Hûd Suresi

Mekke’de risâletin 11-12. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 123 âyetten oluşan, adını 50. âyette geçen هُود hûd kelimesinden alan Hûd sûresi, inişe göre 69, resmî sıralamada ise 11. sûredir.

Hûd sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Yûnus sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Bu bağlamda her iki sûrede de mukatta‘a harfleriyle başlayıp ilahi mesaja dikkat çekilmesi (Yûnus 1-2; Hûd 1-2), kâinat kitabına gönderme yapılması (Yûnus 3-6, ; Hûd 7), müşriklerin Hz. Peygamber’den sıra dışı istekleri ve beklentileri (Yûnus 15-16; Hûd 12), Hz. Nûh’un kıssasına dair içerikler (Yûnus 71-73; Hûd 25-49), Hz. Mûsâ’nın Firavun ve İsrailoğullarıyla ilişkileri (Yûnus 75-93; Hûd 96-99) gibi konular ele alınmaktadır. Bu arada vahyin benzerinin getirilmesi manasında meydan okuyuculuğu da her iki sûrenin ortak konuları arasındadır (Yûnus 38; Hûd 13). Hûd sûresi, mukatta‘a harferiyle başlamakta, Yüce Allah’tan başkasına kulluk edilmemesi için âyetlerin bizzat Yüce Allah tarafından açıklandığı beyan edilmekte, insanların Yüce Allah’a yönelik görevlerine dikkat çekilmektedir. Bu arada kâinat kitabından bir pasaj ile insanoğlunun çeşitli davranış özellikleri üzerinde durulmaktadır.

12. âyetten itibaren, Hz. Peygamber’in muhataplarının baskısıyla vahiyden uzak tutulma girişimlerinin sonuçsuz kaldığı, sonrasında vahyin 10 sûrelik meydan okuyuşu, dünya hayatının geçiciliği ve aldatıcılığı ile Yüce Allah’a yalan iftira edenlerin en zalimler olduğu bilgisine yer verilmekte, iman edip salih ameller işleyenlerin ise cennet ödülleriyle buluşturulacağı belirtilmektedir.

25-49. âyetlerde, Hz. Nûh’un, 50-60. âyetlerde Hz. Hûd’un, 61-68. âyetlerde Hz. Sâlih’in, 69-76. âyetlerde Hz. İbrâhim’in, 77-83. âyetlerde Hz. Lût’tan, 84-95. âyetlerde Hz. Şuayb’ın, 96-99. âyetlerde ise Hz. Mûsâ’nın kıssalarına yer verilmekte, kıssaların çok önemli ibretlik yanları dikkatlere sunulmaktadır.

100. âyetten itibaren, azgınların mahşerdeki korkunç akıbeti gündeme getirilmekte, cehennemin de cennetin de gökler ve yer devam ettiği sürece devam edeceği bildirilmekte, her ikisi için de Yüce Allah’ın dilemesi durumunda durumun değişebileceği beyan edilmektedir.

112. âyette, başta Hz. Peygamber olmak üzere her müslümanın emredildiği üzere istikamet sahibi olması emri yer almakta, 113. âyette zalimlere zerre kadar bile olsa meyledilmemesi gerektiği, aksi takdirde ateşin kaçınılmaz olacağı ve Yüce Allah’tan başka hiçbir dostun olamayacağı, söz konusu kişilere yardım edilemeyeceği ifade edilmektedir.

114. âyetten itibaren, namaz vakitlerine, helak edilen kavimlerin helak nedenlerine, insanlığın ihtilafa devam ettiklerine, kıssaların anlatılma nedenine ve inkârcılara yönelik azap tehdidine yer verilmekte, son âyette ise Yüce Allah’ın bilgisine, O’na kulluk edip güvenilmesinin zorunlu olduğuna ve kullarının yaptığından habersiz olmadığına değinilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 109-115. âyetlerinde Hz. Peygamber’i ve bütün müminleri inşa eden buyrukları sıralamakta, zulme karşı nasıl bir tavır içerisinde bulunulması gerektiğini ifade ederek günlük kılınan namazların etkinliğine değinmektedir.

a) Müminlerin İnşa Edilmeleri

Yüce Allah, sûrenin 109-111. âyetlerinde Hz. Peygamber’e hitap etmekte ve müşriklerin tapmakta oldukları şeylerin yanlışlığı konusuna şüphesi bulunmaması gerektiğini, çünkü onların da atalarının taptığı gibi taptıklarını, kendilerine azap nasiplerini vereceğini bildirmektedir.

Ardından, Hz. Mûsâ’ya da el-Kitab’ın verildiği, fakat onda ihtilaf edildiği, eğer Rabbinden bir söz geçmemiş olsaydı, elbette aralarında hüküm verilip helak edilmelerinin mümkün olduğu, Mekkelilerin de tıpkı İsrailoğulları gibi vahiyden kuşkulandıran bir şüphe içinde bulunduğu ifade edilmektedir. Nihayet herkese hak ettiklerinin tastamam verileceği, çünkü Yüce Allah’ın onların yapıp etmekte oldukarından haberdar olduğu hatırlatılmaktadır.

ı. Putperestlerin Sapkın Yolu ve Sonu

فَلَا تَكُ ف۪ي مِرْيَةٍ مِمَّا يَعْبُدُ هٰٓؤُ۬لَآءِ مَا يَعْبُدُونَ اِلَّا كَمَا يَعْبُدُ اٰبَآؤُ۬هُمْ مِنْ قَبْلُ وَاِنَّا لَمُوَفُّوهُمْ نَص۪يبَهُمْ غَيْرَ مَنْقُوصٍ “Onların tapmakta oldukları şeylerle ilgili şüphen olmasın! Onlar daha önce babalarının taptığından başka bir şekilde tapmıyorlar. Biz onların (azaptan) paylarını mutlaka eksiksiz olarak vereceğiz.”

Âyetteki فَلَا تَكُ fe lâ tekü emri “sakın olma”; ف۪ي مِرْيَةٍ fî miryetin ifadesi “şüphede”; مِمَّا يَعْبُدُ mimmâ ya‘büdü ifadesi “taptıkları şeylerden”; هٰٓؤُ۬لَآءِ hâülâi kelimesi “onların”; مَا يَعْبُدُونَ mâ ya‘büdûne fiili “onlar ibadet etmezler”; اِلَّا كَمَا يَعْبُدُ illâ kemâ ya‘büdü istisnası “ibadet ettiği gibisinden başka”; اٰبَآؤُ۬هُمْ âbâuhum tamlaması “onların kendi atalarının, babalarının”; مِنْ قَبْلُ min kablü ifadesi “daha önce”; وَاِنَّا ve innâ ifadesi “muhakkak ki biz”; لَمُوَفُّوهُمْ lemüveffûhum tamlaması “elbette onlara tam vericileriz”; نَص۪يبَهُمْ nasîbehum tamlaması “onların payını”; غَيْرَ مَنْقُوصٍ ğayra menkûsın ifadesi ise “eksiksiz bir şekilde” demektir.

Burada kıssası anlatılan putperestliğin feci akıbetiyle ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. فَلَا تَكُ ف۪ي مِرْيَةٍ مِمَّا يَعْبُدُ هٰٓؤُ۬لَآءِ “Onların tapmakta oldukları şeylerle ilgili şüphen olmasın!” Bir benzeri de Hûd 11/17’de geçen فَلَا تَكُ fe lâ tekü ifadesinin aslı فَلَا تَكنْ fe lâ tekün şeklindedir. Kelimenin sık kullanımı nedeniyle sonundaki nûn harfi düşürülmüştür.

