Neml Suresi

Mekke’de risaletin 8. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 93 âyetten oluşan, adını 18. âyetinde zikredilen ve “karınca/karıncalar” anlamındaki النَّمْل en-neml kelimesinden alan Neml sûresi, inişe göre 53, resmî sıralamada ise 27. sûredir.

Neml sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Şu‘arâ’ sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Her iki sûrenin de mukatta‘a harfleriyle başlaması, ilk kıssanın Hz. Mûsâ ile ilgili olması, ayrıca Hz. Sâlih ve Hz. Lût kıssalarına yer verilmesi, vahyin kaynağı ve etkinliğinin gündeme getirilmesi ortak konulardan bir kısmıdır. Ayrıca Şu‘arâ’ 26/7’de tek âyet olarak yer alan “yeryüzü” âyetine Neml 27/60-64 ve 86’da benzer konuların eklenmesi, iyi insanlarla kötülerin mücadelesi ve iki grubun da mahşerde yaşayacakları akıbet gibi konular bu iki sûrenin ortak konuları olarak zikredilebilir.

Neml sûresi, muatta‘a harfleriyle başlamakta, vahyin apaçıklığı, müminlere hidayet ve müjde oluşu, inanmayanlara azap edileceği bilgisiyle devam etmektedir. 7. âyetten itibaren, önce Hz. Musa, ardından sırasıyla Hz. Süleyman, Sebâ melikesi Belkıs, Hz. Sâlih ve Hz. Lût kıssalarıyla ilgili bilgiler verilmektedir.

60. âyetten itibaren, kâinat kitabından gökler, yeryüzü, yağmur, bitkiler, yeryüzünün düzeni, nehirler, ağırlıklar, iki nehir gibi konu başlıkları hatırlatılmakta, insana yönelik ilâhî yardımlar gündeme getirilmektedir.

65. âyetten itibaren, gaybı sadece Yüce Allah’ın bilebileceği, inkârcıların âhiret hakkındaki olumsuz kanaatleri zikredilmekte, daha sonra Kur’ân’ın çeşitli etkinlik noktaları, Yüce Allah’ın eşsiz ve erişilmez kudreti muhataplara aktarılmaktadır.

82. âyetten itibaren, mahşer şartları, orada yaşanacak yürek burkucu olaylar gündeme getirilmekte, Son Saat’teki büyük değişim ve dönüşüme dikkat çekilmektedir. Sûrenin sonunda ise, Hz. Peygamber’e yönelik risalet öğretileri “Allah’a kulluk”, “hakka teslimiyet” ve “vahyi okuyup hayata geçirmek” şeklinde üç başlıkta özetlenmekte, hidayet ve dalaletin şahsiliği üzerinde durulmakta, Yüce Allah’ın her bir şeyden haberdar olduğu bilgisi zikredilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 7-14. âyetlerinde Hz. Mûsâ’nın vahiy yolculuğunu, ayrıva Firavun’la olan ilişkisine kısaca yer vermekte, delillere karşı gelmenin nasıl sonuçlar doğuracağını muhataplara öğretmektedir.

a) Hz. Mûsâ’nın Medyen Sonrası Yolculuğu

Yüce Allah, sûrenin 7-8. âyetlerinde Hz. Mûsâ’nın Medyen sonrası yolculuğunda yolunu kaybetmesi nedeniyle uzakta bir ateş gördüğünü beyanla şu ifadelerini hatırlatmaktadır: “Ben, bir ateş gördüm. Size oradan bir haber getireceğim veya ısınacağınız bir kor (ateş parçası) getireceğim.”

Ardından, oraya geldiğinde “Ateşin yanındakiler ve çevresindekiler mübarek kılınmıştır. Âlemlerin Rabbi Allah, bütün eksikliklerden yücedir” şeklindeki bir hitapla kendisine seslenildiği beyan edilmektedir.

ı. Hz. Musa’nın Bir Işık Görmesi

اِذْ قَالَ مُوسٰى لِاَهْلِه۪ٓ اِنّ۪يٓ اٰنَسْتُ نَارًا سَاٰت۪يكُمْ مِنْهَا بِخَبَرٍ اَوْ اٰت۪يكُمْ بِشِهَابٍ قَبَسٍ لَعَلَّكُمْ تَصْطَلُونَ “Hani Musa ailesine şöyle demişti: Ben bir ateş gördüm. Size oradan bir haber getireceğim veya ısınacağınız bir kor getireceğim.”

Âyetteki اِذْ قَالَ iz kâle fiili “hani, bir zamanlar demişti”; مُوسٰى mûsâ kelimesi “Musa”; ِ لِاَهْلِه۪ٓliehlihî tamlaması “onun kendi ailesine”; اِنّ۪ي innî ifadesi “muhakkak ki ben”; اٰنَسْتُ ânestü fiili “gördüm, farkettim”; نَارًا nâran kelimesi “bir ateş, ışık”; سَاٰت۪يكُمْ seâtîküm fiili “yakında size getireceğim”; مِنْهَا minhâ fadesi “ondan”;بِخَبَرٍ bihaberin kelimesi “herhangi bir haber, bilgi”; اَوْ اٰت۪يكُمْ ev âtîküm ifadesi “veya size getireceğim”;بِشِهَابٍ قَبَسٍ bişihâbin kabesin tamlaması “ateş koru, ateş parçası”; لَعَلَّكُمْ le‘allleküm ifadesi “umulur ki sizler”; تَصْطَلُونَ tastalûne fiili ise “ısınırsınız” demektir.

Burada Hz. Mûsâ’nın bu sûredeki kıssası hakkında ilk bilgiler verilmekte, ateş parçası almak için uzakta gördüğü bir ışığın yanına gidişi gündeme getirilmektedir.

Hz. Mûsâ’nın kıssası hakkında geniş açıklamalarımızı Tâhâ 20/9-98 ve Şu‘arâ’ 26/10-68’de yapmıştık. Burada ise sadece bu sûrede ele alınan konular üzerinde durmakla yetineceğiz.

Neml sûresinin bu âyet grubunda ele alınan konular onun kıssasının başka surelerde zikredilen şu bölümlerden sonrasını içermektedir:

Bu çerçevede Hz. Musa’nın kıssasının çocukluğu, nehre bırakılışı, annesinin onu ablası vasıtasıyla takip ettirmesi, başka kadınları emmemesi nedenediyle annesine verilişi, sonrasında Firavun’un sarayında uzun bir süre kalışı, şehirdeki bir kavgada kendi kavminden olan birinin tarafını tutup kavga esnasında hataen karşı taraftan birinin ölümüne neden oluşu, hakkında ölüm kararı verildiğini duyunca oradan Medyen tarafına doğru kaçışı ele alınmaktadır

Daha sonra, Medyen suyunun yanında iki kız kardeşe rastlaması, onlara yardım edişi, Yüce Allah’ın vereceği her bir ikrama muhtaç oluu, kızlarının babasının onu çağırması, yanında sekiz veya on yıl kalması karşılığında kızlarından birisiyle kendisini evlendirme teklifi, sonrasında o kızlardan birisiyle evlenip söz konusu zatın -ki bunun Hz. Şuayb olduğu ifade edilmektedir- yanında kalışı gibi konular Neml suresinde ele alınmamaktadır.

Hz. Musa’nın Medyen sonrası çıktığı yolculukla ilgili bilgiler üç sûrede ele alınmaktadır. Konuyla ilgili Tâhâ 20/10’da şöyle buyrulmaktadır: “Hani o, bir ateş görmüş ve ailesine, ‘(Siz burada) bekleyin! Bir ateş gördüm. Umarım ki ondan size bir tutam kor getiririm ya da ateşin yanında (bize yol gösterecek) bir rehber bulurum’ demişti.”

Kasas 28/29’dan itibaren ele alınan bölümde Hz. Mûsâ’nın Medyen’den çıktığı yolculuk ve Sînâ Dağı yamacında gördüğü ateş hatırlatılmaktadır. Burada da aynı yolculuktan söz edildiğini söyleyebiliriz. Nitekim üç sûrede de birbirine çok benzeyen ifadeler yer almaktadır.

1. اِذْ قَالَ مُوسٰى لِاَهْلِه۪ٓ اِنّ۪يٓ اٰنَسْتُ نَارًا “Hani Musa ailesine şöyle demişti: Ben bir ateş gördüm.” Yüce Allah Hz. Musa’nın ailesiyle birlikte Medyen’den yola çıkışı bağlamında yolculuğunun bir aşaması hakkında bilgi vermektedir. Bu çerçevede muhtemelen yolunu kaybettiği anlaşılmakta olan Hz. Musa’nın uzaktan bir yerlerden bir ateş yani bir ışık gördüğünü beraberindeki ailesine söylediği aktarılmaktadır.

Bu âyette geçen نَارًا nâran kelimesi “ateş” manasına gelebileceği gibi, hayat belirtisi anlamında “ışık” anlamına da alınabilir. Buradan hareketle, onların yollarını kaybettikleri, bu yolculuğu kış mevsiminde ve gece vakti yaptıkları ifade edilmektedir.(1)

Hz. Mûsâ ve ailesi Medyen’den çıktıkları yolculukta sıkıntı içindelerdi; bir ihtimal yollarını şaşırmışlardı. Gördüğü ateş veya ışık onlar için bir umut kaynağı haline gelmişti. Esasında her üç sûrede de bu ateşin “görülmesi” anlamında اٰنَسْتُ ânestü fiilinin kullanılması “ümitle, bir ünsiyet içerisinde çare arar pozisyonunda aranan bir şeyin görülmesi” manasını gündeme getirdiği gibi, üç âyetin sonunda da لَعَلَّ le‘alle edatının kullanılması bu beklenti ve özlemi ortaya koymaktadır.

