‘Ankebût Suresi

Mekke’de risâletin 12. yılında hicrete yakın bir zamanda indirilmiş olması muhtemel olan, 69 âyetten oluşan, adını 41. âyette yer alan ve “örümcek” anlamındaki الْعَنْكَبُوت el-‘ankebût kelimesinden alan ‘Ankebût sûresi, inişe göre 89, resmî sıralamada ise 29. sûredir. Bu sûrenin münafıklardan söz edilen özellikle 10 ve 11. âyetlerinin Medine’de indirilmiş olma ihtimali yüksektir.

‘Ankebût sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Kasas sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûrede de “mukatta‘a harfleriyle başlanması” (Kasas 1; ‘Ankebût 1); “peygamber kıssalarına yer verilmesi” (Kasas 3-48; ‘Ankebût 14-17, 24-40); “kitap ehliyle ilgili çeşitli bilgiler” (Kasas 51-55; ‘Ankebût 46-47); “kâinat kitabından âyetler içermeleri” (Kasas 71-73; ‘Ankebût 19-20, 44); “Kârûn’la ilgili bilgilere yer verilmesi” (Kasas 76-82; ‘Ankebût 39) gibi konuların ele alınması iki sûrenin mesaj ortaklığı irtibatını gösteren örnekler arasında sayılabilir.

‘Ankebût sûresi, mukatta‘a harfleriyle başlamakta, insanoğlunun imtihan edilmeden bırakılmacağı, önceki nesiller gibi denenecekleri, Yüce Allah için çaba sarf edenlerin kendi lehlerinde bunu yapmış olacakları, Allah’ın bunlara muhtaç olmadığı ifade edilmekte, iyilik yapanlara verilecek ödüller, ana-babaya iyiliğin gerekliliği, sorumlulukların şahsiliği gibi konular dile getirilmektedir.

14. âyetten itibaren, Hz. Nûh’un kıssasına kısaca değinilmekte, ardından Hz. İbrâhim’in tebliğine yer verilmekte, sonrasında Yüce Allah’ın yaratma sisteminden, mahşerdeki yargılamasından söz edilmekte, kavminin Hz. İbrâhim’e verdiği cevaplar hatırlatılmakta, daha sonra Hz. Lût’un kavminin ahlaksızlığı, bunun sonucunda yaşadıkları korkunç akıbet, nihayet Hz. Şu‘ayb, ‘Âd ve Semûd kavmiyle çeşitli azgın simalar gündeme getirilmektedir.

41. âyetten itibaren, sûreye adını verdiği üzere örümceğin yuvasının dayanıksızlığından, Yüce Allah’ın kâinata mutlak hükümran oluşundan, vahyin tilavet edilmesinden, namazın etkinliğinden, kitap ehliyle nasıl mücadele edilmesi gerektiğinden, peygamberlik dönemi öncesinde Hz. Peygamber’in kutsal kitaplarla ilişki içerisinde olmamasından, kendisinden mucize isteyenlere Kur’ân’ın yetmesi gerektiğinden, inkarcıların acele azap isteğinde bulunması, azabın şiddeti, cennetin kimlere verileceği gibi konulardan söz edilmektedir.

61. âyetten itibaren, müşriklerin çarpık ilah anlayışı, yaratıcı, evreni insanların emrine verişi ile rızık vericiliğine inanmalarına rağmen Yüce Allah’ın kitap ve peygamber gönderme sistemini inkarları, dünya hayatının oyun ve eğlence oluşu, nimet ve külfetteki nankörlükler, Yüce Allah’a iftira edenlerin en zalim insanlar oluşu, kafirlerinin yerinin cehennem olacağı beyan edilmekte ve Allah yolunda fedakarlık edenlere Yüce Allah’ın bütün yollarını göstereceği müjdelenmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 36-40. âyetlerinde öncelikle Hz. Şu‘ayb’ın kıssasından bir kesiti, tebliğine karşılık kavminin olumsuz tutumunu, ardından ‘Âd ve Semûd kavimlerinin akıbetini, Kârûn’u, Firavun’u ve Hâmân’ı da helak edişini beyan ettikten sonra azgın toplulukların farklı şekillerde de olsa hepsinin helak edildiğini ifade etmektedir.

a) Medyenliler, ‘Âd Ve Semûd Kavimlerinin Helaki

Yüce Allah, sûrenin 36-38. âyetlerinde Medyen’e de kardeşleri Şu‘ayb’ı gönderdiğini, onlara “Ey kavmim, Allah’a kulluk edin; ahiret gününe iman edin (umut bağlayın) ve yeryüzünde bozgunculuk yaparak karışıklık çıkarmayın!” dediğini, fakat onu yalancılıkla itham ettiklerini, derken kendilerini şiddetli bir sarsıntının yakaladığını ve yurtlarında çaresiz bir şekilde dizüstü çökekaldıklarını bildirmektedir.

Ardından, ‘Âd ve Semûd’un da helâk edildiği, onların başına nelerin geldiğinin oturdukları yerlerin kalıntılarından apaçık anlaşıldığı, nihayetinde bakıp görebilecek durumda oldukları halde yaptıkları işleri şeytanın onlara güzel gösterip onları doğru yoldan çıkardığı beyan edilmektedir.

ı. Hz. Şu‘ayb’ın Tebliği ve Kavminin Helaki

وَاِلٰى مَدْيَنَ اَخَاهُمْ شُعَيْبًا فَقَالَ يَا قَوْمِ اعْبُدُوا اللّٰهَ وَارْجُوا الْيَوْمَ الْاٰخِرَ وَلَا تَعْثَوْا فِي الْاَرْضِ مُفْسِد۪ينَ فَكَذَّبُوهُ فَاَخَذَتْهُمُ الرَّجْفَةُ فَاَصْبَحُوا ف۪ي دَارِهِمْ جَاثِم۪ين “Medyen’e de kardeşleri Şuayb’ı (elçi göndermiştik). Şöyle demişti: ‘Ey kavmim, Allah’a kulluk edin! Ahiret gününe ümit bağlayın ve yeryüzünde bozgunculuk yaparak karışıklık çıkarmayın!’ (Kavmi) onu yalanlamıştı. Kendilerini (korkunç) bir sarsıntı yakalamıştı ve yurtlarında diz üstü çökmüşlerdi.”

Âyetteki وَاِلٰى مَدْيَنَ ve ilâ medyene ifadesi “ve Medyen’e de (göndermiştik)”; اَخَاهُمْ ehâhüm tamlaması “onların kardeşini”; شُعَيْبًا şu‘ayben kelimesi “Şuayb’ı”; قَالَ kâle fiili “demişti ki”; يَا قَوْمِ yâ kavmi hitabı “ey benim kavmim”;اعْبُدُوا u‘büdû emri “kulluk edin, ibadet edin”; اللّٰهَ allâh kelimesi “Allah’a”; وَارْجُوا vercû emri “ve umun, inanın”; الْيَوْمَ الْاٰخِرَ el-yevme’l-âhıra tamlaması “âhiret gününe”; وَلَا تَعْثَوْا ve lâ ta‘sev emri “ve karışılık çıkarmayın”; فِي الْاَرْضِ fi’l-ardı ifadesi “yeryüzünde, ülkede”; مُفْسِد۪ينَ müfsidîne kelimesi “bozgunculuk yapanlar olarak”; فَكَذَّبُوهُ fe kezzebûhu ifadesi “ve onu yalanlamışlardı”; فَاَخَذَتْهُمُ fe ehazethum fiili “onları hemen yakalamıştı”; الرَّجْفَة er-racfetü kelimesi “o gürültü”; فَاَصْبَحُوا fe asbehû fiili “olmuşlardı, dönüşmüşlerdi”; ف۪ي دَارِهِمْ fî dârihim ifadesi “onların evlerinde”; جَاثِم۪ين câsimîne kelimesi ise “dizüstü çökekalanlar olarak, çökekalmışlardı” demektir.

