Necm Suresi

Mekke’de risaletin ilk dönemlerinde, 2 veya 3. yıllarında indirilmiş olması muhtemel olan, 62 âyetten oluşan, adını ilk âyette geçen “vahiy, yıldız” anlamındaki النَّجْم en-necm kelimesinden alan Necm sûresi, inişe göre 26, resmî sıralamada ise 53. sûredir.

Necm sûresi, resmî sıralamada öncesinde bulunan Tûr sûresiyle yakın konu ilişkisi içerisindedir. Buna göre, başlarında vahiy ile ilgili yeminler bulunması, Tûr’un son kelimesi ile Necm’in ilk kelimesinin aynı oluşu, helak edilen kavimlerden örnekler verilmesi, inkârcıların vahiy ile alay edişleri, Yüce Allah ile putları karşılaştıranların alaycı bir üslüpla konu edinilmesi gibi konularda iki sûrenin konu irtibatı görülmektedir.

Necm sûresi, vahye ve onun kaynağına dikkat çeken mesajla başlamakta, ilk vahyin gelişi hakkında bilgi verilmekte, bu arada Hz. Peygamber’in Cebrâîl (as)’ı yüksek ufukta gördüğü, ayrıca uzak sidrenin yanında bir başka inişinde bir kez daha onu gördüğü belirtilmektedir.

19. âyetten itibaren, vahyin kaynağı noktasında olumsuz ve alaycı bir tutum içerisinde olanların tapındıkları putları düşünmeleri hatırlatılmakta, ayrıca kız erkek karşılaştırmasındaki çelişkileri ve çarpık anlayışları, putperestlerin temelsiz yaklaşımları göz önüne serilmektedir.

26. âyetten itibaren, müşriklerin şefaat algısı reddedilmekte, âhiret hakkındaki zanlarının bilgiden yoksunluğuna dikkat çekilmekte, nankör kişiye gönderme yapılarak ilâhî bilgilendirmede Hz. İbrâhim ve Hz. Mûsâ örnekliğinde ruh birlikteliği vurgulanmakta, sorumlulukların şahsiliğine, dünyada yapılıp edilenlerin karşılığının mahşerde mutlak surette verileceği bildirilmektedir. 41. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın mutlak gücü ve çeşitli sıfatları ele alınmakta, muhatapların dikkati çekilmek istenmektedir. Bu çerçevede eski kavimler içerisinden çeşitli örnekler verilerek onların helak edildiği, helaklerinin sebeplerinin neler olduğu, yapılan uyarılardan bir kısmı ele alınmaktadır.

Son grup âyette ise, bu vahyin bir hatırlatma ve uyarı olduğu beyan edilerek, âhiretin yakın olduğu, bu olayı Yüce Allah’tan başkasının ortaya çıkartamayacağı ifade edilerek, alaycılık yapmak yerine Yüce Allah için secdeye kapanıp ibadet edilmesi gerektiği emredilmektedir.

Yüce Allah sûrenin önceki âyet grubunda müşriklerin çeşitli yanlış tutumlarını, kendisinin bağışlayıcılığını ve eşsiz bilgisini beyan ettikten sonra, 33-41. âyetlerinde sözü yeniden hakikatten yüz çevirenlere getirmekte, ardından Hz. Musa ve Hz. İbrahim örnekliğinde ilâhî bilgilendirme sistemindeki uyuma ve İslâm’ın evrensel birtakım ilkelerine dikkat çekmektedir.

a) İnkârcının Bazı Özellikleri

Yüce Allah sûrenin 33-37. âyetlerinde Mekkeli müşriklerden hak ve hakikate karşı çıkıp ondan yüz çeviren bir tipi tanıtmakta, onun cimriliği ve gayb haberleriyle ilgili yanlış tutumunu ortaya koymakta, bu insanların aslında önceki vahiylerden haberdar edildiğini de dolaylı olarak şöyle dile getirmektedir: “Yoksa Mûsâ’nın ve çok vefalı (sözü tam yerine getiren) İbrâhim’in sahifelerinde bulunan (gerçekler kendisine) haber verilmedi mi?”

ı. Hakikate Sırt Çevirmesi

اَفَرَاَيْتَ الَّذ۪ي تَوَلّٰى “(Gerçeğe) sırt dönen (şu) kişiyi bir düşün!”

Âyetteki اَفَرَاَيْتَ eferaeyte fiili “gördün mü? düşünsene bir, hiç düşündün mü?”; الَّذ۪ي تَوَلّٰى ellezî tevellâ ifadesi ise “arkasını dönen kişiyi” demektir.

Burada hakikatten yüz çevirenler gündeme getirilmektedir.

1. Bu âyettekiاَفَرَاَيْتَ eferaeyte ifadesi, aslında “gördün mü?” anlamına gelmektedir; ancak konu, zaten öncelikle Hz. Peygamber’in hayatındaki bir olayla ilgili olduğu için, mesaj olayın görülmesiyle değil, düşünülmesiyle ilgili olmalıdır.

Bu hitaba “hiç düşündün mü?” “düşünsene bir”, “gördün mü”, “baksana”, “bilesin ki”, “anla ki”, “gördün mü”, “ne dersin”, “söyle bakalım”, “baksana” gibi dikkat çekici ve uyarıcı bir anlam verilmesi gerekir. Yoksa maksat, cevabı beklenen bir soru sormak değildir; çünkü olay zaten onu bizzat yaşayan kişiyle, yani Hz. Peygamber’le ilgilidir ve âyetteki ilk muhatap da Hz. Muhammed’dir.

2. Âyetteki تَوَلّٰى tevellâ fiili “sırt çevirmek”, “uzak durmak”, “gerçeğe sırt dönmek” anlamlarına gelmektedir. Bu âyet grubunda bahsedilen inkârcının Velîd b. Muğîre olduğunda fikir birliği vardır.(1) Hem burada hem de ‘Abese 80/1’de sözü edilen kişi bize göre aynı şahıstır. Rivayete göre Velîd, Hz. Peygamber’in yanına gelip, onu dinler ve ondan etkilenirmiş. Durumu gören birileri kendisine “atalarının dinini terk etme; ben sana bir şeyler veririm, senin hatalarını üstlenirim” dermiş; o da Hz. Peygamber’in öğütlerinden yüz çevirirmiş.(2)

Bu rivayetteki bilgiler doğru olabilir; ancak bu rivayetteki şahısların farklı olma ihtimali de vardır. Çünkü insanları iman konusunda aldatan ve engelleyen kişi genelde Velîd b. Muğîre’dır. Zengin ve hatırlı biri olduğu için mal vaadeden de o olmalıdır. Her iki durumda da âyetin mesajını bir kişiye veya bir olaya indirgemek anlamı daraltmak olur.

Gerek kıssalarda, gerekse vahyin indirildiği dönem şartlarında sözü edilen olaylarda isim zikredilmemesi çok önemlidir. Çünkü bu sayede mesajın dar bir çerçevede kalmayıp evrensele taşınması mümkün olmaktadır. Burada da durum aynıdır. Necm 53/29. âyette geçtiği üzere, Allah’ın öğüdünden ve vahiyden yüz çevirenler gündeme getirilip, yaptıklarının çok büyük bir yanlış olduğu ifade edilmek istenmekte ve bu davranışları ibrete konu edinilmektedir.