Yüce Allah Hz. Peygamber’e hitap etmekte ve özelde bu sûrede, genelde bütün Kur’ân’da kıssası ve akıbetleri anlatılan putperestlerin tapındıkları varlıklarını faydasızlığından, hatta onların insanları azaba sürükleyeceğinden şüphe duymamasını istemektedir. Hûd sûresinin 17. âyetinde de geçtiği üzere, buradaki فَلَا تَكُ ف۪ي مِرْيَةٍ fe lâ tekü fî miryetin “sakın şüphe içinde olma” buyrulmasından hareketle, hitap her ne kadar Hz. Peygamber’e yönelik olsa da mesaj bütün muhataplaradır.

Âyette yer alan يَعْبُدُ هٰٓؤُ۬لَآءِ ya‘budu hâülâi ifadesinden maksat Mekkeli müşriklerdir.(1) Önceki kavimlerin de vahyin indirildiği dönemdeki müşriklerin de tapınmakta oldukları putların yararsızlığından ve muhataplarını cehenneme sürükleyeceğinden hiç kimsenin şüphede olmaması gerektiği beyan edilmektedir. Putlardan herhangi bir menfaat beklenmemesi gerektiği gibi, onlardan gelebilecek herhangi bir zarardan da korkmamak gerekmektedir. Çünkü onlardan kendilerine tapınan putperestlere yarar da zarar da gelemez.

2. مَا يَعْبُدُونَ اِلَّا كَمَا يَعْبُدُ اٰبَآؤُ۬هُمْ مِنْ قَبْلُ “Onlar daha önce babalarının taptığından başka bir şekilde tapmıyorlar.” Yüce Allah vahyin indirildiği dönemdeki müşriklerin tıpkı helak edilen önceki putperstler gibi putlara tapındıklarını haber vermektedir. Âyette dikkat çekilen husus, inkârın ve şirkin eskilerden itibaren taklit edilen bir hastalık olduğudur. Müşrikler cehalete ve taklide sarılma noktasında eski ataları gibi davranıyorlardı. Hûd 11/62’de Hz. Sâlih’in, Hûd 11/87’de ise Hz. Şuayb’ın kavimlerinin dediği gibi “atalar dinine saplanmak tam bir taklitçiliktir.”

Çeşitli vesilelerle belirttiğimiz üzere, taklitçilik korkunç bir felakettir. Râzî, konuyla ilgili Şu‘arâ’ 26/74. âyeti izahında çok önemli bir tespitte bulunmuş ve şunları belirtmiştir: “Bu durum, taklidin bâtıl olduğunun, buna karşılık delillere sarılmanın ise zorunlu oluşunun en güçlü delillerindendir. Meseleyi tersinden alarak “taklidi övüp delile sarılmayı kötülersek”, bu tavrımız, Yüce Allah’ın kötülediği kâfirlerin yolunu övmek, övdüğü Hz. İbrahim’in yolunu da kötülemek olur.”(2)

3. وَاِنَّا لَمُوَفُّوهُمْ نَص۪يبَهُمْ غَيْرَ مَنْقُوصٍ “Biz onların (azaptan) paylarını mutlaka eksiksiz olarak vereceğiz.” Yüce Allah bütün putperstlerin paylarını eksiksiz vereceğini beyan ederek, onların azaplarını tam anlamıyla uygulayacağını ifade etmiş olmaktadır.(3) Bu yaklaşım âhirete yönelik bir anlamdır. Bu cümleyi dünya şartlarında yorumlarsak, o zaman Yüce Allah’ın bu tür müşriklere dünyadaki paylarını eksiksiz vereceği manası elde edilmiş olur. Hatta Hûd 11/16. âyete dayalı olarak bu kişilere kazanmış oldukları iyi-kötü ne varsa hepsinin dünyada verileceği manası da akla getirilebilir. Ancak bu kişlerin âhirette hiçbir paylarının bulunmayacağı da Hûd 11/16’da beyan edilmektedir.

Bir üçüncü anlam ihtimali olarak, bu tür inkârcı müşriklere dünyada istikamet bulmaları için akıl, irade, vicdan, fıtrat, peygamber görevlendirme ve kitap gönderme noktalarında nasiplerinin eksiksiz verilmesi manası da söz konusu edilebilir. Râzî’nin de belirttiği gibi, bu üç mana da burada muhtemeldir.(4) Bağlam dikkate alındığında ilk yorumun diğerlerine göre daha öncelikli olduğunu belirtmek gerekir.

ıı. Hz. Mûsâ’nın Muhataplarının Durumunun Aynılığı

وَلَقَدْ اٰتَيْنَا مُوسَى الْكِتَابَ فَاخْتُلِفَ ف۪يهِ وَلَوْلَا كَلِمَةٌ سَبَقَتْ مِنْ رَبِّكَ لَقُضِيَ بَيْنَهُمْ وَاِنَّهُمْ لَف۪ي شَكٍّ مِنْهُ مُر۪يبٍ “Yemin olsun ki biz Musa’ya da Kitabı vermiştik fakat onda anlaşmazlığa düşülmüştü. Rabbinden bir söz geçmemiş olsaydı, elbette aralarında hüküm verilirdi. Şüphesiz ki onlar (Mekkeliler) de ondan (Kur’an’dan) kuşkulandıran bir şüphe içindedir.”

Âyetteki وَلَقَدْ اٰتَيْنَا ve lekad âteynâ fiili “yemin olsun ki vermiştik”; مُوسَى mûsâ kelimesi “Mûsâ’ya”; الْكِتَاب el-kitâbe kelimesi “kitabı, vahyi”; فَاخْتُلِفَ fahtülife edilgen fiili “ihtilaf edildi”; ف۪يهِ fîhi ifadesi “onda”; وَلَوْلَا كَلِمَةٌ ve levlâ kelimetün ifadesi “(şöyle bir) kelime, karar olmasaydı”; سَبَقَتْ sebekat fiili “geçmiş”; مِنْ رَبِّكَ min rabbike ifadesi “senin Rabbinden”; لَقُضِيَ lekudiye edilgen fiili “elbette hüküm verilmiş olurdu”; بَيْنَهُمْ beynehum ifadesi “onların arasında”;وَاِنَّهُمْ ve innehum ifadesi “muhakkak ki onlar”; لَف۪ي شَكٍّ lefî şekkin fadesi “elbette şüphe içinde(dir)”; مِنْهُ minhu ifadesi “ondan”; مُر۪يب mürîbun kelimesi ise “kuşku(da), şüphe(de)” demektir.

Burada Hz. Peygamber’e ve müminlere moral verilmesi ve Hz. Mûsâ’dan bir örnekle onların rahatlatılması gündeme getirilmektedir.

Bu âyetin aynısı Fussılet 41/45’te de geçmekte, her iki âyette de aynı bağlamlarda aynı mesajlar verilmektedir.

1. وَلَقَدْ اٰتَيْنَا مُوسَى الْكِتَابَ فَاخْتُلِفَ ف۪يهِ “Yemin olsun ki biz Musa’ya da Kitabı vermiştik fakat onda anlaşmazlığa düşülmüştü.” Yüce Allah, önceki ayette Mekke kâfirlerinin tevhidi inkârda ısrar ettiklerini ve Hz. Muhammed’in peygamberliğini de reddedip tebliğ ettiği kitabını yalanlama hususunda ısrar ettiklerini belirtmiştir. Şimdi ise konuyu Hz. Musa ile ilişkilendirmektedir.