Burada Hz. Şu‘ayb’ın Medyenlilere peygamber olarak gönderilişi ve kavmine yönelik tebliğ ettiği risalet prensipleri ile kavminin olumsuz tutumu ve feci akıbetleri gündeme getirilmektedir.

Hz. Şu‘ayb’ın kıssası hakkındaki genel bilgileri Şu‘arâ’ 26/176-191’de vermiştik. Ayrıca A‘râf 7/85-93 ve Hûd 11/84-95’te çeşitli açıklamalar yaptığımız için burada söz konusu bilgilere ayrıntılı olarak tekrar değinmeyeceğiz.

1.وَاِلٰى مَدْيَنَ اَخَاهُمْ شُعَيْبًا فَقَالَ يَا قَوْمِ اعْبُدُوا اللّٰهَ وَارْجُوا الْيَوْمَ الْاٰخِرَ وَلَا تَعْثَوْا فِي الْاَرْضِ مُفْسِد۪ينَ “Medyen’e de kardeşleri Şuayb’ı (elçi göndermiştik). Şöyle demişti: ‘Ey kavmim, Allah’a kulluk edin! Ahiret gününe ümit bağlayın ve yeryüzünde bozgunculuk yaparak karışıklık çıkarmayın!’” Burada öncelikle Hz. Şu‘ayb’ın Medyenlilere yaptığı bir uyarı ele alınmaktadır.

a) وَاِلٰى مَدْيَنَ اَخَاهُمْ شُعَيْبًا فَقَالَ يَا قَوْمِ اعْبُدُوا اللّٰهَ “Medyen’e de kardeşleri Şu‘ayb’ı (göndermiştik de onlara) şöyle demişti: Ey kavmim, Allah’a kulluk edin!” Âyetin bu bölümü hakkında bazı açıklamalar yapmak gerekmektedir.

Yüce Allah, bu âyette Hz. Şu‘ayb’a da vahyettiğini beyan ederek, شُعَيْبًا“Şu‘ayb’a da” ifadesini yorumunu yapmakta olduğumuz ‘Ankebût sûresinin 14. âyetinde Hz. Nûh’u risaletle görevlendirmesiyle ilgili kullandığı وَلَقَدْ اَرْسَلْنَا “Andolsun ki göndermiştik” ifadesine atfetmektedir.

Yüce Allah tıpkı Hz. Hûd ve Hz. Sâlih’te olduğu gibi Hz. Şu‘ayb’i de kavmine göndermesiyle ilgili olarak اَخَاهُمْ ehâhum “kardeşleri” ifadesini kullanmakta, böylece her peygamberin kendi kavminden seçildiği mesajını vermektedir. Bu kardeşlik inançla ilgili değil, o toplumdan olduğunu ortaya koyması bakımındandır.

Medyen Hz. Şu‘ayb’ın peygamber olarak görevlendirildiği şehirdi. مَدْيَن medyene kelimesi Kur’ân’da 10 kez geçmekte, bir kısmında Hz. Musa ile ilgili kıssalarda zikredilmekte,(1) yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi diğer geçtiği yerlerde Hz. Şu‘ayb’ın tebliği bağlamında yer almaktadır.(2)

Medyen’in aslında Hz. İbrahim’in çocuklarından birisi olduğu, nüfüs artınca onun çocuklarının isminin şehre verildiği rivayet edilmektedir.(3) Bu bağlamda Hz. Şu‘ayb’ın nesebinin de Şu‘ayb b. Nüveyb b. Medyen b. İbrâhim Halîlullâh olduğu ifade edilmektedir.(4)

Şu‘arâ’ 26/176-191’de Eyke halkına gönderilmiş olan Hz. Şu‘ayb’ın kıssasının bir bölümü anlatılmaktadır. Buradan hareketle, Eyke ve Medyen’in aynı yerin veya birbirine çok yakın iki bölgenin ismi olduğu anlaşılmaktadır.(5) Hadis-i şerifte, “Medyenlilerin kardeşi Şu‘ayb, hem Medyenlilere hem de Ashâb-ı Eyke’ye peygamber olarak gönderilmiştir” diye vârid olmuştur.(6)

Hz. Şu‘ayb da diğer peygamberler gibi kavmine gerçekleri tebliğ etmişti ve söze tevhid vurgusuyla başlamıştı. Hz. Şu‘ayb da diğer peygamberler gibi يَا قَوْمِ yâ kavmi “ey kavmim” diyerek onları sahiplenmiş, kendini onlardan biri olarak görmüş, kendilerini hiçbir şekilde dışlayıcı ve ötekileştirici bir tutum sergilememiştir.

Bu ifadenin aynısı Hz. Nûh, Hz. Hûd ve Hz. Sâlih tarafından da dile getirildiği için, peygamber öğretilerinde bir ruh birlikteliğinin bulunduğu, aynı değerleri tebliğ ettikleri ve çok büyük oranda aynı tepkilerle karşılaştıkları görülmektedir. Söylemek istedikleri şudur: Yüce Allah’tan başka hiçbir varlık ilahlığa, yani kulluk edilmeye layık değildir. Çünkü insanlar için Yüce Allah’tan başka hiçbir ilah yoktur.

b) وَارْجُوا الْيَوْمَ الْاٰخِرَ “Âhiret gününe iman edin (umut bağlayın)!” Hz. Şuayb’ın kavmine yönelik ilk tebliğ esasını tevhidle ilişkilendirmesinin ardından, tevhidin bir devamı olarak bu defa konuyu âhiret inancına getirmiştir. Bu ifade, esasında onların âhirete iman etmeleriyle ilişkili bir mana vermektedir. Çünkü ahireti “ummak” demek ona “iman etmek” demektir. İnsanın bir yerden umutlu olması için önce ona inanması gerekmektedir ki Hz. Şuayb da kavmine hitabına konunun bu yönüne dikkat çekmek istemiştir.

c) وَلَا تَعْثَوْا فِي الْاَرْضِ مُفْسِد۪ينَ “Yeryüzünde bozgunculuk yaparak karışıklık çıkarmayın!” Bu ifade çeşitli muhataplara yönelik bir uyarı olarak Kur’ân’da beş kez(7) geçmektedir. Burada zikredilen لَا تَعْثَوْا lâ ta‘sev ifadesi “fesat çıkarmayın”(8), bir anlamda “insanlara ekonomik anlamda zulmetmeyin”(9) demektir. Anlam bakımından bu cümleye benzeyen bir ifade A‘râf 7/85’te şu mealde geçmektedir: “Dirlik ve düzene kavuşturulduktan sonra yeryüzünde bozgunculuk yapmayın!”

Şu‘arâ’ 26/183’te de açıkladığımız üzere, buradaki لَا تَعْثَوْا lâ ta‘sev emri “toplumda isyanlar çıkarmaya çalışmamak” demektir.(10) İşte bu ifade A‘râf 7/85’te “Islahından sonra yeryüzünde bozgunculuk yapmayın” şeklinde geçmektedir. Ölçü ve tartıda adaletten ayrılmanın, dosdoğru ölçüm malzemesi kullanmamanın ve insanların hakkını gasp etmenin sonucu toplumda fesatlık çıkarmaktır; ülkenin dirlik ve düzenini allak bullak etmektir.