ıı. Cimrilik Yapması

وَاَعْطٰى قَل۪يلًا وَاَكْدٰى “Azıcık verip sonra vermemekte direneni (bir düşün!)”

Âyetteki وَاَعْطٰى ve a‘tâ fiili “ve verdi”;قَل۪يلًا kalîlen kelimesi “az”; وَاَكْدٰى ve ekdâ fiili ise “ve kıstı, vermedi” demektir.

Burada inkârcı tipin olumsuz manada iki özelliği daha gündeme getirilmektedir.

1. Bu âyetin nüzûl sebebi olarak şöyle bir olay nakledilmektedir: Hz. Osman malını hayra harcarmış. Sütkardeşi olan Abdullah b. Sa‘d b. Ebî Sarh ona, “Sana nerdeyse hiçbir şey kalmayacak” deyince, Hz. Osman, “Günahlarım ve hatalarım var ya. Ben yaptıklarımla Allah’ın rızasını istiyor, O’nun affını talep ediyorum” cevabını vermiştir. Bunun üzerine Abdullah ona, “Bana hatalarınla beraber deveni ver, bütün hatalarını taşıyayım” deyince, Hz. Osman ona devesini vermiş ve ondan sonra infak işini terk etmiş.(3)

Âyetlerin nüzûl sebebini bilmenin âyeti anlamaya büyük katkısı olduğu şüphesizdir. Ancak Râzî’nin de dediği gibi, özellikle Hz. Osman’la ilişkili böyle bir nüzûl sebebinin doğru olması akıl kârı değildir.

2. Bir başka rivayet şudur: Velid b. Ukbe b. Ebi Muayt, Hz. Osman’a “malını infak ediyorsun, yakında fakir düşeceksin” deyince, Hz. Osman “günahlarım var ya” cevabını vermiştir. Bunun üzerine Velid şöyle demiştir: “Malının bir kısmını bana ver, günahlarını savunayım.” Hz. Osman da malını vermiş ve bu âyet de inmiş diye kabul edilmektedir.(4)

Bu rivayetin “başkasının günahının üstlenilemeyeceği” kısmı doğru olabilir; ancak Velîd’in bu saçma teklifine Hz. Osman’ın kanıp dediğini yapması mümkün değildir. Konunun Abdullah b. Sa‘d b. Ebî Sarh ile de ilişkilendirildiği, ancak bazı farkların bulunduğu görülmektedir.

Her iki rivayette de ortak şahıs olarak Hz. Osman’ın yer alması büyük bir yanlıştır; çünkü Necm sûresinin yorumunu yaptığımız 33-42. âyetlerinden oluşan grupta konu inkarcı bir tiple ilgilidir; dolayısıyla bu araya Hz. Osman’ın sıkıştırılması anlaşılabilir bir şey değildir.

3. Bazı müfessirlerimiz burada sözü edilen kişinin Velîd b. Muğîre olduğunu, önceleri Hz. Peygamber’in ashabına az bir infakta bulunduğunu, sonra bundan vazgeçtiğini nakletmektedirler.(5) Necm sûresinin 29. âyetinde geçen “öğüdümüzden yüz çevirenden sen de yüz çevir” ifadesi gereği, belli ki burada da aynı inkârcı insan tipine gönderme yapılmaktadır.

Necm sûresinin 33. âyetinde yer alan eraeyte ifadesi bu konuyla ilgili olarak birilerinin haktan yüz çevirdiği, malından önceleri çok az da olsa infak edip daha sonra bundan tamamen vazgeçtiği, bunu herhangi bir öğretinin gereği olarak da yapmadığı anlaşılmaktadır. Ancak âyetlerde isim zikredilmemesi nedeniyle, mesajı evrensele taşımak işin en doğrusudur.

Sonuçta bu tip insanlar, yaptıkları yanlışın kendilerini etkilemeyeceğine inanmaktadırlar. Dahası, hem bu konuda hem de mahşerde durumlarının iyi olacağına dair herhangi bir gaybî bilgiye sahip olmadıkları da özellikle vurgulanmaktadır.

Âyette isim zikredilmemesinden de istifade ederek, maksadın herhangi bir şahıs değil, bu özelliklere sahip bütün zamanların inkârcı nankör tipi olduğunu söylemeliyiz. Yüce Allah’ın öğüdünden, vahiyden yüz çeviren herkes bu hitabın muhatabıdır ve Müslümanların bu tür davranışlardan uzak durması istenmektedir.

Verilmek istenen mesaj şudur: Hakikatten yüz çeviren, çok az infakta bulunup sonra da bundan tamamen vazgeçenlerden olmayın. Zira Kur’ân’da sadece bu âyette geçen اَكْدٰى ekdâ fiili “kısmak”, “vermemek”, “infaktan uzak durmak”, “hiç infak yapmamak”(6) demektir.

ııı. Bilgisizliği

اَعِنْدَهُ عِلْمُ الْغَيْبِ فَهُوَ يَرٰى “(Yoksa) gaybın (bilinemeyenin) bilgisi sadece kendi yanındadır da (bunu sadece) o mu görüyor!”

Âyetteki اَعِنْدَهُ e‘ındehû ifadesi “sadece onun yanında mı var, sadece onun yanında mı”; عِلْمُ الْغَيْبِ ‘ılmu’l-ğaybi tamlaması “gaybın, bilinemeyenlerin bilgisi”; فَهُوَ fe huve zamiri “o”; يَرٰى yerâ fiili ise “görmektedir, görüyor” demektir.

Burada insanın gayb bilgisine sahip olmaması gündeme getirilmektedir.

1. Âyette verilmek istenen mesaj, kıyamet, âhiret, Levh-i Mahfuz gibi konularda nankör insanın hiçbir ilâhî bilgiye sahip olmadığını, tamamen kendi hayal dünyasıyla yanlış bir tutum içerisine girdiğini beyan etmekle ilgilidir.

Kalem 68/36-41’de verilen bilgiler bu âyetin tefsiri mahiyetinde görülebilir. Âyetler mealen şöyledir: “Size ne oluyor? Ne biçim hüküm veriyorsunuz? Yoksa içinde beğendiğiniz her şeyin bulunduğu bir kitabınız var da onda(n) mı okuyorsunuz? Yoksa vereceğiniz her hükmün sizin lehinize (veya doğru) olacağına dair tarafımızdan verilmiş, Kıyamet Günü’ne kadar geçerli kesin sözler mi var? Bu iddiaya hangilerinin kefil olabileceğini kendilerine sor. Yoksa ortakları mı var onların? Sözlerinde doğru iseler, getirsinler bakalım ortaklarını!”

