Tâhâ Suresi

Mekke’de risaletin 6. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 135 âyetten oluşan, adını ilk âyetindeki طٰهٰ tâhâ kelimesinden alan Tâhâ sûresi, inişe göre 44, resmî sıralamada ise 20. sûredir. Tâhâ sûresi, resmî sıralamada öncesinde yer alan Meryem sûresiyle yakın anlam ilişkisine sahiptir. İki sûrenin ilk benzeştiği nokta başlarında Mukatta‘a harfleri bulunmasıdır. Tâhâ sûresinin 9-98. ayetleri arasında Hz. Musa’nın kıssası yer almakta, bu yönüyle sûre Meryem suresinin Hz. Musa ve Hz. Harun’dan söz eden 51-53. ayetlerinin adeta açılımı durumundadır. Bunun dışında her iki surede de kıyâmet-âhiret sürecinden söz edilmesi, vahye dikkat çekilmesi, müminlere vaadedilen cennet ile inkârcıların akıbeti olan cehennemden bahisler yer alması her iki surenin konu birlikteliğinin örneklerindendir.

Tâhâ sûresi, Hz. Musa-Hz. Harun ve Firavun kıssasının en geniş anlatıldığı sûredir. Bu genel konu dışında vahyin indiriliş gayesine dikkat çeken ve kaynağının Yüce Allah olduğu bildirilen bir mesaj ile başlayan bu sûrede vahiyden yüz çevirmenin dünya ve ahiretteki sonuçları üzerinde durulmaktadır. Genel kabule göre ilk grup ayetinin Hz. Ömer’in Müslüman oluşuyla ilişkilendirildiği bilinmektedir.

15. âyetten itibaren, genelde ibadetlerin, özelde namazın kılınma gerekçesi üzerinde durulmakta, Son Saat’in gerçekleşme zamanının gizlendiği beyan edilmektedir. Bu arada Hz. Musa’nın gönül ferahlatıcı duası hatırlatıldıktan sonra fedakâr bir anne portresi çizilmekte, Yüce Allah’a güvenin nasıl güzel sonuçlar getireceği insanlara öğretilmek istenmektedir. Bu sûrede gerek Hz. Musa ve Firavun, gerekse Hz. Âdem ve İblis ile ilgili kıssalarda aslında evrensel anlamda bir mümin-kâfir karşılaştırılması yapılmaktadır. Mekkî sûrelerin genel özelliği olarak ahireti inkâr edenlere Son Saat ve kıyâmetle ilgili hatırlatmalarda bulunulmaktadır.

72. âyetten itibaren, hakikate karşı Firavunca savrulan tehditlerin karşısına her zaman yiğitlerin çıkacağının örneği Hz. Musa’nın yanında yer alan büyücülerle verilmektedir.

124. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın zikrinden yüz çevirenlere dünyada dar bir hayat verileceği, âhirette ise bunların kör olarak diriltilecekleri, onların nimetlerden ve huzurdan yoksun bir şekilde azapta unutulacakları haber verilmektedir.

131. âyetten itibaren, müşriklerin sözlerine karşı sabırlı olması Hz. Peygamber’e emredilmekte, namaz vakitlerine dair bilgiler verilmekte, ibadete devamın önemine dikkat çekilmekte, dünya nimetlerine fazla itibar etmemek gerektiği üzerinde durulmakta, âhiret nimetlerinin çok daha hayırlı ve kalıcı olduğu bildirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 90-98. âyetlerinde Hz. Harun’un kavmine yönelik tebliğini, Hz. Musa’nın onu ve daha sonra da Sâmirî’yi sorgulamasını ve nihayet aldığı cevapları zikrederek tevhid ilanıyla kıssayı bitirmektedir.

a) Hz. Harun’un Durumu ve Sorgulanması

Yüce Allah, sûrenin 90-94. âyetlerinde Hz. Musa’nın yerine bıraktığı kardeşi Hz. Harun’un kavmine yaptığı hatırlatmaları ele amaktadır. Bu çerçevede kavminin buzağıya tapmasının büyük bir yanılgı ve imtihan olduğunu, kendisine tâbi olup ona itaat etmelerinin gerektiğini söylemesine rağmen, İsrailoğullarının Hz. Musa Sînâ’dan dönünceye kadar puta tapmaya devam etme kararlılığında oldukları cevabını hatılatmaktadır.

