Hicr Suresi

Mekke’de risâletin 11-12. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 99 âyetten oluşan, adını 80. âyette geçen ve Hz. Sâlih’ın kavminin adı olan الْحِجْر el-hıcr kelimesinden alan Hıcr sûresi, inişe göre 72, resmî sıralamada ise 15. sûredir.

Hıcr sûresi, resmî sıralamada öncesindeki İbrâhim sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Her iki sûrenin de aynı mukatta‘a harfleriyle başlayıp ilahi mesaja dikkat çekilmesi (İbrâhim 1; Hıcr 1) ortak yanlardandır. Ayrıca her iki sûrede de peygamber kıssalarına (İbrâhim 5-17, 35-41; Hıcr 26-84), özellikle Hz. İbrâhim kıssasıyla ilgili bilgilere yer verilmesi (İbrâhim 35-41; Hıcr 51-60), kâinat kitabına yönelik ifadeler (İbrâhim 32-33; Hıcr 16-22), şeytanın insanoğlunu saptırmaya çalışmasıyla ilgili beyanları (İbrâhim 22; Hıcr 39-40) iki sûrenin ortak konuları arasında sayılabilir.

Hıcr sûresi, mukatta‘a harferiyle başlamakta, kâfirlerin pişmanlıklarına yer verilmekte, kâfirlerin bu hayatı anlamsız bir şekilde yaşamakta oldukları, her kavmin belli bir süresinin bulunduğuna dikkat çekilmektedir. Altıncı âyette müşriklerin Hz. Peygamber’e mecnun demeleri sonrasında melek beklentilerine cevap verilmekte, vahyi indiren kudretin onu korumaya da gücünün yeteceği bildirilmektedir.

10. âyetten itibaren, önceki milletlere de peygamberler gönderildiği, kendileriyle alay edildiği, ilâhî sünnetin onlara da uygulandığı, olağanüstülükler görseler de bunun büyü olduğunu söylemiş olacakları bildirilmektedir.

16. âyetten itibaren, göğün süslü yapısı, şeytanların bilgi çalma girişimlerine karşı korunaklılığı, yeryüzünün çeşitli özelliklerle şekillendirilmiş olması, orada insanoğlunun yaşaması için bütün düzenlemelerin yapılması, yağmurun, hazinelerin ve rüzgârların durumu vs. konularda bilgiler verilmekte, diriltenin de öldürenin de nihayet her şeyin sonuna vâris olacak kudretin de Yüce Allah olduğu beyan edilmektedir.

24. âyetten itibaren, insanoğlunun yaratılış süreciyle ilgili bilgiler verildikten sonra, meleklerin durumu ile İblis’in karşı çıkışı ele alınmakta, bu özellikte devam edenler için cehennemin ceza durağı olacağı haber verilmekte, 45. âyetten itibaren bu defa muttakilerin ödüllerine ve Yüce Allah’ın bağışlayıcılığına dair müjdeler verilmektedir.

51. âyetten itibaren, sırasıyla Hz. İbrâhim, Hz. Lût, Eykeliler ve nihayet sûreye adını veren Hıcr ashabıyla ilgili kıssalara çeşitli boyutlarda yer verilmektedir. 85. âyetten itibaren de göklerin, yeryüzünün ve ikisi arasındakilerin bir anlam ve amaç için yaratıldığı, Hz. Peygamber’e “tekrarlanan yedili” yani bütün Kur’ân’ın vahyedildiği bildirilmektedir.

88. âyetten itibaren, Hz. Peygamber’in dünyalıklara özenmemesi, müminlere merhamet kanatlarını germesi gerektiği, onun apaçık bir uyarıcı olduğu, dinde ayrılıklar peşinde koşanların bunun hesabını verecekleri, müşriklerden yüz çevirmek gerektiği, alay edenlerin hesabını Yüce Allah’ın göreceği, Hz. Peygamber’in muhatapları nedeniyle yüreğinin daraldığı, tesbih ve secde emrinin devam ettiği ve ölüm gelinceye kadar ibadete devamın zorunlu olduğu beyan edilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 51-60. âyetlerinde Hz. İbrâhim kıssasını gündeme getirmekte, diğer sûrelerde yer alan kısımlara ilave olarak, kıssanın sadece burada geçen birtakım detaylarına dikkat çekmektedir.

a) Hz. İbrâhim Kıssası

Yüce Allah, sûrenin 51-53. âyetlerinde Hz. İbrâhim’e gelen melek elçilerin kıssasını anlatmasını Hz. Peygamber’e emretmekte, yanına girdikleri zaman “selâm (sana)” dediklerini, onun da elçileri tanımadığı için “Muhakkak ki biz sizden çekiniyoruz” dediğini beyan etmekte, sonrasında meleklerin de ona “Çekinme; muhakkak ki biz sana bilgili bir erkek çocuk müjdeliyoruz” dediğini haber vermektedir.

ı. Hz. İbrâhim’in Misafirleri

وَنَبِّئْهُمْ عَنْ ضَيْفِ اِبْرٰه۪يمَ “Onlara İbrahim’in misafir(ler)inden (meleklerden) de haber ver!”

Âyetteki وَنَبِّئْهُمْ ve nebbi’hum emri “ve onlara yine haber ver”; عَنْ ضَيْفِ اِبْرٰه۪يمَ ‘an dayfi ibrâhîme tamlaması ise “İbrâhim’in misafir(ler)inden” demektir.

Burada Hz. Peygamber’e hitap çerçevesinde muhataplarına Hz. İbrâhim’e gelen misafirlerin durumunu hatırlatması gündeme getirilmektedir.

Hz. İbrâhim’in kıssası hakkında genel bilgileri İbrâhim 14/35’te vermiştik. Burada kıssanın bu surede ele alınan kısmını inceleyecek ve yorumlarımızı bu çerçevede yapmaya çalışacağız. Hz. İbrâhim’in kıssasıyla ilgili olarak Hûd 11/69-76, Meryem 19/41, Şu‘arâ’ 26/69-104 ve Sâffât 37/83-113 gibi âyetlerde de çeşitli bilgiler verilmektedir. Her birisini ilgili âyetlerde ele almak gerektiği için, burada söz konusu bilgilere ayrıntılı olarak tekrar değinmeyeceğiz. Kıssanın başında belirtelim ki bu konu Hûd 11/69-76 ve Zâriyât 51/24-37’de de ele alımaktadır.