Diğer insan ilişkilerinde olduğu gibi ekonomik işleyişte de hakkaniyete riayet etmek gerekmektedir. Birinin hakkının gasp edildiği yerde huzur olmaz; orada refah ve mutluluktan söz edilemez.

“Yeryüzünde bozgunculuk yapılmaması”yla ilgili uyarı A‘râf 7/56’da Mekkeli müşrikleri ve elbette bu ümmeti ilgilendirecek şekilde geçmektedir. Yüce Allah başta Mekkeli müşrikler olmak üzere bütün insanlara hitap etmekte ve yeryüzünü düzenine kavuşturduktan sonra orada fesat çıkarılmaması ve bozgunculuk yapılmaması gerektiğini beyan etmektedir.

2. فَكَذَّبُوهُ فَاَخَذَتْهُمُ الرَّجْفَةُ فَاَصْبَحُوا ف۪ي دَارِهِمْ جَاثِم۪ين “(Kavmi) onu yalanlamıştı. Kendilerini (korkunç) bir sarsıntı yakalamıştı ve yurtlarında diz üstü çökmüşlerdi.” Yüce Allah Medyenlilerin kendi peygamberleri olan Hz. Şu‘ayb’i yalanladıklarını, bu yüzden korkunç bir gürültünün onları yakaladığını ve yurtlarında çökekaldıklarını haber vermektedir.

Konuyla ilgili olarak A‘râf 7/90’da şöyle buyrulmaktadır: “Bunun üzerine onları bir sarsıntı yakalamıştı da yurtlarında dizüstü (hareketsiz, cansız) kalmışlardı.” Yüce Allah A‘râf 7/78’de Semûd kavminin akıbetiyle ilgili ifadelerinin aynısını Medyenliler için de kullanmakta, bunları da korkunç bir sarsıntının yakaladığını ve yurtlarında dizüstü çöküp hareketsiz kaldıklarını haber vermektedir.

Şu‘arâ’ 26/187-189’da Medyenlilerin, yani Eykelilerin akıbeti hakkında açıklamalar yapmıştık. Benzer şeyleri tekrarlamamak için sadece söz konusu âyetlerin meallerini vermekle yetinelim:

“Eğer doğru sözlülerden isen, üzerimize gökten bir (azap) parçası indir, demişlerdi. (Şu‘ayb da onlara), ‘Rabbim yaptıklarınızı çok iyi bilendir’ cevabını vermişti. Sonunda onu (Şu‘ayb’ı) yalanlamışlar ve kendilerini o gölge gününün azabı yakalayıvermişti. Gerçekten o, büyük bir günün azabı idi!” Burada geçen “gölgeli günün azabı” ifadesi, er-racfeh(11) yani “müthiş bir sarsıntı”nın, es-sayhah(12) yani “korkunç bir gürültü”nün sebep olduğu ve insanların yurtlarında dizüstü çökük kaldıkları felaket olarak tanıtılmaktadır.

Hz. Şu‘ayb, kavminin yalanlama ve azap isteğine karşılık Yüce Allah onların hem alış verişle ilgili yapmakta oldukları yanlışlıkları ve haksızlıkları, hem de yönelttikleri azapla ilgili her bir şeyi bildiğini kendilerine beyan etmiştir. Hz. Şu‘ayb, kavminin olumsuz ve tehditkâr tutumuna karşılık kendilerine beddua etmemiş, kendilerini Yüce Allah’a havale etmiştir. Onlar yalanlamalarını sürdürünce, Yüce Allah onların üzerine o “gölgeli günün azabı”nı vermiştir.

“Gölgeli günün azabı” ifadesi, er-racfeh yani “müthiş bir sarsıntı”nın, es-sayhah yani “korkunç bir gürültü”nün sebep olduğu ve insanların yurtlarında diz üstü çökük kaldıkları, yurtlarında sanki hiç oturulmamış gibi yerlebir edildikleri felaket olarak tanıtılmaktadır.(13)

Hz. Sâlih’in kavmine uygulanan azap gibi(14) bir felaket bunlara da uygulanmış, bunun gerçekleştiği gün “büyük günün azabı” şeklinde beyan edilmiştir. Günün büyük oluşu, onda yaşanan azabın şiddeti ve dehşeti nedeniyledir. İnkârcı ve alaycıların tutumu ne kadar büyükse onlara uygulanan azap da aynı şekilde büyük ve şiddetli bir şekilde cereyan etmiştir.

ıı. ‘Âd ve Semûd Kavimlerinin Durumu

وَعَادًا وَثَمُودَا۬ وَقَدْ تَبَيَّنَ لَكُمْ مِنْ مَسَاكِنِهِمْ وَزَيَّنَ لَهُمُ الشَّيْطَانُ اَعْمَالَهُمْ فَصَدَّهُمْ عَنِ السَّب۪يلِ وَكَانُوا مُسْتَبْصِر۪ينَ “Âd ve Semûd’u da (helak etmiştik). Sizin için, (onların durumu) oturdukları yerler(in kalıntıların)dan anlaşılmaktadır. Şeytan, yaptıkları işleri kendilerine süslü göstermiş ve onları doğru yoldan alıkoymuştur. (Oysa) bakıp görebilecek durumdaydılar.”

Âyetteki وَعَادًا ۬ve ‘âden kelimesi “ve Âd (kavmini) de”; وَثَمُودَا ve semûde kelimesi “ve Semûd kavmini de (helak etmiştik)”; وَقَدْ تَبَيَّنَ ve kad tebeyye fiili “muhakkak ki açıkça ortaya çıkmıştı”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin için”; مِنْ مَسَاكِنِهِمْ min mesâkinihim ifadesi “onların evlerinden”; وَزَيَّنَ ve zeyyene fiili “ve süslemişti”; لَهُم lehum ifadesi “onlar için, onlara”; الشَّيْطَان eş-şeytânu kelimesi “şeytan”; اَعْمَالَهُمْ a‘mâlehum tamlaması “onların amellerini”;فَصَدَّهُمْ fe saddehum fiili “ve onları engellemişti”; عَنِ السَّب۪يلِ ‘ani’s-sebîli ifadesi “o yoldan”; وَكَانُوا ve kânû fiili “ve onlar (şöyle) idiler”; مُسْتَبْصِر۪ينَ müstabsırîne kelimesi ise “görebilenler” demektir.

Burada ‘Âd ve Semûd kavimlerinin helakleri ve helak ediliş gerekçeleri gündeme getirilmektedir.

1.وَعَادًا وَثَمُودَا۬ وَقَدْ تَبَيَّنَ لَكُمْ مِنْ مَسَاكِنِهِمْ “Âd ve Semûd’u da (helak etmiştik). Sizin için, (onların durumu) oturdukları yerler(in kalıntıların)dan anlaşılmaktadır.” Âyetin bu kısmıyla ilgili bazı bilgiler aktarmakta yarar görmekteyiz.

a) Bu âyetin başındaki وَعَادًا وَثَمُودَا۬ ve ‘âden ve semûde kelimelerinin fetha okunmasının birkaç sebebi olabilir. Bu çerçevede;

ı. Bu gerekçe ikinci âyetteki fetennâ fiili olabilir.

ıı. Gerekçe, bir önceki âyette geçen “onları müthiş deprem yakalamıştı; ‘Âd ve Semûd’u da azap yakalamıştı” cümlesi de olabilir.