Kalem sûresinin bu âyetlerinde dile getirilen ve muhatapların herhangi bir esas üzere olmadıklarını ortaya koyan soru cümlelerinin maksadı, yorumunu yapmakta olduğumuz âyetle aynıdır. Bir sonraki âyette de ele alacağımız üzere, Mekkeli müşriklerin doğru bilgi edinebilecekleri kitapları, kararlarının doğru olacağına dair kendilerine verilmiş ve kıyamete kadar geçerli herhangi bir sözleşmeleri yoktur. Ayrıca müşriklerin Müslümanlarla eşit tutulacağı iddialarına kefil olabilecek yandaşları olmadığı gibi, bu noktada sığınıp yardım alabilecekleri ortakları da kesinlikle yoktur.

Tûr 52/41 ve Kalem 68/47’de şöyle buyrulmaktadır: “Yahut gayb (kaynaklı bilgi) onların yanında da (ondan istedikleri gibi mi) yazıyorlar?” İmam Ferrâ, الْغَيْب el-ğayb kelimesine “Levh-i Mahfûz” anlamını vermiştir.(7) Buna göre maksat, Mekkeli müşriklerden oluşan ilk muhatapların ilâhî bilgiye, yani vahye sahip olmadıklarını bildirmektir. “Gayb” konusunda geniş bilgilendirmeleri Bakara 2/3’te yaptığımız için burada detaya girmek istemiyoruz.

İşte bu inkârcıların gayba dair bilgi sahibi olmadıkları, dolayısıyla ilâhî kaynaktan beslenmedikleri için, doğru bir kaynağa dayalı davranışlar sergileyemeyecekleri ilan edilmektedir. Özellikle bu tür konular “inkârî bir soru” tekniğiyle ifade edilmektedir. Tûr 52/41, Kalem 68/37-41 ve 47’de soru cümlesinden maksat cevap beklenmesi değil, muhatapların yanlışlığının bildirilmesi ve onların kınanmasıdır. Çünkü bu tür sorularda ele alınan konuların tersi doğrudur; buna uygun davranmayanlar ise şiddetli bir şekilde kınanmakta ve uyarılmaktadır.

2. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyeti bir önceki âyette dile getirilen “az infak edip, daha sonra hiç infak yapmamaları” konusuyla ilişkilendirebiliriz. Buna göre, inkârcı tipin davranışları herhangi bir ilahi kaynaktan beslenmediği, yaptıkları yanlışlığı herhangi bir kaynağa fatura edemeyecekleri ve sorumluluktan kurtulamayacakları dolaylı olarak ifade edilmektedir.

Ayrıca inkârcı tipin ortaya koyduğu davranışlar öylesine dengesizdir ki bunları yapabilmek için kişinin âhiretteki halinden emin olması gerekir. Oysa gaybın bilgisi sadece Allah’ın verdiği bilgi kadardır ve ancak peygamberlerin tebliğ ettiği kitaptan öğrenilir. Böyle bir bilgi kaynağına sahip olmadan yapılan davranışların ve ortaya konulan tutumların doğruluğundan hiç kimse emin olamaz.

3. Necm sûresinin 38-42. âyetlerinde dile getirilen hususlar dikkate alındığında, sorumlulukların şahsî olduğu, kimsenin günahının başkasına yüklenmeyeceği ve herkese yaptığının tam karşılığının verileceği beyan edilmektedir. Bunun tersinin gerçekleşeceğine dair insanların ellerinde hiçbir gaybi bilgi bulunmadığı özellikle vurgulanmış da olabilir.

Âyetten güncel şöyle bir sonuç çıkarılabilir: Din davetinde veya tebliğinde bulunan kişiler muhataplarına gayba dair haberlerin tek kaynağı olan Kur’ân-ı Kerîm’den bilgiler vermeli, kendi kanaatlerini din diye sunmamalıdırlar. Öyleyse “Allah adına konuşanlar Allah’ın Kitabı’ndan konuşmalıdırlar.” Kur’ân’dan beslenmeyen aktarımlar ise Kur’ân’ın ruhuna uygun olmalı, en azından ona aykırı olmamalıdır, vesselâm.

ıv. Önceki Vahiylerden Haberdar Olması

اَمْ لَمْ يُنَبَّاْ بِمَا ف۪ي صُحُفِ مُوسٰى وَاِبْرٰه۪يمَ الَّذ۪ي وَفّٰى “Yoksa Musa’nın ve çok vefalı İbrahim’in sahifelerinde bulunan(lar, ona) bildirilmedi mi?”

Buradaki اَمْ لَمْ يُنَبَّاْ em lem yünebbe’ sorusu “yoksa haberdar edilmedi mi”; بِمَا ف۪ي صُحُفِ مُوسٰى bimâ fî suhufi mûsâ tamlaması “Mûsâ’nın sahifelerinde olan şeyle”; وَاِبْرٰه۪يمَ ve ibrâhîme kelimesi “ve İbrahim(in sahifelerindekiler)”; الَّذ۪ي وَفّٰى ellezî veffâ ifadesi ise “vefa göstermiş olan kişi, çok vefalı ” demektir.

Burada nankör insan tipinin ilâhî bilgilerden habersiz gibi davranmalarının eleştirisi gündeme getirilmektedir.

1. Yorumunu yapmakta olduğumuz Necm 53/36-37. âyetler, 35. âyetin adeta devamı gibidir; çünkü 35. âyette bu nankör tipin elinde veya yanında herhangi bir gaybî bilginin bulunmadığı, dolayısıyla bu yanlış davranışları ilâhî bir referansa bağlayamayacağı anlatılmaktadır. İşte bunun bir devamı olarak, gaybî bilgilerin kaynağının ilâhî vahiy olduğu vurgulanarak, yanlış işler yapan şahsa yeniden soru sorulmakta ve “Çok vefalı İbrâhim’in ve Mûsâ’nın sahifelerindeki hakikatler ona haber verilmedi mi” ifadesi dile getirilmektedir.

Söylenmek istenen şudur: “Mademki Hz. Peygamber’in tebliğ ettiği esaslara itibar edilmiyor ve gaybın bilgisine de sahip değiller, o halde kendi yanlış davranışlarına daha eski kaynaklardan referans bulsunlar.” İşte meydan okunan husus budur ve böylesi kişiler yanlışlarını savunacak hiçbir tutar dala sahip değillerdir.

2. Muhtemeldir ki bu insan tipi ortaya koyduğu davranışları muhatapları kandırmak için bir kaynaktan delillendirme iddiasındaydı. “Yanlarında gaybın bilgisi var da onu mu görüyorlar?” âyetinin peşinden “Yoksa bu kişiye çok vefalı İbrahim’in ve Mûsâ’nın sahifelerindeki bilgi gelmemiş miydi?” şeklindeki cümlenin gelmesi, bu kişilerin muhatapları yanıltmak için hakikati çarpıtarak sundukları anlaşılmaktadır.

İlk etapta biraz sorunlu gelse de, bu fikrimizin delili Âl-i İmrân 3/78’dir. Kitap ehlinden bir kısmı, aslında kitaptan olmamasına rağmen, insanları yanıltmak için söylediklerinin kitaptan olduğunu zannettirme çabasına girmişler, Allah katından olmayan bilgileri O’nun katındanmış gibi sunmaya çalışmışlar ve bile bile Allah’a yalan isnat etmişlerdi. Mekke’nin ileri gelenlerinden birisi olan Velîd b. Muğîre’nin de herhangi bir ilâhî öğretiden haberdar olmaması düşünülemez; dolayısıyla kendisine yönelik bu tür bir hatırlatmanın yapılmasının önünde hiçbir engel yoktur.

