Nûh Suresi

Mekke döneminde indirilmiş olup, 28 âyetten oluşan ve adını ilk âyetteki نُوح nûh kelimesinden alan Nûh sûresi, iniş olarak 64, resmî sıralamada ise 71. sûredir.

Nûh sûresi, resmi sıralamada öncesindeki Me‘âric sûresiyle yakın konu ilişkisine sahiptir. Me‘âric sûresinde ele alınan asıl konu, Son Saat ve sonrasında yaşanacak âhiret âlemine dair bilinç kazandırılmasıyla ilgilidir. Nûh sûresinde de Hz. Nûh, kavmini elem verici azaptan kurtulmaya çağırmaktadır. Âyetlerde sözü edilen azap, âhirette yaşanacak olan cehennem azabıdır.

Sûrenin asıl amacı, Hz. Nûh’un kavmi üzerinden Mekke müşriklerine gözdağı vermek ve onları uyarmaktır. Baştan sona bir kıssadan oluşan bu sûrede tebliğde izlenmesi gereken metod öğretilir. Nûh sûresinde ilk olarak Hz. Nûh’un tevhid çağrısı ele alınmakta, bu sayede Yüce Allah’a kulluk, takvâ ve itaatin ardından günahlarının bağışlanabileceği ve dünyada kalışlarının belli bir süreye, yani belirlenmiş ecellerine kadar erteleneceği bildirilmektedir.

5. âyetten itibaren, Hz. Nûh’un kavmini davette hangi yolları izlediği hatırlatılmakta, bu arada kavminin verdiği olumsuz tepkiler ve ortaya koyduğu inkârda ısrarcılıkları gündeme getirilmektedir. İstiğfar denen günahtan pişmanlığın nasıl sonuçlar meydana getireceği, ilâhî nimet sunumlarının nasıl artış göstereceği, hem kişilerin aile hayatlarında hem de yaşadıkları çevrede ne tür değişimlerin meydana geleceği özellikle hatırlatılmaktadır.

15. âyetten itibaren, kâinat kitabının çeşitli âyetleri demek olan “göklerin yapısı, Ay’ın ve Güneş’in konumları” ele alınmakta, ardından insanların yaratılış kaynağı olan toprağa dikkat çekilmekte, ölüm ile girilen topraktan insanların mahşer için yeniden çıkartılacağı haber verilmektedir.

21. âyetten itibaren, sûrenin son bölümünde Hz. Nûh’un kavmiyle ilgili şikâyetleri gündeme getirilmekte, onların putperestlikten uzaklaşmaları davetine verdikleri olumsuz tepkiler dile getirilmektedir. En sonunda yaşadıkları tufanla helâk edildikleri beyan edilerek, Hz. Nûh’un evrensel duası ile sûre sona erdirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 10-12. âyetlerinde Hz. Nûh’un tebliğinin içeriğinden bir konu zikretmekte ve bunun sonucunda insana vereceği çeşitli nimetleri dört başlıkta hatırlatmaktadır. Sûrenin 13-20. âyetlerinde ise Hz. Nûh, tebliğine ve inanmaları halinde kendilerine sunulacak çeşitli nimetleri hatırlatmasına rağmen onların tutumunu eleştirmektedir. Eleştirisinin içerisinde tebliğine de devam ederek, bu defa insan ve kâinat kitabından çeşitli konu başlıkları vermekte, ibret almalarını sağlamaya çalışmaktadır.

a) Bağışlanma Dileği ve Bazı Sonuçları

Yüce Allah, sûrenin 10-14. âyetlerinde Hz. Nûh’un kavmine yönelik istiğfar teklifini, bunun sonucunda kendilerine ikram edeceği nimetleri şu şekilde hatırlatmaktadır: “Dedim ki: Rabbinizden bağışlanma dileyin; muhakkak ki O ğaffâr’dır (çok bağışlayıcıdır). (Af dileyin ki,) üzerinize göğü (yağmuru) bol bol göndersin. Mallarınızı ve oğullarınızı çoğaltsın; size bahçeler ihsan etsin; sizin için ırmaklar yaratsın.”

Ardından, inkarcılara yönelik bir uyarı ve yaratılışla ilgili bir bilgiye şu şekilde yer verilmektedir: “Size ne oluyor ki, Allah’ın (size) büyüklük (verebileceğini O’na) yakıştıramıyorsunuz? Oysa sizi aşama aşama (türlü merhalelerden geçirerek) O yaratmıştır.”

ı. Yüce Allah’ın Bağışlayıcılığı

فَقُلْتُ اسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ اِنَّهُ كَانَ غَفَّارًا “(Onlara) dedim ki: Rabbinizden bağışlanma dileyin; şüphesiz ki O ğâffâr’dır (çok bağışlayandır).”

Âyetteki فَقُلْتُ fe kultü fiili “(onlara şöyle) dedim, söyledim”; اسْتَغْفِرُوا istağfirû emri “bağışlanma dileğinde bulunun, af veya özür dileyin”; رَبَّكُمْ rabbeküm ifadesi “sizin Rabbinizden”; اِنَّهُ كَانَ innehû kâne ifadesi “muhakkak ki O (şöyle) olandır”; غَفَّارًا ğaffâran sıfatı ise “çok bağışlayan(dır)” demektir.

Burada istiğfâr kavramı ve ardından verilecek ilk ödül gündeme getirilmektedir.

Hz. Nûh, inkârcı kavmini doğru bilgilendirmek ve hidayete erdirilmelerine vesile olmak için onları duyarlı olmaya davet etmekte ve yaratılışları hakkında kendilerini bilgilendirmektedir.

Hûd 11/3’te açıkladığımız üzere, اسْتَغْفِرُوا istağfirû/istiğfâr kelimesi, ğ-f-r kökünden gelmekte ve “bağışlanma isteğinde bulunmak” anlamını vermektedir. Âyetin sonundaki غَفَّار ğaffâr sıfatı da aynı köktendir ve o da Yüce Allah’ın çok bağışlayıcı olduğu manasını içermektedir. Bu kelimenin “mübalağa” kalıbında olmasının kelimeye kattığı anlam budur.

Âyette رَبّ rabb sıfatının kullanılması Yüce Allah’ın “sahipleniciliği”ni muhataba hatırlatmakta, böylece dışlayıcı değil, sahiplenici bir “rab” anlayışı esas alınmaktadır. İnsanlar önceleri veya işin başında ilâhî davetten uzak kalmayı tercih etmiş olsalar da, Yüce Allah davete icabet ettiklerinde onları yine de sahipleneceğini peygamberinin diliyle kendilerine iletmektedir. رَبَّكُمْ rabbeküm “Rabbiniz” ifadesinin kullanılması bu nedenle son derece manidardır.

Bu arada cümlenin başındaki اِنَّهُ innehû ifadesi Yüce Allah’ın bağışlayıcılığının muhakkak gerçekleşeceğini ortaya koymakta ve cümlenin anlamını kuvvetlendirmektedir. Ayrıca bağışlayıcılıkla ilişkilendirilen كَانَ kâne kelimesi, bağışlayıcılığın Yüce Allah’ın devamlı bir sıfatı olduğunu, O’ndan hiç ayrılmadığını ve devamlı olarak O’nunla anıldığını göstermektedir. Kulları O’na arkalarını dönmediği ve kendilerini O’ndan uzaklaştırmadıkları sürece Yüce Allah kullarına darılmaz ve onları terk etmez. Duhâ 93/3’te de vurgulanan husus budur.

Hz. Nûh, inkârcı kavmine yönelik gece ve gündüz gerçekleştirdiği açık, aleni ve gizli tebliğin hemen hemen her türünde onlara çok önemli bir esası hatırlatmaktaydı. Sûrenin ilk âyetlerinde de yer aldığı üzere, yaptığı tebliğinde kendisinin uyarıcı olduğunu, onları elem verici azap noktasında bilgilendirdiğini, Allah’a ibadet ve takvâ sahibi olma ile peygambere itaatin gerekliliğini kendilerine beyan ettikten sonra, bunun sonuçlarını gündeme getirmişti.

