Şu‘arâ Suresi

Mekke’de risâletin 8. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 227 âyetten oluşan, adını 224. âyetinde “şairler” anlamındaki الشُّعَرَآء eş-şu‘arâ’ kelimesinden alan Şu‘arâ’ sûresi, inişe göre 51, resmî sıralamada ise 26. sûredir.

Şu‘arâ’ sûresi, resmî sıralamada öncesinde bulunan Furkân sûresiyle yakın konu ilişkisine sahiptir. Her iki sûrede de çeşitli peygamber kıssalarının bulunması bir ortak yöndür. Ayrıca her iki sûrede de iyi insanların özellikleri ele alınmakta, kurtuluşun nasıl mümkün olacağı üzerinde durulmaktadır.

Şu‘arâ’ sûresi, vahyin apaçıklığı mesajıyla başlamakta, müşriklerin alaycılığına ve hakikatlerden yüz çeviriciğine dikkat çekilmekte, Yüce Allah’ın kudretine dikkat çekmek için yeryüzünde çeşitli bitkilerin yaratılmasında nice ibretlerin bulunduğu, ancak insanların çoğunluğunun iman etmemesi dile getirilmektedir.

10. âyetten itibaren, Hz. Mûsâ’nın kıssasına geçilmekte, onun azgın Firavun’un kavmine gönderilme emrine karşılık Hz. Musa’nın eski bir suçu nedeniyle çekinmesi dile getirilmekte, bu nedenle Hz. Hârûn’a risâlet verilmesi isteğinin ardından Firavun’la olan geçmişe dair birtakım konuşmaları gündeme getirilmektedir.

23. âyetten itibaren, Firavun’un Yüce Allah hakkındaki alaycı sorusuna Hz. Musa’nın verdiği etraflı cevaplar dile getirilmekte, ddaha sonra büyücülerle ilgili pasaj yer almakta, Hz. Musa karşısında mağlup olan ve sonuçta iman ettiklerini ilan eden büyücülere yönelik Firavun’un tehditlerinden, büyücülerin muhteşem teslimiyetinden söz edilmektedir. Kıssanın son bölümünde Hz. Musa’nın beraberindeki İsrailoğullarıyla birlikte denizden geçirilmesi ve bu esnada Firavun ve adamlarıın yarılan denizin içerisinde boğulmaları hatırlatılmaktadır.

69. âyetten itibaren, Hz. İbrâhîm’in kıssası başlamakta, onun “tevhîd ilanı” diyebileceğimiz çok önemli hatırlatmaları şu şekilde dile getirilmektedir: “Beni yaratan ve bana doğru yolu gösteren; beni yediren ve içiren; hastalandığımda bana şifa veren; beni öldürecek, sonra diriltecek olan; Hesap günü benim için hatalarımı bağışlayacağını umduğum kudret işte sadece O’dur (Allah’tır).” Daha sonra çeşitli dua cümlelerine yer verilmekte ve karşıtlarının mahşerdeki feci akıbeti ele alınmaktadır.

105. âyetten itibaren, sırasıyla Hz. Nûh, Hz. Hûd, Hz. Sâlih, Hz. Lût ve Hz. Şu‘ayb’ın kıssaları ana hatlarıyla ve benzer içerikleriyle gündeme getirilmektedir. Sûrenin 192-196. âyetlerde vahyin çok nefis bir tanımı şu şekilde yapılmaktadır: “Kuşkusuz o (mesaj/Kur’ân), âlemlerin Rabbinin indirmesidir. Uyarıcılardan olasın diye Kur’ân’ı apaçık Arapça diliyle er-Rûhu’l-Emîn (Güvenilir Rûh/Cebrail) senin kalbine indirmiştir. Kur’ân, daha öncekilerin kitaplarında da (ana içerik olarak) vardı.” Buna karşılık müşriklerin alaycılıkları ifade edilmekte, vahye şeytanların herhangi bir müdahalesinin olamayacağı, bundan engellendikleri gibi konular ele alınmaktadır.

Son grup âyette ise söz sûreye adını veren “şairler”e getirilmekte, onların peşinden gidenlerin azgınlıkları hatırlatılmakta, ancak bütün şairlerin kötü olmadığı, iman edip sâlih amel sahibi olanlarının bulunduğu beyan edilerek sûre sona erdirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 176-191. âyetlerinde Hz. Şu‘ayb’ın kıssasının bir bölümünü hatırlatmakta, ölçü ve tartıdaki sınır tanımazlıklarını, toplumda bozgunculuk yaptıklarını, peygamberleriyle alay ettiklerini, onu yalancılıkla suçladıklarını, Hz. Şu‘ayb’ın onlara nasıl cevap verdiğini, ardından nasıl bir akıbet yaşadıklarını gündeme getirmektedir.

a) Hz. Şu‘ayb’ın ve Eyke Halkının Kıssası

Yüce Allah, sûrenin 176-180. âyetlerinde Hz. Şu‘ayb’ın kavminin elçileri veya peygamber öğretilerini yalanladıklarını, ardından şu davet ilkelerini hatırlatmaktadır: “Şu‘ayb onlara şöyle demişti: (Allah’a karşı) takvâlı (duyarlı) olmaz mısınız? Ben, size gönderilmiş güvenilir bir elçiyim. Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun ve bana itaat edin. Buna karşılık sizden hiçbir ücret istemiyorum. Benim ücretim, ancak âlemlerin Rabbinedir.”

ı. Kavminin Yalanlaması

كَذَّبَ اَصْحَابُ لْـَٔيْكَةِ الْمُرْسَل۪ينَ “Eyke halkı da elçileri yalanlamıştı.”

Âyetteki كَذَّبَ kezzebe fiili “yalanlamıştı”;اَصْحَابُ لْـَٔيْكَةِ ashâbu’l-eyketi tamlaması “Eyke halkı, Eykeliler”; الْمُرْسَل۪ينَ el-murselîne kelimesi ise “elçileri, peygamberleri, resülleri” demektir.

- Hz. Şu‘ayb ve Eyke Kavmi

“İslam kaynaklarında Hz. İbrâhim’in soyundan geldiği belirtilerek adının Şuayb b. Yevbeb b. Ayfâ b. Medyen b. İbrâhim olduğu ifade edilir. İbn Sa‘d onun Hz. Sâlih’ten sonra, Hz. Mûsâ ve Hârûn’dan önce gönderildiğini nakleder. Babasının adının Mîkâil veya Nevîl (Nüveyl) olduğuna dair görüşler de vardır. Bazıları da Şuayb’ın Hz. İbrâhim’e inanan ve kendisiyle Şam’a hicret eden birinin soyundan geldiğini veya Lût’un kızının oğlu yahut torunu olduğunu söyler.”

“Şuayb isminin “şa‘b” (kabile, halk) veya “şi‘b” (vadi, yol) kelimesinin küçültme şekli (ism-i tasgīr) olduğuna dair görüşler bulunmakla birlikte peygamber isimlerinin küçültme formunda gelmesi uygun görülmediğinden ismin aslının bu olduğu görüşü tercih edilmiştir. İbn Kuteybe onun, “Allahım, beni milletim (şa‘bî) içinde mübarek kıl” diye dua ettiği için kendisine bu adın verildiğine dair bir rivayet nakleder. Nöldeke ise Şuayb isminin kuzeybatı Arap geleneğinden kaynaklanmış olabileceğini öne sürer. İslâm öncesi isimlerin listesini hazırlayan Harding’in çalışmasında Şuayb ismine dair bir kayıt yer almaz.”