2. سَاٰت۪يكُمْ مِنْهَا بِخَبَرٍ اَوْ اٰت۪يكُمْ بِشِهَابٍ قَبَسٍ لَعَلَّكُمْ تَصْطَلُونَ “Size oradan bir haber getireceğim veya ısınacağınız bir kor getireceğim.” Hz. Mûsâ gördüğü ateşin kendileri için ne manaya geldiğini veya o ateş/ışıkla ilgili neleri umduğunu bu cümlelerde beyan etmektedir.

a) سَاٰت۪يكُمْ مِنْهَا بِخَبَرٍ “Size oradan bir haber getireceğim.” Bu cümle Hz. Mûsâ’nın uzaktan gördüğü ateşten bir haber getireceği beyanını içermektedir. Bu cümle Kasas 28/29’da لَعَلّ۪يٓ اٰت۪يكُمْ مِنْهَا بِخَبَرٍ “Umulur ki size ondan bir haber getiririm” şeklinde geçmekte, ifadenin başındaki لَعَلَّ le‘alle edatı bunun bir umut, bir beklenti, bir arzu olduğunu, kesinlik içermediğini göstermektedir. Bu edatın Tâhâ 20/10’da da geçtiğini bu vesileyle belirtelim.

“Ateşten bir haber getirmek” ifadesi elbette o ateşin yanındaki insanlarla ilgilidir ve bölgeyi bilen söz konusu kişilerden yolculuklarına dair bir yol haritası öğrenebilmeyi göstermektedir. Nitekim bu konunun işlendiği Tâhâ 20/10’da اَوْ اَجِدُ عَلَى النَّارِ هُدًى “Ya da ateşin yanında (bize yol gösterecek) bir rehber bulurum” buyrularak, maksadın yol gösterici manasında bir rehberlik bilgisi, bir yol gösterici olduğu anlaşılmaktadır.

b) اَوْ اٰت۪يكُمْ بِشِهَابٍ قَبَسٍ لَعَلَّكُمْ تَصْطَلُونَ “Veya ısınacağınız bir kor getireceğim.” Bu cümle Hz. Musa’nın gördüğü ateşle ilgili bir diğer beklentisini içermektedir ki bu da “ısınmaları için bir tutam alıp ailesine getirebilmesi”dir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette yer alan شِهَابٍ قَبَسٍ şihâbin kabesin “ateş koru” tamlaması, Tâhâ 20/10’da sadece قَبَسٍ kabes “bir meşale, birtutam kor”, Kasas 28/29’da ise جَذْوَةٍ مِنَ النَّارِ cezvetin mine’n-nâri yani “ateşten bir köz” şeklinde geçmektedir. Konuyla ilgili bu üç kullanımın verdiği ortak mana, Hz. Mûsâ’nın Sînâ Dağı yamacında uzaktan gördüğü o ateşten bir tutam ateş koru alıp ailesine geri getirmesidir.

Üç surede konuyla ilgili zikredilen kullanımlar “Kur’ân’ın Kur’ân’la tefsiri”nin en güzel örneklerinden birisini oluşturmakta, ayetleri anlamaya çalışırken onların birbirini açıklayıcılık özelliğinden istifade etmenin zorunlu olduğunu göstermektedir.Sadece bir ayete bakarak konuya yaklaşmanın insanın doğruya götürmeyebileceğini, bu yüzden Kur’ân’ın müteşâbih yani “karşılıklı benzeşen” âyetlere sahip oluş özelliği gereği konuyla ilgili bütün âyetleri bilmenin gerekliliğini bir kez daha ortaya koymaktadır.

ıı. Hz. Musa’ya Sesleniş

فَلَمَّا جَآءَهَا نُودِيَ اَنْ بُورِكَ مَنْ فِي النَّارِ وَمَنْ حَوْلَهَا وَسُبْحَانَ اللّٰهِ رَبِّ الْعَالَم۪ينَ “Oraya geldiğinde (kendisine) şöyle seslenilmişti: Ateşin yanındakiler ve çevresindekiler bereketli kılınmıştır. Âlemlerin Rabbi olan Allah yücedir.”

Âyetteki فَلَمَّا جَآءَهَا fe lemmâ câehâ fiili “oraya geldiği zaman”; نُودِيَ nûdiye edilgen fiili “kendisine (şöyle) seslenilmişti”; اَنْ بُورِكَ en bûrike edilgen fiili “mübarek kılınsın diye”; مَنْ فِي النَّارِ men fi’n-nâri ifadesi “ateş(in yanın)daki kişi(ler)”;وَمَنْ حَوْلَهَا ve men havlehâ tamlaması “ve onun (ateşin) çevresindeki kişi(ler)”;وَسُبْحَانَ اللّٰهِ ve sübhânellâhi tamlaması “ve Allah eksikliklerden yücedir, münezzehtir”; رَبِّ الْعَالَم۪ينَ rabbi’l-‘âlemîne tamlaması ise “âlemlerin Rabbi olan” demektir.

Burada Hz. Mûsâ’ya yönelik bir hitap ile vahyin aydınlatıcı misyonu gündeme getirilmektedir.

Bu âyetin bir benzeri Kasas 28/30’da meâlen şöyledir: “Oraya varınca, bereketli yerde sağ taraftaki vâdinin kıyısından, (oradaki) ağaç yönünden kendisine şöyle seslenilmişti: Ey Mûsâ! Ben, âlemlerin Rabbi olan Allah’ım.” Hz. Mûsâ uzaktan gördüğü ateşin yanına vardığında kendisine seslenilmiş, “ateşin yanındakiler ve çevresindekiler mübarek kılınmıştır” hitabına muhatap kılınmıştır.

1. فَلَمَّا جَآءَهَا نُودِيَ اَنْ بُورِكَ مَنْ فِي النَّارِ وَمَنْ حَوْلَهَا “Oraya geldiğinde (kendisine) şöyle seslenilmişti: Ateşin yanındakiler ve çevresindekiler bereketli kılınmıştır.” Âyette geçen فَلَمَّا جَآءَهَا “oraya geldiği zaman” ifadesi gereği Hz. Musa’nın ilgili yere tek başına gittiği, ailesinin aşağıda beklediği anlaşılmaktadır. Nitekim konuyla ilgili bilgi içeren Tâhâ 20/10 ve Kasas 28/29’da onun ailesine “siz burada kalın, bekleyin” dediği bildirilmektedir.

Hz. Mûsâ ateşi gördüğü yere varınca ona seslenildiği bildirilmektedir. Bu seslenişin mahiyeti, nasıllığı, nasıl gerçekleştiği hakkında bilgimiz olmadığı için, bu konuda anlamsız ve sonuçsuz detaylara girmek istemiyoruz. Burada ve Kasas 28/30’da geçen نُودِيَ nûdiye edilgen fiili bir seslenişin gerçekleştiğini göstermekte, başka herhangi bir bilgi içermemektedir.

Buradaki بُورِكَ bûrike edilgen fiili “mukaddes kılınmak, bereketli kılınmak, değer verilmek” gibi manalara gelmekte, dolayısıyla Hz. Musa ve o ateşin yanında bulunanlara hitaben “ne mutlu!” denilmek istenmektedir.

Âyette dikkat çeken çok önemli bir ifade vardır: مَنْ فِي النَّارِ وَمَنْ حَوْلَهَا “Ateşteki(ler) ve çevresindeki(ler).” Bu ifadeden kasıt kimdir? مَنْ فِي النَّارِ men fi’n-nâri “Ateşteki” ifadesi “Ateşin yanındaki” demektir ve maksat “Hz. Mûsâ”; وَمَنْ حَوْلَهَا ve men havlehâ “ve çevresindeki(ler)” ifadesi ise “melekler” olabilir. Zira âyette sözü edilen en-nâr kelimesinden kasıt “ilâhî vahyin nûru, Allah’ın nûru”, onun yanında bulunan kişi vahye muhatap olan “Hz. Mûsâ”, çevresindekiler ise “vahyi getiren melekler” olabilir.(2)

Âyette vahyin ve ona tâbi olmanın önemine dikkat çekildiğini söyleyebiliriz. Burada sözü edilen “ateş”, bir önceki âyette bilinen anlamda “ateş koru” olarak geçtiği için, maksat hem o ateş korundan bir parça alıp ısınmayı, hem de o ortamda yol gösterici bir rehber de bulunacağı için ondan yararlanıp yola dair bilgiler almayı içermektedir. Her iki durumda da âyette geçen en-nâr kelimesi çok önemli bir konumda bulunmakta ve hem hakikat anlamında ateş olarak insanlara yarar sağlamakta, hem de mecaz olarak insanlara gerçeğin yolunu göstermede rehberlik işlevi görmektedir.

Hayatın devamına dair belirlenen değerlerden birisi olan ateş, insanlar için vazgeçilmez önemi haizdir. Ateşin yaratılış amacı doğrultusunda kullanılması maddî hayatımızı, mecaz olarak bakıldığında vahyin sembollüğündeki etkinliği ise rûhî hayatımızı aydınlatmaktadır. Her iki durumda da en-nâr çok önemli bir semboldür ve Hz. Mûsâ’nın vahiy aldığı bu mekânda çok önemli bir misyonu temsil etmektedir. Vahiy bir aydınlıktır; ona muhatap olan peygamberler ve vahiy getiren melekler nasıl mübarek ve mukaddes kılınmışlarsa, şimdilerde vahyin peşinden koşanlar da aynı berekete ve kutsallığa muhatap kılanacaklardır.