Yüce Allah sûrenin bu âyet grubunda Hz. İbrâhim’in yanına gelen misafirlerden, yani meleklerden söz etmektedir. Kur’ân’da beş kez(1) geçen ضَيْف dayf kelimesi “misafir” manasına gelmektedir. Bu konuyu daha önce daha geniş ve ayrıntılı bir şekilde Hûd 11/69-76’da ele aldığımız için burada sadece konuyla ilgili cümleler üzerinde duracağız, ayrıntıya girmeyeceğiz.

ıı. Selamlaşlamaları ve Hz. İbrâhim’in Korkması

اِذْ دَخَلُوا عَلَيْهِ فَقَالُوا سَلَامًا قَالَ اِنَّا مِنْكُمْ وَجِلُونَ “Hani onun yanına girdikleri zaman ‘Selam!’ demişler, (İbrahim de onlara:) ‘Şüphesiz ki biz sizden korkuyoruz.’ demişti.”

Âyetteki اِذْ iz edatı “hani”; دَخَلُوا dehalû fiili “girmişlerdi”; عَلَيْهِ ‘aleyhi ifadesi “ona, onun yanına”; فَقَالُوا fe kâlû fiili “(şöyle) demişlerdi ki”; سَلَامًا selâmen kelimesi “selam, esenlik (olsun)”; قَالَ kâle fiili “demişti ki”; اِنَّا innâ ifadesi “muhakkak ki biz”; مِنْكُمْ minküm ifadesi “sizden”; وَجِلُون vecilûne kelimesi ise “çekinenler(iz), korkanlar(ız), çekiniyoruz” demektir.

Burada melek misafirlerin Hz. İbrâhim’in yanına girmeleri ve ilk diyalog gündeme getirilmektedir.

1.اِذْ دَخَلُوا عَلَيْهِ فَقَالُوا سَلَامًا “Hani onun yanına girdikleri zaman ‘Selam!’ demişlerdi.” Yüce Allah kıssanın başında meleklerin Hz. İbrâhim’in yanına girdiklerinde selam verdiklerini aktarmaktadır. Burada yer almasa da Hz. İbrâhim’in de kendilerinin selamını aldığı Hûd 11/69’da şu şekilde ifade edilmektedir: “Andolsun ki elçilerimiz (melekler) İbrahim’e müjde getirmiş ve ‘Selâm (sana)’ demişler, o da ‘(Size de) selâm’ demişti.” Benzer bir selamlaşma ifadesi Zâriyât 51/25’te de yer almaktadır. Bu ifadelerden anlaşıldığına göre, geliş ve gidişlerde selam verip almak gerekmektedir.

2. قَالَ اِنَّا مِنْكُمْ وَجِلُونَ “(İbrahim de onlara:) ‘Şüphesiz ki biz sizden korkuyoruz.’ demişti.” Burada geçen وَجِلُون vecilûne kelimesi “çekinenler, korkanlar, endişe edenler”(2) manasına gelmektedir.

Hz. İbrâhim yanına melekler gelip kendisine selam verdikten ve o da selamı aldıktan sonra, onlara hitap ederek kendilerinden çekindiklerini beyan etmiştir. Hz. İbrahim’in onlardan neden çekindiği Hûd 11/69-70’te şu şekilde dile getirilmektedir: “(İbrâhim misafir meleklere) çok geçmeden kızartılmış bir buzağı getirmişti. Ellerini yemeğe uzatmadıklarını görünce, onları yadırgamış ve onlardan dolayı içine bir korku düşmüştü.” Bu konuda Zâriyât 51/25-28’de şu bilgiler yer almaktadır: “(İbrâhim) ‘Bunlar yabancılar’ demişti. Hemen ailesinin yanına giderek semiz bir dana (eti) getirmiş, onların önüne koyup ‘Yemez misiniz?’ demişti. Derken onlardan korkmaya başlamıştı.”

Bu üç âyet grubu birlikte düşünüldüğünde, Hz. İbrâhim’in korkma nedeni anlaşılmakta ve meleklerin yemek yememelerinin kendilerini açığa vurduğunu göstermektedir. Muhtemeldir ki Hz. İbrâhim’in yaşadığı dönemde ve ortamda bir misafirin yemek yememesi, gelişinin kötü niyetli oluşunun bir delili, belirtisi veya göstergesi sayılırdı.(3) İşte Hz. İbrâhim de meleklerin yemeğe ellerini uzatmamalarını görünce işkillenmiş ve içinde bir korku hissetmiş, “biz sizden çekiniyoruz” demişti.

ııı. Meleklerin Bilgili Erkek Çocuk Müjdesi

قَالُوا لَا تَوْجَلْ اِنَّا نُبَشِّرُكَ بِغُلَامٍ عَل۪يمٍ “(Melekler:) ‘Korkma; şüphesiz ki biz sana bilgili bir erkek çocuk müjdeliyoruz!’ demişlerdi.”

Âyetteki قَالُوا kâlû fiili “demişlerdi ki”; لَا تَوْجَلْ lâ tevcel emri “sakın korkma”; اِنَّا innâ ifadesi “muhakkak ki biz”; نُبَشِّرُكَ nübeşşiruke fiili “seni müjdeliyoruz”; بِغُلَامٍ عَل۪يمٍ biğulâmin ‘alîmin tamlaması ise “bilgili bir erkek çocukla” demektir.

Burada meleklerin Hz. İbrâhim’e yönelik rahatlatma sözleri ve getirdikleri müjdeyle ilgili bilgi gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah kıssanın bu bölümünde meleklerin geliş nedenini beyan etmekte ve aslında korkulacak bir durum olmadığını söyleyerek konunun Hz. İbrâhim’le ilişkisinin “ona verilecek bir erkek çocuğun müjdelenmesi” olduğunu ifade etmektedir.

Konunun biraz daha ayrıntısı Hûd 11/70-71’de şu şekilde yer almaktadır: “(Melekler de ona): ‘Korkma! (Biz melekleriz). Lût kavmine gönderildik’ demişlerdi. (O esnada) hanımı (Sâre) ayakta idi ve (bu sözleri duyunca) gülmüştü. Ona da İshak’ı, İshak’ın ardından da Ya‘kub’u müjdelemiştik.” Bu mesele hakkında Zâriyât 51/28’de de şöyle buyrulmaktadır: “(Melekler İbrâhim’e) ‘Korkma’ demişler ve ona bilgin bir oğlan çocuğu müjdelemişlerdi.”