Orada sözü edilen husus, “Yüce Allah’ın günahları bağışlayıcılığı ile onları belirlenmiş ecele tehir ediciliği” şeklinde dile getirilmişti. Şimdi de aynı konu bu defa tek cümle ile ifade edilmekte ve tebliğin içeriğini “Allah’tan bağışlanma dileğinde bulunmak” oluşturmaktadır.

Âyetin başındaki fâ edatı Hz. Nûh’un her tebliğinde bu içeriğin yer aldığını göstermektedir. Sûrenin yedinci âyetinde dile getirilen dört farklı tepkiye, hatta her çağrıya olumsuz karşılık vermelerine ve şiddetle karşı çıkmalarına rağmen, Hz. Nûh’un tebliğde nasıl olumlu bir yol izlediğini gözler önüne sermektedir.

Yüce Allah bu âyetin ikinci cümlesinde af dilemenin ilk sonucunun “Yüce Allah’ın bağışlaması” olduğunu beyan etmektedir. Bağışlamadığı insanlara sözünü edeceği nimetleri ödül olarak vermeyeceği için ilk ödülün “bağışlaması” olduğu kesindir. Bu, ödüllerin manevi ve en önemli olanıdır. Maddî olanları ise sonraki âyetlerdedir.

Yüce Allah’tan af dilemenin anlamı, “Allah’a inanın, O’na itaat edin ve bu değişimin ardından geçmiş günahlarınız için af dileyin” demektir. Çünkü Allah’a iman etmeden, O’ndan af dilemenin bir anlamı yoktur. Küfür ve şirkte kararlı olanlar, Yüce Allah’tan af dilemez; çünkü af dileme amaçları yoktur.

İnkâr ve şirkten tevhid inancına dönüldüğünde, yani köklü değişim gerçekleştirildiğinde, Allah’tan af dileme fırsatı elde edilmiş olmaktadır. Çünkü bu değişim Allah’ın affedici sıfatını harekete geçirmektedir. Böylece Hz. Nûh, Yüce Allah’ın affedici olduğunu hatırlatarak, tevhid inancına gelip af dilemelerini istemiştir.(1)

Dışlayıcı, ümitsizleştirici, itici ve nefret ettirici bir tebliğin faydalı olmayacağı, bunun yerine sahiplenici, sevdirici, sevindirici, kazandırıcı ve mutlu edici bir muhtevayı tercihin gerekli olduğu işte bu cümle ile ortaya konulmaktadır. Günümüz din tebliğinde takip edilmesi gereken metot da bu olmalıdır; çünkü “insan kazanmaya yönelik cihâd”ın anlamı budur.

İman ve takvâ sahibi olanlara Yüce Allah’ın neler ikram edeceğiyle ilgili geniş açıklamalarımızı A‘râf 7/96’da yaptığımız için burada detaya girmeyecek, âyetlerdeki cümleleri açıklamakla yetineceğiz.

ıı. İstiğfârın Diğer Bazı Getirileri

يُرْسِلِ السَّمَآءَ عَلَيْكُمْ مِدْرَارًا وَيُمْدِدْكُمْ بِاَمْوَالٍ وَبَن۪ينَ وَيَجْعَلْ لَكُمْ جَنَّاتٍ وَيَجْعَلْ لَكُمْ اَنْهَارًا “(Af dileyin ki) üzerinize göğü (yağmuru) bol bol göndersin! Mallarınızı ve çocuklarınızı çoğaltsın; size bahçeler versin; sizin için ırmaklar yapsın (akıtsın)!”

Buradaki يُرْسِلِ yursilü fiili “gönderir, yağdırır, göndersin”; السَّمَآءَ es-semâe kelimesi “göğü, bulutları”; عَلَيْكُمْ ‘aleküm ifadesi “size”; مِدْرَارًا midrâran sözcüğü “bolca”; وَيُمْدِدْكُمْ ve yümdidküm fiili “ve sizi çoğaltır, arttırır, size yardım eder, destek olur”; بِاَمْوَالٍ biemvâlin kelimesi “mallarla, servetle”; وَبَن۪ينَ ve benîne sözcüğü “ve oğullarla, çocuklarla, evlatla”; وَيَجْعَلْ ve yec‘al fiili “ve yaratır, verir, ihsan eder,”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin için”; جَنَّاتٍ cennâti kelimesi “bahçeler”; وَيَجْعَلْ ve yec‘al fiili “ve yine yaratır, verir, ihsan eder”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin için”; اَنْهَارًا enhâran sözcüğü ise “ırmaklar, nehirler” demektir.

Burada insanlar istiğfar ettikleri takdirde kendilerine Yüce Allah’ın ikram edeceği başka bazı dünyevî nimetler gündeme getirilmektedir.

1. Göğün Yağdırılması

يُرْسِلِ السَّمَآءَ عَلَيْكُمْ مِدْرَارًا “(Af dileyin ki) üzerinize göğü (yağmuru) bol bol göndersin!” Bu ifadenin aynısı Hûd 11/52’de Hz. Hûd’un kavmini istiğfar ve tevbeye davetinin ardından dile getirdiği ödül vaatlerinde yer almaktadır. Ayrıca önceki çeşitli nesillere de bu tür imkânların verildiği En‘âm 6/6’da beyan edilmektedir. Yüce Allah, sûrenin dördüncü âyetinde davetine icabet edilmesi durumunda “günahları bağışlayıp muhatapları belirli bir ecele tehir edeceğini” beyan etmişti.

Bunun yanında başka nimetler vereceğini de hatırlatarak, muhataplardan peygamberlerinin çağrısına uymalarını istemektedir. Hz. Nûh, “manevî gelişmelerin ve değişimlerin maddî sonuçlar vereceğini” anlatmaktadır. Bir toplum neyin eksikliğini çekiyorsa onlara o doğrultuda nimetler vaadedilmektedir.

Demek ki Hz. Nûh’un toplumu kuraklık yaşıyordu; mal ve çocuklar bakımından kıtlık içerisindelerdi. Yağmurun yağmaması nedeniyle de bahçe ve tarım işleri yapamıyor, onları sulayamıyorlardı. Hz. Nûh bunun sebebini manevî hayatlarındaki eksikliğe bağlamış, tevhid inancına yönelmeleri ve günahları için af dilemeleri ile bu manevi noksanlığı ve kıtlığı gidereceklerine vurgu yapmıştır.(2)

Ekonomik bereketini ve nesillerinin gücünü kaybeden, ayrıca tabiat şartlarının olumsuz hale dönüşmesi ile sıkıntıya düşen toplumlar, manevi hayatlarını bir kere daha gözden geçirmeli ve bütün bunların nedenlerini kendilerinde aramalıdırlar.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyet grubunda bu nimetlerden bir kısmı gündeme getirilmektedir. “Semâ’nın gönderilmesi” mecazi olarak yağmurun yağdırılması ve göğün cömertçe akıtılması demektir. Âyetteki مِدْرَار midrâr kelimesi sadece “yağmur” değildir. “İnci” mâ­nasına gelen durrî ile aynı köke aidiyeti dikka­te alındığında, insanın dahli olmadan hazırlan­mış olan her değerli ve etkili şeye delalet eder.(3)

En‘âm 6/6 ve Hûd 11/52’de de zikredildiği gibi, “Göğün bolca gönderilmesi” ifadesi, gökten yağmur yağdırılması şeklinde yorumlanmaktadır ki bu doğrudur. Ancak âyette “gökten” anlamında مِنَ السَّمَآءِ mine’s-semâi değil de السَّمَآءَ es-semâe dendiği için “göğün bolca gönderilmesi” söz konusu edilmektedir. Havanın ana bileşenleri azot ve oksijen gazlarıdır.

Bilindiği üzere, hava, şartlara göre değişen miktarlarda su buharı ve karbondioksit gazlarını da içerir. Yağmur, kar, dolu gibi su cinsleri, havadaki su buharının tam kontrol altına alınamayan birçok faktöre bağımlı olarak yoğunlaşıp yeryüzüne inmesi ile oluşur. Elbette hava (atmosfer) ile toprak ve toprakta yaşayan insanlar, hayvanlar, bitkiler sıkı bir ilişki içerisindedirler. Bitkiler havadan karbondioksit, topraktan su ve besin maddelerini (çoğunlukla azot, fosfor ve potasyumlu bileşenler) alarak güneş ışığının etkisi ile fotosentez olayını gerçekleştirir, çeşitli ürünlere dönüştürür, bu olayla havaya da oksijen verirler.