“Kitâb-ı Mukaddes’te Hz. Şuayb’ın adı geçmez. Ahd-i Atîk’te (Çıkış, 3/1) Mûsâ’nın yardım ettiği kızların babası Yithro diye isimlendirilir. Bazı İslâmî kaynaklarda Şuayb adının İbrânîce’de Yesrûn, Süryânîce’de Yetrûn şeklinde söylendiği kaydedilir. Bir kısım âlim, Kur’an’da Hz. Mûsâ’nın Medyen suyuna geldiğinde yardım ettiği kızların babasının Şuayb, bir kısmı ise bunun Şuayb’ın kardeşinin Yetrûn adlı oğlu olduğunu ifade eder.” 

“Kur’an’da Şuayb adı on bir yerde geçer;(1) gönderildiği kavmin ismi Medyen(2) ve Eyke(3) şeklinde zikredilir. İslâm kaynaklarında Hz. Şuayb’ın risâlet görevi yaptığı yerin Hûd ve Sâlih peygamberlerin yurdu gibi Kuzeybatı Arabistan ve Akabe körfezinin doğu kıyıları olduğu kabul edilir. Ahd-i Atîk’e göre de göçebe Midyânîler (Medyenliler) batıda Akabe’den Sînâ’ya, kuzeyde Moab’a, Moab ve Ammon’un doğusundaki Suriye çölünün uzantılarına, Ürdün vadisinin doğusuna kadar yayılmışlardı.”

“Kur’ân-ı Kerîm’de Medyen’den genellikle bir kavim şeklinde bahsedilir. Müslüman âlimler de bunun Medyen b. İbrâhim soyundan gelen bir kavim olduğunu ve yaşadıkları yere de bu adın verildiğini belirtirler. Mes‘ûdî bunların Arapça konuştuğunu, İbnü’n-Nedîm de Medyen krallarının Arab-ı Âribe’den ve ilk Arapça yazan kimseler olduğunu söyler.”

“Hz. Şuayb’ın Medyen kavmine gönderilmesinden bahseden âyetlerde Şuayb’dan “onların kardeşi” diye söz edilirken Eyke halkına gönderildiğine ilişkin Şu‘arâ’ 26/177’da böyle bir ifade kullanılmamasından, ayrıca Medyen kavminin şiddetli bir deprem ve sesle, Eyke halkının ise “gölge günü” azabıyla yok edildiği bilgisinden hareketle bazı âlimler Hz. Şuayb’ın Medyen kavmine ve Eyke halkına olmak üzere iki defa risâletle görevlendirildiğini ileri sürmüştür.”(4)

Bu ansiklopedik bilgilerin ardından şimdi de bazı hatırlatmalarda bulunmak istiyoruz:

Ashâbu’l-Eykeh “Eykeliler” tamlaması Kur’ân’da 4 kez geçmektedir.(5) Eykeh, “birbirine girmiş yeşil ağaçların bulunduğu bölgenin (vadinin) adı”dır.(6) Hz. Şu‘ayb’ın peygamber olarak görevlendirildiği şehri anlatan مَدْيَن medyen kelimesi de Kur’ân’da 10 kez geçmekte, birisi hariç(7) diğer geçtiği yerlerde Hz. Şu‘ayb’ın tebliği bağlamında yer almaktadır.(8) Hz. Şu‘ayb’ın nesebinin de Şu‘ayb b. Nüveyb b. Medyen b. İbrâhim Halîlullâh olduğu ifade edilmektedir.(9)

Yorumunu yapmakta olduğumuz Şu‘arâ’ 26/176-191’de Eyke halkına gönderilmiş olan Hz. Şu‘ayb’ın kıssasının bir bölümü anlatılmaktadır. Buradan hareketle, Eyke ve Medyen’in aynı yerin veya birbirine çok yakın iki bölgenin ismi olduğu anlaşılmaktadır.(10) Hadis-i şerifte, “Medyenlilerin kardeşi Şu‘ayb, hem Medyenlilere hem de Ashab-ı Eyke’ye peygamber olarak gönderilmiştir” diye vârid olmuştur.(11) Eyke ve Medyen’e peygamber olarak gönderilen Hz. Şu‘ayb’ın adı da Kur’ân’da 11 kez(12) geçmektedir.

Eykeliler hakkında iki sûrede(13) bazı azgın kavimler gibi sadece isim zikredilmekte, diğer bazı sûrelerde ise Hz. Şu‘ayb’ın kıssası çeşitli yönlerden ele alınmaktadır. Bu arada Kasas 28/23-28’de Hz. Mûsâ’nın Medyen’e doğru gidişinde Medyen suyunda karşılaştığı iki kız kardeşin babasının Hz. Şu‘ayb olduğu kabul edilirse, buradaki bölümün de Hz. Şu‘ayb ile ilişkilendirilmesi söz konusu edilebilir. Şimdi kıssanın geçtiği diğer sûreleri ve konuyla ilgili hususları kısaca hatırlatalım:

A‘râf 7/85-93’te “Hz. Şu‘ayb’ın Medyen’e gönderilişi, onları tevhide, ölçü ve tartıda eksiklik yapmamaya, toplumda fesatlık çıkarmamaya daveti, insanları Yüce Allah yolundan engellememeye çağrısı, Allah’ın kendilerine olan çeşitli nimetleri, aralarında Yüce Allah’ın hüküm vermesi için beklemeleri, kavminin onu ve müminleri tehdit etmeleri, Hz. Şu‘ayb’ın kendilerine cevabı, korkunç bir sarsıntı ile helak edilmeleri ve sonuçta kaybedenlerden olmaları”,

Hûd 11/84-95’te “Hz. Şu‘ayb’ın Medyen’e gönderilişi, onları tevhide, ölçü ve tartıda eksiklik yapmamaya, insanları zarara sokmamaya, toplumda bozgunculuk çıkarmamaya daveti, Yüce Allah’ın verdiğinin çok daha kalıcı ve hayırlı olduğu, tevhid içerikli eylemlerin sonuçlarıyla alay etmeleri, Hz. Şu‘ayb’ın kendilerine önceki helak edilmiş kavimleri hatırlatan cevabı, onları istiğfâr ve tevbeye daveti, Hz. Şu‘ayb ile alay edip onu tehdit etmeleri, Hz. Şu‘ayb’ın onlara yönelik cevapları ve nihayet peygamberin ve müminlerin kurtarılıp diğerlerin korkunç bir gürültü ile helak edilmeleri”,

Hıcr 15/78-79’da “Eykelilerin zalim oluşu, Yüce Allah’ın onlardan intikam alışı”,

Şu‘arâ’ 26/176-191’de “ölçüyü tastamam yapmaları, eksik tartmamaları, dosdoğru bir terazi kullanmaları, insanların hakkı olan şeyleri kısmamaları, yeryüzünde bozgunculuk yaparak karışıklık çıkarmamaları ve yaratana karşı sorumlu davranmaları gerektiği, Hz. Şu‘ayb ile alay etmeleri, onu büyülenmiş olmakla ve yalancılıkla suçlamaları, gökten bir azap getirilmesi sözüyle dalga geçmeleri, Hz. Şu‘ayb’ın onlara cevabı ve nihayet her şeyi yalanlamalarının sonucunda gölge gününün azabı ile yakalanmaları”,

‘Ankebût 29/36-37’de ise “Hz. Şu‘ayb’ın onları Yüce Allah’a kulluğa, âhirete imana ve ülkede bozgunculuk yapmamaya daveti, kavminin onu yalanlaması ve nihayet şiddetli bir sarsıntı ile helak edilip yerlerinde hareketsiz kalmaları” bilgileri ele alınmaktadır.