Âyette Hz. İbrâhim’e müjdelenen çocuk, onun Hz. Sâre’den doğacak olan oğlu Hz. İshâk’tır. Yüce Allah Hz. İshak için hem yorumunu yapmakta olduğumuz âyette, hem de Zâriyât 51/28’de غُلَامٍ عَل۪يمٍ ğulâm-ı ‘alîm “bilgili bir çocuk” ifadesini kullanmaktadır. Bu tamlama Hz. İshâk’ın ilim ve irfan sahibi, doğru bilgi bahşedilmiş, bilgin, bilge bir erkek çocuk olacağı bilgisini içermektedir. Esasında bu ifade Hz. İshâk’ın ileride peygamberlik verilecek bir çocuk olduğuna da işaret etmektedir.(4)

b) Hz. İbrâhim’in Şaşkınlığı ve Meleklerin Cevabı

Yüce Allah, sûrenin 54-56. âyetlerinde Hz. İbrâhim’in yaşlanması nedeniyle kendisine çocuk müjdelenmesine şaşırdığını, buna karşılık meleklerin ona “Sana gerçeği müjdeledik. Sakın ümitsizliğe düşenlerden olma!” dediklerini, Hz. İbrâhim’in de onlara “Rabbinin rahmetinden, sapıklardan başka kim ümit keser ki!” diyerek cevap verdiğini beyan etmektedir.

ı. Yaşlılıkta Çocuk Müjdesine Şaşırması

قَالَ اَبَشَّرْتُمُون۪ي عَلٰىٓ اَنْ مَسَّنِيَ الْكِبَرُ فَبِمَ تُبَشِّرُونَ “(İbrahim:) ‘Yaşlılık bana dokunmasına (gelmesine) rağmen beni müjdeliyor musunuz? (Beni) ne ile müjdeliyorsunuz?’ diye sormuştu.”

Âyetteki قَالَ kâle fiili “demişti ki”;اَبَشَّرْتُمُون۪ي ebeşşertümûnî sorusu “beni müjdeliyor musunuz”; عَلٰىٓ اَنْ مَسَّنِيَ ‘alâ en messeniye ifadesi “bana ulaşmışken, dokunmuşken, erişmişken”; الْكِبَر el-kiberu kelimesi “yaşlılık”; فَبِمَ fe bime sorusu “ne ile”; تُبَشِّرُونَ tübeşşirûne fiili ise “müjdeliyorsunuz” demektir.

Burada meleklerin çocuk müjdesinin karşısında Hz. İbrâhim’in yaşadığı şaşkınlık ifadeleri gündeme getirilmektedir.

1. قَالَ اَبَشَّرْتُمُون۪ي عَلٰىٓ اَنْ مَسَّنِيَ الْكِبَرُ “(İbrahim:) ‘Yaşlılık bana dokunmasına (gelmesine) rağmen beni müjdeliyor musunuz?’ diye sormuştu.” Yüce Allah Hz. İbrâhim’e gelen meleklerin ona verdiği bilgili bir erkek çocuk müjdesi karşısında şaşkınlık içerisine girdiğini ve çok yaşlı bir haldeyken kendisine çocuk müjdelenmesini yadırgadığını ifade etmektedir.

Hz. İbrâhim yaşadığı derin şaşkınlık halinde, yeniden meleklere seslenmiş ve adeta söylediklerini onlara tekrar hatırlatmıştır. Âyetteki عَلٰى ‘alâ edatı cümleye “(ihtiyarlamış olmama) rağmen, bu halde” manasını katmaktadır.(5) Bu vesileyle hatırlatalım ki benzer şaşkınlığı Hz. Zekeriyyâ’nın da yaşadığı Âl-i İmrân 3/38-41 ve Meryem 19/8-10’da dile getirilmektedir.

Burada şaşkınlığı beyan edilen ve sözleri aktarılan kişi Hz. İbrâhim iken, Hûd 11/72’de benzer sözler eşi Hz. Sâre tarafından şöyle dile getirildiği bildirilmektedir: “(İbrahim’in hanımı Sâre) ‘Vây be! (Olacak şey değil!) Ben bir yaşlı, bu kocam da bir ihtiyar iken çocuk mu doğuracağım? Muhakkak ki bu, gerçekten şaşılacak bir şey!’ demişti.” Hz. Sâre’nin benzer bir ifadesi Zâriyât 51/29’da şu şekilde yer almaktadır: “Karısı çığlık atarak gelmiş ve elini yüzüne çarparak ‘Ben kısır bir kocakarıyım! (bu nasıl olacak?)’ demişti.”

Hz. Sâre’nin şaşkınlık içerisinde söylediği sözlerine melekler iki şekilde cevap vermişlerdi. İlki Hûd 11/73’tedir: “Allah’ın emrine şaşıyor musun? Ey ev halkı! Allah’ın rahmeti ve bereketleri sizin üzerinizdedir. Muhakkak ki O, övülmeye lâyıktır; iyiliği boldur.” İkincisi ise Zâriyât 51/30’dadır: “(Melekler Sâre’ye ‘haklısın ama) bu böyledir; bunu Rabbin söylemiştir. O, hikmet sahibidir; bilendir’ demişlerdi.”

2. فَبِمَ تُبَشِّرُونَ “(Beni) ne ile müjdeliyorsunuz?” Âyetin sonunda yer alan بِمَ bime kullanımıyla ilgili olarak çok önemli bir hususu burada hatırlatmalıyız. Arapçada mâ soru edatının başına cer harflerinden biri gelirse, bu harf me şeklinde fetha (üstün) hareke ile yazılır ve öyle okunur. Kur’ân’daki عَمَّ ‘amme,(6)فيم fîme,(7) مِمَّ mimme,(8) لِمَ lime(9) ve بم bime(10) örnekleri bu kuralın sonucu kullanımlardır.

Hz. İbrâhim şaşkınlık içerinde onlara şunu söylemek istemiş olabilir: “Siz ne dediğinizin farkında mısınız? Ben yaşlı başlı bir haldeyken bana çocuk müjdeliyorsunuz, öyle mi? Bu olacak iş mi? Beni ne tuhaf bir şeyle müjdeliyorsunuz? Bu bilgiyi siz neye dayanarak bana veriyorsunuz?”(11) Bu ifade elbette normal bir soru manasında da kabul edilebilir. Bu durumda Hz. İbrâhim kendisine verilen bir bilginin delilini sorarak gerekçeli yaşamanın zorunluluğunu ortaya koymakta ve bir davranış modeli elde etmemiz doğrultusunda bizi bilgilendirmiş olmaktadır.