Bir adı da nûr olan Kur’ân, insanlığı aydınlatmak üzere programlanmış ilâhî bir harita ve rotadır; hayat için bir kullanım kılavuzu mesabesindedir. Hz. Mûsâ’ya rehberlik yapan bu ışık ile Hz. Muhammed’e gönderilen nûr aynı kaynaktan gelmekte ve aynı misyonla insanlığa seslenmektedir. O gün Hz. Mûsâ’yı aydınlatan vahiy bugün de insanları mutlak sûrette aydınlatacaktır. Yeter ki insanlar ışığı vahiyde aramayı başarsınlar.

2. وَسُبْحَانَ اللّٰهِ رَبِّ الْعَالَم۪ينَ “Âlemlerin Rabbi olan Allah yücedir.” Âyetin ilk kısmında verilen bilgilerin devamı olarak Hz. Musa’ya bu şekilde de seslenildiği, bilgilendirmenin içerisinde bu cümlenin de bulunduğu anlaşılmaktadır. Nitekim Kasas 28/30’daki ifadeler bunu desteklemektedir.

Kur’ân’da 41 kez(3) geçen سُبْحَان sübhâne kelimesi genel kabul olarak, “tenzih ederiz”, “şanı ne yücedir!” veya “varlığın kendisi adına hareket ettiği Rabbimizin şanı ne yücedir”(4) ya da “yüceler yücesi”(5) şeklinde tercüme edilebilir.

Yüce Allah bütün eksikliklerden münezzehtir. Onun ışık olarak belirlediği vahyin aydınlatıcılığında herhangi bir eksik, gedik, yanlışlık, yanılma vs. yoktur. Yüce Allah âlemlerin Rabbi olduğu için, onun verdiği bilgilerde hiçbir tereddüt olamaz. Dolayısıyla âleme dair verilecek bilgiler onları yaratan tarafından verilmişse anlamlıdır ve doğrudur.

Hem dış dünyaya, hem insanlık tarihine, hem de yaşanmakta olan hayata dair vahyin içerdiği bilgiler onları yaratan Yüce Allah tarafından verildiği için, hiçbir eksiklik Rabbimize nispet edilemez, edilmemelidir. Burada da Hz. Mûsâ’ya hitap edilerek ona seslenen iradenin her bir hak ve hakikatin kaynağı olduğu kendisine beyan edilmiş olmaktadır.

b) Risâlet Öğretileri ve Buna Karşı Tepkiler

Yüce Allah, sûrenin 9-14. âyetlerinde kendi kudretine ve hükümlerindeki hikmetine dikkat çektikten sonra, Hz. Mûsâ’ya peygamberliğinin delili olan elindeki değneği bırakmasını emrettiğini beyan etmektedir. Değneğin titreştiğini görünce arkasına bakmadan kaçan Hz. Mûsâ’ya Yüce Allah “Korkma; çünkü benim huzurumda peygamberler korkmaz. Ancak, haksızlık edip sonra da işlediği kötülüğün peşinden iyilik yapan kişi (de bilsin ki) ben çok bağışlayıcıyım; çok merhamet sahibiyim” şeklinde hitap ettiği bildirilmektedir.

Ardından, risaletin ikinci delili olarak elini koynuna sokması, elin hiçbir kötülük izi taşımadan bembeyaz/günahsız bir şekilde çıkacağı haber verilmekte, bu iki delille birlikte dokuz delili Firavun’a ve adamlarına sunması kendisine emredildiği ifade edilmektedir. Sonunda kalben inanmasına rağmen sırf zulüm ve kibir nedeniyle inkâr eden bu bozguncuların akıbetinin nasıl da felaket olduğuna dikkat çekilmektedir.

ı. Risâletin İlk Delili: ‘Asâ

يَا مُوسٰىٓ اِنَّهُٓ اَنَا۬ اللّٰهُ الْعَز۪يزُ الْحَك۪يمُ وَاَلْقِ عَصَاكَ فَلَمَّا رَاٰهَا تَهْتَزُّ كَاَنَّهَا جَآنٌّ وَلّٰى مُدْبِرًا وَلَمْ يُعَقِّبْ يَا مُوسٰى لَا تَخَفْ اِنّ۪ي لَا يَخَافُ لَدَيَّ الْمُرْسَلُونَۗ اِلَّا مَنْ ظَلَمَ ثُمَّ بَدَّلَ حُسْنًا بَعْدَ سُوٓءٍ فَاِنّ۪ي غَفُورٌ رَح۪يمٌ “(Ona şöyle söylenmişti): Ey Mûsâ! Ben’im Ben, el-‘azîz (mutlak üstün), el-hakîm (hikmet sahibi) Allah’ım! Asanı (yere) bırak! Onu yılan gibi depreşir görünce, arkasına bakmadan geri dönmüştü. Ey Musa! Korkma! Çünkü benim huzurumda elçiler korkmaz. Ancak haksızlık edip sonra da işlediği kötülüğün ardından güzel davranan kişi (bilsin ki) ben ğafûr’um (çok bağışlayıcıyım); rahîm’im (çok merhamet sahibiyim).”

Buradaki يَا مُوسٰى yâ mûsâ hitabı “ey Musa”; اِنَّهُ innehû ifadesi “muhakkak ki o”; اَنَا۬ ene zamiri “ben”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah(ım)”; الْعَز۪يز el-‘azîzü sıfatı “üstün(üm)”; الْحَك۪يم el-hakîmu sıfatı “hikmet sahibi(yim)”; وَاَلْقِ ve elkı emri “ve bırak, at”; عَصَاكَ ‘asâke kelimesi “senin değneğini”;فَلَمَّا رَاٰهَا fe lemmâ raâhâ fiili “onu gördüğünde”; تَهْتَزُّ tehtezzü fiili “titreşmekte (iken)”; كَاَنَّهَا جَآنٌّ keennehâ cânnun kelimesi “sanki yılan gibi”; وَلّٰى vellâ fiili “gitmişti, dönmüştü”; مُدْبِرًا müdbiran kelimesi “arkasını dönerek”; وَلَمْ يُعَقِّبْ ve lem yu‘akkıb fiili “ve geri bakmamıştı”; يَا مُوسٰى yâ mûsâ hitabı “ey Musa”; لَا تَخَفْ lâ tehaf emri “sakın korkma”; اِنّ۪ي innî ifadesi “muhakkak ki ben (şuyum)”; لَا يَخَافُ lâ yehâfu fiili “korkmaz”; لَدَيَّ ledeyye tamlaması “benim katımda, benim huzurumda, benim kontrolümde”; الْمُرْسَلُونَ el-murselûne kelimesi “elçiler, resüller, peygamberler”;اِلَّا مَنْ ظَلَمَ illâ men zaleme istisnası “ancak her kim zulmederse o hariç”; ثُمَّ sümme edatı “sonra da”; بَدَّلَ beddele fiili “değiştirmiş olur(sa)”; حُسْنًا husnen kelimesi “güzeli, iyiliği”;بَعْدَ سُوٓءٍ ba‘de sûin ifadesi “kötülükten sonra”;فَاِنّ۪ي fe innî ifadesi “muhakkak ki ben”; غَفُورٌ ğafûrun kelimesi “çok bağışlayan(ım)”; رَح۪يمٌ rahîmun kelimesi ise “çok merhamet eden(im)” demektir.

Burada Hz. Mûsâ’ya yönelik ilâhî bildirimlerden bir bölümü yer almakta, Yüce Allah’ın kendisine verdiği moral gündeme getirilmektedir.

Âyette zikrdilen konuyla ilgili benzer ifadeler Kasas 28/30-31’de de geçmektedir.

1. يَا مُوسٰىٓ اِنَّهُٓ اَنَا۬ اللّٰهُ الْعَز۪يزُ الْحَك۪يمُ “(Ona şöyle söylenmişti): Ey Mûsâ! Ben’im Ben, el-‘azîz (mutlak üstün), el-hakîm (hikmet sahibi) Allah’ım!” Yüce Allah Hz. Mûsâ’ya hitap etmekte, dolayısıyla bir önceki âyette dile getirilen “seslenen”, yani ona vahyeden kudretin de Yüce Allah olduğu ortaya konulmuş olmaktadır. Bu ifadenin benzerleri Tâhâ 20/14 ve Kasas 28/30’da da yer almaktadır.

Rabbimiz burada önceki âyette yer alan “âlemlerin Rabbi” oluşu sıfatına ilave olarak, bu defa el-‘azîz ve el-hakîm sıfatlarını zikretmektedir. الْعَز۪يز el-‘azîz sıfatı Yüce Allah’ın mutlak kudret sahibi, her şeyden üstün ve güçlü oluşunu, الْحَك۪يم el-hakîm ise her işinde ve her hükmünde hikmet sahibi oluşunu ifade etmektedir.

Buna göre vahyin muhatabı olan Hz. Mûsâ, Yüce Allah’ın üç sıfatını kavrama noktasında eğitime tâbî tutulmaktadır. Bir anlamda vahyedebilmek için bu üç sıfata sahip olmak gerektiği, dolayısıyla kendisini bilgilendiren kudretin de Yüce Allah olduğu beyan edilmiş olmaktadır. Zaten innehû ifadesindeki hû zamiri, önceki âyette yer alan nûdiye edilgen fiilinin failinin açılımı durumundadır.

Kıssa Anlatımındaki Bir Metot

Kur’ân’da kıssalar anlatılırken her zaman belli bir sıra takip edilmez. Zaman zaman kesik kesik sunumlar yapılarak okuyucunun dikkatinin çekilmek istediği ibret, ders içerikli noktalar öne çıkartılır. Zaten “kıssa” kelimesi “makaslayarak anlatmak” manasına gelmektedir. İşte Hz. Musa’nın kıssasında Neml suresinde anlatılan kısa bölüm bunun bir örneğidir.

