Mü'minûn Suresi

Mekke’de risâletin 12. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 118 âyetten oluşan, adını ilk âyetindeki “müminler” anlamına gelen الْمُؤْمِنُون el-mü’minûn kelimesinden alan Mü’minûn sûresi, inişe göre 80, resmî sıralamada ise 23. sûredir.

Mü’minûn sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Hacc sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûre de “insanın yaratılışı” (Hacc 5; Mü’minûn 12-15); “mahşerdeki diriltiliş” (Hacc 5-6; Mü’minûn 16); “kâinat kitabından başlıklar” (Hacc 63-65; Mü’minûn 17-20); “Son Saat’in gerçekliği” (Hacc 1-2; Mü’minûn 101); “çeşitli peygamberlerin kıssaları” (Hacc 42-45; Mü’minûn 23-50); “zamanın görece oluşu” (Hacc 47; Mü’minûn 113-114); “birtakım ilahi emirler” (Hacc 77; Mü’minûn 1-11) gibi konularda ortak mesajlara sahiptir.

Mü’minûn sûresi, müminlerin çeşitli özellikleri, onların Firdevs cennetine vâris olacakları, insanın yaratılışı, kâinat kitabından başlıklar bağlamında göklerin üzerinde yedi yol oluşu, yağmurun yağdırılması, hayvanların yaratılışındaki çeşitli ibretler ele alınmaktadır.

23. âyetten itibaren, sırasıyla Hz. Nûh’un, Hz. Hûd’un, Hz. Mûsâ ve Hz. Hârûn’un, ayrıca özet de olsa Hz. Meryem ve Hz. İsa’nın kıssası, Yüce Allah’a karşı derin saygı duyanların çeşitli özellikleri, inkârcıların çeşitli nankörlükleri, Yüce Allah’ın eşsiz ve erişilmez kudretine dair bildirimler, mahşerdeki diriltilmeye dair öğretiler yer almaktadır.

83. âyetten itibaren, inkârcıların Allah inancı noktasındaki üç soruya cevap bağlamında çarpık algıları, Yüce Allah’ın hiçbir şekilde çocuk edinmediği, şeytanın insana karşı vesvese vericiliği ele alınmakta, inkârcıların ölümleri sonrasında dünyaya geri döndürülme istekleri, onlara verilecek olan olumsuz cevap, mahşerdeki terazilerde sevap tartısının hafif gelmesi sonrası cehennemdeki korkunç akıbet gündeme getirilmektedir.

105. âyetten itibaren, nankörlerin mahşerdeki sorgulanmaları, onların dile getireceği çeşitli pişmanlıklar, kendilerine verilecek sert karşılıklar, dünya hayatlarında müminlere karşı takındıkları alacılıklarının kendilerine hatırlatılması, dünyada kalış sürelerinin sorulması üzerine “bir gün veya yarım gün” kaldıklarını söylemeleri beyan edilmektedir.

115. âyetten itibaren ise, insanların dünyada boşuna yaratılmadığı beyanı, Yüce Allah’ın mutlak hükümran oluşu, şirk içerikli kabullerin mahşerde perişan akıbetleri, kafirlerin kurtuluşa eremeyecekleri, nihayet mağfiret ve rahmet duası dile getirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 42-56. âyetlerinde bu iki peygamberden sonra da peyderpey peygamberler gönderdiğini, onların da yalanlandığını, kavimlerinin peygamberlerle alay ettiklerini, Hz. Meryem ve Hz. İsâ’nın mucize yaratılışlarını, ümmetlerin tefrikaya düşüş nedenlerini dile getirmektedir.

a) Peygamberlik Kurumuna Karşı Tepkiler

Yüce Allah, sûrenin 42-44. âyetlerinde peygamberlik sisteminin işleyişi bağlamında Hz. Nûh ve Hz. Hûd’dan sonra başka nesiller yarattığını, hiçbir ümmetin hiçbir şekilde ecelinin önüne geçemeyeceğini ve onu geciktiremeyeceğini beyan ettikten sonra, peyderpey peygamberler gönderdiğini, her toplumun kendilerine gelen peygamberi yalanladığını, sonrasında kendilerini helak ederek birbiri ardına taktığını ve onları efsaneye dönüştürdüğünü beyan etmektedir.

Ardından, bütün azgınları ve zalimleri hedefleyerek “Artık iman etmeyen kavme lanet olsun (onların canı cehenneme)!” dendiği ifade edilmektedir.

ı. Sonraki Nesiller

ثُمَّ اَنْشَاْنَا مِنْ بَعْدِهِمْ قُرُونًا اٰخَر۪ينَ “Sonra onların ardından başka nesiller meydana getirmiştik.”

Âyetteki ثُمَّ sümme edatı “sonra”; اَنْشَاْنَا enşe’nâ fiili “yaratmıştık”; مِنْ بَعْدِهِمْ min ba‘dihim ifadesi “onlardan sonra”; قُرُونًا kurûnen kelimesi “kavimler, nesiller”; اٰخَر۪ين âharîne sözcüğü ise “daha başka, başkaları” demektir.

Burada ümmetler ve nesiller bağlamında ilâhî uygulama gündeme getirilmektedir.

Benzeri daha önce Mü’minûn 23/31’de de geçtiği üzere, Yüce Allah Hz. Nûh ve Hz. Hûd’un kavimlerinden sonra başka nice nesiller, uygarlıklar, ümmetler yarattığını beyan etmektedir. Bu kavimlerin Hz. Hûd’un kavmi olan ‘Âd’den sonra tarih sahnesine getirilmiş olan Hz. Sâlih’in kavmi Semûd, Hz. Lût’un kavmi, Hz. Şu‘ayb’ın kavmi Medyenliler, Hz. Eyyûb, Hz. Yûsuf’un kavmi ve diğerleri olarak anlaşılabilir.(1) Ancak konu elbette burada ifade edilen kavimlerden ibaret de değildir. Daha sonra yaratılmış olan bütün milletler bu hitabın kapsamında elbette yer almaktadır.

ıı. Ümmetlerin Ecel Kanunu

مَا تَسْبِقُ مِنْ اُمَّةٍ اَجَلَهَا وَمَا يَسْتَاْخِرُونَ “Hiçbir ümmet, ecelinin önüne geçemez ve onu geciktiremez.”

Âyetteki مَا تَسْبِقُ mâ tesbiku fiili “öne de geçemez, öne geçiremez, öne alamaz”; مِنْ اُمَّةٍ min ümmetin kelimesi “herhangi bir ümmet, herhangi bir topluluk”; اَجَلَهَا ecelehâ tamlaması “onun ecelini, süresini”; وَمَا يَسْتَاْخِرُونَ ve mâ yeste’hırûne fiili ise “ve (onu) geciktiremez de” demektir.

Burada tıpkı önceki âyette de olduğu gibi sosyal hayatta yani ümmetlerin hayatında uygulanan ilâhî bir sistem gündeme getirilmektedir.

Hıcr 15/5’te de yer alan bu âyet “Hiçbir ümmet, ecelini ne öne alabilir, ne de erteleyebilir” şeklinde de tercüme edilebilir. Yüce Allah belirlenmiş bir yasaya bağladığı ümmetlerin helaki meselesinde hiçbir milletin veya kavmin yasalarla belirlenmiş olan süresini öne alamayacakları gibi onu ertelemelerinin de mümkün olmadığını beyan etmektedir.

Buna göre, hiçbir ümmetin tâbi tutulduğu sosyal ecelini yani süresini bir an öne alamayacağı, bir an sonraya da geciktiremeyeceği bildirilmekte, böylece ilahi sünnette herhangi bir oynamanın olamayacağı ortaya konulmaktadır.

En‘âm 6/2 ve A‘râf 7/34’te ecel konusunu geniş bir şekilde ele almıştık. Burada kısaca şu kadarını hatırlatmakla yetinelim: A‘râf 7/34. âyette şöyle buyrulmaktadır: “Her ümmetin bir süresi vardır. Süreleri gelince ne bir an geri kalırlar; ne de öne gelebilirler.”

Yorumunu yapmakta olduğumuz Mü’minûn 23/43’te, ayrıca A‘râf 7/34, Yûnus 10/49 ve Hıcr 15/5’te de benzerleri bulunan bu ifadede “her ümmetin bir süresinin olduğu” belirtilmektedir. Bu ifade tam da sosyolojik bir gerçekliktir. Milletler teker teker insanlar gibi doğar, büyür ve nihayet ölürler. Hz. Peygamber’in risalet öğretilerine karşı çıkan ve bu tavırlarını düşmanlığa dönüştüren Mekkeli müşriklere hitap edilen âyetlerde onların da içinde bulunduğu toplumun süresinin bulunduğu hatırlatılmaktadır.

Vakti geldiğinde artık ölüm zamanı gelen fert gibi toplumun da çökeceği ve yok olup gideceği hatırlatılmaktadır. Bu âyette, sahip oldukları zenginliklere, sosyal nüfuza, sosyolojik ve askeri güce aşırı derecede güvenen Mekkeli müşrikler özelinde bütün zamanların inançsızlarına, hatta bütün insanlara seslenilmektedir.

Eğer bir medeniyet doğru ve sağlam değerlere sahip değilse onun ayakta kalması mümkün değildir. Bu çerçevede, Mekkeli müşriklerin de zulümle devam ettirdikleri varlıklarını, sürdürdükleri hegemonyalarını artık kaybetmek üzere oldukları kendilerine bildirilmekte, bir taraftan onlara gözdağı verilmekte, diğer taraftan da müminlere moral kazandırılmak istenmektedir.

“Bir an geciktirilmemek” anlaşılabilirdir; ancak “bir an öne alınamamak” ne demektir? Bunun üzerinde düşünmek gerekir. Çünkü süresi dolmuş bir ömrün öne alınmasından maksadın ölümle ilgili olmadığını söylemek durumundayız. Burada amaç “acı çekmemek için cezalandırılma süresini çabuklaştırmayı ve kısa tutmayı istemek”tir.

Esasında süre dolduğu için öne alınamayacak şey “mahşer azabının erkene alınıp kısa sürede bitirilmesi” olmalıdır. Aksi takdirde zaten bitmiş olan bir “sürenin öne alınması” ifadesi anlamını yitirmiş ve gerçekleşmesi mümkün olmayan bir durum meydana gelmiş olacaktır.