Âyette yer alan تُبَشِّرُونَ tübeşşirûne fiilinin sonunda gizli bir “mütekellim yâ”sı var kabul edilir ve bazı kıraatlere göre de nûn harfi تُبَشِّرُونِ tübeşşirûni şeklinde kesre harekeyle okunur. Hatta bazı âlimlerimiz burada fiilin sonundaki nûn’dan ayrı olarak, “mütekellim yâ’sı”nın öncesinde ikinci bir nûn harfinin daha var olduğunu ve ifadenin تُبَشِّرُوننيِ tübeşşirûnenî şeklinde kabul edilebileceğini belirtmişlerdir.(12) Bu ihtimallerin her biri mümkün olduğu için biz de tercümede “beni” kelimesini kullanarak buna işaret etmek istedik.

ıı. Ümit Kesmemek Gerektiği Uyarısı

قَالُوا بَشَّرْنَاكَ بِالْحَقِّ فَلَا تَكُنْ مِنَ الْقَانِط۪ينَ “(Melekler:) ‘Sana gerçeği müjdeledik. Sakın ümitsizliğe düşenlerden olma!’ demişlerdi.”

Âyetteki قَالُوا kâlû fiili “demişlerdi ki”;بَشَّرْنَاكَ beşşernâke fiili “seni müjdeledik, müjdeliyoruz”; بِالْحَقِّbi’l-hakkı ifadesi “bir gerçekle, bir amaç ile”; فَلَا تَكُنْ fe lâ tekün emri “sakın olma”; مِنَ الْقَانِط۪ينَ mine’l-kânitîne ifadesi ise “ümit kesenlerden” demektir.

Burada meleklerin Hz. İbrâhim’e verdiği müjdenin gerçek olduğu ve Yüce Allah’ın gücünden ümit kesmemek gerektiğiyle ilgili uyarısı gündeme getirilmektedir.

1. قَالُوا بَشَّرْنَاكَ بِالْحَقِّ “(Melekler:) ‘Sana gerçeği müjdeledik.’ demişlerdi.” Melekler Hz. İbrâhim’e verdikleri çocuk müjdesinin kaynağını açıklamakta ve bunu Yüce Allah’ın kudreti ve takdirine dayalı olarak gerçekleştirdiklerini, bu müjdenin gerçek olacağını beyan etmektedir. Âyetteki بِالْحَقِّ bi’l-hakkı ifadesi “bir amacı, bir hakikati, kaçınılmaz bir gerçeği” ortaya koymakta, böylece meleklerin verdiği müjdenin “kesin bir bilgiye dayalı olduğunu”(13) göstermektedir. Nihayet Yüce Allah’ın kudreti sınır kaldırmaz.

Bu nedenle Âl-i İmrân 3/40 ve Meryem 19/9’da zikredildiği üzere, eşi kısır olan ve kendisi de yaşlılık çağına geldiğinde Hz. Zekeriyyâ’nın çocuğunun olabileceğini beyan ederken de aynı kudrete işaret edilmektedir. Dahası Meryem 19/20-21’de geçtiği gibi bir erkeğin müdahalesi olmadan Hz. İsa’ya hamile kalan Hz. Meryem’in durumunda da aynı “şaşkınlık” ifadeleri yer almaktadır.

Bütün bunların bize öğrettiği bir husus vardır. Yüce Allah bu hayatı prensiplere, ilkelere ve kurallara göre yaratmıştır ve her şey bu doğrultuda varlığını devam ettirmektedir. Örneğini verdiğimiz bu üç olayda da meselenin sıra dışılığına dikkat çekilirken, Yüce Allah’ın sünnetinin tek olmadığı, birden fazla sünnetinin olduğu gösterilmek istenmektedir.

Bizim, adına “mucize” dediğimiz şeyler, aslında Yüce Allah’ın bir üst sünnetinin devreye girmesidir. Yaşananlar bize göre “mucize” olsa da aslında bunlar Rabbimizin bir başka prensibinin devreye girmesidir. Dahası, Yüce Allah bu sıra dışı örnekleri verirken bir taraftan kudretine ve kuvvetine dikkat çekmekte, diğer taraftan da insanoğluna birer ev ödevi vermekte, hedefler göstermekte ve ilâhî sünnetin insanlar için bir ufuk oluşturması gerektiğini ortaya koymaktadır.

2. فَلَا تَكُنْ مِنَ الْقَانِط۪ينَ “Sakın ümitsizliğe düşenlerden olma!” Melekler verdikleri müjdenin devamında Hz. İbrâhim’in Yüce Allah’ın rahmetinden, ihsanından,(14) merhamet ve gücünden ümit kesmemesi gerektiğini ona bildirmişlerdir. Söylemek istedikleri şudur: Verilen çocuk müjdesiyle ilgili olarak “Olmaz böyle şey” diyerek “sakın ha ümitsizliğe kapılanlardan olmayasın!” mesajını vermiş olmaktadırlar.

Meleklerin Hz. İbrâhim’e yönelik bu uyarısı daha sonra Hz. Ya‘kûb tarafından da dile getirilmiş ve oğullarına yönelik sözlerinde Yûsuf 12/87’de şu şekilde yer almıştır: “Allah’ın rahmetinden ümit kesmeyin!” Hz. Ya‘kûb oğullarına yönelttiği tenbihinde Hz. Yûsuf ve Bünyamin’le ilgili yapacakları araştırmada kararlılık göstermeleri gerektiğini ifadeyle “sakın Allah’ın rahmetinden ümit kesmeyin” diyerek olayın ciddiyetini ortaya koymuştu. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyet ile Yûsuf 12/87 ve Zümer 39/53’te geçen “De ki: Ey nefislerine yazık eden kullarım! Allah’ın rahmetinden ümit kesmeyin” ifadesi birbirine yakın mesaj vermektedir.

ııı. Hz. İbrâhim’in Ümit Dolu Beyanı

قَالَ وَمَنْ يَقْنَطُ مِنْ رَحْمَةِ رَبِّه۪ٓ اِلَّا الضَّآلُّونَ “(İbrahim ise:) ‘Rabbinin merhametinden sapkınlardan başka kim ümit keser ki!’ demişti.”