Bu çerçevede Hz. Musa’nın hayat hikayesinde çok daha sonraları gerçekleşecek olan ‘asâ/değnek ve yed-i beydâ’ denen “elin koynuna konulması ve bembeyaz çıkması” olaylar dile getirilmektedir. Kur’ân kıssaları genellikle kronolik bir anlatımı ve bir insanın veya toplumun hayatının bütün kesitlerini içermeyebilir.

Kıssanın başında da belirttiğimiz üzere bir kıssanın belli aşamaları başka bir surede, bazı aşamaları başka surelerde yer alabilir. Burada önemli olan nokta kendisine yer verilen kısmı bağlam içerisinde okumaya ve anlamaya çalışmaktır.

Biz de bu amaçla yeri geldikçe bazı hatırlatmaları yapmakta, arada anlatılmayan bölümlerin nerede bulunabileceğine dair bilgiler sunmaktayız. Bu çerçevede yorumunu yapmakta olduğumuz âyetlerde verilmek istenen mesajla ilgili olarak hatırlatmamız gereken bir nokta vardır. Buna göre bu sûrede zikredilmese de söz konusu olay öncesinde şu bilgilendirmenin yaşandığı Tâhâ 20/11-19’da haber verilmektedir:

“Oraya ulaştığında (tarafımızdan) kendisine şöyle seslenilmişti: ‘Ey Musa! Şüphesiz ki Ben, evet Ben, senin Rabbin’im! Hemen ayakkabılarını çıkar! Çünkü sen, iki kez kutsanmış vadidesin (veya Tuvâ adlı kutsal vadidesin)! Seni (peygamber olarak) Ben seçtim. Şimdi (sana) vahyedilmekte olanı dinle! Şüphesiz ki Benim, yalnızca Ben, Allah’ım. Benden başka hiçbir ilah yoktur. O hâlde Bana kulluk et ve Beni anmak için namaz kıl! O (Son) Saat (kıyamet günü) mutlaka gelecektir. Herkese, peşine koştuğu şeyin karşılığı verilsin diye neredeyse onu (kendimden bile) gizleyeceğim (kıyametin vaktini sen dâhil, hiç kimse bilemez). Ona inanmayıp arzusuna uyan kimseler, sakın seni ona (Son Saat’e, kıyamete inanmak)tan alıkoymasın; sonra mahvolursun! (Bu sözlere ilaveten Yüce Allah), ‘Ey Mûsâ, şu sağ elindeki nedir, bilir misin?’ diye sorunca Mûsâ, ‘O, benim asamdır, ona dayanırım, onunla davarlarıma yaprak silkelerim; benim ona başkaca ihtiyaçlarım da vardır (başka işlerime de yarar)’ cevabını vermişti. Allah, ‘Yere at onu, ey Mûsâ!’ demişti.”

2. وَاَلْقِ عَصَاكَ فَلَمَّا رَاٰهَا تَهْتَزُّ كَاَنَّهَا جَآنٌّ وَلّٰى مُدْبِرًا وَلَمْ يُعَقِّبْ يَا مُوسٰى لَا تَخَفْ اِنّ۪ي لَا يَخَافُ لَدَيَّ الْمُرْسَلُونَۗ “Asanı (yere) bırak! Onu yılan gibi depreşir görünce, arkasına bakmadan geri dönmüştü. Ey Musa! Korkma! Çünkü benim huzurumda elçiler korkmaz.” Yüce Allah Hz. Mûsâ’ya elindeki ‘asâsını/değneğini yere bırakmasını emretmiş olmakta ve sonrasında yaşananlar hakkında bilgi vermektedir.

a)وَاَلْقِ عَصَاكَ “Asânı (değneğini yere) bırak!” Buradaki “değneği yere bırakma” işlemi, A‘râf 7/104-106, Yûnus 10/76-81, Tâhâ 20/17-20, Şu‘arâ’ 26/34-45’te sözü edilen “büyücülerle ilgili” konuşmaların sonunda gerçekleşmiştir. Bu arada yaşananlar hakkında diğer sûrelerde çeşitli bilgilere yer verilmekte, burada konunun sadece kısa bir bölümü gündeme getirilmektedir.

b) فَلَمَّا رَاٰهَا تَهْتَزُّ كَاَنَّهَا جَآنٌّ وَلّٰى مُدْبِرًا وَلَمْ يُعَقِّبْ “Onu yılan gibi depreşir görünce, arkasına bakmadan geri dönmüştü.” Âyetin bu kısmını iki bölüm halinde inceleyeceğiz:

ı. فَلَمَّا رَاٰهَا تَهْتَزُّ كَاَنَّهَا جَآنٌّ “(Mûsâ ‘asâyı atıp) onu yılan gibi depreşir görünce.” Yüce Allah Hz. Musa’ya asâsını yere atmasını emreder etmez o da gereğini yapmıştı. Bu konuda Tâhâ 20/20’de şöyle buyrulmaktadır: “(Mûsâ da) hemen onu yere atmıştı. Bir de ne görsün, ‘asâ yılan olmuş, sürünüyor.” Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette ve Kasas 28/31’de geçen تَهْتَزُّ tehtezzü fiili “titreşmek” manasını vermekte ve değneğin hareket etmekte olduğunu göstermektedir.

Tâhâ 20/20. âyetin sonunda yılanın hareketini ifade eden تَسْعٰى tes‘â fiili de “yürümek, koşmak” değil, yorumunu yapmakta olduğumuz Neml 27/10’da, ayrıca Kasas 28/31’de geçen tehtezzü fiilinin delaletiyle “titreşmek” manasını vermektedir. Zaten bu fiil Hacc 22/5 ve Fussılet 41/39’da ihtezzet kalıbında altından bitki çıkmakta olan toprağın “titreşmesi” manasında zikredilmektedir.

Yere atılan bu asâ/değnek bir anda sürünen bir yılana dönüşmüştü. Tâhâ 20/20’de “yılan” manasında hayyeh kelimesi kullanılmışken, A‘râf 7/107 ve Şu‘arâ 26/32’de sü‘bân-i mübîn “apaçık büyük bir yılan”(6) tamlaması, Neml 27/10 ve Kasas 28/31’de ise كَاَنَّهَا جَآنٌّ keennehâ cânnun yani “sanki orta büyüklükte ve hızla gözden kaybolan yılan”(7) ifadesi kullanılmıştır.

Bu son ifade bir benzetme şeklinde yer aldığı için, ifadeler arasında herhangi bir anlam zıtlığı söz konusu değildir. Dahası konuyla ilgili ifadeleri buradaki كَاَنَّهَا جَآنٌّ keennehâ cânnun yani “sanki orta büyüklükte ve hızla gözden kaybolan yılan” benzetmesi ışığında anlamak gerekmektedir.

Hayyeh kelimesi ile sü‘bân kelimesi birbirine yakın anlam vermekte ve yılanın bir türünü ortaya koymaktadır. Bu arada bu yılanın cânn’a benzetilme nedeni ise hızla gözden kaybolması, cinn gibi görünmez olma özelliğine bağlanabilir. Demek ki Hz. Mûsâ’nın elindeki âsâsı orta büyüklükte ve hızlı hareket edip gözden kaybolan bir yılan gibi hareket etmişti; âyetlerde verilmek istenen mesaj budur.

Bu değneğin mahiyeti hakkında doğrudan söyleyebileceğimiz herhangi bir şey yoktur. Elbette bu olay bir mucizedir; çünkü Hz. Musa’nın karşısındaki büyücüler bunun bir büyü olmadığını anlayıp hemen secdeye kapanmışlardı. Mucizeler sıra dışı ve olağanüstülükler olduğuna göre, bunlara verilen bilgi kadar bakmak ve öylece inanmak gerekir; bizim de bu noktada herhangi bir tereddüdümüz yoktur elbette.

Kur’ân’da “mucize” kelimesi geçmeyip yerinde genellikle “âyet” sözcüğü tercih edildiği için, “âyet” de sahibini gösteren delil, işaret, belirti manaslarını içerdiği için bunun neye işaret ettiğini anlamaya çalışmanın da herhangi bir sakıncası olmasa gerektir. Bu tür çabalar mucizeleri inkar deil, âyet olan bu tür mucizevî ifadeleri anlamaya çalışmaktır. Zaten evrende mucize olmayan hiçbir şey yoktur. İşte bu çerçevede olmak üzere sadece bir fikir vermesi bakımından bir yorumu aktarmakla yetineceğiz:

“Asânın eski haline döndürülmesi”, onda birtakım değişikliklerin yaşandığını göstermektedir. Bu noktada “acaba değnek nasıl olmuştu da canlanmıştı?” sorusu elbette akla gelmektedir. Dalından kesilmesine, kurutulmasına, hatta fırınlanmasına rağmen, bir süre sonra bazı ağaçların içerisinde kurtların oluştuğu herkesin malumudur.

Şimdilerde mahiyetini bilemediğimiz böyle bir ağaç türünün ileri düzeyde bir canlılık oluşturması elbette insanlar için sıra dışı bir olaydır; ancak Yüce Allah için bu ve benzer şeyler sadece O’nun sayısız sünnetüllâh dediğimiz sistemlerinin zaman zaman devreye sokulmasıdır. Olay insanlar için korkutucu ve olağanüstü gibi olsa da, bu durum Allah’ın yasalarındaki değişikliği değil, bir üst veya alt yasasının devreye konulmasını gösterir.(8)

ıı. وَلّٰى مُدْبِرًا وَلَمْ يُعَقِّبْ “Geri bakmadan arkasını dönmüştü (kaçmıştı).” Değneğin titreşmekte olduğunu gören Hz. Mûsâ, bir insan psikolojisi ve refleksi ile korkmuş ve arkasına bakmadan kaçmaya başlamıştı. Yüce Allah sonucun nasıl şekilleneceğini bilemeyen ve bu nedenle arkasına bakmadan kaçan Hz. Mûsâ’ya Kasas 28/31’de “Geri dön ve korkma; sen güvende olanlardansın” emriyle hitap etmiş, Tâhâ 20/21’de ise “Onu eline al ve korkma; biz onu ilk durumuna getireceğiz” buyurarak kendisini rahatlatmıştı.