Ardından, Hz. Musa kardeşini sorgulamakta ve kavminin bu olumsuz gidişatından adeta onu sorumlu tuttuğu için neden onlara sahip çıkmadığını sormakta, bu arada Hz. Harun’un verdiği cevap şu şekilde dile getirilmektedir: “(Musa geri döndüğünde), ‘Ey Harun! Dalâlete düştüklerini gördüğünde bana tâbi olman konusunda seni engelleyen neydi? (Yoksa) sen de mi (bile bile) emrime âsi oldun?’ diye sorunca (Harun) şu cevabı vermişti: Ey annemin oğlu! Saçıma, sakalıma yapışma! Ben, senin ‘İsrailoğullarının arasına ayrılık düşürdün; sözümü tutmadın!’ demenden korktum.”

ı. Hz. Harun’un Kavmine Tebliği ve Aldığı Cevap

وَلَقَدْ قَالَ لَهُمْ هٰرُونُ مِنْ قَبْلُ يَا قَوْمِ اِنَّمَا فُتِنْتُمْ بِه۪ وَاِنَّ رَبَّكُمُ الرَّحْمٰنُ فَاتَّبِعُون۪ي وَاَط۪يعُوٓا اَمْر۪ي قَالُوا لَنْ نَبْرَحَ عَلَيْهِ عَاكِف۪ينَ حَتّٰى يَرْجِعَ اِلَيْنَا مُوسٰى “Yemin olsun ki Harun, daha önce onlara ‘Ey kavmim! Siz bununla (buzağı heykeli ile) sadece imtihan edildiniz. Şüphesiz ki Rabbiniz Rahmân’dır; bana uyun ve emrime itaat edin!’ demişti. (Kavmi) ‘Musa bize dönünceye kadar (buzağı heykeline) boyun eğmeye devam edeceğiz!’ demişti.”

Buradaki وَلَقَدْ قَالَ ve lekad kâle ifadesi “yemin olsun ki demişti”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlara”; هٰرُونُ Harunu kelimesi “Harun”; مِنْ قَبْلُ min kablü ifadesi “daha önce”; يَا قَوْمِ yâ kavmi hitabı “ey kavmim”;اِنَّمَا فُتِنْتُمْ innemâ fütintüm ifadesi “siz sadece ve sadece imtihan edildiniz”; بِه۪ bihî ifadesi “onunla”;وَاِنَّ رَبَّكُمُ ve inne rabbeküm tamlaması “ve muhakkak ki sizin Rabbiniz”; الرَّحْمٰنُ er-rahmânu kelimesi “merhametin kaynağı(dır, Allah’tır)”;فَاتَّبِعُون۪ي fettebi‘ûnî emri “bana tâbi olun, bana uyun”; وَاَط۪يعُوا ve etî‘û emri “ve itaat edin”; اَمْر۪ي emrî tamlaması “benim emrime”; قَالُوا kâlû fiili “demişlerdi ki”; لَنْ نَبْرَحَ len nebraha fiili “ayrılmayız, devam ederiz”; عَلَيْهِ ‘aleyhi ifadesi “ona”; عَاكِف۪ينَ ‘âkifîne kelimesi “boyun eğenler olarak”; حَتّٰى يَرْجِعَ hattâ yarci‘a fiili “dönene kadar”; اِلَيْنَا ileynâ ifadesi “bize”; مُوسٰى mûsâ kelimesi ise “Musa” demektir.

Burada Hz. Harun’un kavmine söyledikleri ve onların da kendisine verdiği cevap gündeme getirilmektedir.

1.وَلَقَدْ قَالَ لَهُمْ هٰرُونُ مِنْ قَبْلُ يَا قَوْمِ اِنَّمَا فُتِنْتُمْ بِه۪ وَاِنَّ رَبَّكُمُ الرَّحْمٰنُ فَاتَّبِعُون۪ي وَاَط۪يعُوٓا اَمْر۪ي “Yemin olsun ki Harun, daha önce onlara ‘Ey kavmim! Siz bununla (buzağı heykeli ile) sadece imtihan edildiniz. Şüphesiz ki Rabbiniz Rahmân’dır; bana uyun ve emrime itaat edin!’ demişti.” Bu âyette iki husus dikkatlere sunulmaktadır:

a) Hz. Musa Sînâ’dayken yerine bıraktığı kardeşi Hz. Harun kavmini sorgulamakta, içerisinde bulundukları halin bir imtihan olduğunu kendilerine hatırlatmaktadır. Âyette geçen فُتِنْتُمْ fütintüm edilgen fiili “ağır bir şekilde imtihan edilmek” demektir. Bu ifade, Tâhâ sûresinin 85. âyetinde Yüce Allah’ın dile getirdiği “Biz senden sonra kavmini denedik” cümlesinin Hz. Harun tarafından da o sırada kavmine hatırlatılmış olduğunun bir delilidir.