Geceleyin ise güneş ışığı olmadığından fotosentez yapamaz, insanlar ve hayvanlar gibi havadan oksijen alır, karbondioksit verir yani solunum yaparlar. Bu bilgiler ışığında şu hususa dikkat çekmek istiyoruz: Yüce Allah kâinat kitabının bir ayeti olarak “göğü insanlara bolca göndermesi” işlemi sayesinde, insanların ve diğer canlıların çeşitli gıdalarla beslenmesini sağlamaktadır. Ayet metnine bakıldığında bu tür bir yaklaşımın diğerine göre daha doğru olduğu fark edilecektir.(4)

Hz. Nûh’un toplumuna verdiği bu öğüt ya da yaptığı bu uyarı, kıyâmete kadar devam edecektir ve bütün zamanların nesillerine ışık tutacak niteliktedir. Güzel bir istikamete sahip olunması durumunda insanlara nimetleri veren kudretin Yüce Allah olduğu asla hatırdan çıkartılmamalıdır. Çünkü vahiy, insana Yüce Allah ile yaşamayı ve O’ndan bağımsız bir alanın olmadığını öğretir.

2. Servet ve Çocuklar

وَيُمْدِدْكُمْ بِاَمْوَالٍ وَبَن۪ينَ “Mallarınızı ve çocuklarınızı çoğaltsın!” Âyetteki kelimelerden birisi اَمْوَال emvâldir. Hz. Nûh, Yüce Allah’tan af dilenmesi durumunda O’nun ikram edeceği nimetlerden bir kısmını bu cümle ile ifade etmekte, konuyu mal, servet, dünyalık şeyler ve çocuklarla ilişkilendirmektedir.

Yüce Allah sıkıntısı çekilen şeylere cevap olması için istikamet sahibi olan muhataplarını dünyevî olarak da ödüllendireceğini peygamberine söylettirmektedir. Onlara bir çeşit değil, belki her çeşit malın bolca verileceği ve sonuçta bolluk ve bereket içerisinde olacakları bildirilmektedir.

Buradaki بَن۪ين benîne kelimesinin öncelikli anlamı “oğullar”, yani “erkek çocuklar”dır. Buradan hareketle, tıpkı Hz. Peygamber döneminde ve günümüzde olduğu gibi, belki o dönem insanları da erkek çocuktan yana büyük bir sevgi ve beklenti içerisindeydiler.

Vahiy bu noktada bilgi vermediği için, kesin bir yargıda bulunmak durumunda değiliz. Bu nedenle ihtimali bir ifade kullandık. Onlara istedikleri türden nimetler verilmesi aynı zamanda istedikleri cinsiyetten çocuklar verilmesini de içerebilir. Beklentileri cinsinden ödül verme anlayışı böyle bir anlamı beraberinde getirebilir.

Bir peygamber öğretisinde cinsiyet ayırımının olamayacağını düşünerek, âyetteki maksadın “evlat, çocuklar, nesiller” anlamına alınmasının daha doğru olduğu kanaatindeyiz. Zaten ilgili kelimenin içeriğinde “soy, nesil, torun” anlamları da bulunduğu için, cinsiyet ayırımı şeklinde bir yaklaşımı öncelemedik. Bu nedenle meali “erkek çocuklar” veya “oğullar” şeklinde değil, “çocuklar” şeklinde vermeyi tercih ettik.

3. Bahçeler ve Irmaklar

وَيَجْعَلْ لَكُمْ جَنَّاتٍ وَيَجْعَلْ لَكُمْ اَنْهَارًا “Size bahçeler versin; sizin için ırmaklar yapsın (akıtsın)!” Burada sözü edilen nimetler hem gıda temini için gerekli olan imkânları, hem de insanların huzurlu bir hayat için muhtaç olduğu maddî şartları temsil etmektedir. Bu haliyle söz konusu nimetler âhirette “altlarından ırmaklar akan cennetleri” hatırlatmaktadır. Demek ki bu tür nimetlerin benzerlerine dünyada da sahip olmak mümkündür.

- Âyetlerin Günümüze Mesajı

Bütün bu âyetlerden anlaşılması gereken şudur: Manevi hayat ve istikamet sahibi oluş, “bağışlanma” gibi manevi ödülün yanında tabiat şartlarının değiştirilmesine de vesile olmaktadır. Bu çerçevede, kısılan yağmurlar artık bolca yağdırılmakta, muhataplar hem mal ve servet bakımından, hem de çocuklar açısından bolluklara dönüştürülmekte, kendilerine servet ve çocuklar ihsan edilmektedir.

Bu arada elbette bahçeler veya bostanlar yeşerip ekinini vermekte ve akmayan nehirler akar hale getirilmektedir. Demek ki, manevi istikamet maddî hayatı olumlu yönde etkilemekte ve insanlar sıkıntısını çektikleri şeylere bolca kavuşturulmaktadırlar.

Bu âyet grubunda dört başlıkta sayılan nimetlerin ilki manevi olarak “Yüce Allah’ın bağışlayıcılığı”dır. Diğerleri ise dünyevî nimetlerdir ve beş şeyden oluşmaktadır. Bunlar “yağmurlar”, “mal-mülk”, “çocuklar”, “bağlar-bahçeler” ve “ırmaklar, nehirler”dir. “Parçayı anarak bütünü kast etme kuralı” gereği, söylenmek istenen şey, insanın muhtaç olduğu maddî-manevî her nimetin verileceğidir. Hayatı Yüce Allah’ın istediği gibi yaşamak için her dönemin peygamberini örnek almak sayısız nimetlerin verilmesine vesile olacaktır. Âyetlerin günümüze mesajını bu şekilde anlamakta yarar vardır.

ııı. Yüce Allah’a Saygı Gerekliliği

مَا لَكُمْ لَا تَرْجُونَ لِلّٰهِ وَقَارًا وَقَدْ خَلَقَكُمْ اَطْوَارًا “Size ne oluyor ki Allah’a büyüklüğü yakıştıramıyorsunuz? Sizi aşama aşama elbette O yaratmıştır.”

Buradaki مَا لَكُمْ mâ leküm ifadesi “size ne oluyor da, niçin siz”; لَا تَرْجُونَ lâ tercûne fiili “ummuyorsunuz, kabul etmiyorsunuz, yakıştırmıyorsunuz”; لِلّٰهِ lillâhi ifadesi “Allah için, Allah’a”; وَقَارًا vekâran kelimesi “vakar, azamet”; وَقَدْ خَلَقَكُمْ ve kad halekaküm fiili “sizi elbette (Allah) yarattı, dönüştürdü”; اَطْوَارًا atvâran kelimesi ise “aşamalar, safhalar halinde” demektir.

Burada Hz. Nûh’un kavmine yönelik bir serzenişi ve insanın aşamalı yaratılışı gündeme getirilmektedir.

1. مَا لَكُمْ لَا تَرْجُونَ لِلّٰهِ وَقَارًا “Size ne oluyor ki Allah’a büyüklüğü yakıştıramıyorsunuz?” Buradaki وَقَار vekâr kelimesini “azamet, kudret” anlamına alabilir, dolayısıyla maksadın Yüce Allah’ın azametini bilmek ve görmek olduğunu söyleyebiliriz.(5) Hz. Nûh, inkârcı kavminin “Allah algısını” ve O’na gerekli saygıyı göstermemelerini eleştirmekte, gerçek saygıyı hak eden kudretin Yüce Allah olduğunu onlara hatırlatmaktadır.

Putlara tapanların Allah’tan korkmadıkları, O’nun azametini, izzetini ve kudretini küçümsedikleri ve dolayısıyla hak edenleri cezalandıracağı gerçeğini görmezlikten geldikleri dolaylı olarak beyan edilmektedir. Bu haliyle âyette bir tehdit olduğu anlaşılmaktadır. Feth 48/9’da fiil olarak geçen bu kelime “saygı göstermek” anlamıyla bu yaklaşımımızın doğruluk delillerindendir.

