığı şeklindeki zannın kâfirlere ait olduğu” özellikle vurgulanmaktadır. Buradan hareketle yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de yaratılışın anlamsız ve amaçsız olmadığına dikkat çekilerek Yüce Allah’ın gücüne ve kudretine gönderme yapılmaktadır.

Konuyla ilgili mutlak surette bilinmesi ve hatırlanması gereken âyetlerden birisi Âl-i İmrân 3/190-191’dir: “Muhakkak ki göklerin ve yerin yaratılışında, gece ile gündüzün değişmesinde (birbiri ardına gelişinde) sağduyu sahipleri için gerçekten nice deliller vardır. Onlar ayakta dururken, otururken, yanları üzerineyken (her vakit) Allah’ı hatırlarlar; göklerin ve yerin yaratılışı hakkında derin derin düşünürler. (Şöyle derler:) Ey Rabbimiz! Sen bunu (bütün bunları) boşuna yaratmadın. Seni tesbih ederiz. Bizi cehennem azabından koru!”

Yorumunu yapmakta olduğumuz ‘Ankebût 29/44’te, ayrıca En‘âm 6/73, Yûnus 10/5, İbrâhim 14/19, Hıcr 15/85, Nahl 16/3, Rûm 30/8, Zümer 39/5, Dühân 44/39, Câsiye 45/22 ve Ahkâf 46/3’te verilen bilgilere göre “gökler, yeryüzü ve bütün varlıklar, ancak ve ancak bir anlam ve amaç için yaratılmıştır.” A’râf 7/54 ve Kâf 50/38 gibi çeşitli âyetlerde de yer aldığı üzere, “göklerin, yeryüzünün ve ikisi arasındakilerin yaratılışı”yla ilgili konu Kur’ân’ın sıklıkla gündeme getirdiği bir meseledir ve doğru anlaşılmasında hayati bir önem söz konusudur.

2. اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ لَاٰيَةً لِلْمُؤْمِن۪ينَ “Şüphesiz ki bunda iman edenler için bir delil vardır.” Yüce Allah kainatı bir anlam ve amaç için yarattığını beyan ettikten sonra, bu gerçeğe, yani yaratılışın bir amaç için gerçekleştirildiğine dair hak ve hakikate iman edenler için nice deliller, dersler, ibretler bulunduğunu beyan etmektedir.

Bu cümlenin başındaki اِنَّ inne edatı ve لَاٰيَة leâyeten ifadesindeki lâm/le edatları manayı pekiştiren bir anlam içermektedir. Ayrıca اٰيَة âyeh kelimesi nekra yani belirteç edatı olmadan kullanıldığı için, mutlak umum ifade eder ve delillerin pek çok olduğunu anlam olarak içerir.

Dipnotlar

• 1 - İslâmoğlu, age., s. 785’te 5 ve 6. notlar.
• 2 - İbrâhim 14/24; Nahl 16/75, 76, 112; Rûm 30/28; Yâsîn 36/78; Zümer 39/29; Zuhruf 43/17; Tahrîm 66/10, 11. 3 - Hacc 22/73; Zuhruf 43/57. 4 - İbrâhim 14/45; Furkân 25/39; Rûm 30/58; Zümer 39/27. 5 - İsrâ’ 17/48; Furkân 25/9. 6 - Bakara 2/26; Ra‘d 13/17; İbrâhim 14/25; Nûr 24/35; Muhammed 47/3. 7 - ‘Ankebût 29/43; Haşr 59/21. 8 - Kehf 18/32, 45; Yâsîn 36/13. 9 - Nahl 16/74.
  • İbrâhîm 14/24 Nahl 16/75 Nahl 16/76 Nahl 16/112 Rûm 30/28 Yâsîn 36/78 Zümer 39/29 Zuhruf 43/17 Tahrîm 66/10 Tahrîm 66/11 Hacc 22/73 Zuhruf 43/57 İbrâhîm 14/45 Furkân 25/39 Rûm 30/58 Zümer 39/27 İsrâ 17/48 Furkân 25/9 Bakara 2/26 Ra‘d 13/17 İbrâhîm 14/25 Nûr 24/35 Muhammed 47/3 ‘Ankebût 29/43 Haşr 59/21 Kehf 18/32 Kehf 18/45 Yâsîn 36/13 Nahl 16/74
• 10 - Taberî, age., XI, 174; Zemahşerî, age., II, 359.
• 11 - Zemahşerî, age., III, 441. 12 - Bakara 2/155; Âl-i İmrân 3/179, 186, 191; Tevbe 9/16; Yûnus 10/5; Hûd 11/7; İbrâhim 14/19; Hıcr 15/85; Nahl 16/3; Enbiyâ’ 21/16; Mü’minûn 23/115; ‘Ankebût 29/2; Rûm 30/8; Zümer 39/5; Dühân 44/38, 39; Zâriyât 51/56; Tûr 52/35; Mülk 67/2; Kıyâmet 75/36; İnsân 76/2.
  • Bakara 2/155 Âl-i İmrân 3/179 Âl-i İmrân 3/186 Âl-i İmrân 3/191 Tevbe 9/16 Yûnus 10/5 Hûd 11/7 İbrâhîm 14/19 Hicr 15/85 Nahl 16/3 Enbiyâ 21/16 Mü'minûn 23/115 ‘Ankebût 29/2 Rûm 30/8 Zümer 39/5 Duhân 44/38 Duhân 44/39 Zâriyât 51/56 Tûr 52/35 Mülk 67/2 Kıyâmet 75/36 İnsân 76/2