Hz. Şu‘ayb ve kavmi hakkında bu genel bilgileri aktardıktan sonra şu kadarını söyleyelim: Bu kavim de bu sûrede anlatılan diğerleri gibi elçileri ve onların getirip tebliğ ettiği bütün öğretileri yalanlamış, dolayısıyla ilahi öğretileri reddetmişler, sonuçta helak edilmişlerdi.

Burada sözü edilen Eykeh kelimesi iki âyette bilinen şekliyle başında eliflâmlı,(14) iki yerde ise elifsiz sadece lâmlı(15) olarak yazılmaktadır. Her iki şekilde de aynı yer kastedilmekte, hattatlar tarafından sebebini bilemediğimiz bir yazı farkı söz konusu edilmektedir.

ıı. Davet İlkeleri

اِذْ قَالَ لَهُمْ شُعَيْبٌ اَلَا تَتَّقُونَ اِنّ۪ي لَكُمْ رَسُولٌ اَم۪ينٌ فَاتَّقُوا اللّٰهَ وَاَط۪يعُونِ وَمَآ اَسْـَٔلُكُمْ عَلَيْهِ مِنْ اَجْرٍ اِنْ اَجْرِيَ اِلَّا عَلٰى رَبِّ الْعَالَم۪ينَ “Şuayb onlara şöyle demişti: (Allah’a karşı) takvâlı (duyarlı) olmaz mısınız? Ben size (gönderilmiş) güvenilir bir elçiyim. Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun ve bana itaat edin! Buna karşılık sizden hiçbir ücret istemiyorum. Benim ücretim yalnızca âlemlerin Rabbine aittir.”

Buradakiاِذْ قَالَ iz kâle ifadesi “hani (şöyle) demişti”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlara, onlar için”; شُعَيْبٌ şu‘aybun kelimesi “Şu‘ayb”;اَلَا تَتَّقُونَ elâ tettekkûne sorusu “takvâlı (duyarlı) davranmıyor musunuz”; اِنّ۪ي innî ifadesi “muhakkak ki ben”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin için”; رَسُولٌ اَم۪ينٌ Resülün emînun tamlaması “güvenilir bir elçi(yim)”;فَاتَّقُوا fettekû emri “takvâlı, duyarlı olun”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a karşı”;وَاَط۪يعُونِ ve etî‘ûni emri “ve bana itaat edin”;وَمَآ اَسْـَٔلُكُمْ ve mâ es’elüküm fiili “ve ben sizden istemiyorum”; عَلَيْهِ ‘aleyhi ifadesi “ona (tebliğe) karşılık”; مِنْ اَجْرٍ min ecrin ifadesi “herhangi bir ücret”; اِنْ اَجْرِيَ in ecriye ifadesi “benim ecrim, ücretim (şöyle) değildir”;اِلَّا عَلٰى رَبِّ الْعَالَم۪ينَ illâ ‘alâ rabbi’l-‘âlemîne istisnası ise “âlemlerin Rabbinden başkasının üzerine” demektir.

Burada Hz. Şu‘ayb’ın kavmine yönelik tebliğ beyanları gündeme getirilmektedir.

Âyette Hz. Şu‘ayb için ehûhum “kardeşleri” denmemesinin muhtemel sebebi, Hz. Şu‘ayb’ın Eykeli olmamasıdır. Zira kıssa Meyden’le ilişkilendirildiğinde ehâhum “kardeşleri” ifadesi kullanılmaktadır. Bu da Hz. Şu‘ayb’ın Medyen’li oluşunun bir delili olarak görülebilir. Bu farkı ortaya koyanlar iki kelimenin de aynı yeri ifade ettiğini, bazı âyetlerde “kardeşleri” ifadesi kullanıdığı gibi, bazı yerlerde kullanılmadığını beyan etmişlerdir.(16)

Bu âyetlerde Hz. Şu‘ayb’ın Eykeli kavmine yönelik tebliğ esasları yer almakta, önceki âyet gruplarında da zikredildiği gibi aynı değerler üzerinde durulduğu görülmektedir.

Daha önceki kıssalarda da ifade ettiğimiz üzere, peygamberler kavimlerine aynı değerleri tebliğ etmişlerdi. Risâlette en önemli nokta “Allah’a karşı sorumluluk bilinci ve duyarlılık” anlamına gelen takvâya davettir. Hz. Şu‘ayb da önce buradan başlamış, ardından “güvenilir bir elçi” olduğunu beyan etmiştir. Daha sonra tekrar takvâya davet ve “kendisine itaat” üzerinde durmuş, sonunda “yaptığı tebliğine karşılık herhangi bir ücret istemediğini, ücretinin sadece ve sadece âlemlerin Rabbi Allah’a ait olduğunu” beyan etmiştir.

b) Hz. Şu‘ayb’ın Tebliği ve Aldığı Tepkiler

Yüce Allah, sûrenin 181-191. âyetlerinde Hz. Şu‘ayb’ın Eyke halkına karşı ölçüyü tam yapıp eksiklik yapmamalarını, doğru ölçüler (teraziler) kullanmalarını, insanların hakkı olan şeylerde kısıtlama yapmamaları gerektiğini hatırlattığını, ülkede bozgunculuk çıkarmayıp kendilerini ve önceki atalarını yaratana karşı duyarlılık göstermelerinin zorunlu olduğunu beyan etmektedir.

Ardından, kavminin de ona “Sen, sadece büyülenmişlerdensin. (Sonuçta) sen de ancak bizim gibi bir insansın. Biz, seni muhakkak ki yalancılardan sayıyoruz. Eğer doğru sözlülerden isen, üzerimize gökten bir (azap) parçası indir” diyerek karşılık verdikleri, bunun üzerine Hz. Şuayb’ın onlara “Rabbim yaptıklarınızı çok iyi bilendir” dediği, sonunda Hz. Şu‘ayb’ı yalanladıkları ve kendilerini “o gölge gününün azabı”nın yakaladığı beyan edilmektedir.

Kıssanın sonunda ise Hz. Şu‘ayb’ın kıssasında çokları inanmasa da nice dersler bulunduğu, Yüce Allah’ın eşsiz gücün ve merhametin sahibi olduğu ifade edilmektedir.

ı. Kavmine Uyarıları

اَوْفُوا الْكَيْلَ وَلَا تَكُونُوا مِنَ الْمُخْسِر۪ينَ وَزِنُوا بِالْقِسْطَاسِ الْمُسْتَق۪يمِ وَلَا تَبْخَسُوا النَّاسَ اَشْيَآءَهُمْ وَلَا تَعْثَوْا فِي الْاَرْضِ مُفْسِد۪ينَ وَاتَّقُوا الَّذ۪ي خَلَقَكُمْ وَالْجِبِلَّةَ الْاَوَّل۪ينَ “Ölçüyü tastamam yapın; (başkalarının hakkını) eksik verenlerden olmayın! Doğru bir terazi ile tartın! İnsanlara eşyalarını eksik vermeyin! Yeryüzünde bozguncular olarak karışıklık çıkarmayın! Sizi de önceki nesilleri de yaratan (Allah’a karşı) takvâlı (duyarlı) olun!”

