Sâd Suresi

Mekke’de risaletin 8 veya 9. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 88 âyetten oluşan, adını ilk âyette geçen صٓ sâd harfinden alan Sâd sûresi, inişe göre 55, resmî sıralamada ise 38. sûredir. Bu sûrenin bir adı da “Dâvûd sûresi”dir.

Sâd sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Sâffât sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Her iki sûrenin de yemin ifadeleriyle başlaması ve çeşitli peygamber kıssaları noktasında konu ilişkisine sahiptir. Sâffât sûresinin başında, Sâd sûresinin sonunda vahyin etkinliğine dair bilgiler verilerek de iki sûre birbirine konu bağı ile bağlanmaktadır.

Sâd sûresi, Mekkeli müşriklerin Hz. Peygamber’e yönelik hakaretleri ve alaycılıklarıyla ilgili bilgilerle başlamakta, peygamberlerini yalanlayan çeşitli kavimlerin akıbetleri hakkındaki bilgilerle ve inkarcıların azabı acele isteme alaycılıklarıyla devam etmektedir.

17. âyetten itibaren, Hz. Dâvûd’un kıssası diğer sûrelerde olmayan boyutuyla burada ele alınmakta, peşinden kâinatın yaratılış amacı ile vahyin âyetleri üzerinde derin derin düşünüp gerçeği hatırlamanın önemi vurgulanmaktadır. Ardından sırasıyla Hz. Süleyman, Hz. Eyyûb, Hz. İbrahim ve daha başka bazı peygamberlerin kıssaları kısaca ele alınmakta ve hakikatin izini süren insanların mahşerdeki muhteşem ve sıra dışı ödülleri hakkında bilgiler verilmekte, bu arada bazı konuşmalara da yer verilmektedir.

55. âyetten itibaren, peygamberlerin tebliğ ettiği ilâhî öğretilere karşı azgınlık yapanların mahşerdeki korkunç akıbetleri ele alınmakta, cehennemliklerin birbirini suçlayacakları haber verilmekte, 63. âyetten sonra da Hz. Peygamber’in misyonu gündeme getirilmektedir.

71. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın insanoğlunu yaratması, İblis hariç meleklerin ilâhî emre boyun eğdikleri, bu arada İblîs’in kendini hayırlı görüp kibi göstererek secdeden kaçınma gerekçeleri ile huzurdan kovulması ve mahşere kadar izin isteğine verilen olumlu cevap hatırlatılmaktadır.

Sûrenin sonunda yani 84. âyetten itibaren ise, Yüce Allah’ın sözünün ve vaadinin gerçek olduğu vurgulanarak, Hz. Peygamber’in risaleti tebliğinin karşılığında herhangi bir ücret istemediği hatırlatılarak vahyin âlemler için bir hatırlatma olduğu beyan edilmektedir.

Yüce Allah sûrenin 71-88. âyetlerinde ilk insanların yaratılışına, meleklere yönelik secde emrini yerine getirmelerine, İblis’in karşı çıkışına, ileri sürdüğü bazı gerekçelere, sonuçta mahküm edileceği feci akıbete, Hz. Peygamber’in risaletle ilgili durumuna ve vahye dair bilgiler vermektedir.

a) İnsanların Yaratılışı ve İblis’in Pozisyonu

Yüce Allah, sûrenin 71-76. âyetlerinde ilk insan türünü çamurdan yarattığını, düzenleyip ona ruhundan üflemesinden sonra meleklere yönelik onun için secdeye kapanmasını emrettiğini, meleklerin secde ettiğini, büyüklük yaslayan ve kafirlerden olan İblis’in karşı çıktığını bildirmektedir.

Ardından, kendisine “Ey İblis! İki elimle (kudretimle) yarattığım varlık için secde etmekten seni engelleyen neydi? Büyüklendin öyle mi; yoksa (haksız yere) yücelenen kişilerden mi oldun?” dendiği, onun da “Ben ondan hayırlıyım/üstünüm. Beni ateşten yarattın, onu çamurdan yarattın” şeklinde cevap verdiği bildirilmektedir.

ı. İnsan Türünün Yaratılışı ve Meleklerin Secdesi

اِذْ قَالَ رَبُّكَ لِلْمَلٰٓئِكَةِ اِنّ۪ي خَالِقٌ بَشَرًا مِنْ ط۪ينٍ فَاِذَا سَوَّيْتُهُ وَنَفَخْتُ ف۪يهِ مِنْ رُوح۪ي فَقَعُوا لَهُ سَاجِد۪ينَ فَسَجَدَ الْمَلٰٓئِكَةُ كُلُّهُمْ اَجْمَعُونَ “Hani Rabbin meleklere şöyle demişti: ‘Ben çamurdan bir insan yaratacağım. Ona düzgün şekil verip kendisine rûhumdan üflediğim zaman, onun için (bana) secde edin!’ Bütün melekler hemen secde etmişlerdi.”

Buradaki اِذْ iz edatı “hani, bir zamanlar”; قَالَ kâle fiili “demişti ki”; رَبُّك rabbuke tamlaması “senin Rabbin”; لِلْمَلٰٓئِكَةِ li’l-melâiketi kelimesi “meleklere”; اِنّ۪ي innî ifadesi “muhakkak ki ben”; خَالِق hâlıkun kelimesi “yaratıcı(yım)”; بَشَرًا beşeran sözcüğü “bir insan (türü)”; مِنْ ط۪ينٍ min tînin kelimesi “çamurdan”; فَاِذَا سَوَّيْتُهُ fe izâ sevveytühû fiili “ona şekil verdiğimiz zaman”; وَنَفَخْتُ ve nefahtü fiili “üflediğim (zaman)”; ف۪يهِ fîhi fiili “ona”; مِنْ رُوح۪ي min rûhî tamlaması “benim ruhumdan”;فَقَعُوا fe ka‘û emri “hemen eğilin, boyun eğin, kapanın”; لَهُ lehû ifadesi “onun için”; سَاجِد۪ينَ sâcidîne kelimesi “secde edenler olarak”; فَسَجَدَ fe secede fiili “hemen secde etmişti”; الْمَلٰٓئِكَةُ el-melâiketü kelimesi “melekler”; كُلُّهُمْ küllühüm tamlaması “onların bütünü”; اَجْمَعُونَ ecme‘ûne kelimesi ise “hepsi” demektir.

Burada Yüce Allah’ın insan türünü yaratması ve meleklerin onunla ilgili olarak secdesi gündeme getirilmektedir.

Bu pasajda insanın yaratılışı konusunun ele alınmasının muhtemel sebebi, kıskançlık, haset ve kibirleri nedeniyle peygamberlere karşı çıkanların aslında İblis’in izinden gittiğini beyan etmektir. Bu noktada hem Hz. Peygamber’e ve ona inanan müminlere moral, hem de karşıtlarına gözdağı verilmesi hedeflenmektedir.

1. اِذْ قَالَ رَبُّكَ لِلْمَلٰٓئِكَةِ اِنّ۪ي خَالِقٌ بَشَرًا مِنْ ط۪ينٍ “Hani Rabbin meleklere şöyle demişti: ‘Ben çamurdan bir insan yaratacağım.” Önceki iki âyette sözü edilen ve hakkında Hz. Peygamber’in hiçbir bilgisinin olmadığını söylediği tartışma veya konuşma işte bu pasajda ele alınmaktadır. Hz. Peygamber’in kendisine vahyedilenden başkasını bilmediği, çünkü apaçık uyarıcılıktan başka bir görevinin ve bilgi kaynağının olmadığını söylediği bu konu ilk insan türünün yaratılmasıdır.

a) Sözün başında Sâd 38/71’de sözü edilen konunun Bakara 2/30’da dile getirilenle aynı olmadığını belirtmek durumundayız. Burada ve Hıcr 15/28’de “ilk insan türünün yaratılışı ve yaratıldığı nesne, kaynak” ele alınmaktayken, Bakara 2/30’da yaratılmış olan insanın “halife olarak görevlendirilmesi” hakkında bilgi verilmektedir.

Hıcr 15/29 ve Sâd 38/72’de yaratılmanın peşinden “secde emri” geldiği için, meleklerin soru sorduğu konunun ilk insan türünün yaratılmasıyla ilgili olduğu düşünülmektedir. Oysa Kur’ân’da bunun bir üslup olduğu ve her yerde kronolojik bir sıralamanın takip edilmediği bilinmelidir. Burada da durum aynıdır.

Hz. Âdem, İblis ve meleklerle ilgili secde olayı, insanoğlunun halife olarak görevlendirilmesinden sonraya aittir. İki sûrede konunun peş peşe getirilmesi böyle bir anlayışa yol açmış olabilir. Hâlbuki Bakara 2/30’da kullanılan kelime “görevlendirmek” anlamındaki جَاعِل ca‘ıl, Hıcr 15/29 ve Sâd 38/72’de ise ilgili kelime “yaratmak” anlamındaki خَالِق halık sözcüğüdür.

Esasında daha önce yorumunu yaptığımız Sâd 38/27’de Hz. Dâvûd’un yeryüzünde halife olarak görevlendirilmesinde de aynı şekilde جَعَلْنَا ce‘alnâ fiili kullanılmıştır. Konuya bakışımızın böyle olduğunu belirterek meselenin diğer boyutlarıyla ilgili bilgiler vermek istiyoruz.

b) İlk insan türünün kıssası Kur’ân’da 6 yerde geçmekte ve indiriliş sırasına göre ilk defa burada yani Sâd sûresinde 69-85’te zikredilmektedir. Diğerleri ise Bakara 2/30-34, A‘râf 7/11-25, Hıcr 15/26-44, İsrâ’ 17/61-65 ve Kehf 18/50’dir. Bu sûrelerde konunun hep aynı boyutu değil, her yerde farklı bir boyutu işlenmekte, gereksiz tekrarlar yapılmamaktadır.

c) Kur’ân’da insan türünün yaratılışıyla ilgili olarak çeşitli bilgiler verilmekte, birbirini tamamlayan iki genel kategori üzerinde durulmaktadır. ‘Alak 96/2’de konuyla ilgili geniş açıklamalar yapacağımız için burada sadece âyette geçen kısımla ilgili bilgi vereceğiz.