3. Mekke şartlarında yaşayan kişilerin doğrudan bir peygamberle henüz karşılaşmamış olduklarını kabul etmekle beraber, hiçbir ilâhî bilginin kendilerine ulaşmadığını söylemek de doğru değildir. Bu durumda Mekke’deki hanîfleri açıklamamız mümkün olmaz. Yâsîn 36/6’da sözü edilen “atalarının uyarılmış olması” ifadesi ile aslında kast edilen de budur ki bu âyet her ne kadar “ataları uyarılmamış” şeklinde tercüme edilip anlaşılıyor ise de, biz onların uyarılmış olduğunu düşünmekteyiz.

Hz. Peygamber’in gönderildiği toplumun durumunun nasıl olduğu ile ilgili olarak yorumunu yapmakta olduğumuz âyetlerde dolaylı da olsa bilgi verilmektedir. Kasas 28/46, Secde 32/3 ve Sebe’ 34/44’te “Hz. Peygamber’den önce kavmine hiçbir uyarıcı gelmediği” ifade edilmektedir.

Ayrıca Sebe’ 34/44’te ve Fâtır 35/40’ta “kendilerine kitap gönderilmediği”, Rûm 30/35’te “onlara herhangi bir delil indirilmediği”, Sâffât 37/156-157’de “hiçbir delillerinin ve kitaplarının bulunmadığı”, Zuhruf 43/21 ve Kalem 68/37’de “kitaplarının olmadığı” inkârî soru kalıplarında gündeme getirilmektedir.

Bütün bu âyetlerden anlaşıldığına göre, Hz. Muhammed’in peygamber olarak görevlendirildiği Mekkelilere ondan önce kendileriyle aynı dönemde yaşamış herhangi bir peygamber de kitap da gönderilmemiştir. Bu âyetlere bakarak Mekkelilerin atalarının da uyarılmadığını söylemek iki konuyu birbirine karıştırmaktan kaynaklanmaktadır. Bir topluma peygamber ve kitap gönderilmemesi, atalarına da gönderilmemiş olduğu manasına gelmez.

Konuyla ilgili olarak Neml 27/68’de şöyle buyrulmaktadır: لَقَدْ وُعِدْنَا هٰذَا نَحْنُ وَاٰبَآؤُ۬نَا مِنْ قَبْلُ اِنْ هٰذَآ اِلَّآ اَسَاط۪يرُ الْاَوَّل۪ينَ “Muhakkak ki, bu (tehdit) bize de daha önce atalarımıza da vadedilmişti. Bu, öncekilerin masallarından başka bir şey değildir.” Benzer bir âyet de Mü’minûn 23/83’te yer almaktadır. Kur’ân Mekkelilerin atalarının uyarılmadığından söz etmemekte, aksine onların da çeşitli vesilelerle uyarıldığına dair bilgiler içermektedir.

Mekke’de yaşayanlara hiçbir ilahi bilginin ulşamadığı söylemek doğru değildir. Aslında Müddessir 74/52’de dile getirildiği üzere, onların isteği “her birine özel açık sayfaların verilmesiydi.” Benzer bir istekleri En‘âm 6/124’te de zikredilmektedir.

Elbette Mekkelilere Hz. Peygamber’in yaşadığı dönemde veya yakın bir geçmişte kitap verilmeyip peygamber gönderilmemiş olması, yukarıda ifade ettiğimiz üzere Kur’ân’dan referanslara sahiptir; ancak Mekkelilerin daha önceden kalma hiçbir bilgiye sahip olmadıklarını söylemek doğru olamaz.

Çünkü iyi biliniyor ki Mekke’de sayıları az da olsa hem Yahudi hem de Hıristiyanlar, hatta Hz. İbrâhim’den kalma öğretileri takip eden Hanîfler de vardı. Dolayısıyla hiçbir şey bilmeyen bir toplumdan değil, bildiklerini gizleyip halkı saptıran bilinçli bir gruptan söz edildiğini düşünerek âyetleri yorumlamaya çalışıyoruz.

Yüce Allah, yorumunu yapmakta olduğumuz Necm 53/36-37’de belirtildiği gibi, kendilerini önceki vahiylerden bir şekilde haberdar etmesine rağmen, buna sadakat göstermemeleri nedeniyle müşrik elebaşlarını kınamaktadır. Onlara “niye haberiniz yokmuş gibi davranıyorsunuz”, “hakikatten hiç mi bilginiz olmadı”, “hiç mi bir şey bilmiyorsunuz?” diyerek çifte standartlı tutumlarını deşifre etmektedir.

4. İlâhî bildirimlerin kaynak ve ruh birlikteliği konusunu Şûrâ 42/13 ve A‘lâ 87/18-19’da detaylı bir şekilde ele aldığımız için burada aynı bilgileri tekrarlamak istemiyoruz. Şu kadarını söyleyelim: “Hz. Mûsâ ve Hz. İbrahim’in sahifeleri” ifadesi, “parçayı anarak bütünü kast etme kuralı” gereği önceki bütün mesajları içerebilir.

Ayrıca Mekkeli müşriklerin özellikle bu iki peygamberin öğretilerinden haberdar olduklarını, bu nedenle onların isimlerinin anıldığını da söyleyebiliriz. Her iki durumda da verilmek istenen mesaj anlaşılmakta, Mekkelilerin daha önce bir şekilde haberdar edildikleri ve devam eden âyetlerde dile getirilen hakikatleri gizledikleri beyan edilmiş olmaktadır.

İlâhi öğretileri içeriğine bakıldığında hepsinin aynı kaynaktan geldiği, aynı ruh birlikteliğine sahip oldukları, içeriklerinin ve hedeflerinin bir olduğu görülmekte, mesajlar arasında herhangi bir çelişkinin bulunmadığı anlaşılmaktadır. Zaten Bakara 2/83-84, Mâide 5/12, En‘âm 6/90, Nahl 16/36, 118, Fussılet 41/43, Şûrâ 42/13, Necm 53/36 ve A‘lâ 87/18-19 gibi âyetlerde de dikkat çekilen husus bundan başkası değildir.

5. “Hz. İbrahim’in vefası”na neden gönderme yapıldığı da elbette merak konusudur. Müfessirlerimiz bu noktada “risaleti tebliği, emredileni aynen yapması,(8) oğlunu kurban girişimi, ateşe atılmadaki tutumu, misafirperverliği”(9) gibi çeşitli görüşler ileri sürmüşlerdir. Bütün bunlar doğru olabilir; ancak Meryem 19/47 ve Mümtehine 60/4’te dile getirildiği gibi, “babasının bağışlanması için verdiği sözde durması” babasına karşı bir vefa örneğidir.