Buradaki اَوْفُوا evfû emri “tastamam yapın”; الْكَيْلَ el-keyle kelimesi “ölçüyü”; وَلَا تَكُونُوا ve lâ tekûnû emri “ve sakın (şöyle) olmayın”; مِنَ الْمُخْسِر۪ينَ mine’l-muhsirîne sözcüğü “eksik verenlerden”; وَزِنُوا vezinû emri “ve tartın”; بِالْقِسْطَاسِ bi’l-kıstâsi sözcüğü “terazi ile”;الْمُسْتَق۪يمِ el-müstakîmi kelimesi “dosdoğru”; وَلَا تَبْخَسُوا ve lâ tebhasû emri “ve sakın kısıtlama yapmayın, eksiltmeyin”; النَّاسَ en-nâse sözcüğü “insanlara”; اَشْيَآءَهُمْ eşyâehüm tamlaması “onların eşyasını, (hakları olan) şeyleri”; وَلَا تَعْثَوْا ve lâ ta‘sevv emri “ve sakın karışıklık çıkarmayın”; فِي الْاَرْضِ fi’l-ardı sözcüğü “yeryüzünde, ülkede”; مُفْسِد۪ينَ müfsidîne kelimesi “bozgunculuk yapanlar olarak”; وَاتَّقُوا vettekû emri “ve takvâlı olun, duyarlı davranın”;الَّذ۪ي خَلَقَكُمْ ellezî halekaküm ifadesi “sizi de yaratmış olana karşı”;وَالْجِبِلَّةَ الْاَوَّل۪ينَ ve’l-cibillete’l-evvelîne tamlaması ise “ve önceki nesilleri de (yaratana)” demektir.

Burada ölçü ve tartıda nasıl davranmaları, hangi yanlışlıklardan uzak durmaları ve Yaratıcı kudrete karşı duyarlı olmaları gerektiği noktalarında Hz. Şu‘ayb’ın kavmine yönelik uyarıları gündeme getirilmektedir.

1.اَوْفُوا الْكَيْلَ وَلَا تَكُونُوا مِنَ الْمُخْسِر۪ينَ وَزِنُوا بِالْقِسْطَاسِ الْمُسْتَق۪يمِ “Ölçüyü tastamam yapın; (başkalarının hakkını) eksik verenlerden olmayın! Doğru bir terazi ile tartın!” Hz. Şu‘ayb, hem kendi toplumuna, hem de evrensel olarak bütün insanlığa bir ticaret ahlâkı öğretmekte, ölçüme dayalı alış verişlerde tam ölçüm yapılmasını ve kesinlikle eksik ölçüp insanların hakkının yenmemesini öğütlemektedir.

Konunun kısmen detay denebilecek boyutları En‘âm 6/152, İsrâ’ 17/35 ve Mutaffifûn 83/1-3’te de yer almaktadır. Dolayısıyla detaylar hakkında ilgili âyetlerde bilgiler vermekteyiz. Burada ise konunun bu sûrede ele alınan kısmını izahla yetineceğiz.

a)اَوْفُوا الْكَيْلَ وَلَا تَكُونُوا مِنَ الْمُخْسِر۪ينَ “Ölçüyü tastamam yapın; (başkalarının hakkını) eksik verenlerden olmayın!” A‘râf 7/85’te “ölçü ve tartıyı tam yapın; insanların eşyasını eksik vermeyin; (Allah o beldeyi/ülkeyi) düzelttikten sonra fesatlık/bozgunculuk yapmayın” ifadeleri yer almakta, aynı âyette birden çok emir sıralanmaktadır. Hûd 11/85’te ise ölçü ve tartının tam yapılması konusunda el-kıst kelimesi kullanılmakta, alış verişte “adaletin gözetilmesine ve bu işi dengeli, dürüstçe yapmaya” dikkat çekilmektedir.

İnsan hayatının devamında en önemli etkenlerden birisi alış veriş üzere şekillenen ekonomik hayattır. Bunun düzgün ve hakkaniyet ölçülerinde devam edebilmesi için azami özen gösterilmesi şarttır. İşte peygamberler tarihi içerisinde yer alan kıssalardan birisi bu çok önemli noktaya ayrılmakta, konu Hz. Şu‘ayb örnekliğinde Eyke ve Medyen halkaları özelinde ele alınmaktadır.

Mesele herkesle ilgili olduğu için, ilâhî emirlerin sıralandığı En‘âm 6/151-153 ve İsrâ’ 17/35’te “ölçü ve tartıyı tam adaletle yapmak” da zikredilmektedir. Bunun aksi davrananlarla ilgili Mutaffifûn sûresinde de âyetler indirilmiştir. Orada ölçü ve tartıda eksiklik yapanlar şiddetli bir şekilde kınanmakta, duyarsız davrananlar âhiretteki yargılanma noktasında ciddi bir şekilde uyarılmaktadır.

b)وَزِنُوا بِالْقِسْطَاسِ الْمُسْتَق۪يمِ “Doğru bir terazi ile tartın!” Bu ifade aynısıyla İsrâ’ 17/35’te de geçmektedir. Alış verişin düzgün yürütülebilmesi içinالْقِسْطَاسِ الْمُسْتَق۪يمِ el-kıstâsu’l-müstakîmu denen “dosdoğru terazi” kullanılması emredilmektedir. الْقِسْطَاسِ el-kıstâs, “mizan”, “terazi”, “kantar”, “çeki” gibi “ölçü aracı” demektir ve bir ihtimal kelimenin kökeninin Rumca olduğu ifade edilmektedir.(17) Âyetteki evrensel mesaja bakıldığında, bunun bir sembol olduğu, maksadın ise her ne ile alış veriş yapılıyorsa o noktadaki ölçülerde hakkaniyetten, adaletten ve dürüstlükten ayrılınmaması gerektiği üzerinde duruluyor demektir.

Konuyla ilgili olarak hatırlattığımız bütün âyetlerden anlaşılacağı üzere, burada üzerinde durulan husus, alış verişlerde karşı tarafa haksızlık yapılmamasıdır. Bu nedenle, ölçü ve tartıda adalet, hakkaniyet ve eşitlik esastır; ancak kişi muhatabına daha fazla ikramda bulunuyorsa bunda bir sıkıntı ve kısıtlama yoktur. Uyarıya konu olan nokta “mutlak surette tam ölçmek” ve “kesinlikle eksik vermemek”tir.

Bu gaye doğrultusunda doğru ölçüler kullanıp muhtemel hatalardan korunmak için alış verişlerde kişinin kendisini hem satıcı, hem de alıcı olarak mutlu hissedebilecek bir duyarlılıkta olmasını sağlamak gerekmektedir. Kişi her iki pozisyonda da kendisini rahat hissedebiliyor, herhangi bir eksiklik ve haksızlık yapıldığı duygusuna kapılmıyorsa, bu alış veriş doğrudur; herhangi bir haksızlık içermemektedir denebilir.