Âyette farklı bir anlam daha vardır. Semerkandî, Zemahşerî ve Râzî’nin dediği gibi,(6) burada verilmek istenen mesaj şudur: Yüce Allah’ın ileride size bir vakar ve haysiyet verebileceğini, sizi terakki ettirip yücelteceğini, size büyük mertebeler ve sevaplar kazandıracağını neden ümit etmiyorsunuz? Bunun sonucunda neden imandan yana tavır koymuyor da inkârı tercih ediyorsunuz? Neden putlara tapıyor da zillete ve alçaklığa talip oluyorsunuz? Bu anlama göre âyette bir tehdit değil, bir teşvikin olduğunu söylemeliyiz.

Önceki âyetlerin mesaj içeriğiyle birlikte ve muhatapların kazanılmasına yönelik yapılan sunumlar anlamında bu yaklaşımın diğerine göre daha önde olduğunu belirtmek durumundayız. Çünkü Hz. Nûh, inanmaları ve af dilemeleri halinde Yüce Allah’ın onlara sunacağı çeşitli nimetleri sıralamakta, bunların sonucunda kendilerine izzet ve şeref vereceğini beyan etmiş olmaktadır. Bunu ummamaları yanlış bir tutum olduğu için, Hz. Nûh bu durumu soru ile ifade ederek muhatapların dikkatini çekmeye çalışmaktadır.

- Tebliğde Nimet Hatırlatılması

Duhâ sûresinde yer alan bilgilerle Hz. Nûh’un ifadelerindekiler bir tebliğ metodu olarak birbirine çok benzemektedir. Duhâ’da Yüce Allah’ın Hz. Peygamber’e darılmadığı ve onu terk etmediği ifade edildikten sonra, risaletinin sonraki döneminin ilk dönemine göre daha rahat geçeceği beyan edilmektedir.

Yüce Allah, Hz. Peygamber’e çeşitli nimetler vereceğini ve onu memnun edeceğini vaad ettikten sonra, daha önce kendisine verdiği çeşitli nimetleri hatırlatarak vereceği nimetlerin bir anlamda garantisini ona hissettirmekte ve böylece moralinin bozulmamasını sağlamayı amaçlamaktaydı.

İşte aynen bunun gibi Hz. Nûh da “Allah için vakar ummayanlara” iki farklı hatırlatmada bulunmaktadır. Bunlardan ilki, istikamet sahibi olup af dilemeleri halinde onlara vereceği çeşitli nimetlerdir ki Nûh sûresinin 10-13. âyetlerinde haklarında bilgi verilmişti. Hz. Nûh, yorumunu yapmakta olduğumuz 14-20. âyet grubunda ise Yüce Allah’ın insanlara daha önce verdiği bazı nimetleri gündeme getirmektedir.

Bütün peygamberler aynı değerlerin ve aynı misyonun takipçileri oldukları için tebliğlerinde metot benzerliğinin bulunması gayet normaldir. Vaad edilenlerin gerçekleşeceği noktasında muhatapları ikna edebilmek için daha önceden verilenlerin hatırlatılması önemli bir metottur. Bu amaçla Hz. Nûh da inkârcı kavmine nimet hatırlatmasında söze öncelikle kendi yaratılışlarından başlamaktadır.

2. وَقَدْ خَلَقَكُمْ اَطْوَارًا “Sizi aşama aşama elbette O yaratmıştır.” Nûh sûresinin 14. âyetini 13. âyetin “hal cümlesi” olarak kabul edip iki âyeti birlikte anlamlandırmak da mümkündür. Buna göre tercüme şöyle olur: “O sizi türlü merhalelerden geçirerek yaratmışken, size ne oluyor ki, Allah’ın (size) büyüklük (verebileceğini O’na) yakıştıramıyorsunuz?” Böyle olunca verilmek istenen mesaj, Yüce Allah’ın onları daha da yüceltebileceğini kendilerine hatırlatmakla ilgili olur.

“Başlangıçtaki durumunuz belli iken, sizi aşama aşama bu yetişkin hale getiren ilâhî kudretin mesajlarına kulak verirseniz, O sizi daha da ileri merhalelere ulaştıracak, size olan nimetlerini arttıracak ve sizin değerinizi de konumunuzu da çok daha ileri seviyelere çıkartacaktır.” Bu durumda Nûh 71/13. âyetteki mesajı olumlu içerikte anlayarak اَطْوَارًا atvâran kelimesini “insanın biyolojik aşamaları” şeklinde kabul etmemiz de mümkündür.

Âyetteki اَطْوَار atvâr kelimesinin insanların “tabiat açısından farklılıklar ve farklı bakış açılarının sahipleri olmak” anlamına gelmesi de mümkündür.(7) Ayrıca maksadı Hz. Nûh’un kavminin de kolaylıkla anlayabileceği şekilde “çocukluk, gençlik, yaşlılık, zayıflık, güçlülük, hastalık, sağlıklı oluş, zenginlik, fakirlik, huy, davranış” gibi çeşitlilikler şeklinde anlamak da mümkündür.(8)

Fussılet 41/53’te geçtiği üzere, Yüce Allah insanlara “âfâkî ve enfüsî âyetleri” hatırlatmakta, sırası geldiğinde “enfüs”ten, sırası geldiğinde de “âfâk”tan dersler sunmaktadır. Burada her ikisi birden yer almakta, öncelik “enfüs”e, yani insana verilmektedir. Bu metot özellikle diriltilmeye veya Yüce Allah’ın kudretine inanmayanları ikna için Kur’ân’ın da takip ettiği bir yoldur.

Nitekim Hacc 22/5 ve Mü’minûn 23/12-14’teki ifadeler bunun tipik birer örneğidir. “Yakından uzağa anlatım metodu” da denilen bu anlatımda, muhatap yakınındaki varlıklardan başlayarak uzağa doğru giden bir üslupla bilgilendirilmektedir. İşte burada da konu böyledir ve insanoğluna öncelikle kendi yaratılışını düşünmesi gerektiği öğütlenmektedir.

‘Alak 96/2’de genişçe ele aldığımız üzere, insanın yaratılışı bir süreç halinde gerçekleşmiştir. Bunun topraktakine “elementer”, ana rahminde olanına ise “biyolojik veya embriyolojik” süreç denmektedir. Dolayısıyla insanın aşama aşama yaratıldığında hiçbir şüphe yoktur. Konuyu ‘Alak sûresinde incelediğimiz için burada detaya girmeyecek, âyetle ilgili olarak sadece şunu söylemekle yetineceğiz:

Yaratılış bir süreç halinde gerçekleşmiştir. Bunu en güzel şekilde ortaya koyan âyetlerden birisi Secde 32/7. âyettir: “Yarattığı her şeyi güzel yapan ve insanı da yaratmaya çamurdan başlayan O’dur.” Ayrıca insan henüz “anılabilir bir şey değilken, üzerinden uzun süreler geçtiğini” beyan eden İnsân 76/1. âyet de bu anlamda delillerden birisidir.

Bu iki âyetteki aşamalılığı elementer süreçle ilişkilendirmek mümkündür. Ayrıca ana rahmindeki aşamalar hakkında Zümer 39/6. âyet gayet açıktır: “O sizi annelerinizin karnında üç karanlık içerisinde bir yaratılıştan sonra bir başka yaratılış şeklinde (yani aşama aşama) yaratmaktadır.”

Bu üç âyete ilave olarak bir de yorumunu yapmakta olduğumuz Nûh 71/14’ü göz önüne alırsak, yaratılışın aşamalı olduğunu rahatlıkla söyleyebiliriz. Zaten kün “ol” emrinin karşılığında varlıklar için fe yekûnü denmesi de bunun bir “oluşum süreci” içerdiğini açıkça göstermektedir.(9)

Bütün varlıklar için olduğu gibi insanın da yaratılışında bir süreç vardır; ancak bu durum, hiçbir şekilde türler arası bir ara varlık kabulüne müsait değildir. Çünkü daha en baştan yaratılacak varlığın adı beşerdir, insandır.(10) Bu nedenle, süreçten söz edilirken bunun bilinen şekliyle evrim ve maymun aşamasıyla hiçbir ilişkisinin olmadığı da özellikle unutulmamalıdır.