ı. Yüce Allah bu âyette meleklere hitaben “Ben yeryüzünde çamurdan bir beşer yaratacağım” buyurduğunu hatırlatmaktadır. Meleklerin meselenin içyüzünü merak ederek sorduğu “yeryüzünde bozgunculuk yapacak ve fesatlık çıkaracak birini mi görevlendireceksin” sorusu bu aşamada değil, sonrasında yani insanın halife olarak görevlendirilmesi aşamasında söz konusu olmuştur; kanaatimiz bu yöndedir.

ıı. Âyette ilk insan türü için بَشَر beşer kelimesi kullanılmaktadır. Âlimlerimiz bundan maksadın “Hz. Âdem” olduğu kanaatindedir.(1) Kelime nekra kullanıldığı için maksadın bir tek insan değil de insan türü olduğunu düşünmekteyiz. بَشَر beşer kelimesi, derisi açık ve görünür olduğu için insana isim olarak verilmiştir.(2) Esed bu kelimeye “ölümlü varlık”(3) diyerek âyetleri açıklamıştır.

ııı. Konuyla ilgili dikkat çeken bir başka nokta ise “yaratmak” anlamında kullanılan خَالِق hâlık/haleka kelimesidir. Bu sözcük “yoktan var etmek” değil de “vardan var etmek”, “bir şeyden başka bir şey yaratmak”, “dönüştürmek” gibi anlamlara gelmektedir. Burada da insanın ط۪ين tîn denilen “çamurdan/balçıktan” yaratıldığı beyan edilmektedir. Bu durumda âyette insanın yoktan yaratılmadığı, su ve toprak karşımı özellikli bir çamurdan yaratıldığı ifade edilmiş olmaktadır.

‘Alak 96/2’de genişçe ele alacağımız üzere, bu çamurun nitelikleri hakkında Hıcr 15/26, 28; Mü’minûn 23/12; Sâffât 37/11 ve Rahmân 55/14 gibi âyetlerde çeşitli bilgiler verilmektedir. Bunların hepsi aynı konuyu, yani insanın “elementer” yaratılış sürecini tamamlayan bilgiler olarak görülmeli, âyetler arasından zıtlık olduğu gibi bir anlayış akla getirilmemelidir.

2. فَاِذَا سَوَّيْتُهُ وَنَفَخْتُ ف۪يهِ مِنْ رُوح۪ي فَقَعُوا لَهُ سَاجِد۪ينَ “Ona düzgün şekil verip kendisine rûhumdan üflediğim zaman, onun için (bana) secde edin!” Yüce Allah konuyu detaylı bir şekilde ele aldığımız Hıcr 15/29’da da geçen bu ifadelerinde ilk insan türünü çamurdan/balçıktan yaratıp ona şekil verince kendisine ruhundan da üflediğini beyan etmektedir.

a) فَاِذَا سَوَّيْتُهُ “Ona şekil verdiğim zaman.” Âyetteki سَوَّيْتُ sevveytü/sevvâ fiili başka âyetlerde(4) de haleka vb. fiillerden sonra gelmekte, dolayısıyla sevvâ fiilinin yaratmanın başlamasını takip eden ikinci aşama olduğu anlaşılmaktadır. Buna göre sevvâ fiiline “düzenlemek, şekil vermek” gibi anlamlar verebiliriz.

b) وَنَفَخْتُ ف۪يهِ مِنْ رُوح۪ي “Ona ruhumdan üflediğim (zaman).” İnsana “Allah’ın ruhundan üflenmesi”, insanoğlunun yaratılışında Yüce Allah’ın bir parçasının bulunduğu manasına gelmez. Bu tamlama tıpkı beytî/beytullâh “Allah’ın evi”, nâkatullâh “Allah’ın devesi”, şe‘âirullâh “Allah’ın sembolleri”, kelâmullâh “Allah’ın kelâmı” ifadelerinde olduğu “Allah’ın yarattığı evi, O’nun sembolleştirdiği devesi, sembolleri, O’nun sıfatı olan kelâmı” gibi anlaşılmalıdır. رُوح۪ي rûhî tamlaması da Allah’ın insanoğlu için yarattığı özel ruh demektir.

Ruhun insana nasıl üflendiği ise herhangi bir nesnel üflemeye benzetilemez; çünkü bunun keyfiyeti bizce bilinememektedir. Bazı âlimlerimiz bunun insanda ruhun yaratılması manasına geldiğini belirtmişlerdir.(5)

c) فَقَعُوا لَهُ سَاجِد۪ينَ “Hemen onun için secdeye kapanın.” Burada sözü edilen secde emri, diğer sûrelerde dile getirilen ve hem meleklere hem de özel olarak İblis’e yönlendirilen secde emrini içermektedir. Hicr 15/29’da da geçen ve veka‘a, yeka‘u kalıbından gelen ka‘û emri “yere kapanmak” manasını vermekte, sâcidîne kelimesiyle birlikte secde halini almayı içermektedir.

Bu emir, Bakara 2/30’da dile getirilen meleklerin sorusu ve Yüce Allah’ın onlara verdiği cevapların ardından gerçekleşen emirdir. Konuyla ilgili bilgi veren diğer âyetlerde yer alan اسْجُدُوا لِاٰدَمَ üscüdû li âdeme “Âdem için secde edin” emri ile buradaki قَعُوا لَهُ سَاجِد۪ين ka‘û lehû sâcidîne “Onun için secdeye kapanın” ifadesi aynı hakikatin iki şekilde dile getirilmesinden ibarettir.

Bu arada sözü edilen secdenin beşere, yani Hz. Âdem’e yönelik olduğu kabul edilmektedir. Oysa konunun işlendiği Bakara 2/30-32’de Hz. Âdem’in bir başarısından söz edilmemektedir. Zaten melekler Hz. Âdem’le de bir diyaloga girmiş değillerdi. Onlar halife kılınma olayında soruyu Yüce Allah’a yöneltmişler, cevabı da esaslı bir şekilde Yüce Allah vermiş ve meleklerin bilmediklerini kendisinin bildiğini onlara söylemiştir. Sonuçta yapılan imtihanda melekler başarı gösterememiş, Hz. Âdem ise kendisine öğretilen isimleri bilmiş ve söylemişlerdi.

Burada başarı Yüce Allah’ın öğretmesiyle ilgilidir; dolayısıyla secdenin muhatabı da Yüce Allah’tır. İşte bu nedenle biz âyetin tercümesini “Ona secde edin” şeklinde değil de “Onun için (o başardığı için) secdeye kapanın” şeklinde yapmayı tercih ettik. Hz. Âdem meleklerin karşısında sadece bir motifti; asıl bilginin kaynağı Yüce Allah’tır ve secde de sadece ve sadece O’na yapılmaktadır.

Bu cümlede yer alan mesaj hakkında iki yaklaşım söz konusu olabilir:

ı. Geleneksel ve yaygın kabule göre burada sözü edilen secde emri ilk insan türünün yaratılışının hemen ardından gerçekleşen bir emirdir; zaten فَقَعُوا fe ka‘û ifadesinin başındaki fe/fâ harfi de ta‘kîbiyye anlamında “hemen” manası vermektedir. Genelde bu emir bilinen anlamda “önünde eğilmek”, “secde yapmak” manasında anlaşılmaktadır. Bu secdenin muhatabın üstünlüğünü kabul etmek manasına geldiği de ifade edilmektedir.(6)

ıı. Biz ise meselenin böyle şekillenmediğini, insanın yaratılıp yeryüzünde fesatlık çıkarıp kan dökmesinden sonra halife yapılmasıyla ilgili meleklerin sorduğu soruların sonrasında bu emrin verildiğini düşünmekteyiz. Çünkü eğer secde bir boyun bükme anlamına geliyorsa -ki öyledir- öncesinde bir borcun tahakkuk etmesi gerekirdi.

Bunun için meleklerin bir şey yapmış olması zorunluydu. İnsanın halife olarak görevlendirileceğiyle ilgili hikmeti sormaları ve sanki insanların bu görevi yapamayacağıyla ilgili bir kanaate sahip olmaları nedeniyle uyarılmışlar, sonuçta secde emrine muhatap kılınmışlardı. Yoksa herhangi bir durum olmadan, sırf ontolojik olarak insanı üstün, melekleri ise daha düşük görmek, sonuçta meleklerin secdeye mecbur kılındıklarını iddia etmek gerçeği yansıtmasa gerektir.

3. فَسَجَدَ الْمَلٰٓئِكَةُ كُلُّهُمْ اَجْمَعُونَ “Bütün melekler hemen secde etmişlerdi.” Bu ifadenin aynısı Hıcr 15/30’da geçmektedir. Yüce Allah’ın meleklere hitaben gerçekleştirdiği secde emrini istisna içermeyecek şekilde bütün meleklerin yerine getirdiği beyan edilmektedir. Melekler iradelerini sadece ve sadece Yüce Allah’ın isteği doğrultusunda kullanacakları için, aralarında herhangi bir fire vermemişlerdi. فَسَجَدَ fe secede ifadesinin başındaki fe/fâ edatı ta‘kîbiyye manasına alınmakta ve bu emrin gereğinin hemen yerine getirildiği ifade edilmektedir.

Âyetin sonunda yer alan كُلُّهُمْ اَجْمَعُونَ küllühüm ecme‘ûne ifadesi “bütün hepsi” manasına gelmektedir. Arap edebiyatında bu tür ifadelere “lafzî” değil, “manevî” te’kid adı verilmektedir. Yâsîn 36/32’de de geçtiği gibi maksat, sözü edilen meselede hiçbir istisnanın bulunmadığını ortaya koymaktır. İşte bu ifade ile verilen toplu mesaj, bir zamanlar İblis’in de meleklerin içinde bulunduğu, onlardan olduğu iddiasını çürütmektedir. Çünkü Kehf 18/50’ye göre İblis baştan beri cinlerdendi ve hiçbir zaman da melek geçmişine sahip olmamıştı.

ıı. İblis’in İlahi Emre Uymaması

اِلَّآ اِبْل۪يسَ اِسْتَكْبَرَ وَكَانَ مِنَ الْكَافِر۪ينَ “İblis hariç. Kibirlenmiş ve kâfirlerden olmuştu.”