Bütün bu ifadelerden anlaşılan ortak nokta şudur: Kendilerine gayb bilgisi ulaşmayan peygamberlerin diğer insanlardan bir farkı yoktur; onlar da olaylardan ve sıra dışı şeylerden etkilenirler, korkarlar, kaçabilirler. Ancak peygamberleri görevlendiren ilâhî irade, onları asla ve asla sahipsiz bırakmamış, hem yapılanın ne olduğunu onlara söylemiş, hem de hedefin ne olduğu noktasında kendilerini bilgilendirmiştir.

Vahyin peşinden giden herkes bu büyük gerçeği unutmamalı, Yüce Allah’tan yana olmanın derin huzurunu hissederek, yapacağı her hayırlı işte Yüce Allah’ın kendisini destekleyeceğini bilerek hareket etmelidir. Vahyin prensiplerini hayat tarzı edinenler Yüce Allah’ın desteğini alır ve hiçbir şekilde mahzun ve mükedder olmazlar. Çünkü onlar Yüce Allah ile yaşamanın erdemini yakalamış kişilerdir.

c) يَا مُوسٰى لَا تَخَفْ اِنّ۪ي لَا يَخَافُ لَدَيَّ الْمُرْسَلُونَۗ “Ey Mûsâ! Korkma; benim huzurumda rasüller/elçiler korkmaz.” Yüce Allah bu cümlede Hz. Mûsâ’ya moral vermekte ve kendi korumasında olan peygamberlerin herhangi bir şekilde korkmalarına sebep bulunmadığını beyan etmektedir. Hz. Mûsâ’nın korktuğu şey, elinden bıraktığı ve yılan gibi titremeye başladığını gördüğü değneğiydi.

Tâhâ 20/21 ve Kasas 28/31’de de geçtiği üzere, bu konuda Hz. Mûsâ’nın güvende olduğu kendisine ifade edilmektedir. Böyle bir durumda bile korkuya mahal olmadığı ve ilâhî korumada olan bütün peygamberler gibi onun da bu tür olaylar için dünya şartlarında korkmaması gerektiği beyan edilmiş olmaktadır. Çünkü bu noktada Hz. Mûsâ’nın herhangi bir iradesi yoktu; dolayısıyla korkmasına da bir sebep bulunmamaktaydı.

3. اِلَّا مَنْ ظَلَمَ ثُمَّ بَدَّلَ حُسْنًا بَعْدَ سُوٓءٍ فَاِنّ۪ي غَفُورٌ رَح۪يمٌ “Ancak haksızlık edip sonra da işlediği kötülüğün ardından güzel davranan kişi (bilsin ki) ben ğafûr’um (çok bağışlayıcıyım); rahîm’im (çok merhamet sahibiyim).” Yüce Allah dünya şartlarında korkması gerekenleri “zulüm yapanlar” diye istisna etmektedir. “Bir şeyi yerli yerince yapmak” anlamına gelen adaletin zıddı olan zulm, “bir şeyi yerinden etmek”, “yapılması gerekeni değil, tersini yapmak”, “haksızlık etmek” demektir.

Konu Hz. Musa ile ilgili görülünce onun yaptığı veya işlediği “zulüm” Kasas 28/16’da kendisinin de itiraf ettiği gibi hataen de olsa bir kişinin ölümüne sebebiyet vermesi olabilir. Veya elindeki değneği yere bırakınca yılan gibi titreştiğini gördüğünde arkasına bakmadan oradan kaçmaya başlaması da yapılmaması gereken bir iş olarak yorumlanabilir.

Ayetin sonunda yer alan ثُمَّ بَدَّلَ حُسْنًا بَعْدَ سُوٓءٍ “Sonra da işlediği kötülüğün peşinden iyilik yapan kişi” beyanı gereği her iki olayda da Hz. Musa tevbe etmiş, hatasından dönmüş ve iyilikler yaparak bu noktada düzgün bir duruş sergilemiştir ki zaten bir peygamber duruşu da bunu gerekli kılmaktadır.

Nisâ’ 4/17’de geçtiği üzere, kişi bir defa haksızlık yapmasına rağmen, peşinden hemen tevbe ederse, Yüce Allah onun tevbesini kabul edeceğini müjdelemektedir. Âl-i İmrân 3/135’te de muttakilerin özellikleri sayılırken onların “hiç hata yapmamasından” değil, “bile bile hatada ısrar etmemelerinden” söz edilmektedir. Bu noktada Hz. Âdem’e,(9) Hz. Mûsâ’ya,(10) Hz. Yûnus’a(11) ve Kitâb’a vâris kılınan kullara nispet edilen zulüm(12) de kolaylıkla anlaşılmış olur.

Haksızlık yapanlar bunun hesabını verecekleri için hem dünyada hem de mahşerde korkmalıdırlar. Fakat herhangi bir haksızlık sonrasında onun yerine iyilik yapanlar, bunun yanlış olduğunu fark edip sonrasında iyilik ve güzellik üretenler artık o kötülükten istiğfar edip doğruya yöneldikleri için Yüce Allah onları da bağışlayacağı müjdesini vermektedir. Nitekim Hûd 11/114’te “iyiliklerin kötülükleri gidereceği”, Furkân 25/70’te ise “kötülüklerin sonrasında iyilik yapanlar için Yüce Allah’ın bağışlayıcılığı ve merhameti” hatırlatılmaktadır.

Konuyla ilgili bütün bu ayetlerde verilmek istenen mesajın aynı olduğu ve zulümden sonra gerçek bir yönelişin karşılıksız bırakılmayacağı görülmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki muhatap her ne kadar Hz. Mûsâ olsa da, mesajı sadece onunla sınırlı görmemek ve bu kapsama her bir muhatabın girdiğini unutmamak gerekmektedir.

ıı. Risâletin İkinci Delili: Yed-i Beydâ’

وَاَدْخِلْ يَدَكَ ف۪ي جَيْبِكَ تَخْرُجْ بَيْضَآءَ مِنْ غَيْرِ سُوٓءٍ ف۪ي تِسْعِ اٰيَاتٍ اِلٰى فِرْعَوْنَ وَقَوْمِه۪ اِنَّهُمْ كَانُوا قَوْمًا فَاسِق۪ينَ “Elini koynuna sok ki kusursuz bembeyaz çıksın! (Sen de) dokuz delil (mucize) ile Firavun’a ve kavmine (git)! Çünkü onlar, yoldan çıkmış bir topluluk oldular.”

Âyetteki وَاَدْخِلْ ve edhıl emri “ve sok, koy, yerleştir”; يَدَكَ yedeke tamlaması “senin elini”; ف۪ي جَيْبِكَ fî ceybike kelimesi “senin göğsüne, senin yakanın içine”; تَخْرُجْ tahruc fiili “çıkar, çıkacaktır”; بَيْضَآءَ beydâe kelimesi “beyaz olarak”;مِنْ غَيْرِ سُوٓءٍ min ğayri sûin tamlaması “lekesiz, kötülüksüz, kötü şeylerden arınmış olarak”; ف۪ي تِسْعِ اٰيَاتٍ fî tis‘ı âyâtin tamlaması “dokuz delil ile, ayet ile birlikte”;اِلٰى فِرْعَوْنَ ilâ fir‘avne kelimesi “Firavun’a”; وَقَوْمِه ve kavmihî tamlaması “ve onun kavmine”; اِنَّهُمْ innehum ifadesi “muhakkak ki onlar”; كَانُوا kânû fiili “(şöyle) oldular, (şöyle) idiler”; قَوْمًا kavmen kelimesi “(şöyle) bir topluluk”; فَاسِق۪ينَ fâsıkîne sözcüğü ise “yoldan çıkanlar” demektir.

Burada Yüce Allah’ın Hz. Mûsâ’ya yönelik bir başka emri ve verdiği risalet görevine dair ikinci delili gündeme getirilmektedir.

1. وَاَدْخِلْ يَدَكَ ف۪ي جَيْبِكَ تَخْرُجْ بَيْضَآءَ مِنْ غَيْرِ سُوٓءٍ “Elini koynuna sok ki kusursuz bembeyaz çıksın!” Yed-i Beydâ’ “Beyaz el” diye bilinen bu delil Hz. Musa’nın elinden görülen bir başka mucizedir. Bu konu hakkında Tâhâ 20/22’de geniş bilgiler vermeye çalışmıştık. Yüce Allah orada meâlen şöyle buyurmaktadır: “Bir de elini koltuğunun altına koy ki, bir başka mucize olarak elin kusursuz ve lekesiz beyazlıkta çıksın.”