İbn Abbâs, İmam Ferrâ ve daha başka âlimler de aynı anlayış doğrultusunda buradaki اَطْوَارًا atvâran kelimesinin “aşamalar” anlamına geldiğini ve dolayısıyla maksadın insanın ana rahmindeki nutfe “zigot”, ‘alaka “embriyo”, mudğa “bir çiğnem et”, ‘ızâm “kemik” ve lahm “et, kas” aşamaları olduğunu belirtmişlerdir.(11)

Elbette yukarıda aktardığımız detayıyla olmasa da Hz. Nûh’un kavmi de insanın bebeklik, çocukluk, erişkinlik, yetişkinlik, gençlik, olgunluk, yaşlılık gibi aşamaları bilmekte oldukları için, Hz. Nûh bu noktada ibret almayı onlara tavsiye etmiş olmaktadır.

Günümüz tebliğinde de benzer teknikler kullanılmalı ve insana yaratılışı hakkında kafa yormasının gerekli olduğu mutlaka hatırlatılmalıdır. ‘Alak sûresinin başında bu son vahyin ilk emri “kıraat etmek” şeklinde belirlenmişken, okunacak ilk konu da “enfüsî” deliller anlamında insanın yaratılışı olarak ilan edilmektedir. Bu âyetten sonra konu “âfâkî âyetler” dediğimiz insanın dışındaki âlem ile ilgili olanlara getirilmektedir.

b) Kâinat Kitabından Çeşitli Başlıklar

Yüce Allah, sûrenin 15-20. âyetlerinde insan kitabından sonra sözü kâinat kitabına getirmekte ve bu bağlamda şu bilgileri vermektedir: “Görmediniz mi, Allah yedi göğü tabaka tabaka nasıl yaratmış! Onların içinde Ay’ı bir nur kılmış, Güneş’i de bir lamba (kandil) yapmıştır.”

Ardından, insanın topraktan yaratılışı ve mehşerde yeniden diriltileceği şu şekilde bildirilmektedir: “Allah, sizi de yerden bitki (bitirir gibi) bitirmiştir. Sonra yine oraya döndürecek ve sizi yeniden (oradan) çıkartacaktır.”

Daha sonra, yeryüzüyle ilgili şu çok önemli noktalara temas edilmektedir: “Allah, yeryüzünü sizin için bir sergi yapmıştır ki, ondan geniş yollar edinip dolaşabilesiniz.”

ı. Yedi Kat Gök, Ay ve Güneş

اَلَمْ تَرَوْا كَيْفَ خَلَقَ اللّٰهُ سَبْعَ سَمٰوَاتٍ طِبَاقًا وَجَعَلَ الْقَمَرَ ف۪يهِنَّ نُورًا وَجَعَلَ الشَّمْسَ سِرَاجًا “Görmediniz mi Allah yedi göğü tabaka tabaka (birbiriyle uyumlu) nasıl yaratmıştır! Onların içinde Ay’ı bir nûr kılmış, Güneş’i de bir kandil yapmıştır.”

Buradaki اَلَمْ تَرَوْا elem teravv ifadesi “görmediniz mi!, bilmiyor musunuz? görmüyor musunuz”; كَيْفَ keyfe edatı “nasıl”; خَلَقَ haleka fiili “yarattı”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; سَبْعَ سَمٰوَاتٍ seb‘a semâvâtin tamlaması “yedi (kat) göğü”; طِبَاقًا tıbâkan kelimesi “uyumlu, tabaka tabaka”; وَجَعَلَ ve ce‘ale fiili “ve kıldı, şekillendirdi, yaptı”; الْقَمَرَ el-kamera kelimesi “Ay’ı”; ف۪يهِنَّ fîhinne ifadesi “onlarda”; نُورًا nûran sözcüğü “ışık olarak”;وَجَعَلَ ve ce‘ale fiili “ve yine kıldı, şekillendirdi”; الشَّمْسَ eş-şemse kelimesi “Güneş’i”; سِرَاجًا sirâcen sözcüğü ise “lamba, kandil” demektir.

Burada kâinat kitabından yedi kat gökler, orada yaratılan Ay ve Güneş gündeme getirilmektedir.

1. اَلَمْ تَرَوْا كَيْفَ خَلَقَ اللّٰهُ سَبْعَ سَمٰوَاتٍ طِبَاقًا “Görmediniz mi Allah yedi göğü tabaka tabaka (birbiriyle uyumlu) nasıl yaratmıştır!” Bu âyeti doğru anlamak için âyetteki bazı kavramları açıklamakta yarar vardır.

a) Buradaki تَرَوْا teravv fiili her ne kadar kelime olarak “görmek” anlamına gelse de, burada maksadın bilmek olduğunda şüphe yoktur. Çünkü âyetlerin ilk muhatapları olan Hz. Nûh kavminin de günümüz insanının da bu aşamada böyle bir olayı gözlemleme imkânı yoktur. Dolayısıyla buradaki mesaj “görme” ile değil, daha çok “bilme” ile ilgili olmalıdır. “Benim falancaya ne yaptığımı görmedin mi?” sözünden de anlaşılacağı üzere, maksat “bilmek ve haberdar olmak”tır.

Fîl sûresinin ilk âyetinde olduğu gibi, geçmiş milletlerin başına gelen felaketlerden söz eden bazı âyetlerde “görmedin mi?” sorusu yer almakta, elbette maksat “bilmek, farkında olmak, olayı düşünmek veya haberdar edilmiş olmak” şeklinde algılanmalıdır. Çünkü mesela Fîl olayı Hz. Peygamber henüz doğmadan meydana geldiği için onu görmesi mümkün değildi. Bu âyette verilmek istenen mesaj şudur: Yüce Allah, Hz. Nûh’un inkârcı kavminden kâinat kitabı hakkında düşünmelerini istemektedir.

b) Âyetteki سَبْعَ سَمٰوَاتٍ seb‘a semâvâtin “yedi gök” ifadesindeki “yedi” sayısının ne anlama geldiği hakkında Fussılet 41/12, Tahrîm 66/12 ve Mülk 67/3’te detaylı bilgi verdiğimiz için, burada aynı şeyleri tekrarlamak istemiyoruz.

Şu kadarını söylemekle yetinelim: “Yedi kat gök” ifadesi hakikat anlamında göklerin “yedi kat” olduğunu ortaya koyabileceği gibi, bunun “çokluk” anlamı vermesi de mümkündür. Her iki durumda da Yüce Allah müminlerin gök bilimleriyle ilgilenmesini istemektedir. Çünkü âyetteki كَيْفَ keyfe edatı, bu sistemin işleyişinin keyfiyetini, yani “nasıl”ını bulmanın gerekliliğini ortaya koymaktadır.

Kâinat ve insan kitabıyla ilgilenmenin Müslümanlara verilmiş çok önemli bir görev olduğu konusunu ‘Alak 96/1 gibi çeşitli âyetlerde geniş bir şekilde ele alacağız. Bunun bir tercih veya hobi değil, tıpkı diğer ibadetler gibi bir zorunluluk olduğunu beyan etmeliyiz. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyete “yedi kat gök” anlamını verince, bunun aslında neyi ifade ettiğini anlayabilmek için Astronomi bilimiyle ilgilenmenin ne kadar büyük bir önem arz ettiği kendiliğinden ortaya çıkmaktadır.

c) Âyetteki طِبَاقًا tıbâkan kelimesi gereği, “göğün tabaka tabaka oluşu” ile ilgili olarak şunu söyleyebiliriz: Mü’minûn 23/17’de geçen tarâık ifadesinden de destek alarak, bunu “yedi kozmik sistem”le ilgili açıklayabileceğimiz gibi, içinde bulunduğumuz Güneş sistemiyle de, Atmosfer’in tabakalarıyla da ilişkili görebiliriz. Dahası Mülk 67/3’te de değindiğimiz üzere, buradaki tıbâk kelimesi hem “tabaka tabaka”, hem de “uyumlu, birbirine uygun” anlamına gelmektedir. Her iki durumda da uzayın veya göklerin yapısının incelenmesi gerektiği açıktır.

Âyetin ilk muhatapları anlamında Hz. Nûh’un kavmine göklerin yedi tabaka oluşunun veya göklerin birbiriyle uyumlu tabakalar halinde bulunuşunun hatırlatılmasındaki hikmetin ne olduğu önemli bir konudur. Kâinat kitabına ibret nazarıyla bakmak asıl gayedir; ancak burada daha farklı mesajların bulunması da muhtemeldir.