ııı. Bu ifadenin başında gizli bir üzkur “hatırla” manasında bir emir kelimesi de var kabul edilebilir.(15)

ıv. Bu ifadenin başında gizli bir ehleknâ fiilinin bulunma ihtimali de yüksektir ki bizim tercümede tercihimiz de bu yönde olmuştur. Çünkü bu sûrede kıssası anlatılanlar azgın, sapkın ve helak edilen kavimler olduğu için bunların da helakinden söz edildiğini düşünmek daha isabetli olsa gerektir.

b) Yüce Allah Medyenlileri helak ettiğini beyan ettikten sonra, bu defa ‘Âd ve Semûd kavimlerini de helak ettiğini hatırlatmakta, geride kalanların onların kaldıkları meskenlerden bu helakin izlerini apaçık bir şekilde görebileceklerini ifade etmektedir.

Âyette geçen تَبَيَّنَ لَكُمْ مِنْ مَسَاكِنِهِمْ tebeyyene leküm min mesâkinihim ifadesi “(bu durum) oturdukları yerlerden size belli olmaktadır” manasına gelmekte, onların ibretlik durumlarının yaşadıkları, fakat helak edilen evlerinin, barınaklarının kalıntılarının herkesin gözünün önünde olduğu, isteyenlerin bunlardan ders çıkarabileceği beyan edilmek istenmektedir.

c) Hûd 11/50’de “Hz. Hûd ve ‘Âd kavmi”, Şu‘arâ’ 26/141’de ise “Hz. Sâlih ve Semûd kavmi” hakkında genel bilgiler verdiğimiz için burada detaya girmeyeceğiz. Kısaca ifade edelim ki, ‘Âd Hz. Hûd’un, Semûd ise Hz. Sâlih’in kavmidir. Aradaki pek çok neslin adı verilmemekte, ancak aynı yanlışları yaptıkları anlaşılmaktadır.

Demek ki bu kavimler de, daha adı burada verilmeyen pek çok nesiller de peygamberlerini ve hakikat öğretilerini yalanlamışlardı. Yalanlamanın sonucunu onlar da yaşamış ve hak ettikleri türden cezalarla helak edilmişlerdi. Aynı hataları yapanlar aynı sonuçla karşılaşırlar; bunda bir determinizm vardır. Âyetlerde hatırlatılan husus budur.

d) Konuyla ilgili olarak Furkân 25/40’ta şöyle buyrulmaktadır: “(Ey Peygamber! Mekkeli putperestler), belâ yağmuruna tutulmuş olan o şehre (Sodom’a) mutlak surette uğramışlardır. Peki, orayı (orada olup biteni) hiç mi görmediler (düşünmediler)? Hayır, (hayır), onlar dirilmeyi ummuyorlar (ona inanmıyorlar).”

Bu âyetin başında yer alan وَلَقَدْ ve lekad ifadesi, Mekkelilerin oraya mutlak surette uğradıklarını göstermektedir. Lut Gölü civarı Mekkelilerin kuzeye doğru gidip geldikleri ticaret yolunun üzerinde veya yakınındaydı. Dolayısıyla bu yolu kullanan herkesin helak edilen o beldeyi bizzat giderek veya oradan geçerken gördüğü anlaşılmaktadır.

Burada dile getirilen husus, helak edilen o şehirle ilgili haberlerin Mekkelilere ulaşması da olabilir. Bu durumda “gelip uğramak” manasına gelen اَتَوْا etevv fiili, “(haberin) gelmesi, haberdar olmaları, duymaları” şeklinde yorumlanmış olur. Âyetin mesajını evrensele taşıdığımızda burada kast edilen mananın, bu ve benzer haberleri duyan herkesle ilgili olduğunu söylemeliyiz. Bu haberi duyan bütün muhatapların ondan ibret almaları gerektiği hatırlatılıyor demektir.

Bu ikinci görüş daha kapsayıcı ve daha güçlü bir ihtimal gibi görünse de, asıl mesajın müşriklerle ilgili olduğunu belirtmeliyiz. Öncelikli mesaj Mekkelilerle, kapsayıcı mesaj ise herkesle ilgilidir. Demek ki bu kavimler de, daha adı burada verilmeyen pek çok nesiller de peygamberlerini ve hakikat öğretilerini yalanlamışlardı.

Yalanlamanın sonucunu onlar da yaşamış ve hak ettikleri türden cezalarla helak edilmişlerdi. Aynı hataları yapanlar aynı sonuçla karşılaşırlar; bunda bir determinizm vardır. Âyetlerde hatırlatılan husus budur.

2. وَزَيَّنَ لَهُمُ الشَّيْطَانُ اَعْمَالَهُمْ فَصَدَّهُمْ عَنِ السَّب۪يلِ وَكَانُوا مُسْتَبْصِر۪ينَ “Şeytan, yaptıkları işleri kendilerine süslü göstermiş ve onları doğru yoldan alıkoymuştur. (Oysa) bakıp görebilecek durumdaydılar.” Yüce Allah geçmiş nesillere peygamberler göndermesine rağmen, şeytanın onların davranışlarını kendilerine süslü gösterdiğini beyan etmekte, böylece hem inançlarında hem de davranışlarında derin yanılgılara sürüklendiklerini bildirmektedir.

a)وَزَيَّنَ لَهُمُ الشَّيْطَانُ اَعْمَالَهُمْ فَصَدَّهُمْ عَنِ السَّب۪يلِ “Şeytan onlara yaptıkları işleri güzel gösterip onları doğru yoldan çıkardı.” Neml 27/4 ve Fâtır 35/8’te de yer aldığı üzere, Kur’ân’da amellerin süslü gösterilmesinden söz eden âyetlerde züyyine fiilinin meçhul, yani “edilgen kalıpta” kullanıldığı âyetler vardır; ancak amelleri kendilerine süslü gösterilenler kâfirler,(16) haddini aşanlar,(17) Firavun(18) ve münafıklardır.(19) Dolayısıyla burada sorumluluğu kadere terk etmek kesinlikle doğru değildir; sorumlular vardır ve onlar da söz konusu kişilerdir.

Konuyla ilgili olarak geçmişteki bütün ümmetlerin şeytan tarafından aldatıldığı gerçeği bağlamında Nahl 16/63’te şöyle buyrulmaktadır: “Allah’a yemin olsun ki, senden önceki ümmetlere de (peygamberler) göndermişizdir. (Fakat) şeytan onlara işlerini süslü göstermişti. İşte o (şeytan), bugün onların dostudur ve onlar için elem verici bir azap vardır.”

Bu arada yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi, bazı âyetlerde süslü göstermek fiilinin zeyyene şeklinde ma‘lûm, yani “etken kalıpta” geldiği de görülmektedir. Bu noktada fail yine yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçtiği gibi büyük çoğunlukla “şeytan”,(20) ayrıca bazı âyetlerde “şeytanlaşmış kişiler”,(21) bir âyette ise “putlar”dır.(22)

Yüce Allah işte eski kavimlerin sapmasında şeytanın ve kendileri şeytanlaşmış insanların etkinliğinden söz etmekte, başlarına sıkıntılar gelmesine rağmen tevbe edip boyun bükmediklerini, nihayetinde yapıp ettikleri her ne varsa şeytanın onu kendilerine süslü gösterdiğini beyan etmektedir. Şeytanın amelleri süslü göstermesi de “hayrı şer, şerri hayır”, “doğruyu yanlış, yanlışı doğru”, “hakkı bâtıl, bâtılı hak” gibi göstermesi, dolayısıyla putperestliğe devam(23) şeklinde gerçekleşmiş ve ona itibar edenler de derin bir aldanış ile korkunç bir felaketi hak etmişlerdir.