Aceleyle karar verip muhatapların helakini istemek veya toplumların kısa sürede helak edilmesi sünnetullâh denen “Yüce Allah’ın toplumlar için uyguladığı genel prensibi”ne aykırıdır. Bu nedenle, Rabbimiz milletler için koyduğu kuralını herkese hatırlatmakta ve birileri istiyor diye değil, zamanı gelince onların yok olacağını bildirmektedir. “Bazı milletler varlıklarını şu kadar sürdürdüler” diye, “diğerlerinin de o kadar yaşaması veya daha çok yaşaması” gibi kurallar belirlenemez.

Her bir ümmetin kendine özel belli bir süresi vardır. ‘Ankebût 29/5, Münâfikûn 63/11 ve Nûh 71/4’te de belirtildiği gibi, teker teker insanlarda olduğu gibi toplumların süresi dolduğunda da herhangi bir gecikme yaşanmayacaktır. Buna uygun olarak, zamanı gelmeden süreyi öne alıp toplumu helak etmek de söz konusu olamaz; konuyla ilgili âyetlerin ortak mesajı bu olsa gerektir.

İşte Yüce Allah yorumunu yapmakta olduğumuz âyet grubunda Hz. Hûd’dan sonra yarattığı nesillerde de diğerlerinde de uyguladığı sistemini haber vermekte, bu sistemi değiştirmeyeceğini belirtmek istemektedir.

ııı. İnkârcıların Tutumu ve Akıbetleri

ثُمَّ اَرْسَلْنَا رُسُلَنَا تَتْرَا كُلَّمَا جَآءَ اُمَّةً رَسُولُهَا كَذَّبُوهُ فَاَتْبَعْنَا بَعْضَهُمْ بَعْضًا وَجَعَلْنَاهُمْ اَحَاد۪يثَ فَبُعْدًا لِقَوْمٍ لَا يُؤْمِنُونَ “Sonra elçilerimizi peyderpey göndermiştik. Her toplum, kendilerine gelen elçiyi yalanlamıştı. Biz de onları (helak ederek) birbiri ardına takmış ve onları sözlere (ibretlik anılara) dönüştürmüştük. İman etmeyen kavim (merhametten) uzak olsun!”

Âyetteki ثُمَّ sümme edatı “sonra”; اَرْسَلْنَا arselnâ fiili “göndermişti”; رُسُلَنَا rusülenâ tamlaması “bizim elçilerimizi”; تَتْرَا tetran kelimesi “ardı ardına”; كُلَّمَا جَآءَ küllemâ câe ifadesi “her geldiğinde”; اُمَّة ümmeten kelimesi “her bir ümmete, topluluğa”; رَسُولُهَا rasûlühâ tamlaması “onların rasûlü, elçisi”; كَذَّبُوهُ kezzebûhu ifadesi “onu yalanlamışlardı”;فَاَتْبَعْنَا fe etba‘nâ fiili “biz de tâbi etmiştik, peşinden göndermiştik”; بَعْضَهُمْ ba‘dahum tamlaması “onların bir kısmını”; بَعْضًا ba‘dan kelimesi “bir kısmına”;وَجَعَلْنَاهُمْ ve ce‘alnâhum fiili “ve onları (şöyle) yapmıştık, kılmıştık”; اَحَاد۪يث ehâdîse kelimesi “efsaneler, ibretlik sözler, ibretlik anılar”; فَبُعْدًا fe bü‘den kelimesi “uzak olsun”; لِقَوْمٍ li kavmin ifadesi “(şöyle) bir topluluğa, topluma”; لَا يُؤْمِنُونَ lâ yü’minûne fiili ise “iman etmezler, (etmeyen topluluğa)” demektir.

Burada çeşitli zamanlarda peşpeşe peygamberler gönderildiği, kavimlerinin onları yalanladığı, sonrasında başlarına gelen felaketler gündeme getirilmektedir.

1.ثُمَّ اَرْسَلْنَا رُسُلَنَا تَتْرَا كُلَّمَا جَآءَ اُمَّةً رَسُولُهَا كَذَّبُوهُ “Sonra elçilerimizi peyderpey göndermiştik. Her toplum, kendilerine gelen elçiyi yalanlamıştı.” Yüce Allah Nahl 16/36’da beyan ettiği gibi, insanlık tarihi boyunca her ümmete mutlak surette bir peygamber gönderdiğini haber vermekte ve o milletlerin de kendilerine gelmiş olan peygamberleri her defasında yalanladıklarını ifade etmektedir.

Risaletin bu yapısı hakkında Yûnus 10/47’de şöyle buyrulmaktadır: “Her ümmetin bir peygamberi vardır. Peygamberleri geldiği zaman, aralarında adaletle hükmedilir ve onlara asla zulmedilmez.” Ayrıca Ra‘d 13/7’de de şu bilgilere yer verilmektedir: “Kâfirler diyorlar ki: Ona Rabbinden bir âyet (delil) indirilseydi ya! (Halbuki) sen ancak bir uyarıcısın; her toplumun da bir rehberi vardır.”

Bu konuyla ilgili olarak Fâtır 35/24’te de şöyle bir ifade zikredilmeketedir: “Biz, seni bir amaç için müjdeleyici ve uyarıcı olarak gönderdik. (Nitekim) her millet için de bir uyarıcı (peygamber) gelmiştir.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen ve v-t-r kökünden gelen تَتْرَا tetrâ kelimesi müennes kalıpta “ardı ardına”, “birbiri ardınca”, “peyderpey”(2) gibi manalar vermektedir. تَتْرَا tetrâ kelimesinin kökünün başında bulunan vâv harfi tıpkı takvâ kelimesinde olduğu gibi tâ harfine dönüştürülmüştür.(3)

Vitr kelimesindeki “tek” anlamı tetrâ kalıbında peygamberlerin teker teker ve peşpeşe her millete gönderildiği manasını içermektedir. Bu haliyle ilgili kelime Yüce Allah’ın insanoğlunu peygambersiz bırakmadığını ortaya koymaktadır.

Yüce Allah her bir topluma peygamber gönderdiğinde o toplumun peygamberini yalanladığını da bildirerek, azgınlık yapanların bir anlamda hep birbirlerini takip ettiklerini, birbirlerinin sapkın kabullerini taklit ettiklerini ortaya koymaktadır.

2. فَاَتْبَعْنَا بَعْضَهُمْ بَعْضًا وَجَعَلْنَاهُمْ اَحَاد۪يثَ “Biz de onları (helak ederek) birbiri ardına takmış ve onları sözlere (ibretlik anılara) dönüştürmüştük.” Peygamberlerini yalanlayan kavimlerin akıbetleri de birbirine benzetilmiş, birbirlerinin arkasına takıldıkları ifade edilerek, hepsinin peşpeşe helak edildiği, sonunda hepsinin bir hikayeye ve efsaneye dönüştürüldüğü bildirilmektedir.

Âyette geçen اَتْبَعْنَا etba‘nâ fiili “takip etmek”, “ardına takmak” manasında onların peşpeşe helak edilmeleri manasını içermektedir.(4) Sonrasında gelen اَحَاد۪يث ehâdîs sözcüğü ise uhdûseh veya hadîs kelimesinin çoğuludur(5) ve helak edilen eski kavimlerin artık birer hikayeye, efsaneye dönüştürüldüklerini ifade etmektedir. Helak edilenlerin bu şekilde nitelendirilmesinin muhtemel sebebi, kendilerinin ve cisimlerinin değil, sadece isimlerinin anılmasıdır; bir anlamda anıların konusu olmalarıdır. Çünkü onlardan geriye sadece dillerde dolaşan ve böylece de ibret alınan sözler kalmıştır.

3. فَبُعْدًا لِقَوْمٍ لَا يُؤْمِنُونَ “İman etmeyen kavim (merhametten) uzak olsun!” Âyetteki بُعْد bü‘d kelimesi Mülk 67/11’de geçen سُحْق suhk kelimesi gibi “rahmet ve merhamet yüzü görmemeyi” ifade etmektedir.(6)

Yüce Allah birbirinin ardı sıra gönderdiği peygamberlerini yalanlayanları peşpeşe helak ettiğini ve onları artık birer efsaneye dönüştürdüğü için sadece isimlerinin kaldığını beyan ettikten sonra, iman etmeyen bu kişilerin merhametten uzak kalışlarını, dışlanmışlıklarını, lanete konu edinildiklerini ifade etmektedir. Dünya hayatında helak edilen bu azgın kavimlerin mahşerde de çok daha şiddetli cezalara çarptırılacaklarını ifade etmek istemektedir.

b) Peygamberler, Mücadeleleri ve Nimetlendirilmeleri

Yüce Allah, sûrenin 45-50. âyetlerinde Hz. Mûsâ’yı ve kardeşi Hz. Hârûn’u âyetlerle ve apaçık bir delille Firavun’a ve ileri gelenlerine gönderdiğini, fakat onların kibirlenmiş ve ululuk taslayan bir kavim olduğunu ve şöyle dediklerini beyan etmektedir: “Kavimleri bize kölelik ederken, bizim gibi olan (bu) iki adama inanır mıyız hiç!”

Ardından, böylece onları yalanladıkları ve helâk edilenlerden oldukları, belki yola gelirler diye Hz. Mûsâ’ya el-Kitâb’ın verildiği bildirilmektedir. Daha sonra Meryem oğlunun yani Hz. İsâ’nın ve annesinin yani Hz. Meryem’in ilahi kudretle bir âyet (delil) kılındığı, onların iskana elverişli, suyu bulunan bir tepeye yerleştirildiği bildirilmektedir.

ı. Hz. Mûsâ ve Hz. Hârûn

ثُمَّ اَرْسَلْنَا مُوسٰى وَاَخَاهُ هٰرُونَ بِاٰيَاتِنَا وَسُلْطَانٍ مُب۪ينٍ اِلٰى فِرْعَوْنَ وَمَلَا۬ئِه۪ فَاسْتَكْبَرُوا وَكَانُوا قَوْمًا عَال۪ينَ “Sonra Musa’yı ve kardeşi Harun’u ayetlerimizle ve apaçık bir delille Firavun’a ve yöneticilerine göndermiştik. Fakat onlar, kibirlenmiş ve yücelik taslayan bir toplum olmuşlardı.”