Hz. Harun Sâmirî’nin onları saptırma girişiminin bir imtihan sebebi olduğunu beyan ederek, ona karşı dikkatli davranmaları gerektiğini söylemişti. Böylece bir taraftan bir peygamber olarak tebliğ görevini yapmıştı; diğer taraftan da Hz. Musa’nın verdiği “benim yerime kavmime yönetici ol; (onları) ıslah et; sakın ha bozguncuların yoluna uyma”(1) şeklindeki talimatını yerine getirmişti.

b) Hz. Harun, bu uyarısının ardından onların Tâhâ 20/88. âyette dile getirdiği “İşte, bu sizin de Musa’nın da ilâhıdır. Fakat Musa (eskisini) unuttu” şeklindeki yalan ve saptırmalarına şu şekilde cevap vermektedir: “Muhakkak ki Rabbiniz Rahmân’dır; bana uyun ve emrime itaat edin.” Bu ifadede aynı zamanda Yüce Allah’ın rab ve Rahmân oluşunu gündeme getirmekte, yaptıkları bu büyük hataya rağmen Yüce Allah’ın “sahipleniciliği”ni ve “merhameti”ni onlara özellikle hatırlatmaktadır. Peygamberler ümmetlerinin kurtuluşu için çalışan ve dua eden insanlar olduğu için Hz. Harun’da da bu duyarlılık kendisini göstermişti.

Hz. Harun Yüce Allah’ın merhametine davet eden ifadesinden sonra, kavmine sadece yanlışın ne olduğunu söylemekle kalmamış, beraberinde ona tâbi olup emrine itaat etmeleri gerektiğini de kendilerine iletmiştir.

2. قَالُوا لَنْ نَبْرَحَ عَلَيْهِ عَاكِف۪ينَ حَتّٰى يَرْجِعَ اِلَيْنَا مُوسٰى “(Kavmi) ‘Musa bize dönünceye kadar (buzağı heykeline) boyun eğmeye devam edeceğiz!’ demişti.” Hz. Harun’un kavmi Sâmirî’nın yaptığı buzağıya yönelik ilgi ve tapınma işlemine devam edeceklerini belirtmişlerdi. Hz. Musa’nın aralarına dönmesini bekleyeceklerini söylemeleri hem ondan çekinip korktuklarını hem de aslında bu tapınma işleminden çok da emin olmadıklarını, tereddütler taşıdıklarını göstermektedir.

Zira buzağıya yönelik pozisyonlarını ifade ederlerken “ibadet” kelimesini değil, (boyun bükme) manasına gelen ‘akefe sözcüğünü tercih etmişlerdi. A‘râf 7/138’de sözü edilen kavmin pozisyonu da aynı şekildeydi. Buradan hareketle, bir ihtimal olarak bir zorlamanın ya da tehdidin devrede olduğunu söyleyebiliriz.

Demek ki bir toplumda otorite boşluğu halkın sapmasına neden olabilmektedir. Asıl görevli varken vekiller belliki yeterli saygınlığı gösterememektedirler. Asilin yerine görev yapan vekiller zaman zaman gereğinden fazla tölerans gösterebildiği ve muhatapları incitmemek için yumuşak davrandıkları için, istenmeyen sonuçların meydana gelmesi ne yazık ki kaçınılmaz olmaktadır. Muhataplara yönelik yumuşak davranmak büyük çoğunlukla olumlu sonuçlar verebilirken, böyle bir tavır bazen olumsuz sonuçlara da sahne olabilmektedir. Hz. Harun’un yaşadığı tecrübe muhtemelen böyle bir esnekliğin sonucu olmuştur.