Bu âyetlerde Yüce Allah Hz. Mûsâ’ya hitap etmekte ve elini koynuna sokmasını emretmektedir. Bunun sonucunda diğer bir sıra dışı olay olarak, elin herhangi bir ayıp, kusur ve eksiklik olmadan bembeyaz bir şekilde çıkacağı ifade edilmektedir.

a) وَاَدْخِلْ يَدَكَ ف۪ي جَيْبِكَ “Elini koynuna sok!” Tâhâ 20/22’de de ifade ettiğimiz üzere, “Elin koyna konulması”ndan maksat, mecaz olarak Hz. Mûsâ’nın daha önce kirlenen elinin tevbeye konu edinilmesi olabilir.(13) Nitekim hem hataen de olsa adam öldürmesinin peşinden yaptığı tevbe, hem de yorumunu yapmakta olduğumuz Neml 27/11’de dile getirilen zulümden sonra iyilikler üretmesi Hz. Mûsâ’nın tevbesinin bir göstergesidir. İşte bu tevbe olayından sonra, Yüce Allah ona elini koynuna sokmasını emretmekte, ardından bembeyaz çıkacağını beyan ederek de tevbesini kabul buyuracağı mesajını vermiş olmaktadır.

Burada اَدْخِلْ edhıl emri ile جَيْبِ ceyb kelimesi kullanılmışken Tâhâ 20/22’de udmum ve cenâh; Kasas 28/32’de ise üslük ve ceyb kelimeleri tercih edilmiştir. Üç sûredeki kullanım da, “elin koyna sokulması” manasına gelmektedir. Bu eylem fiziksel anlamda gerçekleşmiş olsa da, verdiği mesaj mecaz olmalı ve Hz. Mûsâ’nın tevbesinin kabul edildiğini göstermektedir. Nitekim devam eden cümle de bunun bir delilidir.

b) تَخْرُجْ بَيْضَآءَ مِنْ غَيْرِ سُوٓءٍ “Kusursuz bembeyaz çıksın!” Âyette zikredilen Hz. Mûsâ’nın تَخْرُجْ بَيْضَآءَ “(Elinin) bembeyaz olarak çıkması” ifadesiyle ilgili olarak da A‘râf 7/108 ve Şu‘arâ’ 26/33’te “elin çıkması”ndan değil, neze‘a yedehû “Elini de (koynundan) çıkarmıştı” cümlesi tercih edilmekte ve “Hz. Mûsâ’nın elini kendisinin çıkartması”ndan söz edilmektedir.

ı. Konuyla ilgili âyetlerde geçen تَخْرُجْ بَيْضَآءَ مِنْ غَيْرِ سُوٓءٍ “Elin kusursuz çıkması” ifadesi, Tevrât’ta söylendiği üzere bir sedef hastalığı sonucu olmadan, her türlü kusurdan arınmış olarak çıkması manasına alınmaktadır. Oysa bu, maddi anlamda bir beyazlıktan ziyade, manevi olarak arınmış olmayı ifade etse gerektir. غَيْرِ سُوٓءٍ ğayr-ı sû’in tamlaması “kötülükten arınmışlığı, var olan bir kabahatin silinmesini ve artık o kötülükten hiçbir iz taşımamayı” ortaya koymaktadır. Konuyla ilgili âyetlerde Hz. Mûsâ’nın elinden çıkan ölümlü bir kazadan dolayı yaptığı tevbenin kabulüne dair bir göndermenin bulunduğu anlaşılmaktadır.

ıı. “Elin kusursuz ve lekesiz olarak bembeyaz çıkması” tevbenin etkinliğinin bir göstergesidir. “Ey müminler, hepiniz Allah’a tevbe edin ki kurtuluşa eresiniz”;(14) “Ey iman edenler, nasûh tevbesi ile tevbe edin ki Allah da sizin kabahatlerinizi affetsin ve altlarından ırmaklar akan cennetlerine koysun.”(15) İşte bu ve benzer âyetlerde verilmek istenen mesaj budur.

ııı. Kişi samimi tevbe edince ve bu tevbe de kabul edilirse kişi daha önce o günahı hiç işlememiş gibi bir konuma gelebilir; Hz. Peygamber’in bu konudaki müjdeleri son derece nettir:

- “Günahtan samimi olarak tevbe eden kişi hiç günahı olmayan kişi gibidir.”(16)

- “Bütün Âdemoğulları günahkârdır; günahkârların en hayırlıları ise tevbe edenlerdir.”(17)

- “Eğer siz günah işlemeseydiniz, Allah sizi helak eder ve yerinize, günah işleyip, peşinden tevbe eden kullar yaratırdı.”(18)

Peygamber bile olsa kişinin herhangi bir kabahati ve günahı varsa ondan samimi bir şekilde tevbe etmesi gerekmektedir. Tevbe insanı insan yapan en önemli değerlerden birisidir. Ne kadar büyük ve ağır bir günah işlenmiş olursa olsun, hiçbir günah Yüce Allah’ın rahmet ve mağfiretinden daha büyük olamaz. Bunun için önemli olan husus, zamanı geçmeden günahlardan istiğfarda bulunup tevbe etmeyi başarmaktır. Samimiyetle yapılan tevbelerin sonucunda Yüce Allah o yönelişleri kabul edeceğini pek çok âyette beyan etmektedir.(19)

2. ف۪ي تِسْعِ اٰيَاتٍ اِلٰى فِرْعَوْنَ وَقَوْمِه۪ اِنَّهُمْ كَانُوا قَوْمًا فَاسِق۪ينَ “(Sen de) dokuz delil (mucize) ile Firavun’a ve kavmine (git)! Çünkü onlar, yoldan çıkmış bir topluluk oldular.” Âyetin bu kısmı Hz. Mûsâ’ya verilen ve peygamberliğinin bir delili olan yed-i beydâ’ yani “kusursuz ve piru pâk beyaz el”in azgınlaşmış Firavun’a ve kavmine yönelik peygamberlik delilleri arasında bulunduğunu göstermektedir.

Yüce Allah Hz. Mûsâ’ya dokuz tane “delil, mucize” yani “risaletinin temel öğretileri”ni verdiğini beyan etmektedir. Konuyla ilgili olarak hem bu ayette hem de İsrâ 17/101’de geçen تِسْع tis‘a “dokuz” kelimesi rakamsal anlam ifade edebileceği gibi “pek çok, oldukça fazla” gibi çokluk manası da verebilir.

a) Hz. Musa’ya verildiği belirtilen “apaçık dokuz ayet, dokuz delil”den maksadı Hz. Mûsâ’nın kavmine yönlendirdiği “tevhid ilkeleri, çeşitli emirler, yasaklar ve ahlâkî ilkeler” şeklinde “dokuz” başlıkta şu şekilde sıralayabiliriz:

Tâhâ 20/44: “Ona yumuşak söz söyleyin; umulur ki (gerçeği) hatırlar veya saygı duyar!”

Tâhâ 20/46: “(Allah ise şöyle) demişti: “Korkmayın, elbette ben sizinle beraberim, duyuyor ve görüyorum.”

Tâhâ 20/47: “Ona (Firavun’a) gidin ve deyin ki: Şüphesiz ki biz Rabbinin elçileriyiz. İsrailoğulları’nı bizimle gönder; onlara eziyet etme! Elbette biz sana Rabbinden bir delil ile geldik. Selam (esenlik), rehbere (vahye) uyanlara olacaktır.”

Tâhâ 20/48: “Azabın, (gerçeği) yalanlayıp yüz çevirenlere (uygulanacağı) elbette bize vahyolunmuştur.”

Tâhâ 20/50: “(Musa da) ‘Bizim Rabbimiz her şeye yaratılışını veren sonra da (yaratılışa uygun) yol gösterendir.’ demişti.”

Tâhâ 20/52: “(Musa) şöyle demişti: Onlar hakkındaki bilgi Rabbimin katında bir kitaptadır. Rabbim şaşırmaz ve unutmaz.”

Tâhâ 20/53: “(Allah) yeri sizin için beşik yapan, onda sizin için yollar açan ve gökten de su indirendir. O (su) saye(sin)de çeşitli bitkilerden de çiftler çıkarmıştık.”

Tâhâ 20/54: “Yiyin; hayvanlarınızı otlatın! Şüphesiz ki bunda (kötülüklerden) engelleyen akıl sahipleri için deliller vardır.”

Tâhâ 20/55: “Sizi topraktan yarattık; sizi yine oraya döndüreceğiz ve bir kez daha sizi oradan çıkaracağız.”

Bu konuda sözü edilebilecek “dokuz” delille ilgili olarak Şu‘arâ 26/16-33 ve Neml 27/10-12’de şu bilgiler zikredilmektedir:

Şu‘arâ 26/16-17: “Firavun’a gidin ve deyin ki: Şüphesiz ki biz, İsrailoğulları’nı bizimle göndermen için âlemlerin Rabbi’nin elçi(leri)yiz.”

Şu‘arâ 26/24: “(Musa) ‘Kesin inananlar olursanız, (bilin ki) O, göklerin, yerin ve ikisi arasında bulunan her şeyin Rabbidir.’ demişti.”

Şu‘arâ 26/26: “(Musa) ‘O, sizin de Rabbinizdir; önceki atalarınızın da Rabbidir.’ demişti.”

Şu‘arâ 26/28: “(Musa) ‘Aklınızı kullanırsanız (anlarsınız ki Allah), doğunun, batının ve ikisi arasında bulunanların da Rabbidir.’ demişti.”

Şu‘arâ 26/32: “(Musa) asasını atmıştı. Bir de ne görsünler, o (asa) apaçık bir yılan (olmuş)!”

Şu‘arâ 26/33: “Elini de (koynundan) çıkarmıştı. Bir de ne görsünler, o (eli) bakanlara bembeyaz (görünmüştü).”

Neml 27/10: “Asanı (yere) bırak! Onu yılan gibi depreşir görünce, arkasına bakmadan geri dönmüştü. (Ona şöyle söylenmişti): Ey Musa! Korkma! Çünkü benim huzurumda elçiler korkmaz.”

Neml 27/11: “Ancak haksızlık edip sonra da işlediği kötülüğün ardından güzel davranan kişi (bilsin ki) ben ğafûr’um (çok bağışlayıcıyım); rahîm’im (çok merhamet sahibiyim).”