Yüce Allah şeytan ve azap ilişkisi bağlamında Fâtır 35/6’da şöyle buyurmaktadır: “Muhakkak ki, şeytan sizin düşmanınızdır; (öyleyse) siz de onu düşman edinin! Zira o, kendi taraftarlarını sadece ve sadece cehennemlik olmaları için davet eder.” Yâsîn 36/60’ta da zikredildiği üzere, şeytanın düşman oluşu, Yüce Allah’ın insanoğlu için şeytanın düşmanlığını onaylaması demektir. Zannedildiği gibi şeytan, insana düşman olsun diye yaratılmamıştır; düşmanlığı tercih ettiği için bu kararı onaylanmıştır.(24) Şeytanın insana düşman olduğuyla ilgili Kur’ân’da pek çok âyet olduğunu belirtmekle yetinelim.(25)

Şeytan insanlara küfrü, nankörlüğü, nifakı ve mutlak inkârı öğütler; bu noktada davette bulunur.(26) İnsanlara çirkinlikleri yapmalarını emreder.(27) Cennetten kovulurken de ifade ettiği gibi, Allah’ın has kulları hariç herkesi saptırmak için uğraşacağı bilinmektedir.(28) Bu durumda ona düşman olmak demek, Allah’a kulluk etmek demektir. Allah’a kul ve dost olanlar şeytana düşman olurlar.

Düşman olan şeytana karşı gerçekten düşman olmak için ona düşmanca davranmak gerekir. Bir insanın şeytana düşman olduğunu söylemesi yetmez; çünkü bu düşmanlığın samimi olması şeytanı üzecek işler yapmaya bağlıdır. Bu noktadaki davranışlarımızın “Allah’ın yapılmasını emrettiği farzları uygulamak ve kaçınılmasını istediği haramlarından uzaklaşmak” şeklinde gerçekleşmesi gerekmektedir.

b) وَكَانُوا مُسْتَبْصِر۪ينَ “Gerçeği görebilirlerdi.” Bu cümle “hakikati kavrayabilirlerdi”, “bakıp ibret alabilirlerdi”, “açıkgöz, uyanık (geçinen) kimselerdi”, “aydınlanmış, uyarılmış, uyanık kmselerdi” gibi anlamlar içermektedir.(29) Bu ifade helak edilen eski kavimlerin hiçbir mazeretlerinin bulunmadığını, çünkü peygamberler ve ilahi mesajlar aracılığıyla uyarıldıklarını, esasında akıl ve irade sahibi kılınmakla da hakikatleri anlayabileceklerini ortaya koymaktadır.

İşte yorumunu yapmakta olduğumuz ‘Ankebût 29/38’de verilen bilgilere göre, şeytan inkârcılara dünyada yapıp ettiklerini süslü göstermiş, onları Yüce Allah’ın yolundan saptırıp engellemişti. Halbuki bu kişiler gerçekleri görebilecek şekilde yaratılmış, bir anlamda kendilerine bütün imkanlar verilmişti.

b) Azgınların Helaki

Yüce Allah, sûrenin 39-40. âyetlerinde Kârûn’u, Firavun’u ve Hâmân’ı da helâk ettiğini, çünkü Hz. Mûsâ’nın onlara apaçık deliller getirdiğini, buna karşılık onların yeryüzünde büyüklük tasladıklarını, halbuki Allah’ın azabını aşıp geçebilecek durumda olmadıklarını beyan etmektedir.

Ardından, helak edilenlerin her birinin kendi günahı sebebiyle cezalandırıldığı, kiminin üzerine taşlar savuran rüzgârlar gönderildiği, kimini korkunç bir sesin yakaladığı, kiminin yerin dibine geçirildiği, kiminin de suda boğulduğu ifade edilmekte, sonuçta Yüce Allah’ın onlara zulmetmediği, fakat onların kendi kendilerine zulmetmekte oldukları bildirilmektedir.

ı. Kârûn, Firavun ve Hâmân’ın Durumu

وَقَارُونَ وَفِرْعَوْنَ وَهَامَانَ وَلَقَدْ جَآءَهُمْ مُوسٰى بِالْبَيِّنَاتِ فَاسْتَكْبَرُوا فِي الْاَرْضِ وَمَا كَانُوا سَابِق۪ينَ “Karun’u, Firavun’u ve Haman’ı da (helak etmiştik). Yemin olsun ki Musa onlara apaçık deliller getirmişti de onlar yeryüzünde kibirlenmişlerdi. (Azabımızı) geçebilecek değillerdi.”

Âyetteki وَقَارُونَve kârûne kelimes “ve Kârûn’u”; وَفِرْعَوْنَ ve fir‘avne kelimesi “ve Firavun’u”; وَهَامَانَ ve hâmâne kelimesi “Hâmân’ı da”; وَلَقَدْ جَآءَهُمْ ve lekad câehum ifadesi “yemin olsun ki onlara gelmişti, getirmişti”; مُوسٰى mûsâ kelimesi “Musa”; بِالْبَيِّنَاتِ bi’l-beyyinâti ifadesi “apaçık deliller”; فَاسْتَكْبَرُوا festekberû fiili “kibirli davranmışlardı”; فِي الْاَرْضِ fi’l-ardı ifadesi “yeryüzünde, ülkede”; وَمَا كَانُوا ve mâ kânû fiili “onlar (şöyle) değillerdi”; سَابِق۪ينَ sâbikîne kelimesi ise “(bizi) geçebilecek olanlar” demektir.

Burada helak edilen üç isim ve onların helak edilme gerekçesi gündeme getirilmektedir.

1.وَقَارُونَ وَفِرْعَوْنَ وَهَامَانَ “Kârûn’u, Firavun’u ve Hâmân’ı da (helâk etmiştik).” Yüce Allah Hz. Lût’un ve Hz. Şu‘ayb’in kavimleriyle ‘Âd ve Semûd kavimlerini helak ettiğini beyan ettikten sonra, üç ismi daha özellikle zikretmektedir. Bunların isimlerinin zikredilme sebebi toplumlarındaki baskın karakter oluşlarıdır.

a) Kur’ân’da 4 kez(30) geçen قَارُون kârûn kelimesiyle ifade edilen Kârûn’un kim olduğuyla ilgili olarak da şu bilgileri aktarmakla yetineceğiz:

“Âyetteki kullanım Kârûn’un da Hz. Mûsâ’nın kavminden olduğunu göstermektedir. Yine bu ifadenin zahiri, onun, Hz. Mûsâ’ya başlangıçta iman etmiş kimselerden olduğunu gösterir. Bunun akrabalık manasında bir yakınlık olması da uzak bir ihtimal değildir. Çünkü Kelbî şöyle der: ‘Kârûn, Hz. Mûsâ’nın amcası oğludur.(31) Zira onun künyesi, Kârûn b. Yasher b. Kâhis b. Lâvî b. Ya‘kûb’dur.(32) Hz. Mûsâ’nın nesebi de, Mûsâ b. İmrân b. Kâhis b. Lâvî’dir.”