ıı. Hz. Harun’un Sorgulanması ve Cevabı

قَالَ يَا هٰرُونُ مَا مَنَعَكَ اِذْ رَاَيْتَهُمْ ضَلُّوا اَلَّا تَتَّبِعَنِ اَفَعَصَيْتَ اَمْر۪ي قَالَ يَبْنَؤُمَّ لَا تَاْخُذْ بِلِحْيَت۪ي وَلَا بِرَاْس۪ي اِنّ۪ي خَش۪يتُ اَنْ تَقُولَ فَرَّقْتَ بَيْنَ بَن۪يٓ اِسْرَآء۪يلَ وَلَمْ تَرْقُبْ قَوْل۪ي “(Musa geldiğinde) ‘Ey Harun! Sapkınlığa düştüklerini gördüğünde bana uyman konusunda seni engelleyen neydi? Sen de mi emrime asi oldun?’ demişti. (Harun) şöyle demişti: ‘Ey annemin oğlu! Saçıma, sakalıma yapışma! Şüphesiz ki ben senin ‘İsrailoğullarının arasına ayrılık düşürdün; sözümü tutmadın!’ demenden korktum.”

Âyetteki قَالَ kâle fiili “(Musa) demişti ki”; يَا هٰرُونُ yâ Harunu hitabı “ey Harun”; مَا مَنَعَكَ mâ mene‘ake sorusu “seni engelleyen neydi”; اِذْ رَاَيْتَهُمْ iz raeytehum ifadesi “onları gördüğün zaman”; ضَلُّوا dallû fiili “sapkınlığa düştüklerini”; اَلَّا تَتَّبِعَنِ ellâ tettebi‘ani fiili “bana tâbi olmamanda”;اَفَعَصَيْتَ efe‘asayte sorusu “asi mi oldun”; اَمْر۪ي emrî tamlaması “benim emrime”; قَالَ kâle fiili “(Harun şöyle) demişti”; يَبْنَؤُمَّ ye’bneumme hitabı “ey anamın oğlu”; لَا تَاْخُذْ lâ te’huz isteği “sakın alma, çekme”; بِلِحْيَت۪ي bilıhyetî tamlaması “ne benim sakalımdan”; وَلَا بِرَاْس۪ي ve lâ bira’sî tamlaması “ne de benim başımdan da”; اِنّ۪ي innî ifadesi “muhakkak ki ben”; خَش۪يتُ haşîtü fiili “korktum”; اَنْ تَقُولَ en tekûle ifadesi “demenden”; فَرَّقْتَ ferrakte fiili “ayırdın, böldün, parçaladın”; بَيْنَ بَن۪يٓ اِسْرَآء۪يلَ beyne benî isrâîle ifadesi “İsrâiloğullarının arasını”; وَلَمْ تَرْقُبْve lem terkub fiili “ve gözetmedin, tutmadın”; قَوْل۪ي kavlî tamlaması ise “benim sözümü” demektir.

Burada Hz. Musa’nın, kardeşi Hz. Harun’a durumu sorması, onun da kendi pozisyonunu beyan ettiği çeşitli sözleri gündeme getirilmektedir.

1. قَالَ يَا هٰرُونُ مَا مَنَعَكَ اِذْ رَاَيْتَهُمْ ضَلُّوا اَلَّا تَتَّبِعَنِ اَفَعَصَيْتَ اَمْر۪ي “(Musa geldiğinde) ‘Ey Harun! Sapkınlığa düştüklerini gördüğünde bana uyman konusunda seni engelleyen neydi? Sen de mi emrime asi oldun?’ demişti.” Tercümeyi “bana tâbi olman konusunda” şeklinde vermemizin nedeni, تَتَّبِعَ tettebi‘a fiilinin başında bulunan اَلَّا ellâ edatını zâid olarak kabul eden âlimlerin görüşünü benimsememizdir.(2) اَلَّا ellâ edatının zâid olmadığı görüşe göre ise anlam şöyle olur: “(Musa geri döndüğünde), ‘Ey Harun! Bunların dalâlete düştüklerini gördüğünde (onları uyarıp terk etme konusunda) seni engelleyen neydi? (Neden) bana tâbi olmadın? (Yoksa) sen de mi emrime âsi oldun?’ diye sormuştu.”

Hz. Musa, yerine vekil bıraktığı kardeşi Hz. Harun’u sorgulamakta, kavminin buzağıya taptığını gördüğünde neden onları uyarmadığını, bu noktada neden kendi yolunu takip etmediğini sormaktadır. A‘râf 7/150’de de belirtildiği gibi, Hz. Musa kızgınlığı nedeniyle elindeki levhaları yere bırakmış ve kardeşinin başını kendisine çekerek bu işlemi gerçekleştirmişti.