Bu ifade, Hz. Peygamber için bir tesellidir.(5) Çünkü Yüce Allah kâfirlerin, bütün peygamberlere karşı aynı yanlış yaklaşım içinde olduklarını ifade etmiş ve buna Hz. Musa ve kavmini örnek getirmiştir. Yüce Allah, Hz. Mûsâ’ya el-Kitâb’ı indirince, kavmi onun hakkında ihtilafa düşmüşlerdi. Bir kısmı onu kabul ederken, diğerleri inkâr etmiştir. Bu durum, insanların âdeti ve tavrı hep böyle olduğunun delilidir.(6)

2. وَلَوْلَا كَلِمَةٌ سَبَقَتْ مِنْ رَبِّكَ لَقُضِيَ بَيْنَهُمْ “Rabbinden bir söz geçmemiş olsaydı, elbette aralarında hüküm verilirdi.” Yüce Allah’tan “geçmiş olan kelime yani hüküm” daha önce Hûd 11/104. âyette de ifade edildiği gibi, “azabın sayılı günler için kıyamete ertelenmiş olması”dır.(7) Eğer böyle bir prensip veya ilke söz konusu olmasaydı, inkârcılarla ve müşriklerle ilgili olarak hemen azap hükmü verilmiş, öncekilerin ve sonrakilerin hepsi de helak edilmiş olurdu. Buradan anlaşılıyor ki, âyetin bu cümlesinden maksat öncelikle son ümmetin inkârcıları olsa da esasında bütün zamanların insanları kast ediliyor demektir.

Benzerleri Yûnus 10/19, Tâhâ 20/129, Fussılet 41/45, Şûrâ 42/21’de de geçen bu ifade gereği “Yüce Allah’tan bir kelimenin geçmiş olması” azabın mahşere ertelenmesi ve inkârcılara zaman tanınmasıyla ilgili ezeli hüküm vermesi manasına gelmektedir. Bu ifadenin bir benzeri de Şûrâ 42/14’te geçmektedir. Orada “belirlenmiş bir süreye kadar” ifadesi yer almakta ve bunun da dünya hayatı olduğu anlaşılmaktadır. İnsanlara zaman tanınmasının nedeni, içlerinden birilerinin inanabilme ihtimalidir. Eğer inanmazlarsa kendilerine tanınan zamanın onların lehine değil, aleyhine olacağı da Âl-i İmrân 3/178’de hatırlatılmaktadır.

Yüce Allah Müzzemmil 73/11 ve Târık 86/17 gibi âyetlerde inkârcılara zaman tanınmasını istediği görülmektedir. Bunun gerekçesi de diğeriyle aynıdır ve muhataplardan inanabilme ihtimali olanlara fırsat tanınması amaçlanmaktadır. Bu fırsat tanınma işlemi En‘âm 6/12’de geçtiği gibi Yüce Allah’ın zâtına yazdığı merhametinin gereğidir. Nahl 16/61 ve Fâtır 35/45’te de yer aldığı üzere, Yüce Allah eğer insanları yaptıkları nedeniyle hemen cezalandıracak olsaydı yeryüzünde hiçbir canlı bırakmaması gerekirdi. Ancak Rabbimiz kullarına fırsat vermekte ve zaman tanımaktadır.

Şu husus unutulmamalıdır: Yüce Allah sadece “imhâl” eder, yani mühlet/zaman verir; yoksa “ihmal” etmez. Nitekim İbrâhim 14/42’de de beyan edildiği gibi, Yüce Allah zalimlerin yaptıklarından habersiz değildir. Onları gözlerin dehşetle donup kalacağı bir güne ertelemektedir.

3. وَاِنَّهُمْ لَف۪ي شَكٍّ مِنْهُ مُر۪يبٍ “Şüphesiz ki onlar (Mekkeliler) de ondan (Kur’an’dan) kuşkulandıran bir şüphe içindedir.” Yüce Allah İbrâhim 14/9, Hûd 11/62, Şûrâ 42/14’te ifade edildiği üzere, tıpkı önceki helak edilmiş kavimlerin kendi kitaplarından şüphede oldukları gibi Mekkeli müşriklerin de Hz. Peygamber’e indirilen ve tebliğ ettiği vahiyden, yani Kur’ân’dan derin şüphede olduklarını haber vermektedir. Nitekim Sebe’ 34/54 ve Fussılet 41/45’te de aynı gerçeğe dikkat çekilmektedir. Hûd 11/62’de şekk ve mürîb kelimeleri hakkında açıklama yaptığımız için burada aynı bilgileri aktarmak istemiyoruz.

ııı. Amellerin Karşılığının Tastamam Verilmesi

وَاِنَّ كُلًّا لَمَّا لَيُوَفِّيَنَّهُمْ رَبُّكَ اَعْمَالَهُمْ اِنَّهُ بِمَا يَعْمَلُونَ خَب۪يرٌ “Onların her birinin işlerinin (karşılığını Rabbin) kendilerine elbette tam olarak verecektir. Şüphesiz ki O, onların yapmakta olduklarından haberdardır.”

Âyetteki وَاِنَّ كُلًّا ve inne küllen ifadesi “ve muhakkak ki hepsi”; لَمَّا لَيُوَفِّيَنَّهُمْ lemmâ leyüveffiyennehum ifadesi “onlara karşılığını tam olarak verince”; رَبُّكَ rabbuke tamlaması “senin Rabbin”; اَعْمَالَهُمْ a‘mâlehum tamlaması “onların amellerinin”; اِنَّهُ innehû ifadesi “muhakkak ki O”; بِمَا يَعْمَلُونَ bimâ ya‘melûne ifadesi “yaptıklarından, yapmakta oldukları şeylerle ilgili olarak”; خَب۪ير habîrun kelimesi ise “haberdar(dır)” demektir.

Burada mahşer şartlarında herkese yaptıklarının karşılığının tam olarak verileceği gündeme getirilmektedir.

1. وَاِنَّ كُلًّا لَمَّا لَيُوَفِّيَنَّهُمْ رَبُّكَ اَعْمَالَهُمْ “Onların her birinin işlerinin (karşılığını Rabbin) kendilerine elbette tam olarak verecektir.” Yüce Allah hem önceki nesillerin hem de bu son ümmetin fetlerinin dünyada yapıp ettikleri hayır ve şer anlamında her ne varsa onların karşılığını kendilerine tastamam vereceğini beyan etmektedir.(8)

Âyette geçen لَمَّا lemmâ kullanımıyla ilgili bazı ihtimaller vardır.

a) Buna göre لَمَّا lemmâ ifadesindeki lâm/le harfi, öncesindeki اِنَّ inne edatının haberinin başındaki edat olarak te’kid manasında kabul edilebilir. لَيُوَفِّيَنَّهُمْ leyüveffiyyenehum ifadesindeki lâm harfi de vallâhi şeklinde gizli bir yemin ifadesinin cevabı olarak te’kid harfi şeklinde düşünülebilir.(9) Bu durumda lemmâ’daki mâ harfi zâid kabul edilebilir.

b) Bazı âlimler ise baştaki اِنَّ inne’yi in; لَمَّا lemmâ’yı da lemâ şeklinde okumuşlardır. Söz konusu kullanımla ilgili olarak, Yâsîn 36/32, Zuhruf 43/35 ve Târık 86/4’teki cümlelere benzer şekilde baştaki اِنَّ inne’nin mâ, لَمَّا lemmâ’nın da mâ zaid olacak şekilde le manasında olma ihtimalinden de söz edilmektedir.(10)

c) Bir diğer âlim grubu ise lemmâ ifadesini lemmen şeklinde tenvinli okuyarak tıpkı Fecr 89/19’daki gibi kelimeye “hepsi bir araya getirilecektir, toplanacaktır” manasını vermişlerdir.(11) Bu ihtimallerin hepsi de doğru olabilir. Esasında bu ihtimallerin hepsinde de Yüce Allah’ın insanlara hak ettiklerini tastamam vereceği mesajı söz konusu edilmekte ve çeşitli te’kid unsurları kullanılmış olmaktadır.