Âyetteki ثُمَّ sümme edatı “sonra”;اَرْسَلْنَا arselnâ fiili “göndermiştik”; مُوسٰى mûsâ sözcüğü “Musa’yı”;وَاَخَاهُ ve ehâhu tamlaması “ve onun kardeşini”; هٰرُون hârûne kelimesi “Harun’u”; بِاٰيَاتِنَاbi âyâtinâ tamlaması “bizim âyetlerimizle, delillerimizle”; وَسُلْطَانٍ مُب۪ينٍ ve sültânin mübînin tamlaması “ve apaçık bir delille”; اِلٰى فِرْعَوْنَ ilâ fir‘avne sözcüğü “Firavun’a”; وَمَلَا۬ئِه۪ ve meleihî kelimesi “ve onun seçkin yöneticilerine de”; فَاسْتَكْبَرُوا festekberû fiili “kibirli davranmışlardı”;وَكَانُوا ve kânû fiili “ve idiler”;قَوْمًا kavmen kelimesi “(şöyle) bir kavim, toplum”; عَال۪ين ‘âlîne sözcüğü ise “büyüklük taslayanlar” demektir.

Burada Hz. Mûsâ ile Hz. Hârûn’un çeşitli delillerle birlikte Firavn’a ve yönetici adamlarına gönderilmesi ve onların tutumları gündeme getirilmektedir.

1. ثُمَّ اَرْسَلْنَا مُوسٰى وَاَخَاهُ هٰرُونَ بِاٰيَاتِنَا وَسُلْطَانٍ مُب۪ينٍ اِلٰى فِرْعَوْنَ وَمَلَا۬ئِه۪ “Sonra Musa’yı ve kardeşi Harun’u ayetlerimizle ve apaçık bir delille Firavun’a ve yöneticilerine göndermiştik.” Bu ifadenin benzerleri A‘râf 7/103, Yûnus 10/75, Hûd 11/96-97 ve Mü’min 40/23-24’te de geçmektedir. Bir örnek olması bakımından Yûnus 10/75’i mealen hatırlatmakla yetineceğiz: “Sonra onların ardından da Mûsâ ile Hârûn’u âyetlerimizle Firavun ve yönetici seçkinlerine göndermiştik.”

a)ثُمَّ اَرْسَلْنَا مُوسٰى وَاَخَاهُ هٰرُونَ “Sonra Mûsâ’yı ve kardeşi Hârûn’u göndermiştik.” Yüce Allah, Hz. Nûh, Hz. Hûd ve sonraki bazı nesillerden sonra sözü çok daha yakın tarihli olan Hz. Mûsâ’ya ve kardeşi Hz. Hârûn’a getirmekte, onlara risalet görevi verdiğini beyan etmektedir. Âyette özellikle Hz. Hârûn’un adı verilmeden ona “kardeşi” denmesinin muhtemel sebebi bu peygamberin başka isimlerle karıştırılmamasını sağlamak olabilir. Yüce Allah bu iki kardeş peygamberi hangi güçlü delillerle ve kimlere gönderdiğini ise âyetin devam eden kısmında zikretmektedir.

b)بِاٰيَاتِنَا وَسُلْطَانٍ مُب۪ينٍ “Âyetlerimizle ve apaçık bir delille.” A‘râf 7/103, Yûnus 10/75, Tâhâ 20/22-23, 42, Şu‘arâ’ 26/15 gibi âyetlerde de yer aldığı üzere, Hz. Mûsâ’ya ve Hz. Hârûn’a verilen “âyetlerin” yani delillerin ve “apaçık sültânın” ne olduğu çok önemlidir.

ı. Âyette dile getirilen اٰيَاتِنَا âyâtinâ âyetlerimiz” ifadesinden maksat ‘asâ “değnek”(7) ve yed-i beydâ’ “beyaz el”(8) olabilir. Kelime “çoğul” olduğu için maksat iki delil olarak yeterli olamaz. Bu yüzden, ayrıca “âyetler”, tebliğde uymaları istenen “yumuşak söz söylemek”,(9) “Firavun’un arınmasını, böylece gerçeği hatırlayıp saygı duymasını sağlamak”(10) şeklindeki ilkeler olarak da düşünülebilir.

Dahası, bu kapsamda Rabbimizin özellikle Hz. Mûsâ’ya ilk hitabında dile getirdiği prensipler de söz konusu edilebilir. Bunlar, “Allah’tan başka hiçbir ilâh olmadığı, sadece O’na kulluk edilmesi ve namazı O’nu anmak için kılmak gerektiği, Son Saat’in mutlaka geleceği, iman etmeyip nefsine uyanların insanları Allah yolundan saptırmaması için çalışılmasının zorunluluğu”(11) şeklinde sıralanabilir.

Hz. Mûsâ’ya ve Hz. Hârûn’a verilen âyetler, deliller, belgeler, mucizeler İsrâ 17/101’de beyan edilen “dokuz beyan, dokuz mucize” olarak da anlaşılabilir.(12) Bunlar “tufan”,(13) “‘asâ”,(14) “yed-i beydâ’”,(15) “denizin yarılması”,(16) “kendisinden on iki su fışkıran kaya”,(17) “çekirge sürüsü ve kımıl (yaban sineği)”,(18) “kurbağa istilası”,(19) “suyun kana dönüşmesi”(20) ve “dağın onların üzerine kaldırılması”dır.(21)

ıı. Konuyla ilgili çeşitli âyetlerde(22) sözü edilen سُلْطَانٍ مُب۪ينٍ sültân-ı mübîn “apaçık sültân, delil” ifadesi ise Firavun’u ve ülkesindeki bütün bilgili büyücüleri mağlup eden “yılana dönüşen değnek” olarak yorumlanabilir.(23) Ayrıca Nisâ’ 4/153 ve Kasas 28/35’teki kullanımdan hareketle, bu ifadeye “apaçık, açıklayıcı üstünlük, hâkimiyet” yorumu da yapılabilir.

Râzî, اٰيَات âyât ile سُلْطَان sültân kelimelerinin anlam farkına dair şu bilgileri vermiştir: “Âyât, zan ifade eden belirtiler ile kesinlik ifade eden deliller arasında ortak olan şeylere, sültân ise kesinlik ifade eden delillere denilir. Ancak bunun da his ile yani duyularla desteklenen ve desteklenemeyen deliller için ortak kullanımı da söz konusudur. Bu nedenle, his ile desteklenen kesin delile sültân-ı mübîn denilir.”(24)

c) اِلٰى فِرْعَوْنَ وَمَلَا۬ئِه۪ “Firavun’a ve ileri gelenlerine.” Daha önce de ifade ettiğimiz üzere, âyette geçen فِرْعَوْن fir‘avn kelimesi “Firavun” manasıyla İsrailoğullarının yöneticiliğini yapan “devlet başkanı” manasına gelmektedir. Bilindiği gibi, Kur’ân’da kıssası en çok anlatılan ve ibrete en çok konu edinilen kişilerden birisi Firavun’dur.

Kur’ân’da 74 kez geçen فِرْعَوْن fir‘avn kelimesi “tanrının oğlu”, “büyük kral”, “Mısır’daki en üst yönetici”, “Firavun” manasına gelmektedir. Âyette geçen مَلَا۬ء mele’ kelimesi ise “seçkin yönetici”, “kavminin en şereflileri”, “önde gelenleri” manalarına gelmektedir.(25)

Yüce Allah, Hz. Mûsâ’yı ve kardeşi Hz. Hârûn’u çeşitli âyetlerle, prensiplerle ve apaçık bir delille Firavun’a ve onun inkârcı, şımarık yöneticilerine gönderdiğini beyan etmektedir. Onların nasıl karşılık verdiklerini ise devam eden cümlede ortaya koymaktadır.

2. فَاسْتَكْبَرُوا وَكَانُوا قَوْمًا عَال۪ينَ “Fakat onlar, kibirlenmiş ve yücelik taslayan bir toplum olmuşlardı.” Bu ifadenin benzeri Yûnus 10/75’te “(Fakat) onlar kibirlenmiş ve günahkâr bir toplum olmuşlardı” şeklinde zikredilmektedir. Âyetin bu kısmında iki noktaya değinilmektedir:

a)فَاسْتَكْبَرُوا “Fakat onlar kibirlenmişlerdi.” Cümlenin başındaki fâ/fe edatı ta‘kîbiyye manasına geldiği için, bu azgın kişilerin söz konusu delillere karşı hiç düşünmeden hemen olumsuz bir tavır içerisine girdikleri anlaşılmaktadır. Firavun ve yöneticileri Hz. Mûsâ’nın ve Hz. Hârûn’un sunduğu delillere karşı kibir göstermişlerdi.

Bilindiği üzere, istikbâr, aslında “büyük olmamasına rağmen büyüklük taslamak” demektir. Dolayısıyla Yüce Allah’ın âyetlerine karşı takınılan büyüklenme tavrı aynı zamanda bir zulüm olduğu için, bu tutum A‘râf 7/103’te zulüm olarak nitelendirilmektedir. Lokmân 31/13’te beyan edildiği gibi, esasında küfür ve şirk imanın yerine getirildiği için her ikisi de zulümdür.

Anlaşılıyor ki Firavun ve adamlarının Hz. Mûsâ’nın ve Hz. Hârûn’un sunduğu delillere karşı tutumları hem büyüklenme anlamında istikbâr, hem de inkâr manasında zulüm olarak tanıtılmaktadır.

b) وَكَانُوا قَوْمًا عَال۪ينَ “Ululuk taslayan bir kavim olmuşlardı.” Âyette geçen ve bir kez de Sâd 38/75’da yer alan عَال۪ين ‘âlîne kelimesi ise “kendini herkesten üstün görenler”, “ululuk taslayanlar”, “tepeden bakanlar”, “kibirliler”, “zorbalar”(26) gibi anlamlar içermektedir. Nitekim bu kelime عَلَا ‘alâ şeklinde fiil kalıbında “üstünlük taslamak”, “zorbalık yapmak” manasında Kasas 28/4’te geçmektedir. Ayrıca Kasas 28/83’te geçen ‘uluvv kelimesi de benzer bir anlam vermektedir.

Yüce Allah önce Firavun ve kafir yöneticilerinin, ardından onların izinden giden toplumun yersiz bir şekilde büyüklük, yani ululuk tasladıklarını, kendilerini herkesten üstün gördüklerini, Yûnus 10/75’te belirtildiği gibi suçla anılan bir sapkınlık içerisine girdiklerini haber vermektedir.