Babasının Yüce Allah’ın düşmanı olarak öldüğünün bildirilmesi üzerine ondan yüz çevirmesi de(10) Allah’a gösterdiği vefanın örneklerindendir. Babasına verdiği sözü tutup ona dua ederek “babaya vefa”, onun kâfir olarak öldüğü bildirilince, ilâhî emir doğrultusunda duadan vazgeçerek “Allah’a vefa”; işte İbrâhimî duruş ve Hz. İbrahim’i özetleyen vefa örneği budur.

Ayrıca Bakara 2/124’te yer alan “Rabbi onu bazı kelimelerle imtihan etti de o bunları tamamladı” ifadesi, maksadı net bir şekilde ortaya koymakta ve Hz. İbrâhîm sorumlu tutulduğu her şeyi hakkıyla yerine getiren bir peygamber olarak tanıtılmaktadır.

Onun vefası Bakara 2/131’de yer aldığı gibi, Rabbinin bütün emirlerine gösterdiği sarsılmaz teslimiyetinde ve Şu‘arâ’ 26/69-104’te sıralanan tevhidî duruşunda aranmalıdır. Vefa, Yaratan’a verilen kulluk sözünde duranların yiğitliğidir ve Hz. İbrahim de bu yiğitlerin önde gelenlerindedir, belki de ilkidir.

b) İlâhî Öğretinin Ortak Esasları

Yüce Allah sûrenin 38-41. âyetlerinde önceki ilahi bilgilendirilmelere dikkat çekmekte, hem o sahifelerde hem de Kur’ân-ı Kerîm’de yer alan “Hiçbir (günah) yüklüsü, başkasının (günah) yükünü yüklenemez. İnsan için kendi çalışmasından başka bir şey de yoktur. Çalışması ise ileride (âhirette) görülecektir. Sonra da ona (yaptığının) karşılığı tastamam verilecektir” şeklindeki temel bilgilerin aynı kaynaktan beslendiğini vurgulamakta, insan sorumluluğuna değinilip karşılığının mahşerde görüleceğini beyan etmektedir.

ı. Yapılanların Karşılıksız Kalmaması

اَلَّا تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ اُخْرٰى وَاَنْ لَيْسَ لِلْاِنْسَانِ اِلَّا مَا سَعٰى “Hiçbir (günah) yüklüsü, başkasının (günah) yükünü yüklenemez. İnsan için kendi yaptığından (çalışma ve gayretinden) başka bir şey yoktur.”

Buradakiاَلَّا تَزِرُ ellâ teziru ifadesi “(günah) yüklenemez”;وَازِرَة vâzıratün sözcüğü “(günah) yüklü kimse”; وِزْر vizra kelimesi “(günah) yükü”; اُخْرٰى uhrâ sözcüğü “başkasının, diğerinin”; وَاَنْ لَيْسَ لِلْاِنْسَانِ ve en leyse li’l-insâni ifadesi “ve insan için asla yoktur”; اِلَّا مَا سَعٰى illâ mâ se‘â istisnası ise “çalıştığından başka herhangi bir şey” demektir.

Bu âyetlerde çok temel bir değer ve prensip gündeme getirilmektedir.

Nüzûl sebebinde de yer aldığı üzere, Velîd b. Muğîre örnekliğinde günah yüklü kişilerin sorumluluklarını başkasına devredemeyecekleri veya başkalarının günah yüklerini hiç kimsenin üstlenemeyeceği beyan edilmektedir. Rivayete göre Velîd’in günah yükünü yükleneceğini dile getiren birisine cevaben işte bu temel evrensel ilke özellikle dile getirilmektedir.

1.اَلَّا تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ اُخْرٰى “Hiçbir (günah) yüklüsü, başkasının (günah) yükünü yüklenemez.” Âyette yer alan وِزْر vizr kelimesi manevi yük anlamında “sorumluluk” manasına gelmektedir. Buna göre âyetin mesajını “Hiçbir sorumluluk sahibi başkasının sorumluluğunu yüklenemez” şeklinde anlamak durumundayız. Bu cümle Kur’ân’da beş âyette(11) geçmektedir.

İlâhî prensiplerin en önemli örneklerinden olan bu cümle sayesinde hem Hıristiyanlara ait ezeli günah ve Hz. İsa’nın kendisini insanlık için kurban ettiği kabulü, hem de günahkâr kul ile Yüce Allah arasına girileceğine inanılan aracılık kurumu olan şirk kökten reddedilmektedir.(12) Bir müslümanın sorumluluk noktasında asla unutmaması gereken ilkelerden birisi işte bu âyette yer almaktadır.

2. وَاَنْ لَيْسَ لِلْاِنْسَانِ اِلَّا مَا سَعٰى “İnsan için kendi çalışmasından başka bir şey yoktur.” Önceki cümle ile birbirini tamamlayan mesajı veren bu cümle de Kur’ân’ın en temel öğretilerindendir. Âyette لَيْسَ leyse ve اِلَّا illâ edatlarının birlikte kullanımı manaya vurgu katması içindir.

İnsanoğlu sadece kendi yaptığını karşısında bulacaktır; çünkü âyetin sonundaki سَعٰى se‘â fiilinin fâili insandır ve insan kendi yaptığı ve peşine düştüğü şeylerden sorumlu tutulacaktır. Elbette bu noktada Hz. Peygamber’in “Ameller niyetlere göredir”(13) hadis-i şerifi de hatırlanmalıdır. Bir işi yaparken her neye niyet edilmişse, o davranışın değeri veya değersizliği ancak o şekilde belirlenir.

- Sorumluluğun Şahsiliği

Bir önceki âyetle birlikte düşündüğümüzde, günah ve sorumlulukların şahsi olduğu beyan edilince, doğrudan bu ikinci cümle devreye girmekte ve insan için kendi yaptığından başka bir şeyin söz konusu olamayacağı vurgulu bir şekilde ifade edilmektedir. Pek çok âyette de yer aldığı üzere, mahşerde kimsenin kimseye herhangi bir faydası dokunamayacak, herkes yaptığıyla karşılaşacaktır.(14)

İster Velîd örnekliğinde olsun, isterse mesajı evrensel olarak düşünelim, varacağımız nokta aynıdır. Hiç kimse bir başkasının günahını yüklenip taşıyamaz; çünkü kişiler sadece kendi yaptıklarından sorumludur. Bu noktada özellikle İsra 17/13-15. ayetlerdeki mesaj hatırlanmalıdır.