Âyetteki قَالَ kâle fiili “(İbrahim) demişti ki”; وَمَنْ يَقْنَطُ ve men yaknetu ifadesi “kim ümit keser ki”;مِنْ رَحْمَةِ رَبِّه۪ min rahmeti rabbihî tamlaması “Rabbinin merhametinden”; اِلَّا الضَّآلُّونَ ille’d-dâllûne istisnası ise “sapkınlardan başka” demektir.

Burada Hz. İbrâhim’in meleklere verdiği cevap gündeme getirilmektedir.

Gerçekte bir peygamber duruşu neyi gerektiriyorsa Hz. İbrâhim de bunu ortaya koymuş ve sapkınlardan başka hiç kimsenin Yüce Allah’ın nimetinden,(15) rahmet ve merhametinden ümit kesmeyeceğini, ümit kesmemesi gerektiğini beyan etmiştir. Hz. İbrâhim Yüce Allah’ın, kulunun isteklerini bilmemekten, cimrilikten, muhtaç olmaktan ve cehaletten münezzeh olduğunu elbetteki bilmekteydi.

Bu nedenle, belirtelim ki Hz. İbrâhim bu sözünü söylerken, cümlenin başında yer verdiği مَنْ men soru edatı bilinen anlamda cevabı beklenen bir edat değildir. Burada maksat Yüce Allah’ın merhamet, rahmet ve kudretinden sapkınlardan başkasının asla ve asla ümit kesmeyeceğini beyandır. Kur’ân’da 13 kez geçen ضَآلُّون/الضَّآلُّونَ dâllûne/ed-dâllûne kelimeleri iki âyette “şaşkınlar”,(16) diğer âyetlerde ise “sapkınlar”(17) manasında kullanılmaktadır.

“Muhakkak ki kâfirler topluluğundan başkası Allah’ın rahmetinden ümit kesmez” mealindeki Yûsuf 12/87’de de ifade ettiğimiz üzere, Hz. Ya‘kûb bir peygamber duyarlılığı ile beyanlarda bulunmuş ve Yüce Allah’ın rahmet ve merhametinden hiçbir şekilde ümit kesmemek gerektiğini ortaya koymuştu.

Yûsuf 12/87’de Yüce Allah’ın rahmetinden ümidini kesenlerin “kâfirler” olduğu beyan edilirken, burada söz konusu kişilerin “sapkınlar, sapıklar” olduğu belirtilmektedir. Anlaşılıyor ki, ilâhî rahmetten yani Yüce Allah’ın merhametinden ümidini kesenlerin kâfirlerden ve sapkınlardan başkası olamayacağı vurgulu bir ifadeyle beyan edilmektedir.

Bu âyetlerden hareketle bir Müslüman duruşu olarak şunu belirtmeliyiz: Müslümanlar her ne şartta olurlarla olsunlar, Yüce Allah’ın merhametini yanıbaşlarında kabul etmeli, Yüce Allah’ın yardımını umarak ve hayatı O’nun şahitliğinde yaşayarak bir mümin duruşu sergilemelidirler. Müslüman demek, Yüce Allah’a teslim olan kişi demektir. Çünkü Müslümana göre “Yüce Allah vardır ve mesele yoktur.”

Esasında unutulmamalıdır ki “hiçbir günah ve sorun Yüce Allah’ın rahmetinden ve kudretinden daha büyük değildir.” İbn Abbâs’ın da isabetle beyan ettiği gibi, mümin her hâlü kârda Yüce Allah’tan olan bir hayır ümidi içindedir. Çünkü mümin, bir sıkıntıya düştüğünde Allah’ın rahmetini bekler, gözetir; bolluk ve rahat zamanlarında ise O’na hamd eder.(18)

c) Meleklerin Geliş Nedeni

Yüce Allah, sûrenin 57-60. âyetlerinde Hz. İbrâhim’in meleklere gelişlerinin başka bir nedeni varsa onu sorduğunu, onların da Lût’un (inanç) ailesi hariç, suçlu bir kavme gönderildiklerini söylediklerini haber vermekte, sonrasında da “Onların (inananların) hepsini kurtaracağız. Yalnız hanımı müstesna; onun geride (azaba uğrayanların içinde) kalmasını uygun görmüştük” dediklerini ifade etmektedir.

ı. Suçlu Kavmi Helak İçin Gelişleri

قَالَ فَمَا خَطْبُكُمْ اَيُّهَا الْمُرْسَلُونَ قَالُوٓا اِنَّآ اُرْسِلْنَآ اِلٰى قَوْمٍ مُجْرِم۪ينَ “(İbrahim:) ‘Ey elçiler (melekler)! (Başka) ne işiniz var?’ diye sormuştu. Onlar (melekler) ‘Şüphesiz ki biz suçlu bir topluma (onları helak etmeye) gönderildik.’ demişlerdi.”

Buradaki قَالَ kâle fiili “(İbrahim) demişti ki”;فَمَا خَطْبُكُمْ fe mâ hatbuküm sorusu “sizin işiniz, durumunuz, haliniz nedir”; اَيُّهَا الْمُرْسَلُونَ eyyuhe’l-murselûne hitabı “ey elçiler”; قَالُوا kâlû fiili “demişlerdi ki”; اِنَّا innâ ifadesi “muhakkak ki biz”; اُرْسِلْنَا ursilnâ edilgen fiili “gönderildik”; اِلٰى قَوْمٍ ilâ kavmin ifadesi “(şöyle) bir kavme, (şöyle) bir topluluğa”; مُجْرِم۪ينَ mücrimîne kelimesi ise “suçlular olan, sürekli suç işleyenler” demektir.

Burada Hz. İbrâhim’in meleklere hitabı ve onların verdiği cevap gündeme getirilmektedir.

Bu ifadelerin aynısı Zâriyât 51/31-32’de de yer almaktadır.