ıı. Firavun’un ve Adamlarının Tepkisi

فَقَالُوٓا اَنُؤْمِنُ لِبَشَرَيْنِ مِثْلِنَا وَقَوْمُهُمَا لَنَا عَابِدُونَ فَكَذَّبُوهُمَا فَكَانُوا مِنَ الْمُهْلَك۪ينَ وَلَقَدْ اٰتَيْنَا مُوسَى الْكِتَابَ لَعَلَّهُمْ يَهْتَدُونَ “Onlar şöyle demişlerdi: ‘Toplumları bize kölelik ederken, bizim gibi olan bu iki insana inanır mıyız hiç!’ Böylece o ikisini yalanlamışlar ve helak edilenlerden olmuşlardı. Yemin olsun ki biz Musa’ya, doğru yola ulaşsınlar diye Kitabı vermiştik.”

Buradaki فَقَالُوا fe kâlû fiili “demişlerdi ki”; اَنُؤْمِنُ enü’minü sorusu “iman ediyor muyuz, iman eder miyiz”; لِبَشَرَيْنِ libeşerayni kelimesi “(şu) iki beşere, iki insana”; مِثْلِنَا mislinâ ifadesi “bizim gibi”; وَقَوْمُهُمَا ve kavmuhumâ sözcüğü “ve onların kavimleri”; لَنَا lenâ ifadesi “bize, bizim için”; عَابِدُون ‘âbidûne kelimesi “köleler (idiler)”; فَكَذَّبُوهُمَا fe kezzebûhumâ ifadesi “onları yalanlamışlardı”; فَكَانُوا fe kânû fiili “onlar da (şöyle) olmuşlardı”; مِنَ الْمُهْلَك۪ينَ mine’l-mühlekîne ifadesi “helak edilenlerden olmuşlardı”;وَلَقَدْ اٰتَيْنَا ve lekad âyteynâ fiili “yemin olsun ki biz vermiştik”; مُوسَى mûsâ kelimesi “Musa’ya”; الْكِتَاب el-kitâbe sözcüğü “kitabı, mesajı”; لَعَلَّهُمْ يَهْتَدُونَ le‘allehum yehtedûne ifadesi ise “hidayete ersinler diye” demektir.

Burada Firavun ve adamlarının iman etmeme kararlılıkları, kibirleri, şımarık tutumları, akıbetleri ve ilahi rahberliğe karşı yaklamışları gündeme getirilmektedir.

1.فَقَالُوٓا اَنُؤْمِنُ لِبَشَرَيْنِ مِثْلِنَا وَقَوْمُهُمَا لَنَا عَابِدُونَ “Onlar şöyle demişlerdi: Toplumları bize kölelik ederken, bizim gibi olan bu iki insana inanır mıyız hiç!” Buradaki soru edatı “inkârî” manadadır ve onların “inancak mıyız” ifadeleri “kesinlikle inanmayacağız” anlamına gelmektedir. Âyetin sonundaki عَابِدُون ‘âbidûne kelimesi ise “köleler” demektir.

Yüce Allah Firavun ve kafir yöneticilerinin Hz. Mûsâ’ya ve Hz. Hârûn’a iman etmeme kararlılığında olduklarını bildirmekte, onların da kendileri gibi birer insan, kavimlerinin ise köleleri olduğunu söylediklerini, böylece iki peygamberle de alay ettiklerini hatırlatmaktadır. Firavun ve adamları kibrin ve zorbalığın zirvesinde oldukları için, Hz. Mûsâ’nın ve Hz. Hârûn’un mensup olduğu kavmin kendilerinin kölesi olduğunu dile getirmişlerdi.

Kasas 28/4’te Firavun’un, yönetimindeki kavmine uyguladığı zorbalıktan şu şekilde söz edilmektedir: “Şüphesiz ki Firavun, ülke(sin)de (Mısır’da) gerçekten (azıp) zorbalaşmış, erkek çocuklarını öldürtüp kızlarını sağ bırakmak suretiyle her birini zayıf düşürerek halkını çeşitli gruplara ayırmıştı. O (Firavun), gerçekten bozgunculardandı.”

Ayrıca Zuhruf 43/54’te beyan edildiği gibi Firavun ülkesinde zorbalık yapınca kavmini küçümsemiş, onlar da bu zorbaya itaat etmek veya boyun eğmek zorunda kalmışlardı. Ancak hepsinin ortak adı fasık olmuştu ki fâsık “yoldan çıkan kişi” manasına gelmektedir.

Konuyla ilgili olarak yine bu azgınların peygamberlere karşı tepkileri bağlamında Yûnus 10/78’de şu bilgiler verilmektedir: “Onlar şöyle demişlerdi: Babalarımızı üzerinde bulduğumuz (dinden) bizi döndüresin ve yeryüzünde ululuk sizin ikinizin olsun diye mi bize geldin? Halbuki biz hiçbir şekilde size inanacak değiliz.”

Daha önce yorumladığımız Mü’minûn 23/34’te de zikredildiği üzere, inkarcılar beşer bir peygamberi küçük görerek, onunla alay etmiş, kendilerini de onlara inanıp tâbi olanları da görevlerini de alaya almışlardı.

2. فَكَذَّبُوهُمَا فَكَانُوا مِنَ الْمُهْلَك۪ينَ “Böylece o ikisini yalanlamışlar ve helak edilenlerden olmuşlardı.” Yüce Allah önceki bazı kavimleri helak ettiği gibi Firavun’un ve adamlarının Hz. Mûsâ’yı ve kardeşi Hz. Hârûn’u yalanladıklarını, sonuçta A‘râf 7/136, Yûnus 10/90, İsrâ’ 17/103 gibi çeşitli âyetlerde beyan edildiği üzere hepsinin boğularak helak edildiğini, onların da dünyevi bir azapla yok edilenler arasına katıldığını ifade etmektedir.

3. وَلَقَدْ اٰتَيْنَا مُوسَى الْكِتَابَ لَعَلَّهُمْ يَهْتَدُونَ “Yemin olsun ki biz Musa’ya, doğru yola ulaşsınlar diye Kitabı vermiştik.” Yüce Allah Firavun ve kafir yöneticilerinin kibirlerine, zorbalıklarına, yalanlamalarına ve azgınlıklarına karşılık Hz. Mûsâ’ya verdiği el-kitâb’ı başta İsrailoğulları olmak üzere bütün muhataplarının hidayete ermeleri gerekçesiyle gönderdiğini bildirmektedir. Konuyla ilgili olarak Mü’min 40/53-54’te şöyle buyrulmaktadır: “Andolsun ki biz Mûsâ’ya hidâyeti vermiştik ve İsrailoğullarına da o Kitab’ı akıl sahipleri için bir rehber ve (gerçeği) hatırlatan bir (öğüt) olarak miras bırakmıştık.”

Bütün ilahi kitapların gönderilme gerekçelerinde olduğu gibi, Hz. Mûsâ’ya gönderilen vahyin veriliş gayesi de “muhataplarının hidayete ermeleri, hak ve hakikat yolunu bulmalarıydı.” Ancak çoğunluk bu amaçtan istifade etmek yerine, yalanlamayı tercih edip Firavun’un yanında yer aldığı için boğularak helak edilmişlerdi.

Bu âyetin günümüze vermek istediği mesaj muhtemelen şudur: Hidayete erdirilmenin yolu ilâhi mesajlara sarılmaktan geçer. Doğru yolu bulabilmek için ilahi mesajları rehber edinmek bir seçenek değil, bir zorunluluktur. Başka yolların hepsi birer çıkmaz sokaktır ve insanlar bu büyük yanılgıdan behemehâl uzaklaşmalıdır. Hidayete erebilmek için ilahi kitaba, vahye sarılmak gerekir vesselâm.

ııı. Hz. İsa’ya ve Hz. Meryem’e İlahi İkram

وَجَعَلْنَا ابْنَ مَرْيَمَ وَاُمَّهُٓ اٰيَةً وَاٰوَيْنَاهُمَآ اِلٰى رَبْوَةٍ ذَاتِ قَرَارٍ وَمَع۪ينٍ “Meryem oğlunu ve (onun) annesini de bir ayet (mucize) kılmıştık. Onları yerleşime elverişli, suyu bulunan bir tepeye yerleştirmiştik.”

Âyetteki وَجَعَلْنَا ve ce‘alnâ fiili “ve yapmıştık, kılmıştık”; ابْنَ مَرْيَمَ ibne meryeme tamlaması “Meryem’in oğlunu, İsa’yı”; وَاُمَّهُ ve ümmehû tamlaması “ve onun annesini, Meryem’i”; اٰيَة âyeten sözcüğü “âyet, delil”;وَاٰوَيْنَاهُمَا ve âveynâhumâ fiili “ve onları yerleştirmiştik”;اِلٰى رَبْوَةٍ ilâ rabvetin kelimesi “bir tepeye”; ذَاتِ قَرَارٍ zâti karârin ifadesi “düzlük, iskana uygun”; وَمَع۪ينٍ ve ma‘înin sözcüğü ise “ve su gözesine sahip” demektir.

Burada Hz. Meryem ile Hz. İsâ’nın sıra dışı durumları ile onlara yönelik ilahi ikram gündeme getirilmektedir.

1.وَجَعَلْنَا ابْنَ مَرْيَمَ وَاُمَّهُٓ اٰيَةً “Meryem oğlunu ve (onun) annesini de bir ayet (mucize) kılmıştık.” Yüce Allah Hz. Mûsâ ile Hz. Hârûn’un kıssasını kısaca ele alıp hatırlattıktan sonra, Mekkeli müşriklerin haklarında malumatlarının bulunduğu iki sembol isme yer vermektedir. Bunlar Hz. Meryem ve oğlu Hz. İsâ’dır.

Hz. Meryem’in ve Hz. İsâ’nın “âyet” yani birer delil ve mucize oluşları hakkında Meryem 19/16-25 ve Enbiyâ’ 21/91’de oldukça geniş bilgi verdiğimiz için burada aynı şeyleri tekrarlamayacağız. Hz. Meryem vücut yapısıyla, Hz. İsa da babasız doğumu ve sonrası hayatıyla sıra dışı bir özellik sahibi olarak yaratılmışlardır. Bu nedenle, Yüce Allah onlara ayrıcalıklı bir yer ve önem atfederek kendilerine vahyinde oldukça geniş yer vermiştir.