2. اِنَّهُ بِمَا يَعْمَلُونَ خَب۪يرٌ “Şüphesiz ki O, onların yapmakta olduklarından haberdardır.” Yüce Allah bu ifadesiyle hayatın tamamına hâkim olduğunu ve bütün kullarının neler yapmakta olduğunu, eskilerin de neler yapmış olduğunu ve gelecekte yaşayacak olanların da neler yapacağını hakkıyla bildiğini beyan etmiş olmaktadır. Bu ifade azgın insanlarla ilgili bir pasajda geçince bu mutlak bilginin yanında bir de onlara karşı bir gözdağı vermeyi, tehditte bulunmayı amaçlamış olmaktadır.

b) İstikametli ve İsabetli Bir Duruş

Yüce Allah, sûrenin 112-113. âyetlerinde Hz. Peygamber’e ve hakka yönelen müminlere hitap etmekte, emrolundukları gibi dosdoğru olup aşırı gitmemelerini, çünkü Allah’ın insanların yaptıklarını çok iyi gördüğünü bildirmektedir.

Ardından, şu önemli bildirimde bulunarak bir Müslüman duruşunun nasıl olması gerektiği ortaya konulmaktadır: “Zulmedenlere meyletmeyin; sonra ateş size de dokunur. (O zaman) sizin Allah’tan başka dostlarınız olmaz. Sonra size yardım da edilmez.”

ı. İstikamet Sahibi Olmanın Gerekliliği

فَاسْتَقِمْ كَمَآ اُمِرْتَ وَمَنْ تَابَ مَعَكَ وَلَا تَطْغَوْا اِنَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَص۪يرٌ “Seninle birlikte tevbe edenlerle beraber emrolunduğun gibi dosdoğru ol! Aşırıya kaçmayın! O, sizin yaptıklarınızı elbette görendir.”

Âyetteki فَاسْتَقِمْ festekım emri “dosdoğru davran”; كَمَآ اُمِرْتَ kemâ ümirte ifadesi “emrolunduğun gibi”; وَمَنْ تَابَ ve men tâbe ifadesi “ve tevbe eden(ler) de”; مَعَكَ me‘ake ifadesi “seninle birlikte”;وَلَا تَطْغَوْا ve lâ tatğav emri “ve sakın azgınlık yapmayın”; اِنَّهُ innehû ifadesi “muhakkak ki O”;بِمَا تَعْمَلُونَ bimâ ta‘melûne fiili “yaptıklarından, yapmakta oldukları şeylerle ilgili olarak”; بَص۪ير besîrun kelimesi ise “gören(dir)” demektir.

Burada Hz. Peygamber’in ve müminlerin istikamet üzere olmaları noktasındaki ilahi uyarı gündeme getirilmektedir.

1. فَاسْتَقِمْ كَمَآ اُمِرْتَ وَمَنْ تَابَ مَعَكَ وَلَا تَطْغَوْا “Seninle birlikte tevbe edenlerle beraber emrolunduğun gibi dosdoğru ol! Aşırıya kaçmayın!” Bu emrin bir benzeri sadece Hz. Peygamber’e yönelik olarak Şûrâ 42/15’te zikredilmektedir. Ayrıca yine çoğul olarak aynı emir Fussılet 41/6’da da yer almaktadır. Bu emir Yûnus 10/89’da Hz. Mûsâ’ya ve Hz. Hârûn’a da yönlendirilmektedir. Buradan anlaşılıyor ki, istikamet sahibi olmak bütün müminlere yönelik bir emirdir. Cinn 72/16 ve Tekvîr 81/28’de de bu konuya değinilmektedir.

Esasında bu âyet dinin özü ve özeti olarak da anlaşılabilir. Çünkü “dinin amacı istikameti düzgün insanlar yetiştirmektir.” Bu gayeyi gerçekleitrmek için vahiy Hz. Peygamber’in örnekliğinde insanlarla buluşturulmuştur. İstikamet sahibi olmak demek, “tevhid ve itaat üzere olmak”(12) veya “Kur’ân’a uymaktır”tır.(13) İbn Abbâs’ın nakline göre, Kur’ân’ın tamamında Hz. Peygamber’e bu âyetten daha zor ve meşakkatli gelen başka bir âyetin indirilmediği ifade edilmiştir. Önemi nedeniyle Hz. Peygamber’in “Hûd ve benzerleri beni ihtiyarlattı”(14) dediği rivayet edilmektedir.(15) Nebî (as)’ın bu sözü söylemesinin nedeni de işte yorumunu yapmakta olduğumuz âyettir.

Yüce Allah, başta Hz. Peygamber olmak üzere beraberindeki müminlere ve elbette bütün ümmete hitap etmekte ve istikamet üzere olmaları gerektiğini emretmektedir. Âyette geçen وَمَنْ تَابَ مَعَكَ ve men tâbe me‘ake ifadesi istikamet sahibi olabilmek için önce Hakk’a yönelmek gerektiğini göstermektedir.

Yüce Allah istikamet sahibi olanlarla ilgili olarak Fussılet 41/30-33’te şöyle buyurmaktadır: “Şüphesiz, ‘Rabbimiz Allah’tır’ deyip, sonra dosdoğru yolda yürüyenlerin üzerine melekler iner. Onlara ‘Korkmayın, üzülmeyin; size vâdolunan cennetle sevinin!’ derler. ‘Biz dünya hayatında da ahirette de sizin dostlarınızız. ‘Gafûr ve rahîm olan Allah’ın ikramı olarak’ orada sizin için canlarınızın çektiği her şey var ve istediğiniz her şey orada sizin için hazırdır. (İnsanları) Allah’a çağıran, iyi iş yapan ve ‘Ben müslümanlardanım’ diyenden kimin sözü daha güzel olabilir ki!?”

İşte bu âyetlerde istikametli olmanın çeşitli unsurlarına dikkat çekilmekte ve istikamet sahibi olmanın sadece sözle değil, fiillerle de desteklenmesi gerektiği üzerinde durulmaktadır. Benzer bir ifade Ahkâf 46/13’te de yer almaktadır.

Âyette ikinci sırada yer alan وَلَا تَطْغَوْا ve lâ tatğav emri de “aşırı gitmemek” yani “tevhid ve itaatte Allah’a isyan etmemek” manasına gelmektedir.(16) İbn Abbâs bu ifadenin yorumunda “Allah’a boyun eğin; hiç kimseye karşı böbürlenmeyin; gurura kapılıp kendinizi ağırdan satmayın” tefsirini yapmıştır. Aynı şekilde bu emir “Kur’ân hakkında haddi aşmayın; onun haramını helal, helalini haram kılmayın” şeklinde de yorumlanmıştır. Dahası “Size emrolunan şeylerde haddi aşmayın ve sınırları geçmeyin” ile “Allah’ın verdiği nimetlere şükürden ve onlara boyun eğme yolundan sapmayın” manalarının da âyette bulunduğu belirtilmektedir.(17)

2. اِنَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَص۪يرٌ “Şüphesiz ki O, sizin yaptıklarınızı elbette görendir.” Yüce Allah’ın, yapılan her bir şeyi hakkıyla gördüğüne dair Kur’ân’da çeşitli bilgiler yer almaktadır.(18) Yüce Allah bütün ümmete yönelik istikamet emrini verip aşırı gidilmemesi gerektiğini beyan ettikten sonra, herkesin yapıp ettiği her ne varsa hepsini görmekte olduğunu haber vererek hayatı Allah bilinciyle yaşamanın önemine vurgu yapmaktadır.

Bu arada Yüce Allah’ın belirlediği sınırları dikkate almayıp kendi istediği şekilde ve sınırsız bir edayla hareket eden duyarsız insanlara da bu vesileyle bir gözdağı verildiği anlaşılmaktadır. Çünkü Yüce Allah’ın kullandığı bu tür sıfatlarda hem Rabbimizi tanımamız, hem de inkârcılara bir tehdit söz konusu edilmektedir.