Kur’ân’da birden çok sûrede yer alan kıssalar her yerde aynı içerikte ve aynı üslupta zikredilmezler. Her zikredilen yerde mutlaka bağlamla yakından ilişkili hususlar öne çıkartılır; “siyâk-sibâk” dediğimiz konu içi anlam birlikteliği göz önüne getirilsin istenir. Bazen bu ilgi hemen üstte veya alttaki âyetlerle sağlanır; bazen de diğer sûrelerdeki anlatımların hatırlanması istenir. Bu durumda özelde kıssaların, genelde ise Kur’ân’ın bütüncül bir okumaya tabi tutulması zorunluluk arz eder. İşte bu noktada Hz. Nûh kıssasında göklerin “yedi tabaka” oluşunun hatırlatılmasının mesajla ilgisini bulmak gerekir.

Hatırlanacağı üzere, Hz. Nûh kıssasının ele alındığı sûreler arasında bulunan Hûd 11/27-30 ve Şu‘arâ’ 26/111-114’te şu bilgiler yer almaktadır: “İnkârcı kavim Hz. Nûh’a iman eden ezilmiş ve toplumun altta kalmış kesimlerini etrafından uzaklaştırmasını ister. Zira onları hor görürler. Burada söylenen zımnen şudur: Zayıfları neden yok sayıyorsunuz? Allah göğü nasıl tabaka tabaka yarattıysa insanları da akıl, bece­ri, zevk, mizaç ve kapasite açısından tabaka ta­baka yaratmıştır. Allah’ın yasasını Allah’ın kullarını hor görmek için kullanmak, öyle mi?”(12)

Hem bu âyetteki “tabaka tabaka” anlamına gelen طِبَاقًا tıbâkan, hem de önceki âyette “aşamalar” anlamındaki اَطْوَارًا atvâran kelimesinin peş peşe kullanılması, toplumsal hayattaki çeşitli katmanların hoş karşılanması gerektiğini ortaya koymaktadır. Bu nedenle, âyette seçilen kelimelerin çok önemli mesajlar içerdiğini ve âyetleri çeşitli mesaj boyutlarıyla ele almanın çok daha yararlı olacağını düşünmekteyiz.

2. وَجَعَلَ الْقَمَرَ ف۪يهِنَّ نُورًا وَجَعَلَ الشَّمْسَ سِرَاجًا “Onların içinde Ay’ı bir nûr kılmış, Güneş’i de bir kandil yapmıştır.” Yüce Allah, bu âyette kâinat kitabının çok önemli iki âyetini gündeme getirmekte ve başta Hz. Nûh’un kavmi olmak üzere, bütün zamanların insanlarına bu iki âyete ibret nazarıyla bakıp onları incelemelerini istemektedir.

a) Buradaki ف۪يهِنَّ fîhinne ifadesinden öncelikle anlaşılan şudur: Yüce Allah “yedi kat gök”ün içerisinde bir tane Ay, bir tane de Güneş yaratmıştır. “Yedi” sayısıyla “çokluk” anlamının kast edildiğini söylersek, bu durumda kâinatta bir tek “Ay” ve bir tane de “Güneş” olduğunu kabul etmiş oluruz. Astronomik verilerle doğrulanmaya muhtaç olan bu yaklaşımı geçerli tek görüş olarak ele almamak gerekir.

“Yedi kat gök”ten maksadı insanların dünyasına en yakın olan ve görülebilen bu âlem şeklinde anlamlandırırsak, o zaman bu âlemde bir Ay ve bir Güneş olduğunu söylemiş oluruz ki bilimsel veriler de zaten bunu desteklemektedir. Buna göre başka galaksilerde başka ayların veya güneşlerin bulunmasının önünde herhangi bir engel yoktur.

Semerkandî, Ay’ın “ışık” oluşunu insanlarla, Güneş’in “lamba veya kandil” oluşunu ise bütün mahlûkatla ilişkilendirmiştir.(13) Gerçekten de âyetleri Güneş sistemiyle veya dünya semasıyla ilgili görürsek, ayrıca Ay ve Güneş’i de etkileri itibariyle düşünürsek bu yaklaşımın isabetli olduğunu söyleyebiliriz.

b) Bu arada ف۪يهِنَّ fîhinne ifadesindeki ف۪ي fî harfi bazı âlimlerimiz tarafından “ile, beraber, birlikte” demek olan مع me‘a edatı anlamında yorumlanmıştır.(14) Böyle olunca göklerin yaratılışı esnasında Ay ve Güneş’in de yaratıldığı sonucu elde edilir. Dahası bu yaklaşım Yüce Allah’ın önceden duman halinde yarattığı göğe yöneldiği,(15) ardından onu yedi gök olarak düzenlediği(16) gerçeğiyle de örtüşmektedir.

ı. Âyette kullanılan iki cümleye biraz daha yakından bakmak gerekir. Bu nedenle “ay”ın “nûr”, “güneş”in de “lamba, kandil” oluşunu incelemek istiyoruz.

Furkân 25/61’de geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, “Ay”ın nûr ve münîr, “Güneş”in sirâc ve diyâ’ oluşu da âyetlerde zikredilmektedir. “Ay”ın nûr ve münîr oluşu onun “ışık aktarıcılık (yansıtıcılık)”(17) özelliğini ortaya koymaktadır. Ay’ın bu özelliği onun hem aydınlanan (nûr), hem de aydınlatan (münîr) olduğunu ortaya koymaktadır. Bu nedenle “Ay”ın aydınlatması, ışığını başka bir şeyden, yani Güneş’ten almasını zorunlu kılmaktadır.

Furkân 25/61’de “Güneş” için sirâc, “Ay” için münîr kelimeleri kullanılmaktadır, Anlaşılıyor ki Ay’ın münîr olup aydınlatması için öncelikle sirâc olan, yani ışık ve ısı kaynağı olan “güneş”ten faydalanması gereklidir. Yûnus 10/5’te ise “güneş” için diyâ’ yani “ışık kaynağı, aydınlatan kaynak”,(18) “ay” için ise nûr yani “ışık yansıtıcı, aydınlık” kelimeleri tercih edilmiştir.

Ayın aydınlatabilmesi onun aynı zamanda bir yansıtıcı olmasını zorunlu kılmaktadır. Esasında Şems 91/1-2’de de ayın güneşi tilavet ettiği, yani yörüngesini izlediği ifade edilerek onun güneşten ışık aldığı ortaya konulmak istenmektedir.(19)

Hz. Nûh, inkârcı kavminin istikamet bulması ve söylediği ilâhî gerçeklere boyun eğmelerini sağlamak için kâinat kitabının iki önemli âyetini onlara hatırlatmakta, onların sahibi olan Yüce Allah’ın erişilmez kudreti karşısında O’na saygı duymaya kendilerini davet etmektedir.

ıı. Toprak-İnsan İlişkisi

وَاللّٰهُ اَنْبَتَكُمْ مِنَ الْاَرْضِ نَبَاتًا ثُمَّ يُع۪يدُكُمْ ف۪يهَا وَيُخْرِجُكُمْ اِخْرَاجًا “Allah, sizi de yerden bitki (bitirir) gibi bitirmiştir. Sonra sizi oraya döndürecek ve sizi yeniden (oradan) çıkartacaktır.”

Buradaki وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; اَنْبَتَكُمْ enbeteküm ifadesi “sizi bitirip yarattı, yetiştirdi”;مِنَ الْاَرْضِ mine’l-ardı ifadesi “topraktan, yeryüzünden”; نَبَاتًا nebâten sözcüğü “bitki olarak”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”;يُع۪يدُكُمْ yu‘îdüküm ifadesi “sizi iade edecek”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “oraya”; وَيُخْرِجُكُمْ ve yuhricüküm ifadesi “ve sizi çıkaracak, diriltecek”; اِخْرَاجًا ihrâcen kelimesi ise “çıkarmak suretiyle, tam anlamıyla diriltmek şeklinde” demektir.

Burada insanoğlunun topraktan yaratılışı ve sonrasında mahşer için yine topraktan çıkartılacağı bilgisi gündeme getirilmektedir.