2. وَاٰوَيْنَاهُمَآ اِلٰى رَبْوَةٍ ذَاتِ قَرَارٍ وَمَع۪ينٍ “Onları yerleşime elverişli, suyu bulunan bir tepeye yerleştirmiştik.” Yüce Allah Hz. Meryem’i ve oğlu Hz. İsâ’yı iskana elverişli, su kaynaklarına sahip yüksekçe bir mevkiye yerleştirdiğini haber vermektedir.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen اٰوَيْنَا âveynâ fiili “yerleştirmek”, yine sadece burada zikredilen ذَاتِ قَرَارٍ zâti karârin tamlaması “düzlük”, “iskana uygun”, “durulabilir”, dört âyette(27) geçen مَع۪ينٍ ma‘în sözcüğü ise “su gözesi” demektir. Bu arada Hz. Meryem ile Hz. İsâ’nın iskan edildiği yer için kullanılan ve bir kez de Bakara 2/265’te kullanılan رَبْوَة rabveh kelimesi ise “yüksek bir yer”, “tepe” gibi anlamlar vermektedir.

Buradaki kelimelerin verdiği anlamlara bakıldığında maksat dünyada yani Filistin yöresinde Kudüs civarında veya Şam’da ya da Mısır’da bir yer olabileceği gibi,(28) mahşerde yükseklerde yaratılacak olan bir cennet de olabilir.(29) Her iki yorum da doğrudur; ancak mühim olan Hz. Meryem’in ve Hz. İsâ’nın ilahi ikramlara mazhar kılındıklarının bilinmesidir.

c) Risalet Öğretileri ve Olumsuz Tutumlar

Yüce Allah, sûrenin 51-56. âyetlerinde bütün peygamberlere hitap ederek “Ey rasüller/elçiler! Temiz olan şeylerden yiyin; güzel işler yapın! Ben sizin yaptıklarınızı hakkıyle bilmekteyim” diye vahyettiğini, bütün peygamberlerin ve onlara iman edenlerin bir tek ümmet ve kendisinin de bir tek Rab olduğunu özellikle bildirmektedir.

Ardından, sadece O’na karşı muttaki (duyarlı) olunması gerektiği beyan edilmesine rağmen, insanların kendi aralarında işlerini parça parça edip kitaplara ayrıldıkları, her grubun kendilerinde bulunan fikir ve davranışlarla sevinip böbürlendiği haber verilmektedir.

Daha sonra, bunların bir zamana kadar gaflet ve sapkınlıkları ile başbaşa bırakılması, onlara verilen servet ve oğulların kendilerinin hayrına olmadığı, böyle bir olumlu yardımın söz konusu edilmeyeceği, fakat onların da işin farkına varamadıkları ifade edilmektedir.

ı. Helaller ve Görevler

يَآ اَيُّهَا الرُّسُلُ كُلُوا مِنَ الطَّيِّبَاتِ وَاعْمَلُوا صَالِحًا اِنّ۪ي بِمَا تَعْمَلُونَ عَل۪يمٌ “Ey elçiler! Temiz olan şeylerden yiyin; güzel işler yapın! Şüphesiz ki ben sizin yaptıklarınızı bilmekteyim.”

Âyetteki يَآ اَيُّهَا الرُّسُلُ yâ eyyuhe’r-rusülü hitabı “ey rasüller, elçiler, peygamberler”; كُلُوا külû emri “yiyin”; مِنَ الطَّيِّبَاتِ mine’t-tayyibâti ifadesi “temiz şeylerden”; وَاعْمَلُوا va‘melû emri “ve yapın”;صَالِحًا sâlıhan kelimesi “iyi iş(ler)”; اِنّ۪ي innî ifadesi “muhakkak ki ben”; بِمَا تَعْمَلُونَ bimâ ta‘melûne ifadesi “yaptığınız şeyleri”; عَل۪يم ‘alîmun sıfatı ise “bilen(im)” demektir.

Burada bütün peygamberlere ve müminlere yönelik bir davranış modeli ile Yüce Allah’ın her şeyi bilmesi gündeme getirilmektedir.

1.يَآ اَيُّهَا الرُّسُلُ كُلُوا مِنَ الطَّيِّبَاتِ وَاعْمَلُوا صَالِحًا “Ey elçiler! Temiz olan şeylerden yiyin; güzel işler yapın!” Yüce Allah bütün peygamberlere hitap etmiş ve her birine temiz ve helal şeylerden yemelerini, böylece salih ameller işlemeleri gerektiğini emretmiştir.

a) يَآ اَيُّهَا الرُّسُلُ “Ey rasüller/elçiler!” Burada hitabın Hz. Peygamber’e yönelik olduğu, ancak maksadın onunla birlikte ümmetini içerdiği belirtildiği gibi, muhatabın Hz. İsa olduğu da söylenmiştir.(30)

Mü’minûn sûresinin 23. âyetinden itibaren çeşitli peygamberlerin kıssalarının ele alındığı bu bağlamda, ayrı ayrı zamanlarda bütün peygamberlere aynı prensiplerin emredildiğini düşünerek, âyetteki الرُّسُل er-rusül “rasüller, elçiler, peygamberler” kelimesinin bütün peygamberleri ve elbette ümmetlerini içerdiğini kabul etmek en doğrusu olsa gerektir.(31) Nitekim İbrâhim 14/10-13 gibi âyetlerde benzer ifadeler yer almakta ve çeşitli zamanlarda yaşayanlar sanki bir anda yaşamaktalarmış gibi bir hitap tercih edilmektedir.

Nebî (as)’dan rivayet edilen bir bilgiye göre, o şöyle buyurmuştur: “Ey insanlar! Muhakkak ki Allah temizdir; sadece temiz olan şeyleri kabul eder. Allah peygamberlere emrettiği şeyleri müminlere de emretmiştir.”(32) Maksadın ümmetler olduğu ve özellikle de son peygamberin ümmeti olarak bizlere yönelik bir buyruk içerdiği Bakara 2/57 ve Mâide 5/88 gibi âyetlerdeki emirlerden de anlaşılmaktadır. Çünkü bu âyetlerde hitap doğrudan “ey iman edenler” diye şekillenmiştir.

b) كُلُوا مِنَ الطَّيِّبَاتِ وَاعْمَلُوا صَالِحًا “Temiz olan şeylerden yiyin; güzel işler yapın!” Âyette geçen الطَّيِّبَات et-tayyibât kelimesi “helal ve temiz” manasına gelmektedir. Nitekim Mâide 5/88 ve Nahl 16/114’te tayyib kelimesi halâl kelimesinin sıfatı olarak geldiği için, yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki الطَّيِّبَات et-tayyibât kelimesinin de “temiz ve helal” manasını içerdiğini söylemekte herhangi bir sakınca yoktur. Nitekim müfessirlerimiz de bu anlamı tercih etmişlerdir.(33)

Yüce Allah bütün peygamberlerine ve onların ümmetlerine hitap ederek, temiz yani helal olan şeylerden yemelerini, bu şekilde beslenerek salih ameller işlemelerini onlara emretmektedir. Anlaşılıyor ki, temiz ve helal şeyler yemeden salih ameller yapılamamaktadır. Bir eylemin salih ve ıslah edici olabilmesi, öncesinde temiz ve helal şeylerden beslenilmesine bağlıdır.

Nisâ’ 4/10’da “yetimlerin mallarını yiyenlerin karınlarına ateş doldurdukları ve nihayetinde ateşe girecekleri”nin beyan edilmesinde de aynı mantık söz konusudur. Benzer şekilde Nisâ’ 29’da da şöyle buyrulmaktadır: “Ey iman edenler! Velev ki aranızdaki rızaya dayalı ticaret halinde bile olsa mallarınızı bâtıl (haksız ve haram yollar) ile aranızda (alıp vererek) yemeyin ve kendinizi öldürmeyin. Muhakkak ki Allah, size karşı çok merhametlidir.” Kültürümüzde dile getirilen “Kem âletle kemâlât olmaz” sözünün nereden beslendiği de bu şekilde ortaya çıkmaktadır.

2. اِنّ۪ي بِمَا تَعْمَلُونَ عَل۪يمٌ “Şüphesiz ki ben sizin yaptıklarınızı bilmekteyim.” Yüce Allah bütün kullarının bu emirlere ve prensiplere karşı nasıl bir tavır içerisinde olduklarını bildiğini, herkesten haberdar olduğunu beyan ederek, bu doğrultuda müminlere moral, inkârcılara ise gözdağı vermeyi amaçlamaktadır. Âl-i İmrân 3/5 gibi âyetlerde de dile getirildiği gibi, “Hiçbir şey Yüce Allah’a gizli değildir.” Dolayısıyla Yüce Allah insanların yapıp ettiği her ne varsa hepsinin hesabını sorarak hak edenlere hak ettiklerinin karşılığını verecektir.

ıı. Vahdete Karşı Tefrika

وَاِنَّ هٰذِه۪ٓ اُمَّتُكُمْ اُمَّةً وَاحِدَةً وَاَنَا۬ رَبُّكُمْ فَاتَّقُونِ فَتَقَطَّعُوٓا اَمْرَهُمْ بَيْنَهُمْ زُبُرًا كُلُّ حِزْبٍ بِمَا لَدَيْهِمْ فَرِحُونَ “Şüphesiz ki bu (peygamberler ve müminler), tek bir ümmet olarak sizin ümmetinizdir. Ben sizin Rabbinizim. Öyle ise bana karşı takvâlı (duyarlı) olun! (Ne var ki) insanlar, kendi aralarında işlerini parça parça edip kitaplara ayrıldılar (farklı kitaplara dönüştürdüler). Her grup kendi yanında bulunanla (kendi elindekiyle) sevinip böbürlenmektedir.”