1. قَالَ فَمَا خَطْبُكُمْ اَيُّهَا الْمُرْسَلُونَ (İbrahim:) ‘Ey elçiler (melekler)! (Başka) ne işiniz var?’ diye sormuştu.” Çeşitli âyetlerde(19) geçen خَطْب hatb kelimesi “iş, emir, durum, hal” manasına gelmektedir.(20) Hz. İbrâhim meleklerin kendisini çocukla müjdelemelerini dinledikten ve o konuyla ilgili beyanlarını dile getirdikten sonra, bu defa meleklerin asıl geliş gayelerini onlara sormuştu. Çünkü vahye muhatap olan Hz. İbrâhim meleklerin bir peygambere sadece böyle bir haberi vermek için gelmiş olamayacaklarını anlamış ve asıl gayelerini kendilerinden öğrenme ihtiyacı hissederek “ey elçiler, gerçek durumunuz, asıl geliş gayeniz nedir?” diye sormuştu.

2. قَالُوٓا اِنَّآ اُرْسِلْنَآ اِلٰى قَوْمٍ مُجْرِم۪ينَ “Onlar (melekler) ‘Şüphesiz ki biz suçlu bir topluma (onları helak etmeye) gönderildik.’ demişlerdi.” Hz. İbrahim’in sorduğu soruya elçi melekler cevap vermiş ve asıl geliş gayelerinin “mücrim yani suçlu, suça batmış bir toplumu helak etmek olduğunu” beyan etmişlerdi. “Mücrim topluluk” ifadesi “suça batan, sürekli suç işleyen, suçla anılan, suçtan beslenen insanlar” manasına gelmektedir.

Hz. İbrâhim’in yanına gelen melek elçiler işte böyle bir topluluğu helak etmek için gönderildiklerini belirtmişlerdi. Dikkat edilirse, âyette bu kavmin kimler olduğu beyan edilmemiştir; ancak devam eden cümleden hareketle, bunların tarihte eşi benzeri görülmemiş bir ahlaksızlığa batmış olan Hz. Lût’un kavmi olduğu bilinmektedir.

ıı. İnananların Kurtarılması, Diğerlerinin Helaki

اِلَّآ اٰلَ لُوطٍ اِنَّا لَمُنَجُّوهُمْ اَجْمَع۪ينَ اِلَّا امْرَاَتَهُ قَدَّرْنَآ اِنَّهَا لَمِنَ الْغَابِر۪ينَ “(Devam ederek) ‘Ancak Lut’un ailesi hariç! Şüphesiz ki onların hepsini kurtaracağız.’ (demişlerdi). Hanımı hariç; onun geride (azaba uğrayanların içinde) kalmasını uygun görmüştük.”

Buradakiاِلَّآ اٰلَ لُوطٍ illâ âle lûtın istisnası “Lût’un (inanç) ailesi hariç”; اِنَّا innâ ifadesi “muhakkak ki biz”;لَمُنَجُّوهُمْ lemüneccûhum ifadesi “elbette onları kurtarıcılarız”; اَجْمَع۪ين ecme‘îne kelimesi “hepsini”;اِلَّا امْرَاَتَهُ ille’mraetehû istisnası “onun hanımı hariç”; قَدَّرْنَا kaddernâ fiili “uygun gördük, takdir ettik”; اِنَّهَا innehâ ifadesi “muhakkak ki o (kadın)”; لَمِنَ الْغَابِر۪ينَ lemine’l-ğâbirîne ifadesi ise “boğulanlardan (olacak)tır” demektir.

Burada melek elçilerin kimleri kurtaracakları, kimleri de helak edecekleriyle ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. اِلَّآ اٰلَ لُوطٍ اِنَّا لَمُنَجُّوهُمْ اَجْمَع۪ينَ “(Devam ederek) ‘Ancak Lut’un ailesi hariç! Şüphesiz ki onların hepsini kurtaracağız.’ (demişlerdi).” Bu âyete “Hepsini mutlak bir şekilde kurtaracağımız Lût’un (inanç) ailesi hariç” manası da verilebilir; çünkü her iki anlamda da maksat aynı kapıya çıkmaktadır. Hz. İbrâhim meleklerin helak için geldikleri kavmin kim olduğunu sormuş olması ve onlardan da “Lût’un kavmi” cevabını almış olması gerekmektedir.

Muhtemelen bu cevabı aldıktan sonra o kavmin içinde Hz. Lût’un da bulunduğunu, içlerinde peygamber olan bir kavmi helakin doğru olmayacağını söylemiş olmalı ki, melekler kendisine “Lût’un (inanç) ailesi hariç” istisnasını ve açıklamasını getirmişlerdi. Melekler Hz. Lût’un inanç ailesini bütünüyle kurtaracaklarını belirtmişlerdi.

a) اِلَّآ اٰلَ لُوطٍ “Lût’un ailesi hariç.” Âyetteki bu istisna, önceki âyette yer alan “Biz (kendilerini helak etmek üzere) mücrim bir topluluğa gönderildik” cümlesinden istisnadır. Verilmek istenen mesaj şudur: Melekler Hz. Lût’un azgın ve ahlaksız kavmini helak için gönderilmişlerdi; ancak Hz. Lût’un inanç ailesi bundan ayrı tutulacaktı.

Konuyla ilgili olarak Kamer 54/34’te şu bilgiler verilmektedir: “Lût’un (inanç) ailesi hariç, üzerlerine taş (yağdıran bir fırtına) göndermiştik.” Buradan da anlaşılıyor ki, her iki âyette de geçen اٰلَ لُوطٍ âle lûtın tamlaması “Hz. Lût’un inanç ailesi” anlamına gelmekte ve azaptan kurtarılacakları ifade edilmektedir. Nitekim Zâriyât 51/36’da da belirtildiği gibi, o toplumda bir evden başka Müslüman birileri de yoktu.

Âyette dikkat edilmesi gereken noktalardan birisi de اِلَّآ اٰلَ لُوطٍ illâ âle lûtın “Lût’un ailesi hariç” ifadesinin ne anlama geldiğidir. Bu ifade Hz. Lût’un biyolojik veya akrabalık bağlarıyla bağlı olduğu insanlardan ibaret olamaz. Nitekim Yüce Allah Hûd 11/46’da denizde boğulan oğlu Ken‘an ile ilgili olarak Hz. Nûh’a şöyle buyurmuştur: “Ey Nûh! O asla senin ailenden değildir; muhakkak ki onun yaptığı kötü bir iştir.” Yüce Allah bu âyette Hz. Nûh’un oğluyla ilgili olarak dile getirdiği “Oğlum benim ailemdendir” ifadesini cevaplamaktadır.