Hz. Nûh, inkârcı kavmine yönelik tebliğinde iç içe tebliğ ve öğretim ilkeleri kullanmaktadır. “Yakından uzağa, uzaktan yakına, somuttan soyuta, soyuttan somuta, bilinenden bilinmeyene, görünenden görünmeyene” doğru anlatımlar birer tekniktir. Buna göre önce Nûh 71/14. âyette “insanın aşamalı yaratılışı”na gönderme yaparak sözü “göklerin yedi tabaka oluşuna, aya ve güneş’e” getirmişti.

Şimdi ise tekrar insanın topraktan yaratılışını hatırlatarak, birden çok metodu bir arada kullanma örneğini bizlere sunmaktadır. Demek ki, yerine göre değişik metotlar kullanılabileceği gibi, bir anda birden çok metot da işletilebilir. Uzaktaki deliller için “âfâkî”, bizzat insandakiler için “enfüsî” deliller ifadesi Kur’ân’dan öğrenildiği için burada yeniden “enfüsî” olanlara dönüldüğünü söylemeliyiz.

Bu âyetteki üç mesajın benzerleri A‘râf 7/25 ve Tâhâ 20/55. âyetlerde de vardır. Ayrıca Meryem 19/15 ve 33, Hacc 22/5-7, Yâsîn 36/33 ve Hadîd 57/20’de bu konuya dolaylı göndermeler yapılmaktadır. Buna göre, toprak, insanın yaratılışıyla ilgili ilk kaynaktır; insanlar ölünce oraya iade edilecekler ve mahşer için yeniden oradan çıkartılacaklardır.

1. İnsanın Topraktan Yaratılışı

وَاللّٰهُ اَنْبَتَكُمْ مِنَ الْاَرْضِ نَبَاتًا “Allah, sizi de yerden bitki (bitirir) gibi bitirmiştir.” Bu âyette Yüce Allah’ın insanoğlunu bu arzdan, yani bu topraktan yarattığı açıkça beyan edilmektedir.

‘Alak 96/2’de geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, Kur’ân’da insanın yaratılışı hakkında iki genel kategori oluşturulduğu görülmektedir. Kur’ân’da ilk insanın topraktan yaratıldığı bütün açıklığıyla ifade edilmektedir.(20) Sadece ilk insanın değil, bütünüyle insanoğlunun topraktan yaratıldığı Hûd 11/61, Necm 53/32 ve yorumunu yapmakta olduğumuz Nûh 71/17’de beyan edilmektedir.

İnsanın insan olması için hücre oluşumuna gereksinim vardır ve bütün hücrelerin de doğrudan veya dolaylı, organik veya inorganik olarak topraktan meydana geldiği bilinen bir gerçektir. Bu haliyle her insanın topraktan tıpkı bir bitki gibi bir süreç halinde meydana getirildiği anlaşılmaktadır.

Âyette zikredilen ve aynı kökten gelen اَنْبَتَ enbete ve نَبَاتًا nebâten kelimelerinin birlikte kullanımı, insanın tıpkı bitkiler gibi tam anlamıyla topraktan yaratıldığını ortaya koyan bir ifade şeklidir. Özel olarak sadece Hz. Meryem için kullanılan “güzel bitki” ifadesi ise onun mucize yaratılışıyla ilgilidir.(21)

Hz. Nûh da kavmine insanın toprak geçmişini hatırlatarak, bitkilerin topraktaki serüvenine benzer bir hayat sürecini onların da beklediğini kavratmak istemektedir. Asıl mesajın ise öldükten sonra diriltilmeye yönelik olduğunda şüphe yoktur. Zaten devam eden âyetteki cümleler bunu içermektedir.

2. Toprağa İade Edilişi

ثُمَّ يُع۪يدُكُمْ ف۪يهَا “Sonra sizi oraya döndürecektir.” Bu cümledeki mesaj, insanoğlunun bu hayatının sonunda toprağa döneceğiyle ilgilidir. “Toprağa iade edilmek” sanıldığı gibi sadece mezara konulmak demek değildir. Buradaki mesaj, insanın yaratıldığı kaynağa geri dönmesidir, yani yeniden toprak olmasıdır.

Ölen kişiler mezara gömülmese de, mumyalanarak çok uzun süreler özel şekillerde muhafaza edilseler de, hatta denizde boğulsalar da, paramparça olsalar da, yırtıcı hayvanlar tarafından yenilseler de, dahası yakılıp kül olsalar da nihayetinde bütün bunların varıp duracağı yer yine topraktır.

Bu nedenle, ölen insan için yapılabilecek en iyi uygulama onun kısa zamanda toprakla buluşmasını ve toprağa dönüşmesini sağlayacak mezara gömme işlemidir. Elbette bundan çok daha önemlisi mahşer diriltilmesinde ödülle buluşturulanlardan olabilmektir.

3. Topraktan Çıkartılışı

وَيُخْرِجُكُمْ اِخْرَاجًا “Sizi (oradan) yeniden çıkaracaktır.” İşte bu cümle buraya kadar sayılanların sonucunu vermektedir. Topraktan yaratılış da oraya iade ediliş de esasında mahşer diriltilmesi için oradan çıkartılmaya bağlanmaktadır. Sonuç diriltilmektir. İnkârcıların sandığı gibi “hayat bu dünyadakidir; ötesi yoktur” zannı büyük bir yanılgıdır.

Bu topraktan yaratılmak nasıl tartışmasız bir gerçek ise, oraya iade edilmek de oradan çıkartılmak da aynı derecede gerçektir. Tohumun toprağa atılmasının amacı nasıl ki bitki olarak büyümesi ve ürün vermesi ise insanın ölünce toprağa gömülmesi de aynı şekilde yeni bir dirilişin habercisidir. Bu nedenle, âhirete iman Yüce Allah’a imandan sonraki en önemli inanç unsurudur.

İnsanın toprakla ilişkisi oradan yaratıldığını, oraya döndürüleceğini ve oradan diriltileceğini hiçbir zaman unutmaması şeklinde olmalıdır. Yaratıldığımız kaynağa da bizi yaratan eşsiz güce de ihanet etmemek, yaratılış gayemizi idrak için son derece önemlidir. Hz. Nûh’un inkârcı kavmine vermek istediği mesaj bu olsa gerektir.

Bu konuda İnşikâk 84/4’te şöyle buyrulmaktadır: “İçinde bulunanları atıp boşaldığı zaman.” Burada, yeryüzünün mahşer için genişletilip yayılması aşamasında içindekileri çıkartıp boşalacağı beyan edilmektedir. İlkâ/elkat kelimesi kök olarak “karşılaşmak, buluşmak” gibi anlamlara gelse de burada “atmak” demektir.

Sözü edilen işlem, yeryüzündekilerin mahşer duruşması için kabirlerden dışarıya çıkartılması veya atılmasıdır. Ayrıca âyetteki tehallî de bu atılma işlemi sonucunda yeryüzünün “boşalması” demektir. Hapisten çıkartmak için kullanılan “tahliye” kelimesi de bu anlamdadır.

Kur’ân’da mahşer için “yeryüzünün ağırlıklarını çıkartmasından”(22) ve “kabirlerdekilerin (dışarıya) savrulmasından”(23) söz edilmesi ile İnşikâk 84/4’teki ifade aynı gerçeği dile getirmektedir. Bu arada A‘râf 7/25 ile Tâhâ 20/55’te beyan edilen “insanların mahşer için topraktan çıkartılması” ve Kâf 50/44’te “insanların diriltilmesi için yerin hızlıca yarılması”ndan söz eden âyetlerde de verilen bilgiler aynı istikamettedir.

ııı. Yeryüzü ve Geniş Yollar

وَاللّٰهُ جَعَلَ لَكُمُ الْاَرْضَ بِسَاطًا لِتَسْلُكُوا مِنْهَا سُبُلًا فِجَاجًا۟ “Ondan geniş yollar edinesiniz diye Allah yeri sizin için yaymıştır.”