Buradaki وَاِنَّ هٰذِه۪ٓ اُمَّتُكُمْ ve inne hâzihî ümmetüküm ifadesi “ve muhakkak ki bu sizim ümmetiniz”; اُمَّةً وَاحِدَةً ümmeten vâhıdeten tamlaması “tek bir ümmet olarak (varsınız)”;وَاَنَا۬ ve ene zamiri “ve ben”; رَبُّكُمْ rabbuküm tamlaması “sizin Rabbiniz(im)”;فَاتَّقُونِ fettekûni emri “bana karşı takvâlı, duyarlı olun”; فَتَقَطَّعُوا fe tekatta‘û fiili “ayrılığa düşmüşlerdi, parçalamışlardı”; اَمْرَهُمْ emrahum tamlaması “onların işlerini”; بَيْنَهُمْ beynehum ifadesi “onların aralarındaki”;زُبُرًا züburan kelimesi “(çeşitli) kitaplara”; كُلُّ حِزْبٍ küllü hızbin tamlaması “her grup”; بِمَا لَدَيْهِمْ bimâ ledeyhim ifadesi “onların yanlarındakilerle, sahip olduklarıyla”; فَرِحُون ferihûne kelimesi ise “sevinip böbürlenmektedirler, mutlu olanlardır” demektir.

Burada bütün peygamberlerin ve ümmetlerinin aslında tek ümmet oldukları, ancak sonrasında birliklerini bozarak gruplara ayrıldıkları eleştirilerek gündeme getirilmektedir.

1.وَاِنَّ هٰذِه۪ٓ اُمَّتُكُمْ اُمَّةً وَاحِدَةً وَاَنَا۬ رَبُّكُمْ فَاتَّقُونِ “Şüphesiz ki bu (peygamberler ve müminler), tek bir ümmet olarak sizin ümmetinizdir. Ben sizin Rabbinizim. Öyle ise bana karşı takvâlı (duyarlı) olun!” Bu âyetin bir benzeri Enbiyâ’ 21/92’de geçmektedir. Yüce Allah gerçek dinin bu sûrede ve bütün Kur’ân’da anlatılan peygamberler tarafından tebliğ edilen “tevhid dini” olduğunu, kendisinin insanların Rabbi olduğunu ve O’na karşı muttaki olunması gerektiğini beyan etmektedir.

Bütün peygamberler aynı değerler sistemini yaşayıp tebliğ etmişler, ümmetleri de bu değerleri yaşamışlar, böylece tek ümmet oluş gerçekleştirilmiştir. Demek ki “islam inanç öğretileri” insanlık tarihi kadar eskidir ve bu sûrede anlatılan peygamberler gibi diğer bütün peygamberler de bu değerler sisteminin temsilcileri olarak yaşamışlardır.

Yüce Allah’ın ilk peygamberden son peygambere kadar gönderdiği bütün mesajların ortak adı “islâm”dır. Âl-i İmrân 3/19, 85, Enbiyâ’ 21/92 ve Mü’minûn 23/52 gibi âyetlerde dikkat çekilen husus da budur. Hz. Nûh’a neler vahyedilmişse, şeriat olarak Hz. Muhammed’e de onlar vahyedilmiştir.(34) Ayrıca önceki ümmetlerin inanırlarına da Yüce Allah tarafından “müslüman” adı verilmiştir.(35)

Bu haliyle son vahyin muhataplarına seslenilmekte ve peygamberler yolu olan “islam inanç öğretileri”ni benimsemeleri, Yüce Allah’ı Rableri olarak bilmeleri ve sadece O’na karşı muttaki olmakla yükümlü tutuldukları ifade edilmektedir. Bu emir hem Nahl 16/36’da belirtildiği gibi Yüce Allah’ın bütün peygamberlerine emrettiği tebliğ ilkelerinin başında zikrettiği bir husustur; hem de bütün peygamberler ümmetlerine bunu tebliğ etmişlerdir.(36) İslam ümmetinin tek bir ümmet oluşu gerçeği, dinde ihtilafın ve bölünmenin yanlışlığını ortaya koyan bir ifade olarak yorumlanmalıdır.(37)

2. فَتَقَطَّعُوٓا اَمْرَهُمْ بَيْنَهُمْ زُبُرًا كُلُّ حِزْبٍ بِمَا لَدَيْهِمْ فَرِحُونَ “(Ne var ki) insanlar, kendi aralarında işlerini parça parça edip kitaplara ayrıldılar (farklı kitaplara dönüştürdüler). Her grup kendi yanında bulunanla (kendi elindekiyle) sevinip böbürlenmektedir.” Yüce Allah ümmetlerin aslında tek olması gerektiğini beyan etmesine ve dinde ayrılığın hiçbir şekilde mazur görülmeyeceğine dair uyarılarına rağmen, önceki milletlere mensup insanların aralarında işlerini parça parça böldüklerini, her bir grubun elinde bulunanla mutlu olduğunu bildirmekte ve elbette bu durumu kınamaktadır.

a)فَتَقَطَّعُوٓا اَمْرَهُمْ بَيْنَهُمْ زُبُرًا “(Ne var ki) insanlar, kendi aralarında işlerini parça parça edip kitaplara ayrıldılar (farklı kitaplara dönüştürdüler).” Çeşitli âyetlerde(38) geçen زُبُر zübur kelimesi “kitaplar” manasına gelmekte, bölünenlerin her birinin kendine ait kitaplar edinmeleri kınanmaktadır. Bunu yapanlar Yüce Allah’ın kitabını parçalayıp tahrif etmişler, şu veya bu şekilde onu değiştirmişlerdir.(39)

Konuyla ilgili olarak Enbiyâ’ 21/93’te şöyle buyrulmaktadır: “(İnsanlar peygamberlerini yalanlayarak) kendi aralarında işlerini paramparça ettiler. Hâlbuki hepsi bize döneceklerdir.” Aynı şekilde Rûm 30/32’de bölünüp parçalanma ve gruplara ayrılma bir müşrik alameti olarak zikredilmekte ve Müslümanların kesinlikle bunlardan olmaması gerektiği üzerinde durulmaktadır. Benzer içerikte olmak üzere Âl-i İmrân 3/103, 105, En‘âm 6/159, Enfâl 8/46 ve Hûd 11/118 gibi âyetlerde de dinde ayrılığa düşmenin yanlışlığına dikkat çekilmektedir.

Yüce Allah dinde tevhidi emretmesine rağmen, insanların kendi aralarında peygamberlerini yalanlayarak işlerini paramparça ettiklerini haber vermekte, dolaylı da olsa bunun yanlış olduğunu bildirmektedir. Dinde tefrika ve ihtilafın korkunç bir hata oluşu konusu Bakara 2/213, Âl-i İmrân 3/19, Şûrâ 42/14 ve Câsiye 45/17’de de beyan edilmektedir ve biz de bu âyetlerde gerekli açıklamalara yer vermekteyiz.

Dinde tefrikanın ne kadar feci bir durum olduğunu ortaya koyması bakımından Âl-i İmrân 3/105’i burada hatırlatmak istemekteyiz: “Kendilerine apaçık deliller geldikten sonra parçalanıp ayrılığa düşenler gibi olmayın! İşte bunlar için büyük bir azap vardır.” Âyette zikredilen söz konusu kişiler kendilerine daha önce ilahi bilgiler gönderilen kitap ehli yani Yahudiler ve Hıristiyanlardır.(40) Nitekim Âl-i İmrân 3/19’da da bunlardan söz edilmektedir.

Benzer bir konunun ele alındığı Bakara 2/213’te şöyle buyrulmaktadır: “Ancak (kitap) verilenler, kendilerine apaçık deliller geldikten sonra aralarındaki kıskançlıktan ötürü (dinde) anlaşmazlığa düşmüşlerdi.” Yüce Allah, kendilerine hakikatın apaçık belgeleri geldikten sonra yani kendilerine daha önce el-kitâb denilen mesajlar yani Tevrât(41) ve İncîl verilen önceki nesillerin ne zaman ihtilafa düştüklerini beyan etmekte ve beraberinde de gerekçesine dikkat çekmektedir.

Benzer bir konunun işlendiği Câsiye 45/17’de şu ifadeler yer almaktadır: “(Ancak) onlar kendilerine ilim geldikten sonra, aralarındaki kıskançlık yüzünden ayrılığa düşmüşlerdi.” Bu bağlamda aynı konuyla ilgili olarak Yûnus 10/93’te de şu bilgi yer almaktadır: “Kendilerine ilim gelinceye kadar ayrılığa düşmemişlerdi.” Bunlar eğer Hz. Mûsâ zamanındaki İsrailoğulları ise ihtilafa düşmeleri Hz. Mûsâ’nın vahyi tebliğinden sonra gerçekleşmiştir. Eğer Hz. Peygamber zamanındakiler ise bu defa ihtilafa düşmelerinden maksat Kur’ân geldikten sonra yaşanan fikir ayrılıklarıdır.

Mesajı daha da evrensele taşıyarak maksadı heva ve heveslerine uyarak, hasetleri yüzünden hakikatlerden ayrılan herkes şeklinde anlayabiliriz ki bunun ilk örneği Hz. Âdem’in karşısında yer alan İblis’tir. Bu arada peygamberlerin bir kısmına inanıp bir kısmını inkâr edenler, böylece ilahi mesajları paramparça edip ümmetleri perişan hale getirenler de bu bağlamda özellikle hatırlanmalıdır.

Dinde tefrika ile ilgili olarak Âl-i İmrân 3/103, 105, En‘âm 6/158, Enfâl 8/46, Mü’minûn 23/50, Rûm 30/30-32 gibi çeşitli âyetlerde bilgiler verilmekte ve bunun son derece korkunç bir yanlış olduğuna dikkat çekilmektedir.

Tefrika ve ihtilaf bir ateştir ve içine düşenleri yakacaktır. Bu felakete düşmeden önce vahyin çağrısına kulak vererek tefrika ve ihtilaf ateşinden behemehâl uzak durmak mecburiyetindeyiz. Bugün islam dünyasının içinde bulunduğu perişanlık işte maalesef Kur’ân’ın bu evrensel çağrısına kulak vermemenin sonucu olarak yaşanmaktadır. Ümmetin vahye sımsıkı sarılması ve ayrılığa düşmemesi emrine bugün her zamankinden çok daha fazla muhtacız.

Mezhep ve kanaat farklılıklarını birer zenginlik görmeyi bırakıp mezhebini veya görüşünü hakikatın yerine koyarak onu din haline getirenler doğal olarak diğer mezhepleri ve kanaatleri dışlamış ve onları ötekileştirmiş olmaktadırlar. Bunlar karşılıklı olarak birbirlerini dinsiz ilan ederek onları sahiplenmek bir tarafa, hedefe koyarak canlarına bile kıyabilmektedirler.