Hz. Mûsâ ve Hz. İbrahim’in sahifelerinde bulunan Necm 53/38-39. âyetlerindeki konu, Kur’ân’da hep “sorumlulukların şahsiliğini beyan bağlamında” yer almaktadır. Şimdi bu iki âyetle doğrudan ilgili olduğunu gördüğümüz bazı âyetleri hatırlatalım:

a) Bakara 2/134, 141: “Onlar bir ümmetti, gelip geçti. Onların kazandıkları kendilerinin, sizin kazandıklarınız sizindir. Siz onların yaptıklarından sorguya çekilmezsiniz.”

b) Bakara 2/286: “Allah hiçbir canı gücünün yetmeyeceği şeyle yükümlü tutmaz. (Herkesin) kazandığı (hayır) kendine, yapacağı (şer) de kendinedir. Ey Rabbimiz! Unutursak veya hataya düşersek bizi sorumlu tutma. Ey Rabbimiz! Bizden öncekilere yüklediğin gibi bize de ağır bir yük yükleme! Ey Rabbimiz! Bize kendisine gücümüzün yetmediği şeyler yükleme! Bizi affet! Bizi bağışla! Bize acı! Sen bizim mevlâmızsın. Kâfirler topluluğuna karşı bize yardım et!”

c) Nisâ’ 4/84: “Allah yolunda savaş. Sen sadece ve sadece kendinden sorumlusun. Müminleri de (savaşa) teşvik et. Allah kâfirlerin gücünü elbette kıracaktır. Allah’ın gücü (azabı) daha çetin ve cezası daha şiddetlidir.”

d) Mâide 5/105: “Ey iman edenler! Siz kendinize bakın. Siz doğru yolda olunca sapan kimse size zarar veremez. Hepinizin dönüşü sadece ve sadece Allah’adır. Artık O, size yaptıklarınızı bildirecektir.”

e) En‘âm 6/164’te söz konusu cümlenin öncesinde “İnsanların işlediği kötülükler sadece kendi aleyhlerinedir, onları bağlar” ifadesi yer almakta, sonunda ise dönüşünün sadece Yüce Allah’a olduğu hatırlatılarak Necm 53/42 ile konu birlikteliği sağlanmaktadır.

f) İsrâ’ 17/15’te, hidayete erenin kendi lehine hidayete ereceği, sapanın da kendi aleyhine sapacağı bildirilmekte, daha sonra sorumluluklarının şahsiliğine vurgu yapılmakta, elçi gönderilmeden azap edilmeyeceği bildirilmektedir.

g) Fâtır 35/18’de de şu bilgiler yer almaktadır: “Hiçbir (günah) yüklüsü, başkasının (günah) yükünü yüklenemez. (Günah) yükü ağır kişi, yakını bile olsa yükünü taşımaya (başkasını) yardıma çağırsa, yükünden hiçbir zerresi taşınamaz. Sen sadece görmedikleri halde Rablerine derin saygı duyanları ve namazı kılanları uyarabilirsin. Arınmaya çalışan kişi sadece kendisi için arınmış olur. Dönüş sadece Allah’adır.” Bu âyetteki mesaj, konunun Kur’ân’da ele alınan bütün yönlerini içermekte ve muhatapları bilgilendirmeyi amaçlamaktadır.

h) Zümer 39/7’de Yüce Allah’ın kullarından neler istediği, hangi davranışlarından razı olup hangilerine rıza göstermeyeceği bildirilmekte, sorumlulukların şahsi olduğu beyan edilmektedir. Sonuçta varılacak makamın Yüce Allah’ın katı olduğu, orada suçluların gerçeklerle yüzleşecekleri ve Rabbimizin gönüllerde bulunan her şeyi hakkıyla bildiği ifade edilmektedir.

i) Fussılet 41/46’da şöyle buyrulmaktadır: “Kim iyi bir iş yaparsa, bu kendi lehinedir. Kim de kötülük yaparsa aleyhinedir. Rabbin kullara hiçbir şekilde zulmedici değildir.” Buna benzer bir ifade de Câsiye 45/15’te yer almaktadır. Ayrıca Bakara 2/272 ve 286’da verilen bilgiler de sorumlulukların şahsiliğinin birer delili olarak görülmelidir .

j) Yorumunu yapmakta olduğumuz Necm 37-38’de de yer alan mesajlarda, insan sorumluluğuyla ilgili temel ilkenin bütün peygamberlerin risalet öğretilerinde aynı olduğu, aynı kaynaktan geldikleri için ilâhî mesajların ruh birlikteliğine sahip oldukları, böylece aynı değerleri insanlığa sundukları beyan edilmektedir. Bu âyetlerin anlamı Kur’ân’da geçen “kim bir iyilik yaparsa kendisi için, kim de bir kötülük yaparsa kendi aleyhine yapmış olur”(15) ifadeleriyle tam bir uyum arz etmektedir.

k) “Günahların, sorumlulukların şahsiliği” konusunu işlediğimiz bu başlıkta çok önemli olan iki âyeti burada özellikle hatırlatmak istiyoruz: “Kâfirler, iman edenlere, ‘Bizim yolumuza uyun, sizin günahlarınızı biz yüklenelim’ derler. Halbuki onların hiçbir günahını yüklenecek değillerdir. Gerçekte onlar, kesinlikle yalan söylemektedirler. (Fakat gerçek şu ki) elbette kendi yüklerini (veballerini), kendi yükleriyle birlikte nice yükleri de taşıyacaklar ve uydurup durdukları şeylerden kıyamet günü mutlaka sorguya çekileceklerdir.”(16)

Burada sözü edilen husus, başkalarının günah sorumluluğunu yükleneceğini söyleyen kafirlere cevap verilmesidir. Önce böyle sipariş ve pazarlık usulü günah yüklenmenin olamayacağı beyan edilmekte, ardından da hem kendi günahlarını, hem de insanları saptırmalarının sorumluluğunu yüklenecekleri ifade edilmektedir.

Bu kişiler hem kendileri saparak, hem de başkalarını saptırarak günah işlemişlerdir. Bu durumda burada başkasının günahının değil, başkalarını saptırmanın günahının yüklenilmesi söz konusudur. Her günah işlendiğinde ona sebep olanın da bundan bir pay alması kaçınılmazdır. Zaten Nisâ’ 4/85’te de hem olumlu manada güzelliğe katkı, hem de olumsuz manada kötülüğe sebebiyet verenlerin bundan pay alacakları bildirilmektedir. Burada fazlalık gibi görülen şey, aslında yapılan hatanın büyüklüğünün bir sonucudur.

l) Sorumlulukların şahsiliğiyle ilgili olarak Nûr 24/11’de de şöyle buyrulmaktadır: “(Peygamber’in eşine) bu ağır iftirayı uyduranlar şüphesiz sizin içinizden bir guruptur. Bunu kendiniz için bir kötülük sanmayın; aksine o, sizin için bir iyiliktir. Onlardan her bir kişiye, günah olarak ne işlemişse (onun karşılığı ceza) vardır. Onlardan (elebaşlık yapıp) bu günahın büyüklüğünü yüklenen kimse için de çok büyük bir azap vardır.” Benzer içerikte Tûr 52/20 ve Müddessir 74/38’de de çeşitli beyanlar yer almaktadır.

Bu âyet grubunda verilmek istenen mesajın daha doğru anlaşılabilmesi için sorumluluklarının şahsiliğini vurgulamak üzere birinin yaptığı işten dolayı başkasının sorumlu tutulamayacağını gösteren bir örnek vermek, bir hadis-i şerifi hatırlatmak istiyoruz.