Âyetteki اِلَّآ اِبْل۪يسَ illâ iblîse istisnası “İblis hariç”; اِسْتَكْبَرَ istekbera fiili “büyüklük taslamıştı”;وَكَانَ ve kâne fiili “(o şöyle) idi, o(şöyle) olmuştu”; مِنَ الْكَافِر۪ينَ mine’l-kâfirîne ifadesi ise “kâfirlerden, inkarcılardan” demektir.

Burada İblîs’in secde etmemesi, kibirlenerek kafirlerden oluşu gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah meleklere emrettiği secde emrini hepsinin yerine getirdiğini, İblîs’in buna karşı çıktığını, kibirlendiğini ve kâfirlerden olduğunu haber vermektedir. Bu âyeti iki başlıkta ele alacağız.

1. اِلَّآ اِبْل۪يسَ “İblis hariç.” Bu istisna ifadesi konunun ele alındığı başka âyetlerde de yer almaktadır.(7) İblîs’le ilgili birtakım açıklamalar yapmak durumundayız.

a) Kur’ân’da İblîs kelimesi 11 kez(8) geçmektedir. İblîs, şeytanın sıfatı olarak düşünülebilir. İblîs, “belanın şiddeti nedeniyle mağlup olarak ümitsizliğe kapılan varlık” demektir.(9) En‘âm 6/44’te ve Rûm 30/49’da geçen müblisûne, müblisîne kelimesi “ümitsizliğe düşenler”; Rûm 30/12’deki yüblisü fiili ise “ümitsizliğe düşmek” anlamına gelmektedir.

Anlaşılıyor ki bu kelime “ümitsizlik” manasıyla ilişkili olarak şeytana verilen bir sıfattır. Ayrıca iblîs söz konusu varlığın henüz isyan etmeden önceki ismi iken, azgınlaştıktan sonraki ismi ise şeytân olmuştur diye de bir yaklaşım vardır. Bu varlık Yüce Allah ile olan ilişkisinde iblîs, Hz. Âdem’le olan ilişkisinde şeytân diye anılmaktadır.(10)

b) “Rabbin meleklere ‘Âdem için secde edin’ dediğinde hepsi secde ettiler, sadece İblîs hariç”(11) ifadesi nedeniyle İblîs’in de aslında melek olduğu, isyan ettikten sonra huzurdan kovulduğu kabul edilmektedir. Oysa Kehf 18/50’de İblîs’in secde emrine itibar etmediği, zaten kendisinin cinlerden olduğu ve Yüce Allah’ın emrinden çıktığı ifade edilmektedir. İblis’in ateşten yaratıldığı bilinmektedir.(12)

Meleklerin yaratıldığı kaynak hakkında Kur’ân’da bilgi yoktur; genel kabul olarak nurdan yaratıldıkları ifade edilmektedir. Dolayısıyla yaratılış kaynakları farklı olan bu iki türün birini diğerinden saymak doğru değildir.

İblis’in aslında meleklerden olduğu, sonradan cinlerden olduğu kabulü hiçbir şekilde doğru olamaz. Çünkü Kur’ân’da meleklerin Yüce Allah’a ibadette hiçbir şekilde kibir ve istikbara girmedikleri, kendilerine emredileni aynen uyguladıkları apaçık bir şekilde çeşitli âyetlerde dile getirilmektedir.

Yüce Allah müşriklerin ve inkârcıların kendisine secde etmekten yüz çevirmeleri durumunda bilmeleri gereken bir hususa dikkat çekmekte, Rabbinin katındaki meleklerin gece ve gündüz hiç bıkmadan, usanmadan O’nu tesbih ettiklerini haber vermektedir. Konuyla ilgili bazı âyetleri özellikle hatırlatmakta yarar görmekteyiz:

Nisâ’ 4/172: “Ne Mesîh ve ne de Allah’a yakın melekler, Allah’ın kulu olmaktan geri dururlar. O’na kulluktan geri durup büyüklenen kimselerin hepsini (Allah) yakında huzuruna toplayacaktır.”

Ra‘d 13/13: “Gök gürültüsü Allah’ı hamd ile melekler de O’nun heybetinden dolayı tesbih ederler. Onlar, Allah hakkında tartışıp dururken, O, yıldırımlar gönderip onlarla dilediğini çarpar. O, azabı (tuzağı) pek şiddetli olandır.” Aynı şekilde Zümer 39/75 ve Mü’min 40/7’de verilen mesajlar da aynı içerikte meleklerin tesbihiyle ilgili bilgiler vermektedir.

Nahl 16/49: “Göklerde bulunanlar, yerdeki canlılar ve bütün melekler, büyüklük taslamadan Allah’a secde ederler.”

Meryem 19/93: “Göklerde ve yerde olan herkes, mutlak surette kul olarak Rahmân’a gelecektir.”

Enbiyâ’ 21/19-20: “Göklerde ve yerde kimler varsa hepsi sadece O’na aittir. O’nun huzurunda bulunanlar, O’na ibadet hususunda kibirlenmezler ve yorulmazlar. Onlar, bıkıp usanmaksızın (dur durak demeden) gece ve gündüz (Allah’ı) tesbih ederler.” Demek ki insanlar Yüce Allah’a boyun eğmekten ve kulluk etmekten yüz çevirirlese bilmelidirler ki Allah’ın kızları sandıkları melekler bile gece ve gündüz bıkmadan, usanmadan, ara vermeden, yüksünmeden sürekli olarak Yüce Allah’ı tesbih etmekte oldukları hatırlatılmaktadır.

Yüce Allah meleklerin durdurak bilmeden, gece-gündüz Allah’ı tesbihe devam ettiklerini haber vermekte, diğer mahlûkattan üstün olduklarına ve ayrıcalıklarına dair bilgiler vermektedir. Varlıklar ne için yaratılmışsa ona uygun programlanmışlardır. Melekler de tesbih için yaratıldıkları için varlıklarını bu şekilde devam ettirmektedirler.

Fussılet 41/38: “Eğer insanlar büyüklük taslarlarsa (bilsinler ki) Rabbinin yanında bulunan (melekler) hiç usanmadan, gece gündüz O’nu tesbih ederler.” Melekler bile Yüce Allah’a kulluktan kibre kapılmadıklarına göre, başka varlıkların Allah’a kulluktan başka seçeneklerinin bulunmadığı, dolayısıyla Yüce Allah’ın dışında hiçbir varlığa ilahlık isnat edilmemesi gerektiği vurgulanıyor demektir.

Bütün bu âyetlerde meleklerin Yüce Allah’a ibadet ve kulluktan geri durmadıkları ifade edilmektedir. Durum böyle olunca, İblis’in de vaktinde melek olduğunu söylemek bütün bu âyetleri görmezlikten gelmek olacağı için bizce bu yaklaşım hatalıdır.

İçinde İblîs’in de bulunduğu gruba yönelik olarak verilen secde emrinin böyle şekillenmesinin muhtemel sebebi, çok büyük çoğunluğun meleklerden oluşmasıdır. Muhatapların yoğunluğu hangi yönde ise hitap da ona göre şekillenir. Ayrıca melekler ve cinler “görünmemekte” ortak oldukları için, İblis’in de görünmeyen varlık anlamında hitabın muhtevasında var olduğu kabul edilebilir.

Dahası, meleklere hitaben yapılan bu çağrının ayrıca İblîs için de özel olarak tekrarlandığı A‘râf 7/12’de açıkça yer almaktadır. Durum bu kadar net olmasına rağmen, İblîs’in aslında melek olduğu, hatta meleklere hocalık yaptığı, kendisine “Azâzîl” dendiği maalesef genel kabul halinde devam etmektedir.

c) Genelde bu görüş kabul edilmiş olsa da İblîs’in secde emrine karşı çıkması, onun hiçbir zaman melek olmadığının en belirgin delillerindendir. En‘âm 6/61, Nahl 16/49-50, Enbiyâ’ 21/27 ve Tahrîm 66/6’da meleklerin hiçbir şekilde kibir göstermeyecekleri, emrettiği konularda Yüce Allah’a asi olmayacakları, Rablerinden korktukları ve kendilerine emredilen her ne varsa onu aynıyla yerine getirmekte oldukları beyan edilmektedir.

Ra‘d 13/13’te meleklerin Allah’tan korktukları ifade edilmektedir. Ayrıca Nisâ’ 4/172’de meleklerin Allah’a kulluktan kaçınacak bir kibre kapılmayacakları, Allah’a kulluktan kaçınıp gurura kapılanların ve kibir gösterenlerin mahşerde bir araya toplanacakları bildirilmektedir. İşte bütün ve benzer âyetlerde meleklerin Yüce Allah’a karşı son derece duyarlı oldukları ve herhangi bir şekilde kibir içerisine girmeyecekleri haber verilmektedir. Demek ki İblîs’in secde emrine karşı çıkması onun meleklerden olmadığının en belirgin delillerindendir.

2. اِسْتَكْبَرَ وَكَانَ مِنَ الْكَافِر۪ينَ “Büyüklük taslamış ve kâfirlerden olmuştu.” Konuyla ilgili başka bazı âyetlerde farklı detaylar söz konusudur: Bakara 2/34’te bu ifadenin başında bir de “yüz çevirdi” anlamında ebâ fiili kullanılmaktadır. A‘râf 7/11’de sadece “O secde edenlerden olmadı” denmektedir.

Hıcr 15/31’de “Secde edenlerden olma hususunda yüz çevirdi” ifadesi yer almaktadır. İsrâ’ 17/61’de “Çamur olarak yarattığına mı secde edecekmişim!” şeklinde soru cümlesi bulunmakta ve elbette secde etmediği vurgulanmaktadır. Kehf 18/50’de İblis’in cinlerden olduğu ve Rabbinin emrinden çıktığı beyan edilmektedir. Tâhâ 20/116’da ise sadece “yüz çevirdi” anlamındaki ebâ fiili kullanılmaktadır.

Konuyla ilgili yedi farklı sûrede yer alan cümlelerin ortak noktası İblîs’in secde etmediğidir. Onun secdeden yüz çevirmesinin nedeni “kibir göstermesi ve kâfirlerden olmasıdır.” İstikbâr, kendisi büyük olmamasına ve büyüklüğü hak etmemesine rağmen haksız yere ve sahte bir şekilde büyüklük taslamak demektir. Onun secde etmemesinin sebebi kibir göstermesi ve kâfirlerden olmasıdır.