İşte Kur’ân bu felaketlerle karşılaşmamak için muhataplarını uyarmakta ve tefrika ile ihtilafı onların gündeminden çıkarmak istemektedir. Fikir beyanı bağlamında farklı görüşler elbette ileri sürülebilir; ancak bunları dini metin gibi mutlak doğru haline getirerek insanlara dayatmaya çalışmak dünyada perişanlığı, mahşerde ise ağır bir azabı beraberinde getirecektir.

Yüce Allah dinde ihtilafa düşmenin ve kendi aralarında bölünüp parçalanmanın bir felaket olduğunu beyan etmektedir. Bu bağlamda, çeşitli grupların, mezheplerin, milletlerin taptıkları ve uydukları türlü ilahların, önderlerin vs. hepsinin de bir hiç olduğunu, hepsinin en sonunda dönüp varacağı yerin ilahi huzur olacağını bildirmektedir.(42) Yüce Allah bu âyette dinde ihtilafı reddetmekte, bunu yapanları kınamaktadır.

Durum böyle olunca, bu ümmet içerisinde bölünmeyi normal görebilecek veya teşvik edebilecek hiçbir şeyin geçerliliği ve mazereti olamaz. Çünkü bölünme bir felakettir ve tefrika denen ayrılıklar Yüce Allah’ın kınadığı bir şeyi kabul edip ilahi emirlere karşı çıkmaktır. Kasas 28/4’te verilen bilgilere göre, bölmek ve zayıf düşürülmek bir Firavun ahlakıdır.

b) كُلُّ حِزْبٍ بِمَا لَدَيْهِمْ فَرِحُونَ “Her grup kendi yanında bulunanla (kendi elindekiyle) sevinip böbürlenmektedir.” Bu ifade Rûm 30/32’de de geçmektedir. Yüce Allah kitaplarını bölüp kendileri de bölünüp parçalananlarla ilgili bir sosyolojik tahlil yapmakta ve her bir grubun sahip olduğu inanç, kabul, uygulama vs. her ne varsa onlarla mutlu olduklarını haber vermektedir.

Şimdilerde de yaşanan vakıa tamamen böyledir. Her bir grup kendisinin kurtulacağını, çünkü tek doğrunun kendisi olduğunu söylemeye getirmekte, başkalarını ötekileştirmekte, diğerlerinin de doğru olabileceği noktasında herhangi bir beyana veya esnekliğe yer vermemektedirler. O kadar ki mezhebini dinleştirenler diğer mezhepleri dinsizlikle suçlamakta olduklarını, tersinden bakılınca karşıtlarının da onları dinsiz görebileceğini görmezlikten gelmektedirler.

Ümmetin şimdilerde yaşadığı en büyük felaket tefrika, ihtilaf ve bölünmedir. Hidayet rehberini vahiy olarak belirlemeyenlerin varıp duracağı nokta işte maalesef bu şekilde bölünmek, parçalanmak, kendi sahip olduğuyla övünmek, diğerlerini ötekileştirmek, dini kendi tekeline alıp diğerlerini dinsiz görmek, sonrasında onların canını, malını, kanını, ırzını kendisine helal görmek, onları üstelik de Allah rızası için (!) öldürmeyi cihad saymaktır. Bir müslüman asla ve asla böyle olamaz, olmamalıdır; böyle olanlar mutlak surette uyarılmalı ve gidişatın son derece yanlış ve sonunun uçurum olduğu kendilerine apaçık ifadelerle tebliğ edilmelidir.

Unutulmasın ki, Hacc 22/78’de beyan edildiği üzere, bu son ümmete tıpkı öncekilere olduğu gibi “Müslümanlar” adını bizzat Yüce Allah vermiştir ve Fussılet 41/33’te zikredildiği üzere “Allah’a davet eden, işini düzgün ve imanlı bir şekilde yapıp ‘Ben Müslümanlardanım’ diyenden daha güzel sözlü hiç kimsenin olamayacağı” bildirilmektedir.

Konuyla ilgili bunca âyete ve uyarıya rağmen, hâlâ daha mezhepçilik yapmak, bunu holiganlığa çevirmek, mezhebini dinleştirip diğerlerini dinsiz görmek bağışlanamaz ve hoş görülemez bir bozukluktur. İnsanlar “mezhepli” olabilirler; ancak kesinlikle ve kesinlikle “mezhepçi” olamazlar, olmamalıdırlar vesselâm.

ııı. Aldanmışlığın Görüntüleri

فَذَرْهُمْ ف۪ي غَمْرَتِهِمْ حَتّٰى ح۪ينٍ اَيَحْسَبُونَ اَنَّمَا نُمِدُّهُمْ بِه۪ مِنْ مَالٍ وَبَن۪ينَ نُسَارِعُ لَهُمْ فِي الْخَيْرَاتِ بَلْ لَا يَشْعُرُونَ “Şimdi sen onları bir zamana kadar şaşkınlıkları içinde bırak! Onlara verdiğimiz servet ve çocuklar ile kendilerine iyilik noktasında yardım ettiğimizi mi sanıyorlar! Hayır! Onlar (işin) farkına varamıyorlar.”

Buradaki فَذَرْهُمْ fe zerhum ifadesi “onları bırak”; ف۪ي غَمْرَتِهِمْ fî ğamretihim ifadesi “onların kendi gafletlerinde”; حَتّٰى ح۪ينٍ hattâ hînin ifadesi “belli bir zamana kadar”;اَيَحْسَبُونَ eyahsebûne sorusu “sanıyorlar mı”; اَنَّمَا نُمِدُّهُمْ ennemâ nümiddühum ifadesi “onları (mı) destekleyecekmişiz”; بِه۪ bihî ifadesi “onunla”;مِنْ مَالٍ min mâlin kelimesi “mal, servet bakımından”; وَبَن۪ينَ ve benîne sözcüğü “ve çocuklarla”; نُسَارِعُ nüsâri‘u fiili “yardım (mı) edeceğiz”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlar için, onlara”; فِي الْخَيْرَاتِ fi’l-hayrâti ifadesi “hayır işlerinde”; بَلْ bel edatı “bilakis”; لَا يَشْعُرُونَ lâ yeş‘urûne fiili ise “anlayamazlar” demektir.

Burada bölünüp parçalananlarla ilgili nasıl bir yol izlenmesi gerektiğine dair bilgiler gündeme getirilmektedir.

1.فَذَرْهُمْ ف۪ي غَمْرَتِهِمْ حَتّٰى ح۪ينٍ “Şimdi sen onları bir zamana kadar şaşkınlıkları içinde bırak!” Yüce Allah Hz. Peygamber’e bir davranış modeli öğretmeyi amaçlamakta ve eski milletler içerisinde işlerini paramparça edip kitaplara ayrılanların yolunu izleyen ve döneminde yaşamakta olan müşrikleri belli bir zamana kadar kendi sapıklıklarında bırakmalarını özellikle emretmektedir.

Kur’ân’da bir kez(43) geçen غَمَرَات ğamerât ve üç kez(44) zikredilen غَمْرَة ğâmrah kelimesi “gaflet”, “dalalet”, “cehalet”, “sapkınlık”, “şaşkınlık” gibi anlamlar içermektedir. Buna göre, dar manada müşriklerin, geniş anlamda dinde ayrılığa düşüp bölük pörçük olanların esasında bulundukları halin şaşkınlık, sarhoşluk, gaflet ve dalalet ile cehalet olduğu anlaşılmaktadır.

Dinde ayrılığa düşenlerin gaflet ve dalalet içerisindeki hallerinde terk edilmeleri “belli bir zaman”la kayıtlanmıştır. Çünkü âyette onların sonsuza dek böyle bırakılmalarından değil, حَتّٰى ح۪ينٍ hattâ hînin ifadesi gereği “belli bir zamana kadar” bırakılmaları öngörülmektedir. Bu zamanın ne kadar olduğu konusunda âlimlerimiz çeşitli fikirler ileri sürmüşlerdir. Bu çerçevede maksadın “hatalarını anlayacakları zamana kadar”, “ölüp gidecekleri zamana kadar”,(45) “kendilerine azap gelinceye kadar”(46) olduğu beyan edilmektedir.

Esasında onlar da gerçeği görmeleri gerektiği için kendileriyle iletişimi tamamen kesmek yerine, başka yollar kullanılarak tebliğe devam edilmesinde de herhangi bir sakınca olmasa gerektir. Zira bu konuyu A‘râf 7/164’teki temel prensip çervesinde ele almak ve yorumu da ona göre yapmak gerekmektedir. Tebliğden vazgeçmek yerine metotlarda değişiklik yapıp tebliğe devam etmek çok daha doğrudur. Burada dile getirilen “onları bırak” emri mevcut işleyişi bırakmak veya ısrarcılığı terk etmek şeklinde yorumlanırsa Kur’ân çerçevesinde daha kapsamlı bir anlam tercih edilmiş olur.

“O halde (ey Peygamber), onlar için üzülerek kendini helak etme” mealindeki Fâtır 35/8’de de zikredildiği üzere, Hz. Peygamber, çevresindeki Mekkeli müşriklerin Kur’ân’a ve dolayısıyla onun risaletine inanmamalarına çok üzülüyor, adeta kendini perişan ediyordu. Kehf 18/6 ve Şu‘arâ’ 26/3’te de benzerleri yer alan bu ifade, Hz. Peygamber’i teselli etmeyi amaçlamakta, inanma veya inanmamanın onun elinde olmadığını kendisine bildirmektedir.

İsteyen inanır, istemeyen inanmaz.(47) Çünkü hidayet de dalalet de insan iradesinin sonucudur.(48) Bu durumda inanmak istemeyenler için kendini helak etmeye gerek yoktur. Peygamberimize, “Sen onlara üzülme ve görevine devam etmene bak” denmek istenmektedir. Sonuçta Hz. Peygamber de bir insandır ve onun da insani bazı tepkiler vermesi normaldir.