Neml 27/12: “Elini koynuna sok ki kusursuz bembeyaz çıksın! (Sen de) dokuz delil (mucize) ile Firavun’a ve kavmine (git)! Çünkü onlar, yoldan çıkmış bir topluluk oldular.”

Konuyla ilgili olarak bir rivayette kendisine soru soran Yahudilere Hz. Peygamber’in şunları ifade ettiği nakledilmektedir: “Şirk koşmamak, haksız yere cana kıymamak, hırsızlık yapmamak, zina etmemek, faiz yememek, büyü yapmamak, namuslu bir kadına iftira atmamak, savaştan kaçmamak, özellikle Cumartesi yasağını çiğnememek.”(20) Bu cevabı alan Yahudiler “Eğer kavmimizin bizi öldürmesinden korkmasaydık sana tâbi olurduk” demişlerdi.

b) Hz. Musa’ya verildiği bildirilen “dokuz delil”den maksat eğer “mucizeler” veya delil/ibret anlamında “cezalandırmalar” ise o zaman da şu bilgiler söz konusu olabilir:

Ayette geçen تِسْعَ اٰيَاتٍ tis‘a âyâtin “dokuz ayet” ifadesinden maksat bilinen manada “dokuz” rakamı ile de anlaşılabilir; “çokluk” anlamının kast edildiği de düşünülebilir. Bu durumda “dokuz delil”in Hz. Mûsâ’ya verilen çeşitli “mucizeler” ile “İsrailoğullarına uygulanan çeşitli cezalar” olduğunu söylemeliyiz. Sözü edilen “ayetlerin yani delillerin” bir kısmı A‘râf 7/133’te zikredildiği gibi şu şekilde sayılmaktadır: “Bunun üzerine biz de ayrı ayrı deliller olarak üzerlerine tufan, çekirgeler, haşereler, kurbağalar ve kan göndermiştik. Yine de büyüklük taslamaya devam etmişlerdi; zaten suçlu bir kavim idiler.”

Diğerleriyle birlikte bu delilleri şu şekilde sayabiliriz: Bunlar “‘asâ “değnek”,(21) yed-i beydâ’ “beyaz el”,(22) “denizin yarılması”,(23) “kendisinden on iki su fışkıran kaya”,(24) “tufan”,(25) “çekirge sürüsü”,(26) “haşarat/kımıl (yaban sineği)”,(27) “kurbağa istilası”,(28) “suyun kana dönüşmesi”(29) ve “dağın onların üzerine kaldırılması”dır.(30) Bu sayılanlara “kuraklık ve ürün kıtlığı”,(31) “dilinin dönmemesi ve sonrasında açılması”(32) da ilave edilebilir.

Âyeti her iki şekilde de yorumlamak mümkündür. Hatta Râzî bu çerçevede sayılabilecek delillerin 16 tane olduğunu, âyetteki “dokuz” rakamının Hz. Musa’ya daha fazla mucizenin verilmiş olmasına engel olmadığını beyan etmiştir.(33)

İşte bu dokuz delilin arasında Neml sûresinde iki tanesi zikredilmekte, bunlardan ilki ‘asâ “çevik bir yılan gibi hareket eden değnek”, diğeri ise yed-i beydâ’ “kusursuz ve günahsız bir şekilde çıkan beyaz el” olarak belirlenmektedir. Maksat, azgınlaşıp yoldan çıkan Firavun’a ve kavmine tebliğde bulunmak ve onların da hakikati kabul etmesine yardımcı olacak delillerle buluşmalarını sağlamaktır.

ııı. Firavun ve Adamlarının İnkârı

فَلَمَّا جَآءَتْهُمْ اٰيَاتُنَا مُبْصِرَةً قَالُوا هٰذَا سِحْرٌ مُب۪ينٌ وَجَحَدُوا بِهَا وَاسْتَيْقَنَتْهَآ اَنْفُسُهُمْ ظُلْمًا وَعُلُوًّا فَانْظُرْ كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الْمُفْسِد۪ينَ “Gerçeği ortaya koyucu delillerimiz kendilerine gelince ‘Bu, apaçık bir büyüdür!’ demişlerdi. Kendileri bu delillere kesin olarak (kalben) inandıkları hâlde, haksızlık ve kibirleri nedeniyle onları (bile bile) inkâr etmişlerdi. Bozguncuların sonunun nasıl olduğuna bir bak!”

Buradaki فَلَمَّا جَآءَتْهُمْ fe lemmâ câethum fiili “onlara geldiği zaman”; اٰيَاتُنَا âyâtünâ tamlaması “bizim âyetlerimiz, delillerimiz”; مُبْصِرَةً mubsıraten kelimesi “ayan beyan, açıklayıcı, aydınlatıcı olarak”; قَالُوا kâlû fiili “demişlerdi ki”; هٰذَا hâzâ kelimesi “işte bu”; سِحْرٌ مُب۪ينٌ sıhrun mübînun tamlaması “apaçık bir büyü(dür)”;وَجَحَدُوا ve cehadû fiili “ve bile bile inkâr etmişlerdi”; بِهَا bihâ ifadesi “onları”; وَاسْتَيْقَنَتْهَا ve’steykanethâ fiili “ve onlar hakkında kesin olarak inanmışlardı”; اَنْفُسُهُمْ enfüsühüm tamlaması “onların nefisleri, kendileri, kalpleri”; ظُلْمًا zulmen kelimesi “zulüm ve haksızlık ederek (inkar etmişlerdi)”; وَعُلُوًّا ve ‘ulüvven sözcüğü “ve kibirle, büyüklenmek suretiyle”;فَانْظُرْ fenzur emri “bak, ibret al, gör”; كَيْفَ keyfe sorusu “nasıl”; كَانَ kâne fiili “olmuştu, idi”; عَاقِبَةُ ‘âkıbetü kelimesi “akıbeti, sonucu”;الْمُفْسِد۪ينَ el-müfsidîne kelimesi ise “bozgunluk yapanlar(ın)” demektir.

Burada Firavun ve kavminin ilâhî öğretilere karşı olumsuz tutumları gündeme getirilmektedir.

1. فَلَمَّا جَآءَتْهُمْ اٰيَاتُنَا مُبْصِرَةً قَالُوا هٰذَا سِحْرٌ مُب۪ينٌ “Gerçeği ortaya koyucu delillerimiz kendilerine gelince ‘Bu, apaçık bir büyüdür!’ demişlerdi.” Hz. Mûsâ, peygamberliğinin birer delili olarak Firavun ve adamlarına dokuz delille gelmesine rağmen, onlar olumlu bir tepki vermemiş, aksine sunulan her türlü bilgiyi ve delili “büyü” diyerek reddetmişlerdi.

İsrâ’ 17/12 ve 59’da da geçen مُبْصِرَة mubsıraten kelimesi âyât sözcüğünü nitelendirmekte ve “ayan beyan, açıklayıcı, aydınlatıcı, onunla bakanın hakikati göreceği delil”(34) manalarına gelmektedir. Peygamber öğretileri kapalı, gizemli, şifreli bir özellik arz etmemekte, hakikati bütün çıplaklığıyla ortaya serecek açık, net ve faydalı birer prensip olarak muhataplarına tebliğ edilmektelerdi.

Nitekim Yûnus 10/76’da, Hz. Mûsâ’nın tebliğ ettiği ilkeleri reddeden Firavun ve adamlarının tutumunu ortaya koymak üzere, yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki اٰيَاتُنَا مُبْصِرَةً “Gerçeği ortaya koyan âyetlerimiz” ifadesi yerine, bu defa el-hakk kelimesi kullanılmakta, maksat peygamber öğretilerinin gerçeği bütün açıkığıyla ortaya koyucu niteliğine dikkat çekmektir.

Firavun ve kavmi âyetlerin apaçıklığını görmemek bir tarafa, aydınlatıcı hakikatler için “apaçık büyü” suçlamasını yaparak nasıl bir şartlanmışlık içerisinde bulunduklarını göstermiş oldular. “Apaçık gerçeğe”, doğrudan doğruya ve suçlayarak “apaçık büyü” demenin başka bir izahı olamaz.

Onlar Hz. Mûsâ ve kardeşi Hz. Hârûn için de büyücü demişler,(35) özellikle Hz. Mûsâ’nın en bilgili büyücü olduğu suçlamasında bulunmuşlardı.(36) Bunun bir sonucu olarak, yaptıkları değerlendirmeleriyle diğer insanların da vahye karşı mesafeli olmalarını sağlamayı ve vahyin merak uyandırabilecek herhangi bir sıra dışılığının bulunmadığını ortaya koymayı amaçlamaktalardı.

2. وَجَحَدُوا بِهَا وَاسْتَيْقَنَتْهَآ اَنْفُسُهُمْ ظُلْمًا وَعُلُوًّا فَانْظُرْ كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الْمُفْسِد۪ينَ “Kendileri bu delillere kesin olarak (kalben) inandıkları hâlde, haksızlık ve kibirleri nedeniyle onları (bile bile) inkâr etmişlerdi. Bozguncuların sonunun nasıl olduğuna bir bak!” Firavun ve adamları vahye karşı bu düşmanca tutumu sergilemiş olsalar da, Yüce Allah onların içten içe hakikati fark ettiklerini ve sırf zulüm ve kibirleri nedeniyle inkâr ettiklerini haber vermektedir.

a) وَجَحَدُوا بِهَا وَاسْتَيْقَنَتْهَآ اَنْفُسُهُمْ ظُلْمًا وَعُلُوًّا “Kendileri bu delillere kesin olarak (kalben) inandıkları hâlde, haksızlık ve kibirleri nedeniyle onları (bile bile) inkâr etmişlerdi.” Bu âyetin ilk cümlesinde geçen جَحَدُوا cehadû fiilinin “gerçeği bile bile inkâr etmek” manasına gelmektedir.(37) Çünkü devam eden cümlede وَاسْتَيْقَنَتْهَآ اَنْفُسُهُمْ “nefislerinin ikna olduğu” beyan edilmektedir. Bu durumda Firavun ve adamlarının kendilerine sunulan dokuz delile karşı münafıklık yaptıklarını, kalben inanmalarına rağmen sırf haksızlık ve kibir nedeniyle inkârcılık yaptıkları anlaşılmaktadır.