Yüce Allah Hz. Nûh’a cevap vermek üzere, “ailemdendir” dediği oğlunun tufandan kurtarılacağını vaad ettiği aile fertlerinden olmadığını belirtmiştir.(21) Bu ifade Hz. Nûh’un helak edilenler arasında kalan Ken‘ân adlı oğlunun onun biyolojik oğlu olsa da, siret, değer ve ahlak bakımından inanç ailesinden olmadığı beyan edilmektedir. İşte bu örnekte de olduğu gibi, Hz. Lût’un hanımı onun eşi olsa da inanç bağıyla aralarında bir bağ olmadığı için âyetteki ifadeyi “inanç ailesi” olarak belirtmek zorundayız.

b) اِنَّا لَمُنَجُّوهُمْ اَجْمَع۪ينَ “Onların (inananların) hepsini kurtaracağız.” Melekler Yüce Allah’ın emri doğrultusunda Hz. Lût’un inanç ailesi hariç, diğer mücrim toplumu helak etmek için gönderildiklerini ifade ettikten sonra, inananların tamamını kurtaracaklarını da belirtmişlerdi. Zâriyât 51/36’da da geçtiği gibi, o toplumda bir evden başka Müslüman birileri de yoktu. Ancak bu ev halkının fertlerinin de en az üç kişiden oluştuğunu belirtmek durumundayız.

Konuyla ilgili olarak Kamer 54/34-35’te şu bilgiler verilmektedir: “Lût’un (inanç) ailesi hariç, üzerlerine taş (yağdıran bir fırtına) göndermiştik. Onları (Lût’un inanç ailesini) ise katımızdan bir nimet olarak seher vakti kurtarmıştık. Biz şükredenin karşılığını işte böyle veririz.”

Konunun ele alındığı Hûd 11/74-75’te geniş bir şekilde açıkladığımız üzere Hz. İbrâhim Lût kavmi hakkında (adeta) meleklerle mücadeleye yani tartışmaya başlamıştı. Çünkü o yumuşak huylu, yufka yürekli, kendisini (Allah’a) vermiş biri idi. Hûd 11/74’te geçen يُجَادِلُ yücâdilü fiili “mücadele etmek, tartışmak” manasına gelse de, bağlam gereği verilmek istenen mesaj, Hz. İbrâhim’in meleklere “yalvarması” şeklinde anlaşılmalıdır. Çünkü bir peygamberin meleklerin kendi iradeleriyle değil, Yüce Allah’ın buyruğuyla hareket ettiğini bilmemesi mümkün değidir. Öyleyse Hz. İbrahim’in meleklerle mücadelesinin aynı zamanda Yüce Allah’a yönelik bir niyaz olduğu aşikârdı. Durum böyle olunca, Hz. İbrâhim’in bu tavrını tipik bir “tartışma ve mücadele” değil de daha çok bir “dua, yalvarış ve yakarış” gibi kabul etmek durumundayız.

Hz. İbrâhim’in Hz. Lût’un kavmiyle ilgili meleklere yönelik sözleri ‘Ankebût 29/32’de şu şekilde beyan edilmektedir: “(İbrahim) dedi ki: Ama orada Lût var! Şöyle cevap verdiler: Biz orada kimlerin bulunduğunu çok iyi biliyoruz. Onu ve ailesini elbette kurtaracağız. Yalnız karısı müstesna; o, (azapta) kalacaklar arasındadır.” Hz. İbrâhim’in bu sözleri elbette bir peygamber hassasiyetinin sonucuydu.

İçyüzünü bilmediği bir konuda meleklere karşı “ama orada Lût da var” diyerek genel helakin geleceği endişesini dile getirmiştir. Ancak meleklerin “orada kimin olduğunu gayet iyi biliyoruz; Lût’u ve hiyanet içindeki eşi hariç inanç ailesini koruyacağız” şeklindeki beyanlarından sonra, artık ısrarını sürdürmemiş olmalıdır. Çünkü bu diyalogdan sonrasına dair Kur’ân’da herhangi bir açıklama yer almamaktadır.

2. اِلَّا امْرَاَتَهُ قَدَّرْنَآ اِنَّهَا لَمِنَ الْغَابِر۪ينَ “Hanımı hariç; onun geride (azaba uğrayanların içinde) kalmasını uygun görmüştük.” Melekler Hz. İbrâhim’le yaşadıkları konuşmaların devamında “kurtarılacaklar”dan ayrı olarak hanımını istisna etmişler ve onun hakkındaki kararı da kendisine bildirmişlerdi.

a) اِلَّا امْرَاَتَهُ “Yalnız hanımı müstesna.” Öncekinde olduğu gibi bu âyette de bir istisna ifadesi yer almaktadır; ancak bu ifade öncekinin aksine kurtarılacaklardan istisna edilecek kişiyi içermektedir. Elçi melekler Hz. Lût’un inanç ailesini kurtaracaklarını belirttikten sonra, onun hanımının bundan istisna edileceğini haber vermişlerdi.

Konunun ele alındığı “Bunun üzerine onu (Lût’u) ve (inanç) ailesini kurtarmıştık. Yalnız hanımı müstesna; o, geride kalanlardandı” mealindeki A‘râf 7/83’te de açıkladığımız üzere, helakten kurtarılma işleminde geride kalanlar arasında امْرَاَتَهُ imraetehû yani “onun eşi” istisna edilmiştir. Bu kadın A‘râf 7/83, Hûd 11/81, Hıcr 15/60, Şu‘arâ’ 26/171, Neml 27/56 ve ‘Ankebût 29/32-33’den de anlaşıldığı gibi, Hz. Lût’un hanımıydı; kocasına da ihanet etmişti.(22)

b) Âyette yer alan قَدَّرْنَا kaddernâ fiiliyle ilgili olarak, bazı açıklamalar yapılmalıdır. Öncelikle ifade edelim ki, konuyla ilgili olarak melek elçilere nispet edilen fiillerde çoğul ifade kullanılmasının nedeni, bu eylemlerin Yüce Allah’ın emri olduğu ve O’nun adına yapıldıklarının bilinmesidir.

Ayrıca buradaki قَدَّرْنَا kaddernâ fiiline genel anlamda “biz takdir ettik” manası verilirse, sanki o kadının hiçbir suçunun olmadığı, kendisi için belirlenmiş olan kaderinden kaçamadığı akla gelebilir. Oysa bilinmelidir ki, bu tür fiiller diğer âyetlerle birlikte düşünülmeli ve ona göre insan iradesini devre dışı bırakmayacak şekilde yorumlanmalıdır.