ıı. Zulme Yaklaşmanın Ateşe Sebebiyet Vermesi

وَلَا تَرْكَنُوٓا اِلَى الَّذ۪ينَ ظَلَمُوا فَتَمَسَّكُمُ النَّارُ وَمَا لَكُمْ مِنْ دُونِ اللّٰهِ مِنْ اَوْلِيَآءَ ثُمَّ لَا تُنْصَرُونَ “Haksızlık edenlere eğilim göstermeyin; (yoksa) ateş size de dokunur. Allah’ın peşi sıra dostlarınız (da) olmaz. Sonra size yardım da edilmez.”

Âyettekiوَلَا تَرْكَنُوا ve lâ terkenû emri “ve sakın yaklaşmayın, meyletmeyin”; اِلَى الَّذ۪ينَ ظَلَمُوا ilellezîne zalemû ifadesi “zalimlik etmiş olanlara, zalimlik edenlere, haksızlık yapanlara”;فَتَمَسَّكُمُ fe temesseküm fiili “(yoksa) size de dokunur”; النَّار en-nâr kelimesi “ateş”;وَمَا لَكُمْ ve mâ leküm ifadesi “ve sizin için olmaz”; مِنْ دُونِ اللّٰهِ min dûnillâhi ifadesi “Allah’ın peşi sıra”; مِنْ اَوْلِيَآءَ min evliyâe kelimesi “dostlar, herhangi bir dost”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; لَا تُنْصَرُونَ lâ tunsarûne edilgen fiili “yardım edilmezsiniz, size yardım edilmez” demektir.

Burada zalimlere en küçük bir meylin olması durumunda nelerin yaşanacağına dair bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. وَلَا تَرْكَنُوٓا اِلَى الَّذ۪ينَ ظَلَمُوا فَتَمَسَّكُمُ النَّارُ “Haksızlık edenlere eğilim göstermeyin; (yoksa) ateş size de dokunur.” Âyette biri “sebep”, diğeri “sonuç” olacak şekilde iki hususa dikkat çekilmektedir.

a) وَلَا تَرْكَنُوٓا اِلَى الَّذ۪ينَ ظَلَمُوا “Haksızlık edenlere meyletmeyin!” Bu ifade “sebep”tir. Âyette geçen لَا تَرْكَنُوا lâ terkenû ifadesi “bir şeye en küçük bir şekilde de olsa muhabbetle meyletmemek, yönelmemek” demektir.(19) الَّذ۪ينَ ظَلَمُوا ellezîne zalemû ifadesinin bu şekilde getirilmesi, zulmü alışkanlık haline dönüştürmeyi ve zulümde ısrarcılığı göstermektedir.

Yüce Allah zalimlere meyledilmemesi gerektiğini beyan etmektedir ki, burada sözü edilen “zalimler” elbette öncelikle müşrikler ve inkârcılardır.(20) Müşrikler Yüce Allah’a ortak koştukları için “inançta adalet demek” olan tevhîdin zıddını tercih etmişlerdir. Adâlet, “bir şeyi yerli yerince yapmak”, zulüm ise “bir şeyi yerinden etmek”tir. Dolayısıyla tevhid üzere kendisine inanılması asıl hakkı olan Yüce Allah’a ortak koşanlar, hakkı ve hakikati yerinden etmiş oldukları için “zalimler” şeklinde isimlendirilmektedirler. Hz. Peygamber’in En‘âm 6/82. âyet indirildikten sonra sahâbîlerin sorduğu soruya verdiği cevapta da görüleceği üzere, Lokmân 31/13. âyet ışığında “şirk büyük bir zulüm”dür.

Hz. Peygamber’in şöyle buyurduğu rivayet edilmektedir: “Kişi arkadaşının dini üzeredir; Her biriniz kimi arkadaş edindiğine baksın.”(21) Başka bir hadiste de “Kişi sevdiğiyle beraberdir”(22) buyrulmaktadır. Durum böyle olunca, insanın hayatında kimlerle birlikte olacağı, kimi sevip kimleri sevmeyeceği çok büyük önem arz etmektedir. Bu nedenle, zalimlerle anılmamak gerektiği gün gibi aşikârdır.

Konunun inanç boyutu esas alınmak kaydıyla, meselenin hayata bakan kısmında da zalimlerin yaptıklarına en küçük bir şekilde olsa bile meyletmemek gerektiği anlaşılmaktadır. “Zalim bizdense biz bizden olmamalı, zalimi içimizde barındırmamalı, ona karşı tepkili olmalıyız.” Dünyanın neresinde ve kim tarafından kime yapılıyor olursa olsun, müslümanın gönlünde, hayatında ve gündeminde hiçbir şekilde zulüm yer almamalıdır.

Müslümanlar “zulmetmemek” bir yana, “zalimlerle birlikte olmamalı”, “onlara destek vermemeli”, “onları hiçbir şekilde sevmemeli”, “en küçük bir şekilde bile olsa onlara meyletmemeli”dir. Çünkü zulüm fıtrata ve vicdana savaş açmaktır; fıtratla ve vicdanla savaşmaktır. Bu durumda “zulüm”, “zalim” ve “Müslüman” kelimeleri asla ve asla bir arada olmamalı, hiçbir şekilde birlikte anılmamalıdır.

Hucürât 49/9’da da belirtildiği gibi eğer müminlerden bir gryp bir başka mümin gruba saldırışa yani zalimlik yaparsa ona karşı saldırıda bulunmak diğer müminlerin görevidir. Sırf bu âyetten bile bakıldığında yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki uyarının ne kadar önemli olduğu ve ne demek istediği çok daha açık bir şekilde ortaya çıkmaktadır.

b) فَتَمَسَّكُمُ النَّارُ “(Yoksa) ateş size de dokunur.” Bu ifade ise “sonuç”tur. Eğer zalimlere karşı herhangi bir meyil söz konusu olursa, bu durumda ilgili kişilerin cehennemde yanacağı âyette beyan edilmektedir. “Ateşin yani cehennemin dokunması” fiziksel anlamda mahşerin konusudur; ancak eğer zalimlere meyledilirse onların tutuşturduğu manevi ateşin insanları kasıp kavurcağı da bilinmelidir. Kaldı ki dünyada yaşanan çeşitli zulümlere bakıldığında çevremizde ve daha başka yörelerde de fiili savaş ateşlerinin tutuşturulduğu ve nice masumun hayatını kaybettiği de görülecektir.

“Nasıl olsa bizden uzak” diyerek zulme sessiz kalanlar veya zulme aktif ya da pasif destek verenler bilmelidirler ki, o ateş gün gelir onları da bulur. Tekrar vurgulamak gerekirse, zalim olmamak yetmez; zalimlerle olmamak, onlara destek vermemek ve onları sevmemek, dahası onlara hiçbir şekilde meyletmemek de gerekmektedir. Bütün bunlara ilave olarak, belirtmeliyiz ki zulme engel olunmuyor ve karşı çıkılmıyorsa bu da dolaylı olarak zulme destektir ve müslümanların böyle bir görüntü içerisinde yer almaması zorunludur.

Konuyu münker yani “kötülük” bağlamında ele alırsak, o zaman Hz. Peygamber’in şu hadisini mutlak surette hatırlamalıyız: “İçinizden her kim bir kötülük görürse onu eliyle değiştrsiz; buna gücü yetmiyorsa diliyle değiştirsizn. Buna da gücü yetmiyorsa kalbiyle öfke duysun ki bu imanın en zayıf halidir.”(23) Kötülüklere engel olmaya çalışmak Müslümanlığın en temel göstergelerindendir. Müslüman “bana dokunmayan yılan bir yaşasın” diyemez; onun böyle bir duyarsız durumu olamaz. Müslüman, tavrı ve tercihi haktan yana insandır. Bunun dışındaki tutum ve davranışlar mutlak surette düzeltilmeye veya terk edilmeye muhtaçtır.