İblis, sanıldığı gibi azdırıldığı için secdeden yüz çevirmiş değildir. O kibirli davranmış, kâfirlerden olmuş ve bu haliyle secde emrine karşı çıkmıştır. Dolayısıyla kibir ve kâfirlerden olmak “sebep”, secdeden yüz çevirmek de “sonuç”tur. Zaten İsrâ’ 17/61’deki “Çamur olarak yarattığına mı secde edecekmişim!” sözüyle yorumunu yapacağımız âyetlerde geleceği üzere “Ben ondan daha hayırlıyım; beni ateşten onu ise çamurdan yarattın”(13) sözü onun kibrinin en büyük göstergelerindendir. Durum böyle olunca, kaderciliğin tipik bir göstergesi olarak “suçu Allah’a atma” gayretkeşliğinin Kur’ânî hiçbir delili yoktur.

ııı. İblis’in İsyan Gerekçesi

قَالَ يَآ اِبْل۪يسُ مَا مَنَعَكَ اَنْ تَسْجُدَ لِمَا خَلَقْتُ بِيَدَيَّ اَسْتَكْبَرْتَ اَمْ كُنْتَ مِنَ الْعَال۪ينَ قَالَ اَنَا۬ خَيْرٌ مِنْهُ خَلَقْتَن۪ي مِنْ نَارٍ وَخَلَقْتَهُ مِنْ ط۪ينٍ “(Allah) ‘Ey İblis! İki elimle (kudretimle) yarattığım varlık için (bana) secde etmekten seni engelleyen neydi! Kibirlendin öyle mi; yoksa (haksız yere) büyüklenenlerden mi oldun!’ demişti. (İblis de) ‘Ben ondan hayırlıyım (üstünüm). Beni ateşten yarattın; onu çamurdan yarattın.’ demişti.”

Buradaki قَالَ kâle fiili “(Allah) demişti ki”; يَآ اِبْل۪يسُ yâ iblîsü hitabı “ey İblis”; مَا مَنَعَكَ mâ mene‘ake sorusu “seni meneden, engelleyen nedir”; اَنْ تَسْجُدَ en tescüde ifadesi “secde etmen konusunda”;لِمَا خَلَقْتُ limâ halaktü ifadesi “benim yarattığıma”; بِيَدَيَّ bi yedeyye sözcüğü “benim iki elimle”; اَسْتَكْبَرْتَ estekbarte sorusu “kibir mi gösterdin”; اَمْ كُنْتَ em künte sorusu “yoksa (şöyle) mi oldun”; مِنَ الْعَال۪ينَ minel-‘âlîne kelimesi “yücelenenlerden, büyüklük taslayanlardan”; قَالَ kâle fiili “(İblis) demişti ki”; اَنَا۬ ene zamiri “ben”; خَيْرٌ hayrun kelimesi “daha hayırlıyım”; مِنْهُ minhu ifadesi “ondan”; خَلَقْتَن۪ي halaktenî ifadesi “beni yarattın”; مِنْ نَارٍ min nârin ifadesi “ateşten”; وَخَلَقْتَهُ ve halaktehû ifadesi “ve onu (ise) yarattın”; مِنْ ط۪ينٍ min tînin ifadesi ise “çamurdan, topraktan” demektir.

Burada Yüce Allah’ın İblis’e sorduğu secde etmeme gerekçesi ile İblis’in verdiği cevap gündeme getirilmektedir.

1. قَالَ يَآ اِبْل۪يسُ مَا مَنَعَكَ اَنْ تَسْجُدَ لِمَا خَلَقْتُ بِيَدَيَّ اَسْتَكْبَرْتَ اَمْ كُنْتَ مِنَ الْعَال۪ينَ “(Allah) ‘Ey İblis! İki elimle (kudretimle) yarattığım varlık için (bana) secde etmekten seni engelleyen neydi! Kibirlendin öyle mi; yoksa (haksız yere) büyüklenenlerden mi oldun!’ demişti.” Yüce Allah bu âyette İblîs’i sorgulamakta ve neden secde etmediğiyle ilgili kendisine iki durumdan söz etmektedir.

a) قَالَ يَآ اِبْل۪يسُ مَا مَنَعَكَ اَنْ تَسْجُدَ لِمَا خَلَقْتُ بِيَدَيَّ “(Allah), ‘Ey İblis! İki elimle (kudretimle) yarattığım varlık için secde etmekten seni engelleyen neydi?’ demişti.” Bu soru A‘râf 7/12’de “Sana emrettiğim halde secde etmemenle ilgili seni engelleyen neydi?” şeklinde, Hıcr 15/32’de ise “Ey İblîs, neden secde edenlerle (meleklerle) birlikte olmuyorsun?” diye yer almaktadır. Burada sözü edilen “secde”, daha önce de ifade ettiğimiz gibi “Âdem için Allah’a boyun eğmek, O’nun verdiği emre amade olmak” demektir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette diğerlerinden temelde farklı olarak “Allah’ın insanı iki eliyle yaratması” noktası söz konusudur. Yâsîn 36/71’de de geçtiği gibi, bu tür ifadeler kuvvetten ve kudretten kinaye mecazi kullanımlardır. Elbette Rabbimizin bizim bildiğimiz gibi elleri yoktur. Zira Şûrâ 42/11’de belirtildiği gibi, “hiçbir şey onun benzeri gibi bile değildir.” O halde Yüce Allah’ın zatıyla ilgili verdiği bilgileri yorumlamak mümkünse bunlar yorumlanmalıdır; değilse olduğu gibi tercüme etmekle yetinmek gerekir.

Burada sözü edilen يَدَيَّ yedeyye “iki elim” ifadesi “Rabbimizin gücü ve kuvveti” manasına alınabilir.(14) Dahası خَلَقْتُ halaktü “ben yarattım” fiili, رُوح۪ي rûhî “ruhumdan” tamlamasında da vurguladığımız gibi, Yüce Allah’ın insana verdiği değeri sembolize edebilir. İnsan Yüce Allah’ın şaheseridir; onun yaratılışında da sıra dışı göndermelerin yapılması normaldir ve anlaşılabilirdir.

Hz. Nûh’un gemisinin yapımında zikredilen a‘yuninâ “gözlerimiz” tamlaması “gözetimimiz”; canbullâh “Allah’ın yanı” ifadesi “Allah’ın rızası”; vechu rabbike tamlaması “Allah’ın zatı ve rızası”; yedüllâh “Allah’ın eli” tamlaması “Allah’ın onayı”; arşa istivâsı “arşı hükümranlığına alması” gibi manalarda yorumlanabilir. İşte bu ve benzer âyetlerde de olduğu gibi bu tür kelimeler Rabbimizin sıfatları bağlamında anlaşılmalı ve mümkünse bu şekilde yorumlanmalıdır.

Sözün özü şudur: İsrâ’ 17/71’de ve Tîn 95/4’te beyan edildiği gibi insanoğlu Yüce Allah’ın kerim kıldığı ve yaratılışını en güzel şekilde gerçekleştirdiği bir şaheseridir. Bu nedenle onun yaratılışıyla ilgili olarak “iki elimle” diyerek insana verdiği değeri, özeni ve sıra dışılığı vurgulamak istediği kanaatindeyiz.

b) اَسْتَكْبَرْتَ اَمْ كُنْتَ مِنَ الْعَال۪ينَ “Büyüklendin öyle mi; yoksa (haksız yere) yücelenen kişilerden mi oldun?” Âyette geçen اَسْتَكْبَرْتَ estekbarte ifadesi aslında eistekberte şeklinde soru takısına sahiptir ve “kibirlendin mi” manasına gelmektedir. Bir kez de Mü’minûn 23/46’da geçen الْعَال۪ين el-‘âlîne kelimesi ise “kendini herkesten üstün görenler”, “ululuk taslayanlar”, “tepeden bakanlar” gibi anlamlar içermektedir.

Bu ifade çeşitli şekillerde tercüme edilmektedir: “Şimdi mi kibirlendin? Yoksa eskiden beri büyüklenenlerden miydin?”(15) “Büyüklük mü taslamak istedin; yoksa yüksek derecelerde bulunanlardan mı oldun?”(16) “Kibirli misin? Yoksa yalnız kendisini üstün görenlerden misin?”(17) “Âdem’e karşı büyüklük tasladın, öyle mi? (Bil ki) böyle yapmakla Rabbine karşı büyüklük taslamış oldun.”(18)

Âyetin başındaki hemze ile devam eden cümledeki اَمْ em edatı burada soru cümlesinin bulunduğunu göstermektedir. Yüce Allah’ın soru sorması cevabını öğrenmek için yönlendirilmiş olamaz. Çünkü Rabbimiz olmuş, olmakta olan ve olacak şeylerin hepsini ezeli ilmiyle bilmektedir. Burada mesele, yaşanan olayı insanların anlaması ve belagat gereği bu şekilde sunulmuştur.

Bazı âlimlerimiz اَسْتَكْبَرْتَ estekberte fiilini istekberte şeklinde vasl hemzesiyle okumuş ve bunun “soru” manası içermediğini belirtmişlerdir. Devam eden cümledeki اَمْ em edatına bel “bilakis, esasında” manası vererek âyetteki maksadı soru olmaktan çıkaran yorumlar yapmışlardır. Buna göre âyetin manası “Sen büyüklendin; esasında büyüklük taslayanlardan oldun” şeklini almış oldu.(19) Dolayısıyla herhangi bir soru sorulmamış, sadece secde etmeyen İblîs’in kibirlilik gösterdiği beyan edilmiş demektir.