Bu çerçevede A‘râf 7/83’te söz konusu kadının bizzat kendisinin geride kalanlar arasında bulunmayı tercih ettiği orada كَانَتْ kânet fiili kullanılarak ortaya konulmaktadır. Bu fiil hem geçmiş zaman manası verebilir, hem de bir durumu, hali ortaya koyabilir. Buna göre, geride kalmanın takdir edilmesi aslında kadının isteyip tercih ettiği şeyin onaylanmasından başka bir şey değildir.

c) Çeşitli âyetlerde(23) zikredilen الْغَابِر۪ين el-ğâbirîne kelimesi “toprak” anlamındaki ğubâr ile aynı köktendir ve helak edilenlerin toz toprak haline getirilmiş olduğunun bir işaretidir. Dahası, bu kelimenin “geride azapta kalanlar” şeklinde bir anlamı da vardır ki(24) bu anlam yaşanan vakaya uygundur. Bu kadın, peygamber olan eşi Hz. Lût’u değil, sapkın kavmini tercih etmiş, dolayısıyla da helak edilenler arasında kalmıştı.

Demek ki bir insan Hz. Nûh gibi bir peygamberin oğlu, Hz. İbrâhim gibi bir peygamberin babası, Hz. Nûh veya Hz. Lût gibi bir peygamberin hanımı bile olsa, eğer inanmamışsa peygamber baba, peygamber oğul veya peygamber eş ona fayda sağlayamamakta, hem dünyadaki helakten kurtaramamakta, hem de mahşerdeki azaptan geri alamamaktadır. Sorumluluklar şahsidir; çünkü kişi yaptığıyla karşılaşacak, ona göre hesaba çekilecektir; peygamber yakını olmak sonucu değiştiremeyecektir. Hz. Peygamber’in Kureyşlilere, Abdimenâf oğullarına, amcası Hz. Abbâs’a, Hz. Safiyye’ye ve nihayet kızı Hz. Fatma’ya söylediği de buydu.(25)

Dipnotlar

• 1 - Hûd 11/78; Hıcr 15/51, 68; Zâriyât 51/24; Kamer 54/37.
  • Hûd 11/78 Hicr 15/51 Hicr 15/68 Zâriyât 51/24 Kamer 54/37
• 2 - Semerkandî, age., II, 270; Taberî, age., XIV, 39; Zemahşerî, age., II, 558; Râzî, age., XVIII, 196.
• 3 - Taberî, age., XII, 71; Zemahşerî, age., II, 394.
• 4 - Râzî, age., XVIII, 196.
• 5 - Râzî, age., XVIII, 196.
• 6 - Nebe’ 78/1. 7 - Nisâ’ 4/97; Nâzi‘ât 79/43. 8 - Târık 86/5. 9 - Bakara 2/91; Âl-i İmrân 3/65, 66, 70, 71, 98, 99, 183; Nisâ’ 4/77; Mâide 5/18; A‘râf 7/164; Tevbe 9/43; Meryem 19/42; Tâhâ 20/125; Neml 27/46; Fussılet 41/21; Saff 61/2, 5; Tahrîm 66/1. 10 - Hıcr 15/54; Neml 27/35. 11 - Taberî, age., XIV, 40; Zemahşerî, age., II, 558; Râzî, age., XVIII, 196.
  • Nebe' 78/1 Nisâ 4/97 Nâzi‘ât 79/43 Târık 86/5 Bakara 2/91 Âl-i İmrân 3/65 Âl-i İmrân 3/66 Âl-i İmrân 3/70 Âl-i İmrân 3/71 Âl-i İmrân 3/98 Âl-i İmrân 3/99 Âl-i İmrân 3/183 Nisâ 4/77 Mâide 5/18 A‘râf 7/164 Tevbe 9/43 Meryem 19/42 Tâhâ 20/125 Neml 27/46 Fussilet 41/21 Saff 61/2 Saff 61/5 Tahrîm 66/1 Hicr 15/54 Neml 27/35
• 12 - Semerkandî, age., II, 270; Zemahşerî, age., II, 558; Râzî, age., XVIII, 197.
• 13 - Zemahşerî, age., II, 558.
• 14 - Taberî, age., XIV, 40.
• 15 - Semerkandî, age., II, 270.
• 16 - Şu‘arâ’ 26/20; Kalem 68/26. 17 - Fâtiha 1/7; Bakara 2/198; Âl-i İmrân 3/90; En‘âm 6/77; Hıcr 15/56; Mü’minûn 23/106; Şu‘arâ’ 26/86; Sâffât 37/69; Vâkı‘a 56/51, 92; Mutaffifûn 83/32.
  • Şu‘arâ 26/20 Kalem 68/26 Fâtiha 1/7 Bakara 2/198 Âl-i İmrân 3/90 En‘âm 6/77 Hicr 15/56 Mü'minûn 23/106 Şu‘arâ 26/86 Sâffât 37/69 Vâkı‘a 56/51 Vâkı‘a 56/92 Mutaffifîn 83/32
• 18 - Râzî, age., XVIII, 199.
• 19 - Yûsuf 12/51; Tâhâ 20/95; Hıcr 15/57; Kasas 28/23; Zâriyât 51/31. 20 - Semerkandî, age., II, 271; Taberî, age., XIV, 41; Râzî, age., XVIII, 198.
  • Yûsuf 12/51 Tâhâ 20/95 Hicr 15/57 Kasas 28/23 Zâriyât 51/31
• 21 - Semerkandî, age., II, 158.
• 22 - Tahrîm 66/10.
  • Tahrîm 66/10
• 23 - A‘râf 7/83; Hıcr 15/60; Şu‘arâ’ 26/171; Neml 27/57; ‘Ankebût 29/32, 33; Sâffât 37/135. 24 - Semerkandî, age., I, 530; Taberî, age., VIII, 236; Zemahşerî, age., II, 121. 25 - Buhârî, Vesâyâ, 11; Tefsîru Sûre-i Şu‘arâ’, 2; Menâkıb, 13; Müslim, İman, 351; Nesâî, Vesâyâ, 6; Dârimî, Rikâk, 23; Ahmed b. Hanbel, I, 206; II, 350, 399, 499.
  • A‘râf 7/83 Hicr 15/60 Şu‘arâ 26/171 Neml 27/57 ‘Ankebût 29/32 ‘Ankebût 29/33 Sâffât 37/135