2. اَيَحْسَبُونَ اَنَّمَا نُمِدُّهُمْ بِه۪ مِنْ مَالٍ وَبَن۪ينَ نُسَارِعُ لَهُمْ فِي الْخَيْرَاتِ بَلْ لَا يَشْعُرُونَ “Onlara verdiğimiz servet ve çocuklar ile kendilerine iyilik noktasında yardım ettiğimizi mi sanıyorlar! Hayır! Onlar (işin) farkına varamıyorlar.” Yüce Allah bölünüp parçalanan ve kitaplara ayrılan müşriklerin durumunu ortaya koymaya devam etmekte, aslında hemen helaki hak etmelerine rağmen, kendilerine verdiği bolca mal ve çocuğun onların lehinde olmadığını, bu ihsan ve ikramların onların hayrına sonuçlar vermeyeceğini belirtmekte, sonuçta bunların gerçeğin farkına varmadıklarını özellikle beyan etmektedir.

a) اَيَحْسَبُونَ اَنَّمَا نُمِدُّهُمْ بِه۪ مِنْ مَالٍ وَبَن۪ينَ نُسَارِعُ لَهُمْ فِي الْخَيْرَاتِ “Onlara verdiğimiz servet ve çocuklar ile kendilerine iyilik noktasında yardım ettiğimizi mi sanıyorlar!” Yüce Allah dinde ayrılığa düşüp kendi yanlarında bulunanlarla mutlu olanları şiddetli bir şekilde eleştirdikten sonra, bu defa kendilerine dünya hayatlarında verdiği mal ve servet desteklerinin aslında onlara yönelik bir hayır desteği olmadığı mesajını vermektedir.

Konuyla ilgili olarak Âl-i İmrân 3/180’de şu bilgiler yer almaktadır: “Allah’ın, kereminden kendilerine verdiklerini (infakta) cimrilik gösterenler, sanmasınlar ki o (kendilerine verilenler), onlar için hayırlıdır; tersine bu onlar için pek fenadır. Cimrilik ettikleri şey de kıyamet gününde boyunlarına dolanacaktır. Göklerin ve yerin mirası sadece Allah’ındır. Allah bütün yaptıklarınızdan haberdardır.” İşte bu âyette verilen bilgi ile yorumunu yapmakta olduğumuz âyetlerde verilen mesaj birbirini tamamlar mahiyette ve birbiriyle uyumlu bir içeriktedirler.

Âl-i İmrân 3/178’de de bu defa inkârcılara zaman tanınmasıyla ilgili şöyle buyrulmaktadır: “İnkâr edenler sanmasınlar ki, kendilerine mühlet vermemiz onlar için daha hayırlıdır. Onlara ancak günahlarını arttırmaları için fırsat veriyoruz. Onlar için alçaltıcı bir azap vardır.” Benzer mesajlar A‘râf 7/182 ve Kalem 68/44-45’te zikredilmektedir. İşte burada da inkârcılara tanınan zaman onların istiğfar ve tevbelerine vesile olmayacaksa bunun onların lehine olmadığı açıklıkla ortaya konulmuş olmaktadır.

b) بَلْ لَا يَشْعُرُونَ “Hayır! Onlar (işin) farkına varamıyorlar.” Yüce Allah âyetin sonunda bu şekilde buyurarak kendilerine verilen servetin de çocukların da asında bir imtihan olduğunu kavratmak istemektedir. Nitekim konuyla ilgili olarak Enfâl 8/28 ve Teğâbun 64/15’te “malların ve çocukların birer imtihan olduğu” açıklıkla ifade edilmektedir.

İşte müşrikler bu konuda derin bir yanılgıya düşmüşler ve Kasas 28/78’de geçtiği üzere Kârûn gibi düşünerek, sahip oldukları servetin, kendi bilgileri sayesinde kendilerine verildiğini düşünmüşlerdi. Esasında Zümer 39/49’da da benzer bir konu ele alınmakta ve insanlara verilen nimetlerin imtihan olduğu, fakat çoğu insanın bu gerçeği fark etmediği belirtilmektedir. Konuyla ilgili âyetlerin hepsi okunduğunda mesajda herhangi bir kopukluk ve eksiklik olmadığı görülmektedir.

Dipnotlar

• 1 - Zemahşerî, age., III, 183; Râzî, age., XXIII, 100.
• 2 - Semerkandî, age., II, 502; Taberî, age., XVIII, 22-23. 3 - Semerkandî, age., II, 502; Zemahşerî, age., III, 183.
• 4 - Taberî, age., XVIII, 24; Zemahşerî, age., III, 184. 5 - Taberî, age., XVIII, 24; Zemahşerî, age., III, 184.
• 6 - Semerkandî, age., II, 502.
• 7 - Tâhâ 20/18. 8 - Tâhâ 20/22. 9 - Tâhâ 20/44. 10 - Nâzi‘ât 79/18-19. 11 - Tâhâ 20/14-16.
  • Tâhâ 20/18 Tâhâ 20/22 Tâhâ 20/44 Nâzi‘ât 79/19 Tâhâ 20/16
• 12 - Semerkandî, age., II, 576. 13 - A‘râf 7/133. 14 - Tâhâ 20/18; A‘râf 7/107; Şu‘arâ’ 26/32; Neml 27/10; Kasas 28/31. 15 - Tâhâ 20/22; A‘râf 7/107; Şu‘arâ’ 26/33. 16 - Tâhâ 20/77; Şu‘arâ’ 26/63. 17 - Bakara 2/60; A‘râf 7/160. 18 - A‘râf 7/133. 19 - A‘râf 7/133. 20 - A‘râf 7/133. 21 - Nisâ’ 4/154. 22 - Nisâ’ 4/153; Hûd 11/96; Mü’minûn 23/45; Mü’min 40/23; Zâriyât 51/38. 23 - Zemahşerî, age., II, 410.
  • A‘râf 7/133 Tâhâ 20/18 A‘râf 7/107 Şu‘arâ 26/32 Neml 27/10 Kasas 28/31 Tâhâ 20/22 A‘râf 7/107 Şu‘arâ 26/33 Tâhâ 20/77 Şu‘arâ 26/63 Bakara 2/60 A‘râf 7/160 A‘râf 7/133 A‘râf 7/133 A‘râf 7/133 Nisâ 4/154 Nisâ 4/153 Hûd 11/96 Mü'minûn 23/45 Mü'min 40/23 Zâriyât 51/38
• 24 - Râzî, age., XVIII, 101.
• 25 - Taberî, age., XI, 145.
• 26 - Semerkandî, age., II, 503; Taberî, age., XVIII, 24-25; Zemahşerî, age., III, 184.
• 27 - Mü’minûn 23/50; Sâffât 37/45; Vâkı‘a 56/18; Mülk 67/30.
  • Mü'minûn 23/50 Sâffât 37/45 Vâkı‘a 56/18 Mülk 67/30
• 28 - Semerkandî, age., II, 503; Taberî, age., XVIII, 26-28; Zemahşerî, age., III, 185; Râzî, age., XXIII, 103. 29 - Esed, age., s. 695.
• 30 - Semerkandî, age., II, 503; Taberî, age., XVIII, 28. 31 - Zemahşerî, age., III, 185.
• 32 - Semerkandî, age., II, 503. 33 - Semerkandî, age., II, 503; Taberî, age., XVIII, 28; Zemahşerî, age., III, 185; Râzî, age., XXIII, 104.
• 34 - Şûrâ 42/13. 35 - Hacc 22/78. Benzer âyetler için bk. Âl-i İmrân 3/52; A‘râf 7/126. 36 - Bakara 2/21; Âl-i İmrân 3/51; Nisâ’ 4/36; Mâide 5/72, 117; En‘âm 6/102; A‘râf 7/59, 65, 73, 85; Yûnus 10/3; Hûd 11/50, 61, 84; Meryem 19/36; Enbiyâ’ 21/25, 92; Hacc 22/77; Mü’minûn 23/23, 32; Neml 27/45; ‘Ankebût 29/16, 17, 36, 56; Yâsîn 36/61; Zuhruf 43/64; Necm 53/62; Nûh 71/3. 37 - Zemahşerî, age., III, 130.
  • Şûrâ 42/13 Hacc 22/78 Âl-i İmrân 3/52 A‘râf 7/126 A‘râf 7/126 Bakara 2/21 Âl-i İmrân 3/51 Nisâ 4/36 Mâide 5/72 Mâide 5/117 En‘âm 6/102 A‘râf 7/59 A‘râf 7/65 A‘râf 7/73 A‘râf 7/85 Yûnus 10/3 Hûd 11/50 Hûd 11/61 Hûd 11/84 Meryem 19/36 Enbiyâ 21/25 Enbiyâ 21/92 Hacc 22/77 Mü'minûn 23/23 Mü'minûn 23/32 Neml 27/45 ‘Ankebût 29/16 ‘Ankebût 29/17 ‘Ankebût 29/36 ‘Ankebût 29/56 Yâsîn 36/61 Zuhruf 43/64 Necm 53/62 Nûh 71/3
• 38 - Âl-i İmrân 3/184; Nahl 16/44; Mü’minûn 23/53; Şu‘arâ’ 26/196; Fâtır 35/25; Kamer 54/43, 52. 39 - Semerkandî, age., II, 504; Taberî, age., XVIII, 29.
  • Âl-i İmrân 3/184 Nahl 16/44 Mü'minûn 23/53 Şu‘arâ 26/196 Fâtır 35/25 Kamer 54/43 Kamer 54/52
• 40 - Semerkandî, age., I, 236; Taberî, age., IV, 39; Zemahşerî, age., I, 391. 41 - Taberî, age., II, 339.
• 42 - Yazır, age., V, 464.
• 43 - En‘âm 6/93. 44 - Mü’minûn 23/54, 63; Zâriyât 51/11.
  • En‘âm 6/93 Mü'minûn 23/54 Mü'minûn 23/63 Zâriyât 51/11
• 45 - Taberî, age., XVIII, 31. 46 - Semerkandî, age., II, 504; Râzî, age., XXIII, 105.
• 47 - Kehf 18/29; Teğâbun 64/2; Müzzemmil 73/19; Müddessir 74/37, 55; İnsân 76/3, 29; ‘Abese 80/12; Tekvîr 81/28. 48 - Meryem 19/76; Hacc 22/16; Muhammed 47/17; Teğâbun 64/11; Müddessir 74/31.
  • Kehf 18/29 Teğâbun 64/2 Müzzemmil 73/19 Müddessir 74/37 Müddessir 74/55 İnsân 76/3 İnsân 76/29 ‘Abese 80/12 Tekvîr 81/28 Meryem 19/76 Hacc 22/16 Muhammed 47/17 Teğâbun 64/11 Müddessir 74/31