“Muhammed b. İshâk ise şöyle der: Kârûn, Hz. Mûsâ'nın amcasıdır. Çünkü Hz. Mûsâ’nın nesebi, Mûsâ b. İmrân b. Yasher b. Kâhis’tir. Kârûn’un nesebi de, Kârûn b. Yasher b. Kâhis’tir. İbn Abbâs’dan Kârûn’un Hz. Mûsâ’nın, halaoğlu olduğu şeklinde rivayet de gelmiştir. Kârûn’a, yakışıklılığından ötürü ‘münevver’ dendiği de rivayet edilmiştir ki o, İsrailoğulları içinde Tevrat’ı en çok okuyanlardandı. Fakat tıpkı Sâmirî gibi münafık idi.”(33)

b) Âyette geçen فِرْعَوْن fir‘avn kelimesi “Firavun” manasıyla İsrailoğullarının yöneticiliğini yapan “devlet başkanı” manasına gelmektedir. Bilindiği üzere Kur’ân’da kıssası en çok anlatılan ve ibrete en çok konu edinilen kişilerden birisi Firavun’dur. Kur’ân’da 74 kez geçen فِرْعَوْن fir‘avn kelimesi “tanrının oğlu, büyük kral, Mısır’daki en üst yönetici” manasına gelmektedir.

c) Kasas 28/6’da da ifade ettiğimi üzere, هَامَان hâmân kelimesi “Hâmân” manasında bir unvandır. Âyette ismi geçen Hâmân’ın kim olduğuyla ilgili olarak bazı bilgiler aktarmak gerekmektedir. Bu şahsın ismi Kur’ân’da altı kez(34) geçmektedir.

Hâmân kelimesi isim değil de bir “unvan” olarak, yüksek sınıftan rahiplere verilen “Hâ Amen” unvanının Arapça’ya geçmiş şeklidir. Hâmân, Firavun’un veziriydi, yani ikinci adamıydı ve Kasas sûresinin 38. âyetinde de geçtiği üzere, tuğla işleri yapmayı bilen birisiydi. Firavun’un ondan yapmasını istediği kule ile “Hz. Mûsâ’nın ilahına ulaşmak istiyorum” dediği şahıs buydu. Bu yönüyle Hâmân’ın Mısır piramitlerinin yapımındaki etkinliğine de dikkat çekiliyor olabilir.(35)

Hz. Mûsâ’nın kendilerine gönderildiği beyan edilen bu üç azgın hakkında şu değerlendirme yapılabilir: Yüce Allah Kârûn’un Hz. Mûsâ’nın kavminden olduğunu ve kavmine karşı baskı uyguladığını, azgınlık yapıp zulmettiğini bildirmektedir.(36)

Firavun siyaseti, siyasi zulüm ve baskıyı, Hâmân bürokrasiyi, Kârûn ise sermayeyi, ekonomik baskıyı ve vurguncu bir kapitalist kişiliği temsil eden bir üçlü olarak bu sûrede ele alınmaktadır.(37) Firavun’un Hz. Mûsâ’nın da yaşadığı dönemi içine alan oldukça uzun bir süre İsrailoğullarını, Mısırlı Kıptîleri yöneten zalim bir hükümdardı. Hâmân Firavun’un veziri olarak bilinen olumsuz bir tiptir. Kârûn ise sermayeyi temsil ediiyordu.

Bilindiği üzere bu üç kelime de şahısların ismi değil, unvanıdır. İsmin değil de unvanların söylenme sebebi mesajı tarihe gömmek, mesajı tarihsel kılmak değil, evrensele taşımaktır. Firavun, Hâmân ve Kârûn ölmüş olsa da onların zihniyetini takip edip izlerinden gidenler devam etmektedir. Bu durumda firavunluk da hâmânlık da kârûnluk da sürmektedir diyebiliriz. İşte Yüce Allah Hz. Mûsâ’yı başta bu üç azgın olmak üzere bütün İsrailoğullarına gönderdiğini beyan etmektedir.

2. وَلَقَدْ جَآءَهُمْ مُوسٰى بِالْبَيِّنَاتِ فَاسْتَكْبَرُوا فِي الْاَرْضِ وَمَا كَانُوا سَابِق۪ينَ “Yemin olsun ki Musa onlara apaçık deliller getirmişti de onlar yeryüzünde kibirlenmişlerdi. (Azabımızı) geçebilecek değillerdi.” Yüce Allah daha önce helak ettiğini söylediği Kârûn, Firavun ve Hâmân’a Hz. Mûsâ’nın çeşitli bilgiler, belgeler getirdiğini, ancak onların bütün bunları reddettiklerini, kibir gösterdiklerini, dolayısıyla Allah’ın azabını geri bırakamadıkları için de helak edildiklerini haber vermektedir.

a)وَلَقَدْ جَآءَهُمْ مُوسٰى بِالْبَيِّنَاتِ “Yemin olsun ki, Musa onlara apaçık deliller getirmişti.” Hz. Mûsâ’nın bunlara getirdiği الْبَيِّنَات el-beyyinât kelimesi “hakikatin apaçık belgeleri” manasına gelmektedir. Konuyla ilgili olarak Mü’min 40/23-24’te şöyle buyrulmaktadır: “Andolsun ki Mûsâ’yı da âyetlerimizle ve apaçık bir delille Firavun’a, Hâmân’a ve Karun’a (peygamber olarak) göndermiştik. (Onlar) ‘(Bu), bir büyücüdür; çok yalancıdır!’ demişlerdi.”

Konuyla ilgili sözü edilen âyâtinâ “âyetlerimiz” ifadesi İsrâ’ 17/101'de beyan edilen “dokuz beyan, dokuz mucize” olarak anlaşılabilir.(38) Bu bağlamda sözü edilen mucizelerin bir kısmı A‘râf 7/133’te şu şekilde sayılmaktadır: “Bunun üzerine biz de ayrı ayrı deliller olarak üzerlerine tufan, çekirgeler, haşereler, kurbağalar ve kan göndermiştik. Yine de büyüklük taslamaya devam etmişlerdi; zaten suçlu bir kavim idiler.”

Diğerleriyle birlikte bu delilleri şu şekilde sayabiliriz: Bunlar “tufan”,(39) “‘asâ”,(40) “yed-i beydâ’”,(41) “denizin yarılması”,(42) “kendisinden on iki su fışkıran kaya”,(43) “çekirge sürüsü ve kımıl (yaban sineği)”,(44) “kurbağa istilası”,(45) “suyun kana dönüşmesi”(46) ve “dağın onların üzerine kaldırılması”dır.(47)

b)فَاسْتَكْبَرُوا فِي الْاَرْضِ “Onlar yeryüzünde büyüklük taslamışlardı.” Yüce Allah bu bağlamda sözünü ettiği kişilerin yeryüzünde, yani ülkelerinde kibir gösterdiklerini ifade etmektedir. İstikbâr, bir iman ve ahlak bozukluğudur; büyük olmamasına rağmen kişinin kendini “büyük görmesi”, “büyüklük taslaması” demektir ki bu ahlaksızlık öncelikle İblis ile başlamıştır. Her kim kibirli davranırsa İblis’in yolundan gittiğini bilmeli ve bunu asla ve asla unutmamalıdır.