2. وَمَا لَكُمْ مِنْ دُونِ اللّٰهِ مِنْ اَوْلِيَآءَ ثُمَّ لَا تُنْصَرُونَ “(O zaman) Allah’ın peşi sıra dostlarınız (da) olmaz. Sonra size yardım da edilmez.” Bu cümlenin benzeri Şûrâ 42/46’da yer almaktadır. Bu ifadede “zalimlere meyl”in ikinci ve üçüncü sunucu gündeme getirilmektedir. Âyette مَا mâ ve مِنْ min edatlarının birlikte kullanımı cümlede olumsuzluk manasının güçlenmesini sağlamaktadır.

Yüce Allah zalimlere meyledilmemesi gerektiğini, aksi takdirde onlara da ateşin dokunacağını uyardıktan sonra, zalimlere meylin bir başka sonucuna değinmektedir. Buna göre, zalimlere meyledenlere mahşerde ateş dokunacağı gibi, onların hem dünyada hem de âhirette Allah’tan başka, O’nun peş sıra, O’nun aşağısında hiçbir şekilde dostlarının olmayacağını belirtmekte, ardından kendilerine yardım edilmeyeceğini haber vermektedir.

Söylenmek istenen şudur: İnsanların Yüce Allah’tan başka dostları da yardımcıları da yoktur. Öyleyse başka varlıklara güvenip hiç kimse kendisini aldatmamalıdır. Bu inkârcı insan tipinin dünyada da mahşer şartlarında da hiçbir şekilde yardıma mazhar kılınmayacakları ortaya konulmaktadır. Kur’ân’da bu gerçeği ifade eden pek çok âyet vardır.(24)

c) Namaz ve İhsan İlişkisi

Yüce Allah, sûrenin 114-115. âyetlerinde namaz vakitleri ve namazın etkinliğini beyan bağlamında şu bilgiyi vermektedir: “Gündüzün iki ucunda (öğle ve ikindi), gecenin de ilk saatlerinde (sabah, akşam ve yatsı) namaz(ını) kıl. Muhakkak ki iyilikler kötülükleri (günahları) giderir. Bu, (gerçeği) hatırlamak isteyenlere bir hatırlatmadır.”

Ardından, “(Ey Peygamber!) Sabırlı ol; muhakkak ki Allah, güzel iş yapanların ödülünü zayi etmez” buyrularak sabrın gerekliliği ve işini düzgün yapanların ecrinin zayi edilmeyeceği müjdelenmektedir.

ı. Beş Vakit Namaz ve Namazın Etkinliği

وَاَقِمِ الصَّلٰوةَ طَرَفَيِ النَّهَارِ وَزُلَفًا مِنَ الَّيْلِ اِنَّ الْحَسَنَاتِ يُذْهِبْنَ السَّيِّـَٔاتِ ذٰلِكَ ذِكْرٰى لِلذَّاكِر۪ينَ “Gündüzün iki bölümünde (öğle ve ikindi) ve gecenin de (gündüze) yakın bölümlerinde (akşam, yatsı ve sabah) namazı kıl! Şüphesiz ki iyilikler kötülükleri giderir. Bu, (gerçeği) hatırlamak isteyenlere bir hatırla(t)madır.”

Âyetteki وَاَقِمِ ve ekımi emri “ve ikame et, kıl, yerine getir”; الصَّلٰوةَ es-salâte kelimesi “namazı”; طَرَفَيِ النَّهَارِ tarafeyi’n-nehâri tamlaması “gündüzün iki tarafında”; وَزُلَفًا ve zülefen kelimesi “ve yakın zamanlarında, saatlerinde”; مِنَ الَّيْلِ mine’l-leyli ifadesi “gecenin”;اِنَّ الْحَسَنَاتِ inne‘l-hasenâti kelimesi “muhakkak ki iyilikler”; يُذْهِبْنَ yüzhibne fiili “giderirler”; السَّيِّـَٔات es-seyyiâti sözcüğü “kötülükleri”; ذٰلِكَ zâlike kelimesi “işte bu”; ذِكْرٰى zikrâ kelimesi “(gerçeği) hatırla(t)ma(dır)”; لِلذَّاكِر۪ينَ li’z-zâkirîne ifadesi “(gerçeği) hatırlayanlar için” demektir.

Burada namazın vakitleri ve birtakım sonuçları gündeme getirilmektedir.

1. وَاَقِمِ الصَّلٰوةَ طَرَفَيِ النَّهَارِ وَزُلَفًا مِنَ الَّيْلِ “Gündüzün iki bölümünde (öğle ve ikindi) ve gecenin de (gündüze) yakın bölümlerinde (akşam, yatsı ve sabah) namazı kıl!” Yüce Allah bu âyette namazın beş vakit olduğunu bildirmekte ve beş vakit namazı kılmayı başta Hz. Peygamber olmak üzere bütün Müslümanlara emretmektedir.

Âyetteki طَرَفَيِ النَّهَارِ tarafeyi’n-nehâri “gündüzün iki tarafı” ifadesi gündüzün iki ucunu göstermektedir ki bunlar “öğle” ve “ikindi” vakitleridir. زُلَف zülef kelimesi de geceyle ilişkilendirilerek gecenin gündüze yakın vakitlerinde en az üç vaktin bulunduğunu gösterir ki bunlar da “akşam”, “yatsı” ve “sabah” vakitleridir. Âyette beş vaktin olduğu kesindir; ancak kelimelerin hangi vakitleri işaret ettiği noktasında farklı görüşler söz konusudur.(25)

Kur’ân’a göre namaz vakitleri konusunu Bakara 2/3’te geniş bir şekilde ele almıştık. Konuya dair Kâf 50/39’da da bazı bilgiler vereceğiz. Önemine binaen burada kısaca hatırlatmalarda bulunmak istiyoruz.

Bazı müfessirlerimiz, Kâf 50/39. âyetteki “Güneş’in doğuşundan ve batışından önce” ifadesini “sabah, öğle ve ikindi namazları”, “geceleyin de O’nu tesbîh et” emrini ise “akşam ve yatsı namazları” olarak yorumlamışlardır.(26) Taberî, maksadın “sabah, ikindi, akşam ve yatsı namazları” olduğunu belirtmiştir.(27)

Namaz vakitlerinin Kur’ân’da yer aldığını gösteren başka âyetler de vardır. Yorumunu yapmakta olduğumuz Hûd 11/114’te “gündüzün iki tarafında ve gecenin, gündüze yakın vakitlerinde” namaz emredilmektedir. Gündüzün iki tarafı “öğle ve ikindi”, geceye yakın vakitleri ise “akşam, yatsı ve sabah” namazları olarak anlaşılabilir. Ayrıca Tâhâ 20/130’da da “Güneş’in doğuşundan önce” (sabah), “batışından önce” (öğle ve ikindi), “gecenin bazı saatlerinde” (akşam, yatsı), “gündüzün uçlarında” (öğle, ikindi) veya (sabah ve akşam) şeklinde vakitler zikredilmektedir.

Günlük beş vakit namazın Kur’ân’da zikredildiği Hûd 11/114, Tâhâ 20/130 ve Kâf 50/39-40. âyetten de anlaşılmaktadır. Bu âyetlerden ayrı olarak, İsrâ’ 17/78’de de “Güneş’in batıya doğru sarkmasından gecenin kararmasına kadar ve bir de fecrin toplanması vaktinde namaz kılınması” emri yer almaktadır. Rûm 30/17-18’de de vakit isimleri zikredilerek “akşam, sabah, öğle ve yatsı” vakitleri sayılmaktadır. Bu arada Bakara 2/238’de geçen salât-i vüstâ ifadesine eğer “ikindi namazı” manası verilirse, beş vaktin beşinin adının da Kur’ân’da yer aldığını söyleyebiliriz.(28) Hz. Peygamber’in uygulaması da işte bu ayetlerin hayata aktarılması şeklinde günde beş vakit olarak şekillenmiştir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetle ilgili bir değerlendirmeyi de aktarmakta yarar görmekteyiz:

“Bu âyet (yani Hûd 11/114. âyet) namazın vakit sayısının beş olduğunun dilsel delilidir. ‘Gündüzün iki ucunda’ ifadesinin iki vakte tekabül ettiği açıktır. ‘Gecenin gündüze yakın vakitlerinde’ diye çevirdiğimiz ibaredeki zulefen, “gecenin gündüze sarkan saatleri ve gündüzün geceye sarkan saatleri” için kullanılır (Lisân). Kelime olarak çoğul kipindedir ve dilde çoğulun alt sınırı üçtür (zira Arapça’da ayrı bir tesniye formu vardır). Buna göre, bu âyette beş vakitten söz edildiği dilsel bir sonuçtur.”