Âyette yer alan اَفَعَصَيْتَ اَمْر۪ي “(Yoksa) sen de mi (bile bile) emrime âsi oldun?” ifadesi, Hz. Musa’nın ne kadar kızgın olduğunun bir göstergesidir. Esasında Hz. Musa kardeşi de peygamber olduğu için onun sapmayacağını herkesten daha iyi bilmekte olmasına rağmen, olayın vahameti onu böyle sorular sormaya itmişti.

Tâhâ sûresinin 90. âyetinde de ele alındığı gibi, aslında Hz. Harun görevini tam anlamıyla yapmış, buzağıya tapmanın bir imtihan olduğunu ve gittikleri yolun yanlışlığını onlara söylemiş, Rahmân olan Rabbe yönelmelerini, kendisine tâbi olup emrine itaat etmeleri gerektiğini onlara açıkça tebliğ etmişti.

Buna karşılık Sînâ’ya çıkan Hz. Musa ise arkada neler olup bittiğini bilmediği ve Yüce Allah bildirmediği sürece gaybdan haberdar olmadığı için kardeşini suçlamış, onu görevini yapmamakla itham etmişti. Demek ki bir insan peygamber bile olsa gaybı bilemez; bunun sonucu olarak da çeşitli oranlarda hata yapmaktan kurtulamaz.

Ayrıca bu âyetteki mesajın şöyle de bir sonucu mutlaka vardır: Bir idareci veya yönetici, yerine bıraktığı kişileri sorgulamalı, hayatı akışına terk etmemeli, yapılan hatanın sebebini sorarak benzerlerinin tekrar etmesini engellemeye çalışmalıdır. Bu arada eğer vekil olarak görevlendirilen kişi kendisinin yetersiz olduğunu görürse asil olana haber vermeli, gidişatın daha da kötü olmaması için tedbir almalıdır. Belki de Hz. Musa’nın kızgınlığının sebebi bu noktada yoğunlaşmış, kardeşinin görevini tam anlamıyla yapmaması kanaatine sahip olmuştu.

2. قَالَ يَبْنَؤُمَّ لَا تَاْخُذْ بِلِحْيَت۪ي وَلَا بِرَاْس۪ي اِنّ۪ي خَش۪يتُ اَنْ تَقُولَ فَرَّقْتَ بَيْنَ بَن۪يٓ اِسْرَآء۪يلَ وَلَمْ تَرْقُبْ قَوْل۪ي “(Harun) şöyle demişti: ‘Ey annemin oğlu! Saçıma, sakalıma yapışma! Şüphesiz ki ben senin ‘İsrailoğullarının arasına ayrılık düşürdün; sözümü tutmadın!’ demenden korktum.” Bu âyette ise A‘râf 7/150’de de benzeri yer aldığı gibi Hz. Harun’un cevabı gündeme getirilmekte, davranışının gerekçesi izah edilmektedir.

Her iki peygamber de kardeş olmasına rağmen, Hz. Harun’un Hz. Musa’ya “annemin oğlu” diye hitap etmesinin muhtemel sebebi “onun şefkatini beklemesi” olabilir. Elmalılı bu hitabın izahını şu cümle ile yapmıştır: “Ey benim ana gibi merhametli ve şefkatli olması lazım gelen sevgili (can) kardeşim!”(3) Ayrıca Râzî de onların “ana bir kardeş” olma ihtimalini dile getirmiştir.(4)

A‘râf 7/150’deki, “Levhaları yere bıraktı ve kardeşinin başını kendisine doğru çekti” ifadesinin devamı bu sûrede “Ey annemin oğlu! Saçımı, sakalımı tutma!” şeklinde gelmektedir.

Hz. Harun, A‘râf 7/150’de de zikredildiği üzere, gerekçesini şu sözleriyle beyan etmişti: “(İnan ki) bu topluluk beni zayıf düşürdü/bana baskı uyguladı, (etkisiz bıraktı). Hatta neredeyse beni öldüreceklerdi. Beni düşmanlarımın karşısında kınama (gülünç duruma düşürüp onları sevindirme) ve beni zalimlerle bir tutma.” İşte bu ifade Hz. Harun’un iddia edildiği gibi söz konusu kavim gibi hiçbir şekilde davranmadığını, putperest bir tutumun içerisine asla girmediğini, çünkü kendilerini düşmanları gördüğünü açıkça ifade etmektedir.(5)

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette ise Hz. Harun şunları beyan etmektedir: “İsrailoğullarının arasına ayrılık düşürdün; sözümü tutmadın!’ demenden korktum.” “İsrailoğullarının arasına ayrılık düşürmek” ifadesiyle onları iki gruba ayırıp aralarında muhtemelen bir savaşa sebep olma durumu dile getirilmiş olabilir.