2. وَلَا تَبْخَسُوا النَّاسَ اَشْيَآءَهُمْ وَلَا تَعْثَوْا فِي الْاَرْضِ مُفْسِد۪ينَ “İnsanlara eşyalarını eksik vermeyin! Yeryüzünde bozguncular olarak karışıklık çıkarmayın!” Hz. Şu‘ayb, önce ne yapılması, sonra da ne yapılmaması gerektiğini ifade etmektedir.

a) وَلَا تَبْخَسُوا النَّاسَ اَشْيَآءَهُمْ “İnsanlara eşyalarını eksik vermeyin!” Aynısı A‘râf 7/85 ve Hûd 11/85’te de geçen bu ifade “İnsanların hakkından hiçbir şeyi kısmayın”; “onları hakları olan şeylerden mahrum bırakmayın”; “onların mallarını haksız yere gasp etmeyin, çarpıp çırpmayın”; “halkın eşyalarını değerinden düşürmeyin” demektir.

Bu, herhangi bir şahıs için sabit olup çiğnenmemesi gereken, sahibinden gasbedilmesi caiz olmayan ve onun izni olmadıkça meşru hiçbir tasarrufta bulunulamayan, her bir mülk hakkında kullanılan genel bir lafızdır.(18) Ölçü ve tartıda tastamam ve adaletli davranılmaması, bir de dosdoğru terazi kullanılmaması durumunda insanların hak ve hukukuna tecavüz edilmiş olacağı ifade edilmektedir.

b) وَلَا تَعْثَوْا فِي الْاَرْضِ مُفْسِد۪ينَ “Yeryüzünde bozguncular olarak karışıklık çıkarmayın!” Bu ifade Kur’ân’da beş kez(19) geçmektedir. Burada geçen لَا تَعْثَوْا lâ ta‘sev ifadesi “fesat çıkarmayın”(20), bir anlamda “insanlara ekonomik anlamda zulmetmeyin”(21) demektir. Anlam bakımından bu cümleye benzeyen iki ifade A‘râf 7/85 ve Şu‘arâ’ 26/183’te meâlen şöyle geçmektedir: “(Böylece) yeryüzünde bozgunculuk yaparak karışıklık çıkarmayın!” Bu ifadenin karşılığı Medyenlilerle ilgili olarak A‘râf 7/85’te şu mealde geçmektedir: “Dirlik ve düzene kavuşturulduktan sonra yeryüzünde bozgunculuk yapmayın!”

Buradaki لَا تَعْثَوْا lâ ta‘sev emri “toplumda isyanlar yapmaya çalışmamak” demektir.(22) İşte bu ifade A‘râf 7/85’te “Islahından sonra yeryüzünde bozgunculuk yapmayın” şeklinde geçmektedir. Ölçü ve tartıda adaletten ayrılmanın, dosdoğru ölçüm malzemesi kullanmamanın ve insanların hakkını gasp etmenin sonucu toplumda fesatlık çıkarmaktır; ülkenin dirlik ve düzenini allak bullak etmektir. Diğer insan ilişkilerinde olduğu gibi ekonomik işleyişte de hakkaniyete riayet etmek gerekmektedir. Birinin hakkının gasp edildiği yerde huzur olmaz; orada refah ve mutluluktan söz edilemez.

“Yeryüzünde bozgunculuk yapılmaması”yla ilgili uyarı A‘râf 7/56’da Mekkeli müşrikleri ve elbette bu ümmeti ilgilendirecek şekilde geçmektedir. Yüce Allah başta Mekkeli müşrikler olmak üzere, bütün insanlara hitap etmekte ve yeryüzünü düzenine kavuşturduktan sonra orada fesat çıkartılmaması ve bozgunculuk yapılmaması gerektiğini beyan etmektedir.

Ölçü ve tartıda adaletten ayrılmanın, dosdoğru ölçüm malzemesi kullanmamanın ve insanların hakkını gasp etmenin sonucu toplumda fesatlık çıkarmaktır; ülkenin dirlik ve düzenini allak bullak etmektir. Diğer insan ilişkilerinde olduğu gibi ekonomik işleyişte de hakkaniyete riayet etmek gerekmektedir. Birinin hakkının gasp edildiği yerde huzur olmaz; orada refah ve mutluluktan söz edilemez.

3. وَاتَّقُوا الَّذ۪ي خَلَقَكُمْ وَالْجِبِلَّةَ الْاَوَّل۪ينَ “Sizi de önceki nesilleri de yaratan (Allah’a karşı) takvâlı (duyarlı) olun!” Hz. Şu‘ayb, ölçü ve tartıyla ilgili uyarılarının sonunda bunun Yüce Allah’a karşı bir görev olduğunu, önceki nesilleri de kendilerini de yaratan kudretin böyle istediğini kavmine tebliğ etmiştir.

Takvâ, “korunmak” manasına geldiği için, burada “Allah’a karşı gelmekten korunmak ve sakınmak” manasını da verebilir. Dolayısıyla hayatın her alanında ilâhî prensipler doğrultusunda davranmak yaratılış gayesine uygun yaşamak manasına geleceği için, bu kıssa özelinde ekonomik ilişkilerde daha bir özen içerisinde hareket etmek gerektiği üzerinde durulmaktadır.

Hayat bir duyarlılık sürecidir; hem kendimize, hem diğer insanlara, hem canlı veya cansız çevremize, nihayet Yüce Allah’a karşı bir hassasiyet, duyarlılık ve sorumlu davranmak alanıdır. Hayat, sınırlarını bilerek yaşanmalıdır; sınırsızlık hadsizliktir ve Yüce Allah’ın belirlediği prensipleri görmezlikten gelmektir. Her anlamda ve her alanda hılkate (yaratılışa) uygun yaşamak gerektiği için, hılkatın kanunlarını da sadece Hâlık’ın belirlediğini unutmamak gerekmektedir. Hâlık’ın belirlediği hılkat kanunlarına ahlâk denmektedir.

İşte bu âyette Hz. Şu‘ayb hem kendi kavmine, hem de bütün insanlığa bu evrensel uyarıyı yapmakta, sorumluluğun gereğini bu şekilde beyan etmektedir. Şimdilerde bu kıssayı okuyan herkesin kıssadan çıkaracağı en önemli sonucun bu olduğunu gözardı etmemesi gerekmektedir.

ıı. Kavminin Cevapları ve Azap İstekleri

قَالُوٓا اِنَّمَآ اَنْتَ مِنَ الْمُسَحَّر۪ينَ وَمَآ اَنْتَ اِلَّا بَشَرٌ مِثْلُنَا وَاِنْ نَظُنُّكَ لَمِنَ الْكَاذِب۪ينَ فَاَسْقِطْ عَلَيْنَا كِسَفًا مِنَ السَّمَآءِ اِنْ كُنْتَ مِنَ الصَّادِق۪ينَ قَالَ رَبّ۪يٓ اَعْلَمُ بِمَا تَعْمَلُونَ فَكَذَّبُوهُ فَاَخَذَهُمْ عَذَابُ يَوْمِ الظُّلَّةِ اِنَّهُ كَانَ عَذَابَ يَوْمٍ عَظ۪يمٍ “(Kavmi) şöyle demişti: ‘Sen sadece büyülenmişlerdensin. Sen de ancak bizim gibi bir insansın. Biz seni şüphesiz ki yalancılardan sanıyoruz. Doğru sözlülerdensen üzerimize gökten bir parça indir!’ (Şuayb) ‘Rabbim yaptıklarınızı çok iyi bilendir.’ demişti. Onu yalanlamışlardı ve kendilerini o gölge gününün azabı yakalamıştı. Şüphesiz ki o, büyük bir günün azabıydı!”