İstikbarın temelinde kendini büyük görme hastalığı bulunduğu için, söz konusu inkârcıların Yüce Allah’ın âyetlerine tepeden baktıkları, onları küçümsedikleri anlaşılmaktadır. Bu âyette önemine binaen önce “sonuç” yani helak edilmek, ardından da bunun “sebeb”i yani bu kişilerin ve kavimlerin azgınlıkları anlamında “yeryüzünde kibir göstermeleri” zikredilmektedir. Dünyada Yüce Allah’ın âyetlerine tepeden bakanlara mahşerde de tepeden bakılacaktır; çünkü onlar cehennem çukurunda bulunacaklardır.

c) وَمَا كَانُوا سَابِق۪ينَ “Halbuki (azabımızı aşıp bizi) geçebilecek değillerdi.” Yüce Allah azgınlık yaptıkları ve kibir gösterip Hz. Mûsâ’nın getirip tebliğ ettiği hakikatin apaçık belgelerine itibar etmeyen bu kişilerin Allah’tan gelen azabın önüne geçemediklerini, Allah’ın azabından kaçıp kurtulamadıklarını, dolayısıyla hepsinin de helak edildiğini bildirmektedir. Enfâl 8/59’da da buna benzer bir mesaj yer almakta, kafirlerin Yüce Allah’ın azabından kaçamadıklarını, nihayetinde hiç kimsenin Allah’ı aciz bırakamayacağı ifade edilmektedir.

ıı. Helak Çeşitleri ve Helaklerin Sebepleri

فَكُلًّا اَخَذْنَا بِذَنْبِه۪ فَمِنْهُمْ مَنْ اَرْسَلْنَا عَلَيْهِ حَاصِبًا وَمِنْهُمْ مَنْ اَخَذَتْهُ الصَّيْحَةُ وَمِنْهُمْ مَنْ خَسَفْنَا بِهِ الْاَرْضَ وَمِنْهُمْ مَنْ اَغْرَقْنَا وَمَا كَانَ اللّٰهُ لِيَظْلِمَهُمْ وَلٰكِنْ كَانُوٓا اَنْفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ “Nitekim onlardan her birini günahı sebebiyle cezalandırmıştık. Kiminin üzerine taş göndermiştik. Kimini korkunç bir ses yakalamıştı. Kimini yerin dibine geçirmiştik. Kimini de suda boğmuştuk. Allah onlara haksızlık edecek değildi fakat onlar kendi kendilerine yazık etmekteydiler.”

Âyetteki فَكُلًّا fe küllen kelimesi “hepsini”; اَخَذْنَا ehaznâ fiili “yakalamıştık, cezalandırmıştık”; بِذَنْبِه bizenbihî ifadesi “onun kendi günahı sebebiyle”; فَمِنْهُمْ مَنْ fe minhum men ifadesi “onlardan şöylesi vardır”; اَرْسَلْنَا arselnâ fiili “göndermiştik”; عَلَيْهِ ‘aleyhi ifadesi “ona, üzerlerine”; حَاصِبًا hâsıben kelimesi “taş”; وَمِنْهُمْ مَنْ ve minhum men ifadesi “içlerinden şöylesi de vardır”; اَخَذَتْهُ ehazethu fiili “onu yakalamıştı”; الصَّيْحَة es-sayhatü kelimesi “o gürültü, o korkunç ses”; وَمِنْهُمْ مَنْ ve minhum men ifadesi “içlerinden şöylesi de vardır”; خَسَفْنَاِ hasefnâ fiili “yere geçirmişti”; بِه bihî ifadesi “onunla, onun sebebiyle”; الْاَرْضَ el-arda kelimesi “yerin dibine, yere”; وَمِنْهُمْ مَنْ ve minhum men ifadesi “içlerinden şöylesi de vardır”; اَغْرَقْنَا ağraknâ fiili “(suda) boğmuştuk”; وَمَا كَانَ ve mâ kâne fiili “ve (şöyle) değildir”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; لِيَظْلِمَهُمْ liyazlimehum ifadesi “onlara zulmedecek, haksızlık edecek”; وَلٰكِنْ ve lâkin edatı “ancak, ve lakin”; كَانُوا kânû fiili “(onlar şöyle) idiler”; اَنْفُسَهُمْ enfüsehum tamlaması “kendi nefislerine, kendilerine”; يَظْلِمُونَ yazlımûn fiili ise “zulmederler(di), haksızlık ederler(di)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın eski kavimleri kendi suçları sebebiyle helak ettiği ve onlara nasıl bir uygulama gerçekleştirdiği gündeme getirilmektedir.

1. فَكُلًّا اَخَذْنَا بِذَنْبِه۪ “Nitekim onlardan her birini günahı sebebiyle cezalandırmıştık.” Yüce Allah bu sûrede de başka sûrelerde de kıssasını anlattığı kavimleri “işledikleri günahlar sebebiyle” yakaladığını, yani onları cezalandırdığını, helak ettiğini beyan etmektedir. Bu arada بِذَنْبِه bizenbihî ifadesinin başında kullandığı bâ/bi harfi sebebiyle yaşanan helaklerin mutlaka insanlardan kaynaklanan bir sebebinin bulunduğunu, yargısız infaz yapmadığını ifade etmektedir.

2.فَمِنْهُمْ مَنْ اَرْسَلْنَا عَلَيْهِ حَاصِبًا “Kiminin üzerine taş göndermiştik.” Bu şekilde üzerlerine gökten taşlar yağdırılarak helak edilenler Hûd 11/82-83, Hıcr 15/74 ve Kamer 54/34’te belirtildiği gibi “Hz. Lût’un kavmi”dir.

3. وَمِنْهُمْ مَنْ اَخَذَتْهُ الصَّيْحَةُ “Kimini korkunç bir ses yakalamıştı.” Bu şeklilde korkunç bir gürültü ile helak edilenler Hûd 11/67, 94, Hıcr 15/73, 83, Mü’minûn 23/41, Kamer 54/31 gibi âyetlerde geçtiği üzere “Hz. Hûd, Hz. Şu‘ayb ve Hz. Sâlih peygamberlerin kavimleri” olmuştu.

4. وَمِنْهُمْ مَنْ خَسَفْنَا بِهِ الْاَرْضَ “Kimini yerin dibine geçirmiştik.” Bu helak biçimi Kasas 28/81’de olduğu gibi “Kârûn’un helaki”dir. Bu Yüce Allah’ın genel bir cezası olarak da düşünülebilir. Bu konuda Nahl 16/45, İsrâ’ 17/68 ve Mülk 67/16’da da bilgi verilmektedir.

5. وَمِنْهُمْ مَنْ اَغْرَقْنَا “Kimini de suda boğmuştuk.” Bu helak biçimi de Bakara 2/52, A‘râf 7/64, 136, Enfâl 8/54, Yûnus 10/73, İsrâ’ 17/103, Enbiyâ’ 21/77, Furkân 25/37, Şu‘arâ’ 26/66, 120, Sâffât 37/82, Zuhruf 43/55 gibi âyetlerde de belirtildiği gibi “Hz. Nûh’un kavmi ile Firavun ve adamlarının helaki”dir.

6. وَمَا كَانَ اللّٰهُ لِيَظْلِمَهُمْ وَلٰكِنْ كَانُوٓا اَنْفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ “Allah onlara haksızlık edecek değildi fakat onlar kendi kendilerine yazık etmekteydiler.” Tevbe 9/70 ve Rûm 30/9’da da açıkladığımız üzere, Yüce Allah önceki azgın ve sapkın kavimlere hiçbir şekilde haksızlık etmediğini, ancak onların bizzat kendilerine haksızlık ettiklerini bildirmekte, kendilerini sorumlu varlıklar yapmakla onlara zulmetmediğini, aksine onları adam yerine koyduğunu bildirmek istemektedir.