2. قَالَ اَنَا۬ خَيْرٌ مِنْهُ خَلَقْتَن۪ي مِنْ نَارٍ وَخَلَقْتَهُ مِنْ ط۪ينٍ “(İblis de) ‘Ben ondan hayırlıyım (üstünüm). Beni ateşten yarattın; onu çamurdan yarattın.’ demişti.” Yüce Allah, önceki âyette sorduğu sorulara İblis’in cevap verdiğini, bu cevapta da kendisinin insanoğlundan daha hayırlı olduğunu beyan etmiştir. Bir benzeri A‘râf 7/12’de de geçen bu ifadelerde İblis’e göre yaratılış kaynağı bir varlığın kalitesini de gösterir. Bu nedenle kendisinin “ateş”ten, insanın ise “çamur”dan yaratıldığını söyleyerek, ateşi topraktan daha hayırlı gördüğünü beyan etmiş olmaktadır.

İblis, insanoğluna secde etmeme gerekçelerini başka âyetlerde de ortaya koymaktadır. Bu çerçevede Hıcr 15/33’te “Ben (pişmiş) kuru bir çamurdan, şekillenmiş kara balçıktan yarattığın bir beşere (insana) secde edecek değildim” dediği aktarılmaktadır. Daha açık ve daha seviyesiz bir başka ifadesi ise İsrâ’ 17/61-62’de şu şekildedir: “Şimdi ben çamurdan yarattığın birine secde edeceğim öyle mi? Bana üstün kıldığın şuna bir bak!” İşte kibrin ve alaycılığın ulaştığı bu boyutun sahibi İblis’tir.

Kendi emeğinin ve iradesinin bulunmadığı bir meselede kişilerin övünmesi son derece yanlıştır. Yaratıldığı ırkı, mensup olduğu anne ve babayı, cinsiyetini, doğduğu coğrafyayı, doğuş zamanını vs. kendisi belirleyemeyen bir insanın bunlarla övünmesi ne kadar yanlış ise, bunun İblis’ten geldiğini bilmemesi de o kadar eksikliktir. İlk ırkçının ve ilk müstekbir denen “kibirli” varlığın İblis olduğu kesindir. Bu nedenle, kıssanın insanlara aktarılmasında bu detayların yer almasının sebebi bu tür yanlışlıklara sergilenmemesini sağlamaktır.

Peygamberler tarihinde görüldüğü üzere, müşriklerin peygamberlerle ve onlara iman edenlerle alay etmelerinin arka planında İblis’in izinden girmek yatmaktadır. Müminlerle alay edip onları aşağılık gören zavallılar İblis’in askeri olduğunu dahi bilememektedirler. Özellikle Firavun ve adamlarının İsrailoğullarına yaptığı aşağılamalar ile Mekkeli müşriklerin Müslümanlara yaptığı eziyetlerin nereden beslendiği açıkça ortaya konulmaktadır.

b) İblis’in Kovulması Ve Sonrası

Yüce Allah, sûrenin 77-85. âyetlerinde İblis’e hitaben “Çık oradan! Sen kovuldun; Hesap Günü’ne kadar lânetim senin üzerindedir!” dediğini, onun da “Ey Rabbim! O halde insanların diriltilecekleri güne kadar bana zaman ver” diye talep ortaya koyduğunu, kendisine “Bilinen vaktin gününe kadar zaman verilenlerdensin” dediğini bildirmektedir.

Ardından, buna karşılık İblis’in de “Kudretinin hakkı için (yemin ediyorum ki) içlerinden ihlaslı (samimi) kulların hariç hepsini azdıracağım” şeklinde sözler söylediği, bunun sonucunda da Yüce Allah’ın ona karşı “İşte bu doğru. Ben şu gerçeği söylüyorum: Cehennemi seninle ve onlardan (insanlardan) sana uyanlarla hepinizle dolduracağım” beyanına yer vermektedir.

ı. İblis’in Kovulması ve Lanetlenmesi

قَالَ فَاخْرُجْ مِنْهَا فَاِنَّكَ رَج۪يمٌ وَاِنَّ عَلَيْكَ لَعْنَت۪يٓ اِلٰى يَوْمِ الدّ۪ينِ “(Allah) şöyle demişti: Çık oradan! Şüphesiz ki sen kovuldun. Hesap gününe kadar lanetim senin üzerinedir!”

Buradaki قَالَ kâle fiili “(Allah) demişti ki”; فَاخْرُجْ fahruc emri “çık”; مِنْهَا minhâ ifadesi “ordan”; فَاِنَّكَ fe inneke ifadesi “muhakkak ki sen”; رَج۪يم racîmun kelimesi “kovulmuş(sun)”; وَاِنَّ عَلَيْكَ ve inne ‘aleyke ifadesi “ve muhakkak senin üzerindedir”;لَعْنَت۪ي la‘netî tamlaması “benim lanetim”;اِلٰى يَوْمِ الدّ۪ينِ ilâ yevmi’d-dîni tamlaması ise “din gününe kadar, hesap gününe kadar” demektir.

Burada İblis’in huzurdan kovulması, mahşere kadar kendisine lanet edildiğinin bildirilmesi gündeme getirilmektedir.

1. قَالَ فَاخْرُجْ مِنْهَا فَاِنَّكَ رَج۪يمٌ “(Allah) şöyle demişti: Çık oradan! Şüphesiz ki sen kovuldun.” Çok küçük bir değişiklikle, yani لَعْنَت۪ي la‘netî “lanetim” tamlaması yerine اللَّعْنَة el-la‘neh “lanet” kelimesi kullanılarak, bir benzeri de Hıcr 15/34-35’te geçen bu iki âyette, Yüce Allah İblis’in davranışları ve sözleri nedeniyle onu bulunduğu nimet ortamından veya huzurdan kovup çıkardığını, mahşere kadar kendisine lanet ettiğini haber vermektedir. Bu konunun ele alındığı A‘râf 7/13’te İblis’in bulunduğu yerden kovulduğu, bu esnada Yüce Allah’ın kendisine “Orada büyüklenmek senin haddine değildir; sen aşağılıklardansın” diyeceği beyan edilmektedir.

Burada sözü edilen رَج۪يم racîm kelimesi, A‘râf 7/13’te es-sâğırîne, kelimesiyle tefsir edilmekte, İblis’in aşağılık olmayı tercih eden ve bunun sonucunda huzurdan kovulmuş olmayı hak eden durumu ifade etmektedir. Nahl 16/98’de şeytan için er-racîm kelimesinin kullanılma nedeni de onun “huzurdan kovulmuş olması”dır.

Bazı âlimlerimiz bu kovulmanın cennetten veya göklerden olduğunu belirtmenin yanında bir de yaratılıştan kovulmak manasına geldiği kanaatindedirler. Bu durumda İblis’in çok övündüğü yaratılışının bu olaydan sonra değiştirildiği belirtilmektedir.(20) Biz bu detaya girmeden onun huzurdan ve sahip kılındığı nimet ortamından kovulduğu manasını tercih etmekteyiz. Zira bu konuda âyetlerde herhangi bir detay yoktur.

2. وَاِنَّ عَلَيْكَ لَعْنَت۪يٓ اِلٰى يَوْمِ الدّ۪ينِ “Hesap gününe kadar lanetim senin üzerinedir!” Yüce Allah İblis’in kovulduğunu haber verdikten sonra, Hesap Günü’ne kadar lanetinin onun üzerine olacağını bildirmektedir. Kovulmuş İblis’in bir de lanete uğratılma sebebi, kovmanın huzurdan çıkartılma, lanetin ise Yüce Allah’ın rahmetinden uzaklaştırılma manasına alınması nedeniyledir. Kovmanın peşinden gelen lanet, Hesap Günü’ne kadar süreceği için kovulmanın sonunda lanetin getirilmesinde herhangi bir anlaşılmama durumu yoktur. Zira kovma anlık bir işlem iken, lanet uzun süreli bir azabı ve dışlanmayı ifade etmektedir.

Âyette عَلَيْكَ ‘aleyke ifadesinin لَعْنَت۪ي la‘netî tamlamasından önce getirilmesinde de bir “vurgu” manası vardır ve ilâhi lanetin artık İblis’in ayrılmaz bir niteliği olduğunu göstermektedir. Âyette yer alan اِلٰى ilâ edatının Hesap Günü sonrasını içermediği düşünülmemelidir. Zira Zemahşerî’nin de dediği gibi orada lanet çok daha ağır azaplara dönüşerek devam edecektir.(21) Esasında A‘râf 7/44 ve Hûd 11/18’de mahşer şartlarında da lanetin devam edeceği açıkça ifade edilmektedir.

ıı. İblis’e Mahşere Kadar Zaman Tanınması

قَالَ رَبِّ فَاَنْظِرْن۪يٓ اِلٰى يَوْمِ يُبْعَثُونَ قَالَ فَاِنَّكَ مِنَ الْمُنْظَر۪ينَ اِلٰى يَوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ “(İblis) ‘Rabbim! İnsanların diriltilecekleri güne kadar bana zaman ver.’ demişti. (Allah) ‘Şüphesiz ki sen bilinen vaktin gününe kadar zaman verilenlerdensin.’ demişti.”

Buradaki قَالَ kâle fiili “(İblis) demişti ki”; رَبِّ rabbi hitabı “ey Rabbim”; فَاَنْظِرْن۪ي fe enzırnî duası “bana mühlet ver, zaman tanı”; اِلٰى يَوْمِ يُبْعَثُونَ ilâ yevmi yüb‘asûne edilgen fiili “onların (insanların) diriltileceği güne kadar”; قَالَ kâle fiili “(Allah) demişti ki”; فَاِنَّكَ fe inneke ifadesi “muhakkak ki sen”;مِنَ الْمُنْظَر۪ينَ mine’l-münzarîne kelimesi ise “mühlet verilenlerden(sin), zaman tanınanlardan(sın)”; اِلٰى يَوْمِ الْوَقْتِ ilâ yevmi’l-vakti ifadesi “(şu) vaktin gününe kadar”; الْمَعْلُومِ el-ma‘lûmi kelimesi ise “bilinen” demektir.

Burada İblis’in huzurdan kovulması sonrasında mahşere kadar kendisine zaman tanınması isteği ve ona izin verildiğiyle ilgili bilgi gündeme getirilmektedir.

1.قَالَ رَبِّ فَاَنْظِرْن۪يٓ اِلٰى يَوْمِ يُبْعَثُونَ قَالَ فَاِنَّكَ مِنَ الْمُنْظَر۪ينَ “(İblis) ‘Rabbim! İnsanların diriltilecekleri güne kadar bana zaman ver.’ demişti. (Allah) ‘Şüphesiz ki sen zaman verilenlerdensin.’ demişti.” A‘râf 7/14-15’te ilk iki âyetin benzeri yer almakta, üç âyet olarak tamamen aynısı Hıcr 15/36-38’de geçmektedir.