Buradaki قَالُوا kâlû fiili “demişlerdi ki”; اِنَّمَآ اَنْتَ innemâ ente ifadesi “sen sadece ve sadece (şöyle)sin”; مِنَ الْمُسَحَّر۪ينَ mine‘l-musehharîne ifadesi “büyülenmiş olanlardansın”; وَمَآ اَنْتَ ve mâ ente ifadesi “sen değilsin”; اِلَّا بَشَرٌ illâ beşerun istisnası “bir beşerden başka, insansın, sen bir beşerden başka bir şey değilsin”; مِثْلُنَا mislünâ tamlaması “bizim gibi”; وَاِنْ نَظُنُّكَ ve in nezunnuke fiili “ve biz seni sanıyoruz, düşünüyoruz”; لَمِنَ الْكَاذِب۪ينَ lemine’l-kâzibîne sözcüğü “yalanlacılardan”;فَاَسْقِطْ fe eskıt emri “indir”; عَلَيْنَا ‘aleynâ ifadesi “bizim üzerimize”; كِسَفًا kisefen sözcüğü “azap parçası”; مِنَ السَّمَآءِ mine‘s-semâi kelimesi “gökten”; اِنْ كُنْتَ in künte ifadesi “eğer (şöyle) isen”; مِنَ الصَّادِق۪ينَ mine‘s-sâdikîne ifadesi “doğru sözlü olanlardan (isen)”; قَالَ kâle fiili “demişti ki”;رَبّ۪يٓ rabbî tamlaması “benim Rabbim”; اَعْلَمُ a‘lemu kelimesi “çok iyi bilen(dir)”;بِمَا تَعْمَلُونَ bimâ ta‘melûne ifadesi “yapmakta olduğunuz şeyleri”;فَكَذَّبُوهُ fe kezzebûhu fiili “onu yalanlamışlardı”;فَاَخَذَهُمْ fe ehazehum fiili “hemen onları yakalamıştı”; عَذَابُ ‘azâbu kelimesi “azabı”;يَوْمِ الظُّلَّةِ yevmi’z-zulleti tamlaması “gölge gününün”; اِنَّهُ innehû ifadesi “muhakkak ki o”; كَانَ kâne fiili “(şöyle) idi”; عَذَابَ يَوْمٍ عَظ۪يمٍ ‘azâbe yevmin azîmin ifadesi ise “büyük günün azabı” demektir.

Burada kavminin Hz. Şu‘ayb’a tehditleri ve alay içerikli sözler yönlendirdikleri delil istekleri, Hz. Şu‘ayb’ın kendilerine verdiği cevap ve yaşadıkları akıbet gündeme getirilmektedir.

1. قَالُوٓا اِنَّمَآ اَنْتَ مِنَ الْمُسَحَّر۪ينَ وَمَآ اَنْتَ اِلَّا بَشَرٌ مِثْلُنَا وَاِنْ نَظُنُّكَ لَمِنَ الْكَاذِب۪ينَ “(Kavmi) şöyle demişti: Sen sadece büyülenmişlerdensin. Sen de ancak bizim gibi bir insansın. Biz seni şüphesiz ki yalancılardan sanıyoruz.” Daha önce de ele aldığımız üzere, Semûd kavmi de peygamberleri Hz. Sâlih’e benzer bir tepki göstermiş, ondan bir âyet, peygamberliğine dair bir delil getirmesi isteklerini alaycı bir üslupla dile getirmişlerdi.

a)قَالُوٓا اِنَّمَآ اَنْتَ مِنَ الْمُسَحَّر۪ينَ “Sen, sadece büyülenmişlerdensin, demişlerdi.” Bütün peygamberlere olduğu gibi Hz. Şu‘ayb’a da yönlendirilen suçlamalardan birisi “büyülenmiş olmak”tır. Cümlenin اِنَّمَا innemâ vurgu edatıyla getirilmesi, bu noktadaki kararlılıklarının bir göstergesidir.

Hz. Sâlih’ın kıssasında da beyan edildiği üzere, musahhar kelimesinin yaygın anlamı “büyülenmiş” demektir.(23) Zemahşerî’nin de ifade ettiği gibi, bu kelime “aklı başından alınacak şekilde büyülenmiş kimse” demektir.(24) Bu durumda Eyke halkı ve Medyenliler Hz. Şu‘ayb’ı büyülenmiş olmakla, bir anlamda akılsızlıkla veya aklını kullanamamakla suçlamış olmaktaydılar.

İbn Abbâs’a göre musahhar kelimesi “yaratılmış, mahlûk” manasına gelmektedir.(25) Bu kelimenin “midesi olan, gıda alan” manası da vardır ki(26) bu takdirde Semûd kavmi gibi Eyke halkı Hz. Şu‘ayb’ın da kendileri gibi bir insan olduğuna vurgu yapmış, “sen de bizim gibi yiyip içiyorsun; sen de bir beşersin, insansın; senin bizden bir farkın ve üstünlüğün yoktur” diyerek onunla alay etmeyi kast etmişlerdi.

b) وَمَآ اَنْتَ اِلَّا بَشَرٌ مِثْلُنَا وَاِنْ نَظُنُّكَ لَمِنَ الْكَاذِب۪ينَ “(Sonuçta) sen de ancak bizim gibi bir beşersin. Biz, seni muhakkak ki yalancılardan sayıyoruz.” Bu ifade de peygamberlere yönlendirilen suçlamalardan birisidir. Hz. Sâlih kıssasında da geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, inkârcılara göre peygamber olabilmek için “melek olmak” veya “melekle birlikte gelmek” gerekmektedir.(27)

Hâlbuki peygamberin melekle gelmesi veya sadece meleğin gönderilmesi bir helakin habercisidir.(28) Yüce Allah onların “melek peygamber” ve “mucize” isteklerini karşılaması durumunda yine de inanmayacaklarını(29) beyan ederek onları yalanlamaktadır.

Bir beşerin peygamber olmasını istememek kendi türünden ümidini kesmek demektir. Önceki ve sonraki peygamberlere yönelik olduğu gibi, Hz. Şu‘ayb’a da onun “bir beşer” olduğu söylenerek, insandan peygamber olamayacağı üzerinde durulmuştu. Muhatabın “insan” olduğunu söylemek, bunun bir alay konusu edinildiğini göstermektedir.

Zaten âyetin sonunda yer alan “seni yalancılardan sayıyoruz” ifadesi de bunu açıkça göstermektedir. Onlar Hz. Şu‘ayb’ın peygamber olmadığını, bütün söylemlerinin Allah adına uydurulmuş yalanlar olduğunu söylemek istiyorlardı.

Konunun bütün peygamberlerle ilgili olarak aynı şekilde yaşandığını çeşitli âyetlerden öğrenmekteyiz.(30) Küfür tek millettir ve aynı kaynaktan beslenmektedir. Burada gözden kaçırılmaması gereken nokta, hak ve hakikati tebliğ edenlerin her zaman ve zeminde yalancılıkla itham edilecekleridir. Ancak yalancılıkla itham edilen peygamberler değil, onlara bu iftirayı atanların mağlup olacağıdır.