“Tartışılabilir olan, bu âyette kaç vakte atıf yapıldığı değil, hangi vakitlere atıf yapıldığıdır. Beş vaktin zamanları ve namazın diğer ayrıntıları, Hz. Peygamber’in uygulamalarıyla sabittir. On binlerce insan bu uygulamaları nesilden nesile taşımıştır. Âyetten de çıkartılacağı gibi, Hz. Peygamber ‘gündüzün iki ucunu’ öğle ve ikindi, ‘gecenin gündüze yakın vakitlerini’ de akşam, yatsı ve sabah olarak uygulamıştır.”(29)

2. اِنَّ الْحَسَنَاتِ يُذْهِبْنَ السَّيِّـَٔاتِ “Şüphesiz ki iyilikler kötülükleri giderir.” Yüce Allah الْحَسَنَات el-hasenât dediği “iyilikler”in السَّيِّـَٔات es-seyyiât adını verdiği “kötülükler”i gidereceğini beyan etmektedir. İbn Abbâs الْحَسَنَات el-hasenât kelimesini izahında günlük beş vakit namazın diğer günahlar için keffaret olacağını belirtmiştir. İmâm Mücâhid ise “hasenât”ın tesbîh (sübhânellâhi), tahmîd (elhamdülillâhi), tehlîl (lâ ilâhe illellâhu) ve tekbîr (allâhu ekberu)’den oluştuğunu belirtmiştir.(30) Ancak âyetin bağlamında maksadın namaz olduğu görüşü daha doğrudur. Çünkü ‘Ankebût 29/45’te “namazın bütün çirkinliklerden ve fenalıklardan engelleyecek sonuçları olduğu” belirtilmektedir.

Hz. Peygamber’in “Eğer büyük günahlardan kaçınılırsa iki vakit farz namazı aradaki (küçük) günahlara kefaret olur” buyurduğu rivayet edilmektedir.(31) Dahası, Hz. Peygamber’in “beş vakit namaz kılanları evlerinin önünde akan ırmakta beş kez yıkanmasına benzettiği, onlarda kir kalmayacağını belirttiği, çünkü beş vakit namazın günahları silip götürdüğünü” söylediği rivayet edilmektedir.(32) Bütün bu gerekçeler âyetteki maksadın namazlarla ilişkisini ortaya koymaktadır.

Bu ifadenin bir benzeri de Furkân 25/70’te şu şekildedir: “Ancak Allah, iman eden ve iyi davranışta bulunup (Hakk’a) yönelenlerin kötülüklerini iyiliklere çevirir. Allah çok bağışlayandır; çok merhamet edendir.” Furkân sûresinin 63-69. âyetlerde dikkat çekilen konularda günah işleyenler eğer iman edip tevbe ederlerse yani Yüce Allah’a yönelirlerse bu yönelişin önünde hiçbir engelin olmadığı beyan edilmektedir. Yüce Allah bu kişilerin gidişatını değiştirir; hakka yönelişlerinden sonra artık kötülük değil, iyilik yaparlar.

Şirkin yerini iman ve tevhid, adam öldürmenin yerini cana kıymamak, zinanın yerini iffetli hayat, isyanın yerini ise Allah’a sarılmak ve itaat alır. Şirkten, katillikten ve zinadan tevbe edenler, artık putların yerine Allah’a kulluk etmeye dönmüşlerdi. Ayrıca, müşriklerle aynı safta müminlere karşı savaşmaktan müminlerle aynı safta müşriklere karşı savaşmaya başlamışlardı. Dahası, müşrik kadınları nikâhlamaktan vazgeçip mümin kadınlarla evlenmeye dönmüşlerdi. Bütün bunlar onların dünya hayatındaki değişim ve dönüşümleridir. Artık Allah’ın gazabını gerektiren işleri terk edip razı olacağı işlere yönelmiş olacaklardır.

Yorumunu yapmakta oluğumun Hûd 11/114’te yer alan “İyilikler kötülükleri giderir” ifadesinin de işaret ettiği gibi, imansızlıktan imana dönenler için eskisi silinir gider. İmandan sonra küfür iyilikleri ve amelleri silip yok ettiği gibi,(33) bunun tersi de söz konusudur. Bu açıdan bakıldığında, imandan önce yapılan kötülüklerin yerine yine eskiye dönük olarak o fiillerin iyilik sayılması söz konusu değildir. Zaten tevbe bu noktada anlamını bulmakta, kötülüklerden tamamen uzaklaşıp iyiliklere yönelmeyi ifade etmektedir.

3. ذٰلِكَ ذِكْرٰى لِلذَّاكِر۪ينَ “Bu, (gerçeği) hatırlamak isteyenlere bir hatırla(t)madır.” Burada geçen ذٰلِكَ zâlike kelimesinin Hûd 11/112. âyetteki “istikamet emri”yle ilişkili olduğu belirtilmektedir. Demek ki, bütün bu anlatılanlar gerçekleri fark etmek isteyenler için birer hatırlatmadır, birer öğüttür. Öğüt almak isteyenler için her şey ortaya konulmaktadır; yeter ki insanlar buna itibar etsinler.

ıı. Sabrın Getirisi

وَاصْبِرْ فَاِنَّ اللّٰهَ لَا يُض۪يعُ اَجْرَ الْمُحْسِن۪ينَ “Sabırlı ol! Şüphesiz ki Allah güzel davrananların ödülünü ziyan etmez.”

Âyetteki وَاصْبِرْ vasbir emri “ve sabret”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; لَا يُض۪يعُ lâ yudî‘u fiili “zayi etmez”; اَجْرَ الْمُحْسِن۪ينَ ecra’l-muhsinîne tamlaması ise “iyilik sahiplerinin, güzel davrananların ödülünü” demektir.

Burada bir sabır eğitimi ve sonrasındaki ilahi ödülle ilgili müjde gündeme getirilmektedir.

1. وَاصْبِرْ “(Ey Peygamber!) Sabırlı ol!” Yüce Allah Hz. Peygamber’e kâfirlerin ve müşriklerin her türlü eziyetlerine karşı göğüs germesini emrederek,(34) işini düzgün yapanların ödülünü boşa çıkarmayacağını beyan etmektedir. Bağlam dikkate alınınca, burada sabırla ilişkili olan hususun namaz olduğu söylenebilir ki Tâhâ 20/132’deki ifadeler de bunun delili olabilir. Dahası, yine bağlama göre, istikamet üzere olmak, haddi aşmamak, zalimlere meyetmemek, onlara itaat etmeyip tevhidi sahiplenmek noktasındaki uyarılar da sabrın kapsamında düşünülebilir.

Mesajı daha genel düşünmemiz de mümkündür. Yüce Allah müşriklerin hakikati yalanlama ve alaycılıklarına karşı Hz. Peygamber’in kendi değerlerine sahip çıkmaya devam etmesi anlamında sabırlı olmasını emretmektedir.

Hz. Peygamber’in rahatsız olduğu ve üzüldüğü sözlerin “risaletini yalanlamaları ve ahiretteki diriltilmeye inanmamaları” şeklinde müşriklere ait olduğunu belirtmeliyiz. Bu ve benzer sözlere veya suçlamalara karşı Hz. Peygamberin sabırlı olması, kendi inancında ısrarcı ve kararlı olması, ayrıca devamlılık göstermesi, onlara aldırış etmeyip boyun bükmemesi kendisinden istenmektedir.