Hz. Peygamber şöyle buyurmuştur: “Her kim bir kötü âdet başlatırsa ona hem onun günahı, hem de onu işleyenlerin günahı vardır.”(17) Bu hadiste de ifade edilen husus tamamıyla Nisâ’ 4/85’teki mesajın tefsiri mahiyetindedir. “Sen şunu şunu yap, günahı benim” gibi lafların anlamsız olduğu, böyle bir üstlenmenin dünyadan garanti edilemeyeceği ortadadır. Bu arada bu tür bir yanılgıya düşüp hata yapanlar da “nasıl olsa günahımı başkası çekiyor, mesele yok” gibi bir düşünce de kesinlikle doğru değildir.

Son söz olarak söyleyelim ki, kişi hem kendi sapmasının, hem de başkasını saptırmasının karşılığını görecektir. Bu durumda günahların ve sorumlulukların şahsiliği meselesinde herhangi bir sorun olmamaktadır.

ıı. Yapılanların Görülmesi

وَاَنَّ سَعْيَهُ سَوْفَ يُرٰى “Onun yaptığı ileride (ahirette) görülecektir.”

Âyetteki وَاَنَّ سَعْيَهُ ve enne sa‘yehû kelimesi “ve muhakkak ki onun çalışması, çabası, işi”; سَوْفَ يُرٰى sevfe yürâ edilgen fiili ise “ileride görülecektir” demektir.

Bu âyette önceki iki âyetin adeta devamı mahiyetinde bir mesaj gündeme getirilmektedir.

Sorumlulukların şahsiliği ve kişi için kendi çalışmasından başka bir şeyin olmayacağının bildirilmesinden sonra, bu âyette ise insanın dünya hayatında yaptığı her ne varsa mahşerde kendisine gösterileceği beyan edilmektedir. Bu gösterilme işi elbette öncelikle söz konusu fiilleri yapanlara yönelik olacaktır; ancak bu ayıp ve günah işlerin başkalarına gösterilip teşhir edilmesi ihtimali de âyetin anlam dünyasında mevcuttur.

Âyette yer alan سَوْفَ sevfe edatı, davranışların görülmesi işleminin ileride, yani mahşerde gerçekleşeceğini göstermektedir. Buna göre âyetin manası, “kişinin davranışı er veya geç, zamanı gelince görülecektir” şeklinde de verilebilir.

Zilzâl 99/6-8. âyetler bu konuda son derece net bilgiler içermektedir: “O gün insanlar amelleri kendilerine gösterilsin diye ayrı ayrı şekilde meydana çıkarlar. Kim (dünyada) zerre kadar hayır yapmışsa onu görür. Kim de zerre kadar şer işlemişse onu görür.”

Verilmek istenen mesaj şudur: Kişi bu dünyada yaptıklarıyla mahşerde karşılaşacak ve davranışları ona gösterilecektir. Hiç kimsenin yaptığı yanına kâr kalmayacaktır. Bu konuyla ilgili oldukça fazla âyetin bulunduğunu yeniden hatırlatmakla yetinelim. Âl-i İmrân 3/115’te de buna dair bir mesajın bulunduğunu beyan etmeliyiz.

“Yapılanların görülmesi” ile “davranışların karşılığının görülmesi”ni birbirine karıştırmamak gerekir. Burada “dünyada yapılanlar ile mahşerde yüzleşmek” dile getirilmektedir. Her yapılanın karşılığının “görülmesi”nden söz edilecek olsaydı, bu durumda günahların affından bahis olmazdı.

Hâlbuki Yüce Allah, şirk hariç dilediği insanların günahlarını bağışlayabileceğini,(18) O’nun rahmetinden ümit kesmemek gerektiğini,(19) ümitsizliğin sapkınlık ve küfür olduğunu beyan etmektedir.(20) Âyetlerde verilen mesaj “davranışların görüleceği”nin bildirilmesiyle ilgilidir; “karşılığının verilmesi” ise bir sonraki âyette ele alınmaktadır.

ııı. Tam Karşılık Verilmesi

ثُمَّ يُجْزٰيهُ الْجَزَآءَ الْاَوْفٰى “Sonra da ona karşılığı tastamam verilecektir.”

Âyetteki ثُمَّ sümme edatı “sonra”; يُجْزٰيهُ yüczâhu edilgen fiili “ona karşılık verilecek(tir)”;الْجَزَآء el-cezâe kelimesi “(şöyle bir) karşılık şeklinde”; الْاَوْفٰى el-evfâ sözcüğü ise “tam, tastamam” demektir.

Burada dünya hayatında yapılanların karşılığının muhataplara mahşerde tastamam verileceği gündeme getirilmektedir.

Bu âyetteki mesajla ilgili bazı değerlendirmeler yapmak gerekmektedir.

1. “Yapılana tam karşılık verilmesi”nden maksat nedir? Acaba herkese her ne şekilde olursa olsun, yaptığının karşılığı tastamam verilecek midir? Bu durumda bir önceki âyetin tefsirinde de vurguladığımız üzere günahların affından söz edilemez. Bağlama uygun olarak düşündüğümüzde “insan için sadece kendi yaptığının olması” ve “davranışlarının mahşerde görülmesi”, bir anlamda yapılanlarının yok olmayacağını, sırası geldiğinde ilgilinin önüne getirileceğini göstermektedir.

Sorumluluklar şahsidir; hiç kimse hiç kimsenin günah yükünü yüklenemeyecektir. Yaptığı ne varsa kişiye gösterilecek, Lokmân 31/33 ve Fâtır 35/18 gibi âyetlerinde belirtildiği üzere, hiç kimse hiç kimseye yardım edemeyecektir. Yapılanlar karşılıksız kalmayacak, hiç kimseye haksızlık edilmeyecektir.

Bu noktada başka güven noktaları aramanın beyhude olduğu vurgulanmakta, hiçbir davranışın ilâhî kayıt dışında kalmayacağı beyan edilmektedir. Sonuçta dolaylı olarak da olsa kişilere bir âhiret bilinci verilmekte ve başkalarına değil, Yüce Allah’a güvenmek tek çıkar yol gösterilmektedir.

2. Bu âyetteki mesaj ile bir önceki âyette yaptığımız izahı bir arada düşündüğümüzde, ikisi arasında bir zıtlık görmemek gerekmektedir. İlk âyette davranışların “görülmesi”nden, burada ise onlara “karşılık verilmesi”nden söz edilmektedir.

Yüce Allah bu âyette evrensel bir mesaj vermekte ve bütün insanları muhatap alarak, onların dünyada yaptıklarının karşılıksız bırakılmayacağını beyan etmektedir. Bu ifade ile iyi kötü bütün insanların duyarlı olmaları istenmekte, yapılanların unutulup kaybolmayacağı ifade edilmektedir. Bu yaklaşım ile ilâhî iradenin erişilmezliğine bir gönderme yapılmaktadır; çünkü her şey sadece Yüce Allah’ın kontrolündedir.

3. Bağlama uygun olarak, Necm sûresinin 33. âyetinden itibaren bu âyetin mesajını düşündüğümüzde, maksadı inkârcı insanlarla ilgili olarak da kabul edebiliriz. Buna göre söz konusu insanların Yüce Allah’a karşı işledikleri inançsızlık zulmünün karşılıksız kalmayacağı bildirilmiş olmaktadır. Nankör insanlar daima bir duyarsızlık içinde oldukları için, kendilerinde bir sorumluluk duygusu hissetmezler ve ona göre de dengesiz bir tavır içerisine girerler.