Âyetlerdeki وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; جَعَلَ ce‘ale fiili “yaptı, yarattı”; لَكُمُ leküm ifadesi “sizin için yaptı, yarattı”; الْاَرْضَ el-arda kelimesi “yeryüzünü, toprağı”; بِسَاطًا bisâtan sözcüğü “geniş arazi, yaygı, sergi şeklinde”; لِتَسْلُكُوا li teslükû ifadesi “geçip dolaşasınız, gidip aşasınız diye”; مِنْهَا minhâ ifadesi “ondan”; سُبُلًا فِجَاجًا۟ sübülen ficâcen tamlaması ise “geniş yollar halinde” demektir.

Burada “enfüsî” delillerden sonra söz yeniden “âfâkî” olana getirilmekte, bu defa yeryüzünün yapısı hakkında bilgiler verilmektedir.

1. Fâtır 35/27’de açıkladığımız üzere, Kur’ân’da yeryüzünün yaratılışı ve yapısı hakkında oldukça geniş malumat vardır. Bu bağlamda Yüce Allah Nebe’ 78/6’da yeryüzü için “beşik” anlamındaki mihâd kelimesini kullanmaktadır.(24) Ayrıca yeryüzünün şekillendirilmesi anlamında onun uzatılıp genişletilmiş (medde/medednâ),(25) yayılmış (sütıhat),(26) serilmiş (feraşnâ),(27) döşenmiş (tahâ),(28) dört devirde çeşitli özellikleri oluşturulacak biçimde şekillendirilmiş (bârake ve kaddera)(29) ve yuvarlak bir cisim olarak düzene kavuşturulmuş (dehâ/dehv)(30) oluşundan söz edilmektedir.

İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki بِسَاطًا bisâtan kelimesi de bütün bu anlamları içerecek şekilde yeryüzünün hazırlandığı anlamını vermektedir. Bütün bu kullanımlarda yeryüzünün insan ve diğer varlıklar için uygun bir mekâna dönüştürüldüğü mesajı vardır.

b) Yeryüzünün neden bu şekilde biçimlendirildiğinin cevabı Nûh 71/20’de verilmektedir. Buna göre maksat, insanların orada geniş yollar edinmelerini ve hayatı daha rahat yaşamalarını sağlamaktır. Enbiyâ’ 21/31’de bu tamlama kelimeler yer değiştirilmiş olarak yer almakta, ancak orada da maksat insanların yeryüzünde rahat yol bulmalarını sağlamak için geniş vâdilerin yaratılması şeklinde belirlenmektedir.

Nahl 16/15’te ise yeryüzüne nehirlerin ve yolların yerleştirilmesinden söz edilmekte, amaç ise yolu bulup rahat yaşamak diye ifade edilmektedir. Fâtır 35/27’de dağlardan beyaz-kırmızı rengârenk yollar ile hayranlık verici siyahın her tonundan oluşan ve yeryüzüne ait kılınan güzelliklerden söz edilmektedir.

Bütün bu âyetlerde ele alınan mesele, Yüce Allah’ın bütün yaratıkları olduğu gibi yeryüzünü de insanın daha rahat yaşayabilmesi için hazırlamış olduğunu beyan etmektir. Eğer yeryüzünde yaratılış itibariyle şekillendirilmiş yollar, vadiler, geçitler, ovalar ve dağlar gibi yapılanmalar meydana getirilmiş olmasaydı bu dünyada yaşamak mümkün olmazdı.

İşte Hz. Nûh da bu gerçeği inkârcı kavmine hatırlatmış, bunca nimete karşı nankörlük yapmamaları gerektiğini onlara bildirmişti. Bugün ve gelecekte bu vahyi okuyan veya onunla muhatap olan herkes aynı duyarlılığı göstermeli ve aykırı bir tutum izlememelidir. Kıssanın anlatılmasındaki pratik yarar böylece elde edilmeli ve verilmek istenen ders mutlaka alınmalıdır.

- 10-20. Âyetlerin Ortak Mesajı

Nûh 71/10. âyetten itibaren bütün bu söylediklerimizin özeti şudur: Hz. Nûh özelinde aslında bütün peygamberler muhataplarının hak ve hakikat üzere olmalarını sağlamak için onlara çeşitli deliller sunmuş, doğru ve vahye dayalı bir ömür sürmelerini kendilerinden istemişlerdir.

İşte kâinat âyetlerine yapılan göndermelerdeki asıl gaye, onlara bakarak, dahası onlardaki erişilmez sanatı inceleyerek Yüce Allah’ın varlığını, birliğini ve kudretinin erişilmezliğini anlayıp itiraf ettirmektir. Peygamber öğretilerinde ortaklaşa gördüğümüz husus budur.

Kâinat-İnsan-Vahiy üçlüsünü doğru anlayıp bu üç kitabın sahibinin Yüce Allah olduğunu idrak etmek ve ilâhî iradeye uygun bir hayat tarzı ortaya koymaktır.

Dipnotlar

• 1 - Bayraklı, age., XX, 28.
• 2 - Bayraklı, age., XX, 28-30. 3 - İslâmoğlu, age., s. 409’da 9. not.
• 4 - Bu bilgi katkısını Prof. Dr. Halis Ölmez ve Prof. Dr. Nihat Bengisu hocalarıma borçluyum.
• 5 - Taberî, age., XXIX, 94-95.
• 6 - Semerkandî, age., III, 500; Zemahşerî, age., IV, 605; Râzî, age., XXX, 138-139.
• 7 - Semerkandî, age., III, 500. 8 - Kurtubî, age., XVIII, 196.
• 9 - Âl-i İmrân 3/59; En‘âm 6/73; Nahl 16/40; Meryem 19/35; Yâsîn 36/82; Mü’min 40/68. 10 - Hıcr 15/26, 28; Sâd 38/71; İnsân 76/1-2; Târık 86/5; ‘Alak 96/2.
  • Âl-i İmrân 3/59 En‘âm 6/73 Nahl 16/40 Meryem 19/35 Yâsîn 36/82 Mü'min 40/68 Hicr 15/26 Hicr 15/28 Sâd 38/71 İnsân 76/2 Târık 86/5 ‘Alak 96/2
• 11 - Kurtubî, age., XVIII, 196. Ferrâ, age., III, 188.
• 12 - İslâmoğlu, age., s. 1175’te 3. not.
• 13 - Semerkandî, age., III, 501.
• 14 - Kurtubî, age., XVIII, 197. 15 - Fussılet 41/11. 16 - Bakara 2/29. 17 - Yûnus 10/5; Furkân 25/ 61.
  • Fussilet 41/11 Bakara 2/29 Yûnus 10/5 Furkân 25/61
• 18 - Bakara 2/17; Kasas 28/71. 19 - Güneş-Ay-Tilâvet-Kıraat-Kur’ân İlişkisi hakkında geniş açıklamalarımız için bk. Okuyan, Kısa Sûrelerin Tefsiri 1, Giriş, “Kur’ân’ın Kur’ân’daki İsimleri” bölümü.
  • Bakara 2/17 Kasas 28/71
• 20 - Âl-i İmrân 3/59.
  • Âl-i İmrân 3/59
• 21 - Âl-i İmrân 3/37. Hz. Meryem’in mucize yaratılışı hakkında geniş bir makale çalışması yapmıştık. Bu anlamda bilgi için bk. Okuyan, Kur’ân’da Hz. Meryem Mucizesi, Din Eğitimi Araştırmaları Dergisi, İstanbul, 2005, sayı: XVI, ss. 129-157.
  • Âl-i İmrân 3/37 Âl-i İmrân 3/200 Âl-i İmrân 3/157
• 22 - Zilzâl 99/2. 23 - ‘Âdiyât 100/9.
  • Zilzâl 99/2 ‘Âdiyât 100/9
• 24 - Yeryüzünün “beşik” oluşu hakkında örnek âyetler için bk. Tâhâ 20/53; Zuhruf 43/10. 25 - Ra‘d 13/3; Hıcr 15/19. 26 - Ğâşiye 88/20. 27 - Zâriyât 51/48. 28 - Şems 91/6. 29 - Fussılet 41/9-10. 30 - Nâzi‘ât 79/30.
  • Tâhâ 20/53 Zuhruf 43/10 Ra‘d 13/3 Hicr 15/19 Ğâşiye 88/20 Zâriyât 51/48 Şems 91/6 Fussilet 41/10 Nâzi‘ât 79/30