2. فَاَسْقِطْ عَلَيْنَا كِسَفًا مِنَ السَّمَآءِ اِنْ كُنْتَ مِنَ الصَّادِق۪ينَ “Doğru sözlülerdensen üzerimize gökten bir parça indir!” Hz. Şu‘ayb’in kavmi onu yalancılıkla itham ettikten sonra, sözünde doğru ise peygamberliğinin bir delili olarak gökten bir azap getirmesini kendisinden istemişlerdi. Bunların bu isteği daha sonra Mekkeli müşrikler tarafından Hz. Peygamber’e yönlendirilmiş, kendi inkârlarının alaycılık içerdiği bir örnek olarak dile getirilmiştir. Konuyla iligli olarak İsrâ’ 17/92’de bir talep ile Tûr 52/44’te bununla alay edişleri gündeme getirilmektedir. Esasında dilemesi halinde Yüce Allah’ın bunu da yapacak güçte olduğu ise Sebe’ 34/9’da yer almaktadır.

Semûd kavmi Hz. Sâlih’e hitaben “Eğer doğru söyleyenlerden isen (bize) bir âyet (delil) getir” dediği gibi, Hz. Şu‘ayb’in kavmi de ondan benzer bir istekte bulunmuştu. Genelde inkârcıların, kıssa özelinde Eyke halkının veya Medyenlilerin kendi türünden ümidini kesen bu tavrı, bir âyet, yani mucize isteğini beraberinde getirmişti. Bu istek, inkârcıların ortak noktalarından birini oluşturmaktadır.(31)

Son ümmet hariç, önceki peygamberlerin ümmetlerinin bu tür istekleri karşılanmış, ancak inanmadıkları ve zulmü tercih ettikleri için helak edilmişlerdi. İşte bu kuralın bir örneği de Hz. Şu‘ayb’in kavmi olmuştur. Hz. Şu‘ayb’dan peygamberliğine dair bir âyet, bir delil isteyen bu kavme farklı şekillerde cevap verilmiş, ancak gereken hassasiyeti göstermedikleri için diğerleriyle aynı akıbeti paylaşmışlardı.

Bu kavmin istediği “gökten bir (azap) parçası” ifadesi, “Eğer doğru sözlülerden isen, üzerimize göğün bir parçasını bela olarak yağdır” demektir. İnkârcılık bu türden istekleri beraberinde getirmektedir.

Hz. Şu‘ayb, onları kendisinin peygamberliğini yalanlamalarına devam etmeleri halinde ilahi azapla tehdit etmiştir. Ama onlar inkârlarında ısrar ederek “Gökten üstümüze bir (azap) parçası indir” demişlerdir. Ayetteki السَّمَآء es-semâ’ “gök” kelimesi ile “bulut” veya “gölge” kastedilmiş olmalıdır. Nitekim bir sonraki âyette kendilerini helak eden “gölge günü”nden söz edilmektedir. Eyke halkı veya Medyenliler bunun gerçekleşmeyeceğini ve böylece Hz. Şu‘ayb’in yalancı olduğunun ortaya çıkacağını sanmışlardı.(32)

3. قَالَ رَبّ۪يٓ اَعْلَمُ بِمَا تَعْمَلُونَ فَكَذَّبُوهُ فَاَخَذَهُمْ عَذَابُ يَوْمِ الظُّلَّةِ اِنَّهُ كَانَ عَذَابَ يَوْمٍ عَظ۪يمٍ “(Şuayb) ‘Rabbim yaptıklarınızı çok iyi bilendir.’ demişti. Onu yalanlamışlardı ve kendilerini o gölge gününün azabı yakalamıştı. Şüphesiz ki o, büyük bir günün azabıydı!” Hz. Şu‘ayb’ın, kavminin yalanlama ve azap isteğine karşılık Yüce Allah onların hem alış verişle ilgili yapmakta oldukları yanlışlıkları ve haksızlıkları, hem de yönelttikleri azapla ilgili her bir şeyi bildiğini kendilerine beyan etmiştir. Hz. Şu‘ayb, kavminin olumsuz ve tehditkâr tutumuna karşılık kendilerine beddua etmemiş, kendilerini Allah’a havale etmiştir. Onlar yalanlamalarını sürdürünce, Yüce Allah onların üzerine o “gölgeli günün azabı”nı vermiştir.

“Gölgeli günün azabı” ifadesi, er-racfeh yani “müthiş bir sarsıntı”nın, es-sayhah yani “korkunç bir gürültü”nün sebep olduğu ve insanların yurtlarında diz üstü çökük kaldıkları, yurtlarında sanki hiç oturulmamış gibi yerle bir edildikleri felaket olarak tanıtılmaktadır.(33)

Hz. Sâlih’in kavmine uygulanan azap gibi(34) bir felaket bunlara da uygulanmış, bunun gerçekleştiği gün “büyük günün azabı” şeklinde beyan edilmiştir. Günün büyük oluşu, onda yaşanan azabın şiddeti ve dehşeti nedeniyledir. İnkârcı ve alaycıların tutumu ne kadar büyükse onlara uygulanan azap da aynı şekilde büyük ve şiddetli bir şekilde cereyan etmiştir.

ııı. Çoğu Muhatapların İbret Almaması

اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ لَاٰيَةً وَمَا كَانَ اَكْثَرُهُمْ مُؤْمِن۪ينَ وَاِنَّ رَبَّكَ لَهُوَ الْعَز۪يزُ الرَّح۪يمُ “Çoğu inanmamış olsa da şüphesiz ki bunda bir ders vardır. Şüphesiz ki Rabbin el-‘azîz’dir (mutlak üstündür); er-rahîm’dir (çok merhamet sahibidir).”

Buradaki اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ inne fî zâlike ifadesi “muhakkak ki bunda vardır”; لَاٰيَةً leâyeten sözcüğü “nice ibret(ler), ders(ler)”; وَمَا كَانَ ve mâ kâne fiili “(Onlar şöyle) değildi, (şöyle) olmadılar”; اَكْثَرُهُمْ ekseruhum tamlaması “onların çoğu”; مُؤْمِن۪ينَ mü’minîne kelimesi “inananlar, müminler”;وَاِنَّ رَبَّكَ ve inne rabbeke tamlaması “ve muhakkak ki senin Rabbin”; لَهُوَ lehuve zamiri “mutlak surette O”; الْعَز۪يزُ el-‘azîzü sıfatı “üstün(dür), izzetli(dir)”; الرَّح۪يمُ er-rahîmu sıfatı ise “çok merhametli(dir)” demektir.

Bu iki âyet önceki bölümlerin sonunda da olduğu gibi, bu sûrede bulunduğu her bir bölümün peşinde söz konusu kıssa ile ilgili anlam bağına sahip manalar vermektedir.

1. اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ لَاٰيَةً وَمَا كَانَ اَكْثَرُهُمْ مُؤْمِن۪ينَ “Çoğu inanmamış olsa da şüphesiz ki bunda bir ders vardır.” Önceki örneklerde olduğu gibi buradaki ifadeye dair kısa açıklamalar yapmak istiyoruz.

a) اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ لَاٰيَةً “Şüphesiz ki bunda (nice) ders(ler) vardır.” Âyetteki ف۪ي ذٰلِكَ fî zâlike “bunda” ifadesi, “Hz. Şu‘ayb’ın kıssasında” manasına gelmektedir.