İşte bu âyette bu tip insanlara bir gözdağı verilmekte ve gittikleri yolun yanlış olduğu vurgulanarak, hem inançta hem de uygulamada sergiledikleri tutumun hatalı olduğu kendilerine hatırlatılmaktadır.

4. Âyetteki maksadı iyiliklerin tam karşılığının verilmesi olarak da kabul edebiliriz.(21) Bu durumda yapılan güzel işlerin heba edilmeyeceği vurgulanmış olmaktadır. Esasında âyetteki الْاَوْفٰى el-evfâ kelimesi, “bir şeyin tastamam verilmesini, yani hiçbir eksiklik ve haksızlık içermemesini” ifade etmektedir.

Buradan hareketle, âyette verilmek istenen mesaj şu olabilir: İyiliklere en az iyilik kadar, en çok ise sınırı belli olmayacak şekilde karşılık verilebilir; bu Yüce Allah’ın takdirindedir. Bilinmelidir ki, güzel işlerin sahipleri hiçbir şekilde mağdur edilmeyecek, hakları asla zayi olunmayacaktır.

5. Burada sözü edilen “tam karşılığın”, cezada maksimum miktarı ortaya koymak olabileceğini de düşünebiliriz. Şûrâ 42/40’ta yer alan evrensel kurala göre “bir suçun karşılığı dengi bir cezadır.” Suçların bir de günah boyutu olduğu için, onlardan bağışlanma dileğinde bulunulması gerekmektedir. Aksi takdirde ceza kaçınılmaz olmaktadır. Bu durumda ilgiliye verilecek ceza en çok suç veya günah kadar olacaktır; fazlaya kaçılmayacaktır.

6. Âyetin mesajını nüzûl sebebiyle ilişkilendirmemiz de mümkündür. Buna göre, Velîd kendisinin günahını üstleneceğini söyleyen kişiye itibar edip öğütten yüz çevirince, Yüce Allah “hiç kimsenin başkasının günah yükünü üstlenemeyeceğini, herkesin hak ettiği karşılığın kendisine verileceğini” beyan etmiş olmaktadır. Böylece hem suçun şahsiliğine, hem de ilâhî kayıttan kurtulmanın mümkün olmadığına dikkat çekilmiş olmaktadır.

Ayrıca Necm 53/31. âyette de izah ettiğimiz üzere, genelde “cezalandırmak” manasında değerlendirilen c-z-y kökünden kelimeler de Kur’ân’da “ödül vermek”, “azap etmek” ve mutlak olarak “karşılık vermek” anlamlarında kullanılmaktadır.

Bütün bu ve benzer âyetlerde geçen ortak mesaj, insanların mahşerde kendi yaptıklarıyla buluşturulmasıyla ilgilidir. Günah ve sorumlulukların şahsiliğine özellikle dikkat çekilmekte ve mutapların duyarlılık göstermeleri gerektiği, başkalarından yardım istemenin de suçu başkalarının üzerine atmanın da, başkalarının günahını istlenmenin de mümkün olmadığı bildirilmek istenmektedir.

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., III, 365; Taberî, age., XXVII, 70; Râzî, age., XXIX, 11. 2 - Râzî, age., XXIX, 11.
• 3 - Zemahşerî, age., IV, 416; Râzî, age., XXIX, 11. 4 - Semerkandî, age., III, 365.
• 5 - Semerkandî, age., III, 365; Taberî, age., XXVII, 70.
• 6 - Ferrâ, age., III, 101; Semerkandî, age., III, 365.
• 7 - Ferrâ, age., III, 178.
• 8 - Semerkandî, age., III, 365. 9 - Taberî, age., XXVII, 71-73; Zemahşerî, age., IV, 416.
• 10 - Tevbe 9/114.
  • Tevbe 9/114
• 11 - En‘âm 6/164; İsrâ’ 17/15; Fâtır 35/18; Zümer 39/7; Necm 53/38. 12 - Esed, age., s. 1084’te 31. not.
  • En‘âm 6/164 İsrâ 17/15 Fâtır 35/18 Zümer 39/7 Necm 53/38
• 13 - Buhârî, Bed’ü’l-Vahy, 1; ‘Itk, 6; Talâk, 11; Müslim, İmâra, 155; Ebû Dâvûd, Talâk, 11; Nesâî, Tahârat, 59; Talâk, 24; Eymân, 19; İbn Mâce, Zühd, 26. 14 - Bakara 2/48, 123, 134, 141, 286; En‘âm 6/52, 164; İsrâ’ 17/13-15; Lokmân 31/33; Fatır 35/18; Zümer 39/7; Fussılet 41/46; Câsiye 45/15; Zilzâl 99/7-8.
  • Bakara 2/48 Bakara 2/123 Bakara 2/134 Bakara 2/141 Bakara 2/286 En‘âm 6/52 En‘âm 6/164 İsrâ 17/15 Lokmân 31/33 Fâtır 35/18 Zümer 39/7 Fussilet 41/46 Câsiye 45/15 Zilzâl 99/8
• 15 - Bakara 2/134, 141, 281, 286; Âl-i İmrân 3/25, 161; En‘âm 6/70; İbrahim 14/51; Nahl 16/97, 111; Kehf 18/88; Rûm 30/44; Lokmân 31/12; Sebe’ 34/37; Zümer 39/70; Mü’min 40/17, 40; Fussılet 41/46; Şûrâ 42/30, 34; Câsiye 45/15, 22; Müddessir 74/38.
  • Bakara 2/134 Bakara 2/141 Bakara 2/281 Bakara 2/286 Âl-i İmrân 3/25 Âl-i İmrân 3/161 En‘âm 6/70 İbrâhîm 14/51 Nahl 16/97 Nahl 16/111 Kehf 18/88 Rûm 30/44 Lokmân 31/12 Sebe' 34/37 Zümer 39/70 Mü'min 40/17 Mü'min 40/40 Fussilet 41/46 Şûrâ 42/30 Şûrâ 42/34 Câsiye 45/15 Câsiye 45/22 Müddessir 74/38
• 16 - ‘Ankebût 29/12-13.
  • ‘Ankebût 29/13
• 17 - Buhârî, İ‘tisâm, 15; Müslim, İlm, 15; Zekât, 69; Nesâî, Zekât, 64; Tirmizî, İlm, 45; İbn Mâce, Mukaddime, 14; Dârimî, Mukaddime, 44; Ahmed b. Hanbel, IV, 362.
• 18 - Nisâ’ 4/48, 116. 19 - Yûsuf 12/87; Zümer 39/53. 20 - Yûsuf 12/87; Hıcr 15/56.
  • Nisâ 4/48 Nisâ 4/116 Yûsuf 12/87 Zümer 39/53 Yûsuf 12/87 Hicr 15/56
• 21 - Semerkandî, age., III, 365; Taberî, age., XXVII, 74.