Bu ifadelerde önce İblis’in “İnsanların diriltileceği güne kadar kendisine zaman tanıması” için Yüce Allah’a yönelttiği bir isteği gündeme getirilmektedir. Bu isteğin değişik bir şekli İsrâ’ 17/62’de şu şekildedir: “Beni kıyamet gününe kadar tehir edersen (bana kıyamet gününe kadar zaman tanırsan) pek azı dışında, onun neslini kendime bağlayacağım (onları kendime itaat ettireceğim)!”

Âyetin metninde her ne kadar olmasa da İblis’in isteğinde “Bana zaman tanır mısın?” diye bir sorunun kast edildiğini söylemeliyiz. İşte bunun karşılığında Yüce Allah ona cevap vermekte ve kendisine “bilinen vaktin gününe kadar”, yani kıyamet gününe kadar mühlet verilenlerden olduğunu beyan etmektedir.

Burada başka mühlet verilenlerin kimler olduğu noktasında herhangi bir açıklık yoktur. Olumsuz manada düşünürsek “İblis’le anılan cinleri” ifade edebiliriz. Ancak olumlu manada düşündüğümüzde maksadın “melekleri” içerdiğini rahatlıkla söyleyebiliriz. Allah en iyisini bilir.

2. اِلٰى يَوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ “Bilinen vaktin gününe kadar.” Bu ifade, zamanını sadece Yüce Allah’ın bildiği,(22) bu konudaki bilgisini hiç kimseyle paylaşmadığı mahşer günüdür. Bütün bu anlatılanların ışığında, hem Son Saat’in, sonrasında kıyametin ve mahşerin zamanını hiç kimsenin bilemeyeceği beyan edilmiş olmakta, hem de İblis’in insanları aldatmasının o zamana kadar devam edeceği anlaşılmaktadır.

ııı. İblis’in İnsanları Saptırma Kararlılığı

قَالَ فَبِعِزَّتِكَ لَاُغْوِيَنَّهُمْ اَجْمَع۪ينَ اِلَّا عِبَادَكَ مِنْهُمُ الْمُخْلَص۪ينَ “(İblis) ‘Kudretine yemin olsun ki içlerinden samimi kulların hariç hepsini azdıracağım!’ demişti.”

Buradaki قَالَ kâle fiili “(İblis) demişti ki”; فَبِعِزَّتِكَ fe bi‘ızzetike sözcüğü “senin kudretin hakkı için”; لَاُغْوِيَنَّهُمْ leuğviyennehum fiili “mutlak surette onları azdıracağım”; اَجْمَع۪ين ecma‘îne kelimesi “hepsini”; اِلَّا عِبَادَكَ illâ ‘ıbâdeke istisnası “senin (şu) kulların hariç”; مِنْهُمُ minhum ifadesi “onlardan”; الْمُخْلَص۪ين el-muhlesîne kelimesi ise “samimi (ihlaslı) olanlar” demektir.

Burada İblis’in insanları saptırmaya dair sözleri ile ihlaslı kullara hakim olamayacağı itirafı gündeme getirilmektedir.

1. قَالَ فَبِعِزَّتِكَ لَاُغْوِيَنَّهُمْ اَجْمَع۪ين “(İblis) ‘Kudretine yemin olsun ki hepsini azdıracağım!’ demişti.” Yüce Allah İblis’in son bir sözünü daha aktararak insanların bu noktada çok daha duyarlı olmalarını kendilerinden istemektedir.

İblis Rabbimizin yüceliğinin ve yemin edilecek makamın da sadece O’nun makamı olduğunun farkındadır. İşte o makama yemin ederek insanların tamamını saptıracağını söylemektedir. Burada “saptırma” işini kendisine nispet eden İblis, A‘râf 7/16-17’de bunu Yüce Allah’a nispet etmekte ve şöyle demektedir: “Beni saptırmana karşılık ben de onlar için (insanları saptırmak için) senin dosdoğru yolunun üzerinde oturacağım.

Onların önlerinden, arkalarından, sağlarından ve sollarından geleceğim. Çoğunu şükredenler olarak bulamayacaksın.” Hıcr 15/39’da da aynı şekilde saptırmasıyla ilgili Yüce Allah’ı hedef göstermekte ve “Beni saptırmana karşılık ben de onlar için (insanlar için) yeryüzündeki her şeyi süsleyeceğim ve samimi olanlar hariç kullarının hepsini saptıracağım” demektedir.

Saptırma işleminde İblis’in kafasının son derece karışık olduğu anlaşılmaktadır. Zira yorumunu yapmakta olduğumuz âyette bunu kendisine nispet etmekte, diğer aktardığımız âyetlerde ise kendisini Yüce Allah’ın saptırdığını beyan etmektedir. Ancak kendisinin saptırıcı olduğu noktasında herhangi bir tereddüdü yoktur.

Çünkü İsrâ’ 17/62’de şöyle bir kararlılık ortaya koyduğu görülmektedir: “Eğer beni kıyamet gününe kadar tehir edersen, insanın zürriyetinden çok az bir kısmı hariç hepsini mutlak surette peşime takacağım.” Şimdi insanlara düşen görev İblis’in bu noktadaki kararlılığını boşa çıkartacak bir hayat yaşamayı başarmalarıdır.

2. اِلَّا عِبَادَكَ مِنْهُمُ الْمُخْلَص۪ينَ “İçlerinden ihlaslı (samimi) kulların hariç.” İblis bu istisnasını yaparken belli kalitede insanların bulunduğunu görmekte ve onların izinden giden yiğit kulları saptıramayacağını itiraf etmektedir. İblis’in bu itirafı A‘râf 7/17’de “Çoğunu şükredenler olarak bulamayacaksın” şeklinde kaşılanmaktadır.

İblis’in yani şeytanın kimler üzerinde etkisinin olamayacağı ve kimleri saptırabileceğiyle ilgili olarak Nahl 16/99-100’de şu bilgiler yer almaktadır: “Gerçek şu ki: İman edip de yalnız Rablerine tevekkül edenler üzerinde onun (şeytanın) bir hakimiyeti yoktur. Onun hakimiyeti, ancak onu dost edinenlere ve onu Allah’a ortak koşanlaradır.”

a) Yüce Allah Hıcr 15/42 ve İsrâ’ 17/65’te İblis’e hitap ederek, has kulları üzerinde onun hiçbir yetkisinin ve otoritesinin olamayacağını belirtmekte, şeytanın peşine takılanların da kulların içinden azgınlar olduğunu ifade etmektedir. Hz. Mûsâ ve Hz. Yûsuf’un muhlasûne denilen has ve samimi kullardan olduğu belirtilirken,(23) bu kapsama başta peygamberler olmak üzere pek çok insanın girdiğini söyleyebiliriz.(24)

İblis’in güç olarak aslında insanlar üzerinde herhangi bir etkinliğinin bulunmadığı Sebe’ 34/21’de de şöyle dile getirilmektedir: “Halbuki onun (İblis’in) onlar üzerinde hiçbir nüfuzu yoktu. Ancak ahirete inananı, şüphe içinde kalandan ayırdedip bilelim diye (ona bu fırsatı vermiştik).”

b) Bu kıssanın bizlere öğretmek istediği en temel mesaj, şeytanı yalancı çıkarmaya çalışmak ve Rabbimizin “has kullarım” dediği yiğitlerin arasına katılmaya gayret etmektir.

Bu istisnada çok önemli bir noktaya dikkat çekmek gerekmektedir: Demek ki İblis bile yalandan kaçınmakta, yalandan utanmaktadır. Onun utandığı ve yemin ederken istisnasıyla dikkat çektiği yiğitlerin bulunacağı ifadelerine karşılık bir Müslümanın yalan konuşması korkunç bir hatadır.

c) Bu arada bir konuya değinmek istiyoruz: İblis’in hitaplarına bakıldığında, Yüce Allah’a رَبِّ rabbi “Ey Rabbim” diye seslendiğini görmekteyiz. Bu durumda duanın tek adresinin Yüce Allah olduğunu bilmesinin yanında insanların diriltileceği gün olan mahşere iman ettiği de anlaşılmaktadır. Esasında Enfâl 8/48 ve Haşr 59/16’da belirtildiği gibi, “şeytan âlemlerin Rabbi olan Allah’tan korktuğunu” beyan etmektedir.

Dahası İbrâhim 14/22’de kendi yalan vaatlerine karşılık Yüce Allah’ın hakkı ve hakikati vaadettiğini de itiraf edeceği bildirilmektedir. Bütün bunlardan anlaşılıyor ki şeytan bile bazı insanların yanına girerken veya onlarla konuşurken Allah’a sığınmaktadır. İnsanların ise yükselmesinde büyük merhaleler kat ettikleri gibi alçalmada da sınır tanımadıkları ifade edilebilir.

ıv. Azgınların Feci Akıbeti

قَالَ فَالْحَقُّ وَالْحَقَّ اَقُولُ لَاَمْلَـَٔنَّ جَهَنَّمَ مِنْكَ وَمِمَّنْ تَبِعَكَ مِنْهُمْ اَجْمَع۪ينَ “(Allah) şöyle demişti: İşte bu doğru (samimi kullarımı azdıramazsın). Ben şu gerçeği söylüyorum: Cehennemi seninle ve onlardan (insanlardan) sana uyanlarla dolduracağım.”

Buradaki قَالَ kâle fiili “(Allah) demişti ki”; فَالْحَقُّ fe’l-hakku sözcüğü “(bu) hakikat(tir), doğru(dur)”; وَالْحَقَّ ve’l-hakka kelimesi “doğru olanı”; اَقُولُ ekûlü ifadesi “söylüyorum”; لَاَمْلَـَٔنَّ leemleenne fiili “muhakkak ki dolduracağım”; جَهَنَّم cehenneme kelimesi “cehennemi”; مِنْكَ minke ifadesi “seninle, senden”; وَمِمَّنْ تَبِعَكَ ve mimmen tebi‘ake ifadesi “ve sana uymuş olan(lar)la, seninle olanlardan”; مِنْهُمُ minhum ifadesi “onlardan”; اَجْمَع۪ين ecma‘îne sözcüğü ise “hepsini” demektir.