Adalet, bir şeyi yerli yerince yapmak, zulüm ise bir şeyi yerinden etmek manasına geldiği için, inançta tevhid adalettir; şirk ise zulümdur. Dolayısıyla bu kavimlerin helak edilmesinin sebebi Yüce Allah’ın haksızlığı değil, onların hem inançta hem de uygulamada zulmü tercih etmeleridir.

“Yüce Allah’ın insanlara zulmetmediği, fakat insanların kendilerine zulmettikleri”yle ilgili olarak Yûnus 10/44’te çeşitli açıklamalar yaptığımız için burada detaya girmeyeceğiz. Şu kadarını söylemekle yetinelim: Yüce Allah Kur’ân’da çeşitli konularda insanlara haksızlık etmediğini beyan ederek insanların kendilerine haksızlık ettiklerini, kendi zulümlerinin sonuçlarına katlandıklarını bildirmektedir.(48)

Dipnotlar

• 1 - Tâhâ 20/40; Kasas 28/22, 23, 45. 2 - A‘râf 7/85; Tevbe 9/70; Hûd 11/84, 95; Hacc 22/44; ‘Ankebût 29/36. 3 - Semerkandî, age., I, 532; II, 630; Taberî, age., VIII, 237. 4 - Râzî, age., XIV, 173. 5 - Semerkandî, age., II, 591. 6 - Zemahşerî, age., III, 322.
  • Tâhâ 20/40 Kasas 28/22 Kasas 28/23 Kasas 28/45 A‘râf 7/85 Tevbe 9/70 Hûd 11/84 Hûd 11/95 Hacc 22/44 ‘Ankebût 29/36
• 7 - Bakara 2/60; A‘râf 7/74; Hûd 11/85; Şu‘arâ’ 26/183; ‘Ankebût 29/36. 8 - Semerkandî, age., II, 171; Taberî, age., XII, 96; Zemahşerî, age., II, 400. 9 - Taberî, age., XII, 99-100. 10 - Semerkandî, age., II, 592.
  • Bakara 2/60 A‘râf 7/74 Hûd 11/85 Şu‘arâ 26/183 ‘Ankebût 29/36
• 11 - A‘râf 7/91-92; ‘Ankebût, 29/37. 12 - Hûd 11/94-95.
  • A‘râf 7/92 ‘Ankebût 29/37 Hûd 11/95
• 13 - A‘râf 7/91-92; Hûd 11/94-95; ‘Ankebût, 29/37. 14 - A‘râf 7/78; Şu‘arâ’ 26/156.
  • A‘râf 7/92 Hûd 11/95 ‘Ankebût 29/37 A‘râf 7/78 Şu‘arâ 26/156
• 15 - Semerkandî, age., II, 660.
• 16 - Bakara 2/212; Âl-i İmrân 3/14; En‘âm 6/122; Tevbe 9/37; Ra‘d 13/33; Muhammed 47/14. 17 - Yûnus 10/12. 18 - Mü’min 40/37. 19 - Feth 48/12.
  • Bakara 2/212 Âl-i İmrân 3/14 En‘âm 6/122 Tevbe 9/37 Ra‘d 13/33 Muhammed 47/14 Yûnus 10/12 Mü'min 40/37 Fetih 48/12
• 20 - En‘âm 6/43; Enfâl 8/48; Hıcr 15/39; Nahl 16/63; Neml 27/24; ‘Ankebût 29/38. 21 - Fussılet 41/25. 22 - En‘âm 6/137. 23 - Semerkandî, age., I, 447.
  • En‘âm 6/43 Enfâl 8/48 Hicr 15/39 Nahl 16/63 Neml 27/24 ‘Ankebût 29/38 Fussilet 41/25 En‘âm 6/137
• 24 - Bakara 2/34; Hıcr 15/31; Tâhâ 20/116. 25 - Bakara 2/168, 208; Nisâ’ 4/101; En‘âm 6/142; A‘râf 7/22; Yûsuf 12/5; İsrâ’ 17/53; Kehf 18/50; Tâhâ 20/117; Kasas 28/19; Fâtır 35/6; Yâsîn 36/60; Zuhruf 43/62. 26 - İbrâhim 14/22. 27 - Bakara 2/268. 28 - A‘râf 7/16-17; Hıcr 15/39-40; İsrâ’ 17/62-65; Sâd 38/82-83.
  • Bakara 2/34 Hicr 15/31 Tâhâ 20/116 Bakara 2/168 Bakara 2/208 Nisâ 4/101 En‘âm 6/142 A‘râf 7/22 Yûsuf 12/5 İsrâ 17/53 Kehf 18/50 Tâhâ 20/117 Kasas 28/19 Fâtır 35/6 Yâsîn 36/60 Zuhruf 43/62 İbrâhîm 14/22 Bakara 2/268 A‘râf 7/17 Hicr 15/40 İsrâ 17/65 Sâd 38/83
• 29 - Semerkandî, age., II, 660; Tbaerî, age., XX, 150; Zemahşerî, age., III, 439.
• 30 - Kasas 28/76, 79; ‘Ankebût 29/39; Mü’min 40/24. 31 - Semerkandî, age., II, 645; Taberî, age., XX, 105; Zemahşerî, age., III, 415. 32 - Taberî, age., XX, 105.
  • Kasas 28/76 Kasas 28/79 ‘Ankebût 29/39 Mü'min 40/24
• 33 - Râzî, age., XXV, 13.
• 34 - Kasas 28/6, 8, 38; ‘Ankebût 29/39; Mü’min 40/24, 36. 35 - Esed, age., s. 782’de 6. not; İslâmoğlu, age., s. 762’de 5. not. 36 - Kasas 28/76.
  • Kasas 28/6 Kasas 28/8 Kasas 28/38 ‘Ankebût 29/39 Mü'min 40/24 Mü'min 40/36 Kasas 28/76
• 37 - Yazır, age., VI, 202; İslâmoğlu, age., s. 728.
• 38 - Semerkandî, age., II, 175. 39 - A‘râf 7/133. 40 - Tâhâ 20/18; A‘râf 7/107; Şu‘arâ’ 26/32; Neml 27/10; Kasas 28/31. 41 - Tâhâ 20/22; A‘râf 7/107; Şu‘arâ’ 26/33. 42 - Tâhâ 20/77; Şu‘arâ’ 26/63. 43 - Bakara 2/60; A‘râf 7/160. 44 - A‘râf 7/133. 45 - A‘râf 7/133. 46 - A‘râf 7/133. 47 - Bakara 2/63; Nisâ’ 4/154.
  • A‘râf 7/133 Tâhâ 20/18 A‘râf 7/107 Şu‘arâ 26/32 Neml 27/10 Kasas 28/31 Tâhâ 20/22 A‘râf 7/107 Şu‘arâ 26/33 Tâhâ 20/77 Şu‘arâ 26/63 Bakara 2/60 A‘râf 7/160 A‘râf 7/133 A‘râf 7/133 A‘râf 7/133 Bakara 2/63 Nisâ 4/154
• 48 - Bakara 2/57; Âl-i İmrân 3/117; A‘râf 7/160, 177; Tevbe 9/70; Yûnus 10/44; Hûd 11/101; Nahl 16/33, 118; Kehf 18/49; ‘Ankebût 29/40; Rûm 30/9; Zuhruf 43/76.
  • Bakara 2/57 Âl-i İmrân 3/117 A‘râf 7/160 A‘râf 7/177 Tevbe 9/70 Yûnus 10/44 Hûd 11/101 Nahl 16/33 Nahl 16/118 Kehf 18/49 ‘Ankebût 29/40 Rûm 30/9 Zuhruf 43/76