Hz. Şu‘ayb’ın ve kavminin kıssasında yer alan çeşitli uyarılar bu son ümmet için de geçerliliğini korumakta, benzer yanlışlıklara düşmemeleri için insanlar bilgilendirilmektedir. Özellikle ölçü ve tartıdaki dengesizlikleri ve toplumda bozgunculuk yapmaları bu kıssadan çıkarılacak en önemli ders durumundadır. Bu ve benzer azgınlıkları yapanlar benzer bir helak akıbetini ya dünyada veya âhirette yaşayacaklarını bilmeli, ona göre davranmalıdırlar.

b) وَمَا كَانَ اَكْثَرُهُمْ مُؤْمِن۪ينَ “Çoğunluğu inanmaz.” Burada sözü edilenler bağlam gereği ve ilk muhataplar açısından Mekkeli müşriklerdir. “Onların çoğunun inanmaması”, içlerinden inanacakların çıkacağı manasına alınmalıdır.

2. وَاِنَّ رَبَّكَ لَهُوَ الْعَز۪يزُ الرَّح۪يمُ “Şüphesiz ki Rabbin el-‘azîz’dir (mutlak üstündür); er-rahîm’dir (çok merhamet sahibidir).” Burada Rabbimizin iki sıfatı hatırlatılmaktadır.

a)الْعَز۪يزِ el-‘azîz kelimesi “güçlü, üstün, mağlup olmayı engelleyen güç” anlamlarına gelmektedir. Burada Hz. Şu‘ayb’ın azgın kavmi başta olmak üzere, bütün inkârcılar muhatap alınmakta ve Yüce Allah’ın izzetinin herkese galip geleceği ortaya konulmaktadır.

b) الرَّح۪يمُ er-rahîm sıfatı “merhametli” demektir. Burada el-‘azîz sıfatının ardından er-rahîm sıfatının getirilme sebebi, Yüce Allah’ın kullarına yönelik merhametini hatırlatmak ve rahmetinden ümit kesmemek gerektiğini öğretmek de olabilir.

Bu sûrede sözü edilen yedi kıssa ile şu husus vurgulanmıştır: Peygamberleri yalanlayanlara azâbın ineceği genel bir kuraldır; böylece önce inkârcılara tehdit, ardından da Hz. Peygamber’e ve bütün müminlere teselli ve güçlü bir moral kazandırılması amaçlanmaktadır.

Dipnotlar

• 1 - A‘râf 7/85, 88, 90, 92; Hûd 11/84, 87, 91, 94; Şu‘arâ’ 26/177; ‘Ankebût 29/36. 2 - A‘râf 7/85; Hûd 11/84; ‘Ankebût 29/36. 3 - Şu‘arâ’ 26/176.
  • A‘râf 7/85 A‘râf 7/88 A‘râf 7/90 A‘râf 7/92 Hûd 11/84 Hûd 11/87 Hûd 11/91 Hûd 11/94 Şu‘arâ 26/177 ‘Ankebût 29/36 A‘râf 7/85 Hûd 11/84 ‘Ankebût 29/36 Şu‘arâ 26/176
• 4 - Hz. Şuayb ile ilgili bilgi için bk. Mehmet Ünlü, “Şuayb” mad., DİA, XXXIX, 222-223. 5 - Hıcr 15/78; Şu‘arâ’ 26/176; Sâd 38/13; Kâf 50/14. 6 - Taberî, age., XIX, 107; Zemahşerî, age., III, 322. 7 - Tâhâ 20/40. 8 - A‘râf 7/85; Tevbe 9/70; Hûd 11/84, 95; Hacc 22/44; Kasas 28/22, 23, 45; ‘Ankebût 29/36. 9 - Râzî, age., XIV, 173.
  • Hicr 15/78 Şu‘arâ 26/176 Sâd 38/13 Kâf 50/14 Tâhâ 20/40 A‘râf 7/85 Tevbe 9/70 Hûd 11/84 Hûd 11/95 Hacc 22/44 Kasas 28/22 Kasas 28/23 Kasas 28/45 ‘Ankebût 29/36
• 10 - Semerkandî, age., II, 591. 11 - Zemahşerî, age., III, 322. 12 - A‘râf 7/85, 88, 90, 92; Hûd 11/84, 87, 91, 94; Şu‘arâ’ 26/177; ‘Ankebût 29/36. 13 - Sâd 38/13; Kâf 50/14.
  • A‘râf 7/85 A‘râf 7/88 A‘râf 7/90 A‘râf 7/92 Hûd 11/84 Hûd 11/87 Hûd 11/91 Hûd 11/94 Şu‘arâ 26/177 ‘Ankebût 29/36 Sâd 38/13 Kâf 50/14
• 14 - Hıcr 15/78; Kâf 50/14. 15 - Şu‘arâ’ 26/176; Sâd 38/13.
  • Hicr 15/78 Kâf 50/14 Şu‘arâ 26/176 Sâd 38/13
• 16 - Semerkandî, age., II, 591.
• 17 - Semerkandî, age., II, 592; Zemahşerî, age., III, 322.
• 18 - Râzî, age., XXIV, 163.
• 19 - Bakara 2/60; A‘râf 7/74; Hûd 11/85; Şu‘arâ’ 26/183; ‘Ankebût 29/36. 20 - Semerkandî, age., II, 171; Taberî, age., XII, 96; Zemahşerî, age., II, 400. 21 - Taberî, age., XII, 99-100. 22 - Semerkandî, age., II, 592.
  • Bakara 2/60 A‘râf 7/74 Hûd 11/85 Şu‘arâ 26/183 ‘Ankebût 29/36
• 23 - Taberî, age., XIX, 102. 24 - Zemahşerî, age., III, 318. 25 - Semerkandî, age., II, 589. 26 - Taberî, age., XIX, 103.
• 27 - En‘âm 6/8, 111; Hıcr 15/7; Mü’minûn 23/24; Furkân 25/7. 28 - En‘âm 6/8; Hıcr 15/8. 29 - En‘âm 6/25, 111; A‘râf 7/146; Hıcr 15/15.
  • En‘âm 6/8 En‘âm 6/111 Hicr 15/7 Mü'minûn 23/24 Furkân 25/7 En‘âm 6/8 Hicr 15/8 En‘âm 6/25 En‘âm 6/111 A‘râf 7/146 Hicr 15/15
• 30 - İbrâhim 14/10; Yâsîn 36/15; Mülk 67/9.
  • İbrâhîm 14/10 Yâsîn 36/15 Mülk 67/9
• 31 - En‘âm 6/37, 109, 124; Ra‘d 13/27; Furkân 25/7-8; ‘Ankebût 29/50.
  • En‘âm 6/37 En‘âm 6/109 En‘âm 6/124 Ra‘d 13/27 Furkân 25/8 ‘Ankebût 29/50
• 32 - Zemahşerî, age., III, 323; Râzî, age., XXIV, 164.
• 33 - A‘râf 7/91-92; Hûd 11/94-95; ‘Ankebût, 29/37. 34 - A‘râf 7/78; Şu‘arâ’ 26/156.
  • A‘râf 7/92 Hûd 11/95 ‘Ankebût 29/37 A‘râf 7/78 Şu‘arâ 26/156