Burada İblis’e yönelik bir hitap ve cehennemin kimlerle doldurulacağı gündeme getirilmektedir.

1. قَالَ فَالْحَقُّ وَالْحَقَّ اَقُولُ “(Allah) şöyle demişti: İşte bu doğru (samimi kullarımı azdıramazsın). Ben şu gerçeği söylüyorum:” Yüce Allah önceki âyetlerde İblis’in söylediği “Senin samimi kullarını saptıramayacağım” sözünün gerçek olduğunu beyan ederek, İblis ve saptırdığı kullarla ilgili kararını bir sonraki cümlede ifade etmektedir.

Bu cümleyi İblis’in sözüyle değil de bütünüyle Yüce Allah’ın ifadeleriyle ilişkilendiren yorumlar da yapılmıştır. Buna göre âyetteki ihtimaller şöyledir:

“Hakk’a yemin olsun ki, ben doğruyu söylerim”,

“Benim sözüm gerçektir ve ben zaten hep gerçeği söylerim”,

“Ben gerçeğim ve gerçeği söylerim”,

“Gerçekler benden gelenlerdir ki ben gerçekleri söylerim”,

“Sözümüz gerçektir ki ben zaten hep gerçeği söylerim”,

“İşte gerçek şu ki, zaten ben devamlı olarak gerçeği söylerim.”(25)

Bütün bu ihtimallerde Yüce Allah’ın Hakk olduğuna ve doğruyu söylediğine vurgu yapılmaktadır. Yûnus 10/32 ve Nûr 24/25’e göre Rabbimizin isimlerinden birisi de el-Hakk’tır; Nisâ’ 4/87 ve 122’e göre Yüce Allah’tan daha doğru sözlü yoktur.

Zikredilen bu görüşlerin hepsi de doğru olabilir; ancak devam eden âyette “cehennemi seninle ve sana tabi olanlarla dolduracağım” ifadesi gereği, maksadı İblis’e yönelik uyarı olarak görmek daha doğrudur ve bizim de tercihimiz bu yöndedir.

2. لَاَمْلَـَٔنَّ جَهَنَّمَ مِنْكَ وَمِمَّنْ تَبِعَكَ مِنْهُمْ اَجْمَع۪ينَ “Cehennemi seninle ve onlardan (insanlardan) sana uyanlarla dolduracağım.” Yüce Allah’ın İblis’in densizliklerine yönelik buyruğu bu âyette dile getirilmekte, cehennemi onunla ve onun peşinden gidenlerle dolduracağını haber vermektedir. Âyetteki مِنْكَ minke ifadesi “İblis’in cinsinden olanlar”; مِمَّنْ تَبِعَكَ مِنْهُمْ mimmen tebi‘ake minhum ifadesi ise “insan neslinden olup İblis’e uyanlar” manasına gelmektedir.(26)

a) Yüce Allah’ın bu kararı hakkında Kur’ân’da başka âyetler de vardır. Buna göre Yüce Allah Hûd 11/119 ve Secde 32/13’te “cehennemi insanlar ve cinlerle doldurulacağını” bildirmektedir. Bu ifadelerde sanki ezeli bir karar olarak insanların ve cinlerin cehennemlik olsunlar diye yaratıldığı anlaşılmaktadır. Oysa hem yorumunu yapmakta olduğumuz âyette, hem de A‘râf 7/18’de “Onlardan sana her kim tâbi olursa cehennemi sizin hepinizle dolduracağım” buyrulmaktadır.

Konuyla ilgili olarak İsrâ’ 17/63’te de şöyle bir ifade yer almaktadır: “(Bunun üzerine Allah şöyle) buyurmuştu: Defol git! Onlardan (Âdem’in neslinden) kim sana uyarsa, (iyi bilin ki) cehennem hepinizin hak ettiği tam karşılığınızdır.” Dahası Hıcr 15/42’de de “sana (İblis’e) uyan azgınlar hariç” beyanı zikredilmektedir.

Bu arada Hıcr 15/43’te “Muhakkak cehennem, onların hepsine vaadolunan yerdir” buyrularak inkarcılığın sonu hakkında uyarılarda bulunulmaktadır. Demek ki cehenneme atılmak “sonuç”tur; İblis’e tâbi olmak ise “sebep”tir. Yüce Allah hiç kimseyi hak etmediği sürece cehenneme atmaz.

b) Bu konuda yanlış anlaşılmalara yol açacak şekilde tercüme edilen A‘râf 7/179. âyetin doğru meali şu şekildedir: “Yemin olsun ki (anlayabilecek akılları ve) gönülleri olmasına rağmen (gerçeği) anlamayan, (hakkı görebilecek) gözleri olmasına rağmen (gerçeği) görmeyen, (hakkı işitebilecek) kulakları olmasına rağmen (gerçeği) duymayan, sadece ruhsuz canlılar gibi, hatta daha da şaşkın bir halde bulunan ve sonuçta gaflete dalan pek çok cin ve insan için cehennemi hazırlamışızdır.”

İşte bu âyeti “Biz pek çok cin ve insanı cehennem için hazırlamışızdır veya yaratmışızdır” şeklinde tercüme edince bu defa cehennem için yaratılmış olmak “sebep”; cehenneme atılmak ise “sonuç” olur ki bu büyük bir hatadır.

c) Yüce Allah kimin kâfir kimin de mümin olacağını elbette bilmektedir. O bilgisine dayalı olarak cehennemi kimlerin dolduracağını da bilmektedir. Buna göre cehennemi dolduracağını söylemekte herhangi bir kapalılık yoktur. Burada kimlerin cehenneme gideceğiyle ilgili nitelikler üzerinde durulmakta, İblis’in peşinden gidenlerin bu cezaya çarptırılacakları haber verilmekte ve herhangi bir isim listesi sunulmamaktadır.

İnsanlar Yüce Allah’ın “bilgisine” göre değil, “bildirmesine” göre yaşamalıdırlar. Çünkü hiç kimse Allah’ın bilgisini hiçbir şekilde kuşatamaz. Dolayısıyla Allah vahiy ile bildirmediği sürece “Allah’ın bilgisi şudur; öyleyse şöyle şöyle olacak” gibi sözler söylemek doğru olamaz.

c) Hz. Peygamber’in ve Vahyin Misyonu

Yüce Allah, sûrenin 86-88. âyetlerinde sözü sûrenin başında ele alınan konuya getirmekte, Hz. Peygamber’in risalet öğretilerinin karşılığında insanlardan herhangi bir şey istemediğini, onlara zorluk çıkarmadığını, vahyin âlemler için gerçeği hatırlatan bir bilgi olduğunu ve muhatapların bu gerçeği er veya geç anlayacağını bildirmektedir.

ı. Ücret İstememesi ve Zorluk Çıkarmaması

قُلْ مَآ اَسْـَٔلُكُمْ عَلَيْهِ مِنْ اَجْرٍ وَمَآ اَنَا۬ مِنَ الْمُتَكَلِّف۪ينَ “De ki: Buna karşılık sizden herhangi bir ücret istemiyorum. Ben asla zorluk çıkartanlardan da değilim.”

Âyetteki قُلْ kul emri “de ki”; مَآ اَسْـَٔلُكُمْ mâ es’elüküm ifadesi “sizden istemiyorum”; عَلَيْهِ ‘aleyhi ifadesi “buna karşılık”; مِنْ اَجْرٍ min ecrin kelimesi “herhangi bir ücret”;وَمَآ اَنَا۬ ve mâ ene ifadesi “ve ben (hiçbir şekilde) değilim”; مِنَ الْمُتَكَلِّف۪ينَ mine’l-mütekellifîne ifadesi ise “külfet çıkaranlardan” demektir.

1. قُلْ مَآ اَسْـَٔلُكُمْ عَلَيْهِ مِنْ اَجْرٍ “De ki: Buna karşılık sizden herhangi bir ücret istemiyorum.” Burada zikredilen عَلَيْهِ ‘aleyhi ifadesindeki hi/hu zamiri, Sâd sûresinin ilk âyetindeki el-kur’ân veya Sâd 38/29. âyetteki kitâb kelimesine, yani vahye gitmektedir.(27)

Yüce Allah sûrenin başında ele alıp haber verdiği Mekkeli müşriklerin düşmanlığını gidermek ve onların da gerçeği fark etmelerini sağlamak için çeşitli peygamber kıssalarına yer vermekte, en sonunda da İblis’in düşmanlığını gözler önüne sermektedir. Bu sunumlarda iyileri peygamber sembollüğünde, kötüleri ise peygamber karşıtları ve İblis olarak tanıtmakta, iyilerin akıbeti ile kötülerin feci sonları hakkında bilgi vermektedir.

Yâsîn 36/21’de açıkladığımız üzere, tebliğe karşılık olarak “ücret istememek” bir prensiptir. Bu ilke bütün peygamberlerin uyguladığı ortak prensiplerden birisidir. Onlar tebliğlerinin ücret eksenli değil, ecir eksenli yaparlar ve ecirlerini de sadece ve sadece Yüce Allah’tan beklerler.(28) Çünkü peygamberler nezîrdirler; yani kendilerini davalarına adamış kişilerdir. Onların karşıdakilerden istediği şey, Furkân 25/57’de “Rabbe giden yolu tutmaları”, Şûrâ 42/23’te de belirtildiği gibi “Allah’ı daha çok sevmeleri, O’na daha yakın olma sevgisi”dir.

Şöyle bir söz söylersek her halde hatalı olmaz: Çok çok mazeret durumları hariç, “ecir beklenen işten ücret alınmamalı; ücreti alınan şeyden de ecir beklenmemeli”dir. Esasında âyette yer alan مَا mâ ve مِنْ min edatlarının nekra اَجْر ecr kelimesiyle birlikte kullanımı cümleye “hiçbir şey, hiçbir ücret” gibi bir anlam katmakta, tebliğin karşılığında hiç kimseden hiçbir şey beklemediği ortaya konulmaktadır. Hz. Peygamber ve diğer bütün peygamberler bu görevlerinin karşılığını sadece ve sadece Yüce Allah’tan alacaklardır.