Kur’ân’da 12 kez geçen ve “inkâr etmek” manasında zikredilen يَجْحَدُونَ yechadûne/yechadü fiilleri(38) “bir şeyin doğru olduğunu bilmesine rağmen onu inkâr etmek” demektir; zira Mekkeli müşriklerin Hz. Peygamber’e ve vahye karşı tutumu tam da bu kelimeyle karşılanabilir.(39) Bu kelimenin söz konusu anlamda kullanıldığının en önemli ve aynı zamanda Kur’ân’dan delili yorumunu yapmakta olduğumuz Neml 27/14’teki işte bu ifadedir.

“Bir şeyi yerinden etmek” anlamına gelen zulm, kalben inanılmasına ve bunu ilan etmek gerekmesine rağmen gerekeni yapmamak, hakikatin zıddını söylemek noktasında bir haksızlığı ifade etmektedir. Gerçeği söylemek adalet, onu gizlemek ise zulümdür. Lokmân 31/13’te ifade edildiğine göre “şirk büyük bir zulümdür.” Bu durumda âyetteki zulmün şirk olduğunu da söyleyebiliriz.

Firavun ve yandaşlarının kibri ise Firavun’un kendisini ilah olarak tanıtması ve kavmi için başka ilah tanımaması(40) nedenine bağlanabilir. İlahlık iddiasında bulunan kişi, kendisinin ilah olmadığını en iyi kendisi bilir. İşte tam da bu gerçeğe uygun olarak, Firavun ve adamları Hz. Mûsâ’nın tebliğ ettiği değerlerin bir beşer sözü olamayacağını gayet iyi biliyorlardı. Bu nedenle, hem bir haksızlığa hem de kibre dalmışlığa uygun olarak, hakikati bile bile inkâr etmişler, korkunç akıbetin yolunu kendileri açmışlardı.

b) فَانْظُرْ كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الْمُفْسِد۪ينَ “Bozguncuların sonunun nasıl olduğuna bir bak!” Tercihini inkârdan yana belirleyenler bir anlamda hakikati bozanlardır; hakikate karşı bozgunculuk yapanlardır. Firavun ve kavminin bu bozgunculukları kendilerinin de boğulmasıyla sonuçlanmış, geride kalan milletlere bir ibret vesikası olarak anılmaları sağlanmıştır. Onların inkârcılıkları ve yaşadıkları akıbet, benzer inkârcılar için bir ders olmalı, aynı hataları yapanlar aynı sonuçlarla karşılaşacaklarını bilmelidirler.

Âyetteki انْظُرْ unzur emri “bak”, “düşün”, “ibret al” gibi anlamlarla bütün insanlığa yönelik mesaj içermektedir. Kur’ân’da bu anlamda eski kavimlerden helak edilenlerin yurtlarında gezilip dolaşılması ve onların hallerinden ibretler alınması anlamında pek çok âyette emirler vardır.(41)

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., II, 407; Taberî, age., XVI, 142.
• 2 - Semerkandî, age., II, 599-600; Taberî, age., XIX, 134- 135; Zemahşerî, age., III, 338.
• 3 - Bakara 2/32, 116; Âl-i İmrân 3/191; Nisâ’ 4/171; Mâide 5/116; En‘âm 6/100; A‘râf 7/143; Tevbe 9/31; Yûnus 10/10, 18, 68; Yûsuf 12/108; Nahl 16/1, 57; İsrâ’ 17/1, 43, 93, 108; Meryem 19/35; Enbiyâ’ 21/22, 26, 87; Mü’minûn 23/91; Nûr 24/16; Furkân 25/18; Neml 27/8; Kasas 28/68; Rûm 30/17, 40; Sebe’ 34/41; Yâsîn 36/36, 83; Sâffât 37/159, 180; Zümer 39/4, 67; Zuhruf 43/13, 82; Tûr 52/43; Haşr 59/23; Kalem 68/29. 4 - Bu tercüme için bk. İslâmoğlu, age., s. 1158. 5 - Mustafa Öztürk, age., s. 792.
  • Bakara 2/32 Bakara 2/116 Âl-i İmrân 3/191 Nisâ 4/171 Mâide 5/116 En‘âm 6/100 A‘râf 7/143 Tevbe 9/31 Yûnus 10/10 Yûnus 10/18 Yûnus 10/68 Yûsuf 12/108 Nahl 16/1 Nahl 16/57 İsrâ 17/1 İsrâ 17/43 İsrâ 17/93 İsrâ 17/108 Meryem 19/35 Enbiyâ 21/22 Enbiyâ 21/26 Enbiyâ 21/87 Mü'minûn 23/91 Nûr 24/16 Furkân 25/18 Neml 27/8 Kasas 28/68 Rûm 30/17 Rûm 30/40 Sebe' 34/41 Yâsîn 36/36 Yâsîn 36/83 Sâffât 37/159 Sâffât 37/180 Zümer 39/4 Zümer 39/67 Zuhruf 43/13 Zuhruf 43/82 Tûr 52/43 Haşr 59/23 Kalem 68/29
• 6 - Ferrâ, age., I, 387. 7 - Ferrâ, age., II, 287.
• 8 - İslâmoğlu, age., s. 598’de 7. not.
• 9 - A‘râf 7/23. 10 - Kasas 28/16. 11 - Enbiyâ’ 21/87. 12 - Fâtır 35/32.
  • A‘râf 7/23 Kasas 28/16 Enbiyâ 21/87 Fâtır 35/32
• 13 - Kasas 28/15-16.
  • Kasas 28/16
• 14 - Nûr 24/31. 15 - Tahrîm 66/8. 16 - İbn Mâce, Zühd, 30.  17 - İbn Mâce, Zühd, 30.  18 - Müslim, Tevbe, 9, 10, 11.
  • Nûr 24/31 Tahrîm 66/8
• 19 - Bakara 2/37, 160; Furkân 25/71; Neml 27/12; Kasas 28/16.
  • Bakara 2/37 Bakara 2/160 Furkân 25/71 Neml 27/12 Kasas 28/16
• 20 - Râzî, age., XXI, 64. Benzer rivayetler için ayrıca bk. Semerkandî, age., II, 348; Taberî, age., XV, 172-173; Zemahşerî, age., II, 670.
• 21 - Tâhâ 20/18. 22 - Tâhâ 20/22. 23 - Şu‘arâ’ 26/63. 24 - Bakara 2/60; A‘râf 7/160. 25 - A‘râf 7/133. 26 - A‘râf 7/133. 27 - A‘râf 7/133. 28 - A‘râf 7/133. 29 - A‘râf 7/133. 30 - Bakara 2/63; Nisâ’ 4/154. 31 - A‘râf 7/130. 32 - Tâhâ 20/27; Şu‘arâ’ 26/13. 33 - Râzî, age., XXI, 64.
  • Tâhâ 20/18 Tâhâ 20/22 Şu‘arâ 26/63 Bakara 2/60 A‘râf 7/160 A‘râf 7/133 A‘râf 7/133 A‘râf 7/133 A‘râf 7/133 A‘râf 7/133 Bakara 2/63 Nisâ 4/154 A‘râf 7/130 Tâhâ 20/27 Şu‘arâ 26/13
• 34 - Semerkandî, age., II, 601; Taberî, age., XIX, 139; Zemahşerî, age., III, 340.
• 35 - Tâhâ 20/63. 36 - A‘râf 7/109; Tâhâ 20/71; Şu‘arâ’ 26/34.
  • Tâhâ 20/63 A‘râf 7/109 Tâhâ 20/71 Şu‘arâ 26/34
• 37 - Semerkandî, age., I, 444.
• 38 - En‘âm 6/33; A‘râf 7/51; Hûd 11/59; Nahl 16/71; Neml 27/14; ‘Ankebût 29/47, 49; Lokmân 31/32; Mü’min 40/63; Fussılet 41/15, 28; Ahkâf 46/26. 39 - Semerkandî, age., I, 444.
  • En‘âm 6/33 A‘râf 7/51 Hûd 11/59 Nahl 16/71 Neml 27/14 ‘Ankebût 29/47 ‘Ankebût 29/49 Lokmân 31/32 Mü'min 40/63 Fussilet 41/15 Fussilet 41/28 Ahkâf 46/26
• 40 - Kasas 28/38; Nâzi‘ât 79/24.
  • Kasas 28/38 Nâzi‘ât 79/24
• 41 - Âl-i ‘Imrân 3/137; En‘âm 6/11; A‘râf 7/84, 86, 103; Yûnus 10/39, 73; Nahl 16/36; Neml 27/14, 51, 69; Kasas 28/40; Rûm 30/42; Sâffât 37/72; Zuhruf 43/25.
  • Âl-i İmrân 3/137 En‘âm 6/11 A‘râf 7/84 A‘râf 7/86 A‘râf 7/103 Yûnus 10/39 Yûnus 10/73 Nahl 16/36 Neml 27/14 Neml 27/51 Neml 27/69 Kasas 28/40 Rûm 30/42 Sâffât 37/72 Zuhruf 43/25