Âyetteki hitap her ne kadar öncelikle Hz. Peygamber’e yönelik ise de maksadın bütün zamanların müminleri olduğunu bilmeliyiz. Küfür tek millet olduğu ve mantığı da aynı mahiyet arz ettiği için, kâfirler hakka düşmanlık arzularından vazgeçmeyecek, sadece üslup ve metot değiştireceklerdir. Bu durumda, hakkın karşısında bâtılın daima bulunacağı gerçeğinden hareketle, bâtıla karşı uyanık olmak ve kendi değerlerine sadakat göstermek samimi mümin olmanın bir gereğidir.

2. فَاِنَّ اللّٰهَ لَا يُض۪يعُ اَجْرَ الْمُحْسِن۪ينَ “Şüphesiz ki Allah, güzel iş yapanların ödülünü zayi etmez.” Bu cümlenin benzerleri Bakara 2/143, Âl-i İmrân 3/171, 195, A‘râf 7/170, Tevbe 9/120, Hûd 11/115, Yûsuf 12/56, 90 ve Kehf 18/30’da yer almakta ve Yüce Allah’ın iyilik yapanların, ıslah edicilerin, işini düzgün yapanların ve müminlerin fedakârlıklarını zayi etmeyeceği haber verilmektedir. Tekrar ifade edelim ki, pek çok âyette Rabbimizin bu türden sâlih amelleri ve işini düzgün yapanlar anlamında muhsinlerin ödüllerini zayi etmeyeceğini müjdelemektedir.(35)

Âyetteki الْمُحْسِن۪ين el-muhsinîne kelimesinden maksadın “tevhide sarılanlar, ihlaslı davrananlar, namaza devam edenler” olduğu da ifade edilmektedir.(36) Yüce Allah hak ve hakikate sarılan ve uygulanan sözlü ve fiili eziyetlere karşı göğüs gerenlere hitap etmekte ve onların bu çabalarını karşılıksız bırakmayacağını, fedakarlıklarınının ödülünü zayi etmeyeceğini herkese müjdelemektedir.

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., II, 178; Taberî, age., XII, 122; Zemahşerî, age., II, 415.
• 2 - Râzî, age., XXIV, 142. 3 - Semerkandî, age., II, 178; Taberî, age., XI, 122-123; Zemahşerî, age., II, 415.
• 4 - Râzî, age., XVIII, 68.
• 5 - Semerkandî, age., II, 178; Taberî, age., XI, 123. 6 - Râzî, age., XVIII, 69.
• 7 - Semerkandî, age., II, 178; Zemahşerî, age., II, 416.
• 8 - Semerkandî, age., II, 179.
• 9 - Zemahşerî, age., II, 416. 10 - Semerkandî, age., II, 178; Taberî, age., XII, 123-126.
• 11 - Râzî, age., XVIII, 69.
• 12 - Semerkandî, age., II, 179. 13 - Taberî, age., XII, 126. 14 - Tirmizî, Tefsîr, 56, 57. 15 - Zemahşerî, age., II, 416; Râzî, age., XVIII, 71.
• 16 - Semerkandî, age., II, 179. 17 - Râzî, age., XVIII, 71. 18 - Bakara 2/96, 110, 233, 237, 265; Âl-i İmrân 3/15, 20, 156, 163; Nisâ’ 4/58, 134; Mâide 5/71; Enfâl 8/39, 72; Hûd 11/112; İsrâ’ 17/1, 17, 30, 96; Tâhâ 20/35; Hacc 22/61, 75; Furkân 25/20; Lokmân 31/28; Ahzâb 33/9; Sebe’ 34/11; Fâtır 35/31, 45; Mü’min 40/20, 44, 56, Fussılet 41/40; Şûrâ 42/11, 27; Feth 48/24; Hucürât 49/18; Hadîd 57/4; Mücâdile 58/1; Mümtehıne 60/3; Teğâbun 64/2; Mülk 67/19; İnşikâk 58/15.
  • Bakara 2/96 Bakara 2/110 Bakara 2/233 Bakara 2/237 Bakara 2/265 Âl-i İmrân 3/15 Âl-i İmrân 3/20 Âl-i İmrân 3/156 Âl-i İmrân 3/163 Nisâ 4/58 Nisâ 4/134 Mâide 5/71 Enfâl 8/39 Enfâl 8/72 Hûd 11/112 İsrâ 17/1 İsrâ 17/17 İsrâ 17/30 İsrâ 17/96 Tâhâ 20/35 Hacc 22/61 Hacc 22/75 Furkân 25/20 Lokmân 31/28 Ahzâb 33/9 Sebe' 34/11 Fâtır 35/31 Fâtır 35/45 Bakara 2/96 Âl-i İmrân 3/15 Nisâ 4/58 Şûrâ 42/11 Şûrâ 42/27 Fetih 48/24 Hucurât 49/18 Hadîd 57/4 Mücâdele 58/1 Mümtehine 60/3 Teğâbun 64/2 Mülk 67/19 Mücâdele 58/15
• 19 - Semerkandî, age., II, 179; Taberî, age., XII, 127; Zemahşerî, age., II, 417. 20 - Taberî, age., XII, 127.
• 21 - Ebû Dâvûd, Edeb, 19. 22 - Müslim, Birr, 50; Ebû Dâvûd, Edeb, 19.
• 23 - Müslim, İman, 78; Tirmizî, Fiten, 11; Nesâî, İman, 17; Ahmed b. Hanbel, III, 20, 49.
• 24 - Bakara 2/48, 86, 123; Âl-i İmrân 3/111; Hûd 11/113; Enbiyâ’ 21/39; Mü’minûn 23/65; Kasas 28/41; Zümer 39/54; Fussılet 41/16; Dühân 44/41; Tûr 52/46; Haşr 59/12.
  • Bakara 2/48 Bakara 2/86 Bakara 2/123 Âl-i İmrân 3/111 Hûd 11/113 Enbiyâ 21/39 Mü'minûn 23/65 Kasas 28/41 Zümer 39/54 Fussilet 41/16 Duhân 44/41 Tûr 52/46 Haşr 59/12
• 25 - Semerkandî, age., II, 179; Taberî, age., XII, 127-131; Zemahşerî, age., II, 418-419; Râzî, age., XVIII, 72-73.
• 26 - Semerkandî, age., III, 339; Zemahşerî, age., IV, 383. 27 - Taberî, age., XXVI, 180.
• 28 - Bakara 2/238’de geçen salât-ı vustâ ifadesine “ikindi namazı” manası da verilmektedir. Bizce bu ifade “ideal ibadet, istenen kulluk duyarlılığı” manasına alınmalıdır.
  • Bakara 2/238
• 29 - İslâmoğlu, age., s. 423’te 8. not.
• 30 - Semerkandî, age., II, 179; Taberî, age., XII, 131-138; Râzî, age., XVIII, 74. 31 - Zemahşerî, age., II, 418. 32 - Buhârî, Mevâkît, 6; Müslim, Mesâcid, 283.
• 33 - Muhammed 47/1.
  • Muhammed 47/1
• 34 - Taberî, age., XII, 138.
• 35 - Bakara 2/143; Âl-i İmrân 3/171, 195; A‘râf 7/170; Tevbe 9/120; Hûd 11/115; Yûsuf 12/56, 90; Kehf 18/30; Enbiyâ’ 21/94. 36 - Semerkandî, age., II, 180.
  • Bakara 2/143 Âl-i İmrân 3/171 Âl-i İmrân 3/195 A‘râf 7/170 Tevbe 9/120 Hûd 11/115 Yûsuf 12/56 Yûsuf 12/90 Kehf 18/30 Enbiyâ 21/94