2. وَمَآ اَنَا۬ مِنَ الْمُتَكَلِّف۪ينَ “Ben asla zorluk çıkartanlardan da değilim.” الْمُتَكَلِّف۪ين el-mütekellifîne kelimesi Kur’ân’da sadece burada geçmektedir. Önceki cümlede de olduğu gibi burada da مَا mâ ve مِنْ min edatları birlikte kullanılmakta ve cümleye “hiçbir şekilde” anlamı katmaktadır.

Bu cümle Hz. Peygamber’in tebliğ ettiği esasların zorluk çıkarmaya gerek olmadan, aklın normal çalışmasıyla kolayca kabul edilebilecek esaslar olduğunu ortaya koymaktadır. Esasında onun tebliğ ettiği şeylerin kendiliğinden uydurduğu şeyler olmadığı, Yüce Allah’ın emrinin dışında herhangi bir şeye düşkünlüğünün bulunmadığı da bu şekilde ortaya konulmaktadır.(29)

Ufacık bir akıl yürütme bile onun tebliğ ettiği esasların doğruluğunu kabul edebilir. Hz. Peygamber çevresindekilere seslenerek kendisinin herhangi bir beşeri ve dünyevi sevdasının bulunmadığını, kendisini tanıdıklarını, başkalarına özenerek birtakım hevesler peşinde koşmadığını, zorla ve yapmacık şeyleri satmaya çalışmadığını bildiklerini onlara iletmektedir.

Verilmek istenen temel mesaj, Hz. Peygamber’in kendisinde bulunmayan şeyleri zorla ortaya koymaya gayret eden veya kendiliğinden peygamberlik iddiasında bulunan birisi olmadığıdır.(30) Anlaşılıyor ki tekellüfçülük, işi yokuşa sürmekle başlar ve kabulü zor, hatta imkânsız şeyleri muhataplara dayatmakla devam eder, sonuçta tahammül edilemez bir hal alır. Risalet öğretilerinde böyle şeylerin bulunma ihtimali kesinlikle yoktur.

ıı. Vahyin Zikir Oluşu ve Haberinin Gerçekliği

اِنْ هُوَ اِلَّا ذِكْرٌ لِلْعَالَم۪ينَ وَلَتَعْلَمُنَّ نَبَاَهُ بَعْدَ ح۪ينٍ “O (Kur’an) ancak âlemler için bir hatırla(t)madır. Haberini bir süre sonra öğreneceksiniz.”

Buradaki اِنْ هُوَ in huve ifadesi “bu (vahiy, Kur’ân şöyle) değildir”; اِلَّا ذِكْرٌ illâ zikrun istisnası “bir hatırla(t)madan başka bir şey”; لِلْعَالَم۪ينَ li’l-‘âlemîne kelimesi “âlemler için, insanlar için”; وَلَتَعْلَمُنَّ ve leta‘lemunne fiili “ve mutlaka öğreneceksiniz”; نَبَاَهُ nebeehû tamlaması “onun haberini”; بَعْدَ ح۪ينٍ ba‘de hînin ifadesi ise “bir süre sonra” demektir.

Burada vahyin etkinliği ve duyarsız muhatapların gerçeği birgün fark edecekleri gündeme getirilmektedir.

1. اِنْ هُوَ اِلَّا ذِكْرٌ لِلْعَالَم۪ينَ “O (Kur’an) ancak âlemler için bir hatırla(t)madır.” Hz. Peygamber’den söylemesi gereken hususlardan birisi de tebliğ ettiği vahyin âlemler için bir hatırla(t)ma olduğudur. Vahyin isimlerinden birisi de zikr (zikrâ ve tezkirah) kelimesidir. Bu sözcük Kur’ân prensiplerinin insan fıtratına yazılan ilâhi programla uyuştuğunu, oraya yazılanların vahiy ile hatırlatıldığını göstermektedir.

Tekvîr 81/27’de de geçen bu âyet, Kur’ân’ın âlemler için bir hatırla(t)ma oluşunu ve mesajının dileyen herkese açık olduğunu göstermektedir. Konunun detayını söz konusu âyetin izahında verdiğimiz için burada aynı şeyleri tekrarlamak istemiyoruz. Şu kadarını ifadeyle yetinelim: Yüce Allah Hz. Peygamber’i bilgilendirerek, Mekkeli müşriklerin içerisinde inanmayanlar çoğunlukta olsa da bir süre sonra onlardan da inananlar çıksın diye bu zikrin onlara da hitap etmeye devam ettiğini ortaya koymaktadır. Vahiy akıllı varlıklar için, yani insanlar ve cinler bir rehberdir,(31) vesselâm.

2. وَلَتَعْلَمُنَّ نَبَاَهُ بَعْدَ ح۪ين “Haberini bir süre sonra öğreneceksiniz.” Yüce Allah Hz. Peygamber’in bu sözü söyleyerek, vahyin hem dünya hem de âhirete dair verdiği bütün haberlerin önemli ve doğru olduğunu bir süre sonra anlayacaklarını muhataplarına bildirmesini ondan istemektedir.

Bu haberler muhatapların inkâr durumuna göre bir tehdit olarak da düşünülebilir. Nebe’ sûresinin ilk âyetlerinde ve Tekâsür sûresinde de bu konuya dikkat çekilmektedir. Nitekim bu gerçekleri bazı müşrikler dünyada ölümleri anında, bazıları Bedir’de, bazıları da mahşerde anlamış olacaklardır;(32) ancak bunun onlara herhangi bir faydası olmayacaktır.

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., III, 173; Taberî, age., XXIII, 185. 2 - Yazır, age., VI, 480. 3 - Esed, age., s. 516.
• 4 - Hıcr 15/29; Kehf 18/37; Secde 32/9; Kıyâmet 75/38; İnfitâr 82/7; A‘lâ 87/2.
  • Hicr 15/29 Kehf 18/37 Secde 32/9 Kıyâmet 75/38 İnfitâr 82/7 A‘lâ 87/2
• 5 - Semerkandî, age., III, 173.
• 6 - Mustafa Öztürk, Meâl, s. 628.
• 7 - Bakara 2/34; A‘râf 7/11; Hıcr 15/31; İsrâ’ 17/61; Kehf 18/50; Tâhâ 20/116; Sâd 38/74. 8 - Bakara 2/34; A‘râf 7/11; Hıcr 15/31, 32; İsrâ’ 17/61; Kehf 18/50; Tâhâ 20/116; Şu‘arâ’ 26/95; Sebe’ 34/20; Sâd 38/74, 75. 9 - Isfehânî, age., b-l-s maddesi.
  • Bakara 2/34 A‘râf 7/11 Hicr 15/31 İsrâ 17/61 Kehf 18/50 Tâhâ 20/116 Sâd 38/74 Bakara 2/34 A‘râf 7/11 Hicr 15/31 Hicr 15/32 İsrâ 17/61 Kehf 18/50 Tâhâ 20/116 Şu‘arâ 26/95 Sebe' 34/20 Sâd 38/74 Sâd 38/75
• 10 - İblîs kelimesinin kökeni ve anlam içeriği için bk. Esed, age., s. 270’te 10. not; İslâmoğlu, age., s. 17’de 17. not. 11 - Bakara 2/34; A‘râf 7/11; İsrâ’ 17/61; Kehf 18/50; Tâhâ 20/116. 12 - A‘râf 7/12; Sâd 38/76; Rahmân 55/15.
  • Bakara 2/34 A‘râf 7/11 İsrâ 17/61 Kehf 18/50 Tâhâ 20/116 A‘râf 7/12 Sâd 38/76 Rahmân 55/15
• 13 - A‘râf 7/12; Hıcr 15/33; Sâd 38/76.
  • A‘râf 7/12 Hicr 15/33 Sâd 38/76
• 14 - Semerkandî, age., III, 174.
• 15 - Râzî, age., XXVI, 232. 16 - Yazır, age., VI, 481. 17 - Esed, age., s. 932; İslâmoğlu, age., s. 907. 18 - Mustafa Öztürk, Meâl, s. 629.
• 19 - Semerkandî, age., III, 174; Zemahşerî, age., IV, 103.
• 20 - Zemahşerî, age., IV, 103.
• 21 - Zemahşerî, age., IV, 103.
• 22 - Zemahşerî, age., IV, 104.
• 23 - Yûsuf 12/24; Meryem 19/51. 24 - Hıcr 15/40; Sâffât 37/40, 74, 128, 160, 169; Sâd 38/83.
  • Yûsuf 12/24 Meryem 19/51 Hicr 15/40 Sâffât 37/40 Sâffât 37/74 Sâffât 37/128 Sâffât 37/160 Sâffât 37/169 Sâd 38/83
• 25 - Semerkandî, age., III, 174; Taberî, age., XXIII, 187-188; Zemahşerî, age., IV, 104. 26 - Râzî, age., XXVI, 235.
• 27 - Zemahşerî, age., IV, 105. 28 - En‘âm 6/90; Yûnus 10/72; Hûd 11/29, 51; Yûsuf 12/104; Furkân 25/57; Şu‘arâ 26/109, 127, 145, 164, 180; Sebe’ 34/47; Yâsîn 36/21; Sâd 38/86; Şûrâ 42/23; Tûr 52/40; Kalem 68/46.
  • En‘âm 6/90 Yûnus 10/72 Hûd 11/29 Hûd 11/51 Yûsuf 12/104 Furkân 25/57 Şu‘arâ 26/109 Şu‘arâ 26/127 Şu‘arâ 26/145 Şu‘arâ 26/164 Şu‘arâ 26/180 Sebe' 34/47 Yâsîn 36/21 Sâd 38/86 Şûrâ 42/23 Tûr 52/40 Kalem 68/46
• 29 - Semerkandî, age., III, 175; Taberî, age., XXIII, 188; Zemahşerî, age., IV, 105. 30 - Esed, age., s. 934; İslâmoğlu, age., s. 908; Öztürk, Meâl, s. 629.
• 31 - Taberî, age., XXIII, 188; Zemahşerî, age., IV, 105.
• 32 - Taberî, age., XXIII, 189; Zemahşerî, age., IV, 105.