Hz. Musa’nın istediği davranış çok daha duyarlı ve etkinlik gerektirmesine rağmen, Hz. Harun belliki biraz daha esnek davranmış, böylece toplumun ikiye ayrılmasından ve sonuçta kendisinin de içinde bulunduğu bir ortamda birbirlerini öldürmelerinden korkmuştu. Dahası Hz. Harun böyle bir durumun meydana gelmesi halinde Hz. Musa’nın kendisini sorumlu tutmasından endişelendiğini dile getirmişti.

Anlaşılan o ki, Hz. Harun Hz. Musa’nın uyarısında toplumu bir ve beraber tutmasını kendisinden istediğini anlamıştı. Buna karşılık onların ayrılığa düşmesi noktasında meydana gelebilecek her olumsuz tutumun kendisine fatura edileceği endişesi taşıdığını dile getirmişti.

Bu konuşmalardan sonra bu konuda aralarında başka bir diyalog aktarılmaması nedeniyle Hz. Musa’nın ikna olduğu anlaşılmaktadır. Zira yaptığı bu çıkışta hatası olduğunu, kardeşinin de birtakım eksiklikler yaptığını itiraf edercesine A‘râf 7/151’de Yüce Allah’tan bağışlanma dileğinde bulunduğu bildirilmektedir.

b) Sâmirî’nin Sorgulanması ve Akıbeti

Yüce Allah, sûrenin 95-98. âyetlerinde ise Hz. Musa’nın Sâmirî’yi sorgulamasını ve onun verdiği temelsiz ve mantıksız cevapları gündeme getirmekte, bu bağlamda Hz. Musa’nın ona yönelttiği dünyevî ve uhrevî akıbetiyle ilgili ifadeleri hatırlatmaktadır. En sonunda ise kıssanın temel mesajı olan tevhid vurgusu beyan edilerek bu bölüm sonuçlandırılmaktadır.

ı. Sâmirî’nin Savunması

قَالَ فَمَا خَطْبُكَ يَا سَامِرِيُّ قَالَ بَصُرْتُ بِمَا لَمْ يَبْصُرُوا بِه۪ فَقَبَضْتُ قَبْضَةً مِنْ اَثَرِ الرَّسُولِ فَنَبَذْتُهَا وَكَذٰلِكَ سَوَّلَتْ ل۪ي نَفْس۪ي “(Musa) ‘Ey Sâmirî! Ya senin durumun (derdin) nedir?’ demişti. O da ‘Ben onların göremediği (bir gerçeği) gördüm. Elçinin mesajından bir bölümü aldım ve onu attım. İşte böyle, bunu nefsim bana hoş gösterdi.’ demişti.”

Âyetteki قَالَ kâle fiili “(Musa) demişti ki”;فَمَا خَطْبُكَ fe mâ hatbuke sorusu “senin durumun, meselen, problemin ne(ydi), nedir”; يَا سَامِرِيُّ yâ sâmiriyyu hitabı “ey Sâmirî”; قَالَ kâle fiili “demişti ki”; بَصُرْتُ basurtü fiili “gördüm”;بِمَا لَمْ يَبْصُرُوا ۪ bimâ lem yebsurû ifadesi “onların görmediği şeyi”; بِه bihî ifadesi “kendisiyle ilgili”;فَقَبَضْتًُ fe kabadtü fiili “aldım”; قَبْضَة kabdaten ifadesi “bir avuç, bir tutam”;مِنْ اَثَرِ الرَّسُولِ min eseri’r-rasûli tamlaması “Rasûl’ün mesajından”;فَنَبَذْتُهَا fe nebeztühâ fiili “ve (sonra da) onu attım”; وَكَذٰلِكَ ve kezâlike kelimesi “işte böylece”;سَوَّلَتْ sevvelet fiili “(yaptığımı) hoş gösterdi”; ل۪ي lî ifadesi “bana”; نَفْس۪ي nefsî tamlaması ise “benim nefsim” demektir.

Burada Hz. Musa’nın Sâmirî’yi sorgulaması gündeme getirilmektedir.

1.قَالَ فَمَا خَطْبُكَ يَا سَامِرِيُّ “(Musa) ‘Ey Sâmirî! Ya senin durumun (derdin) nedir?’ demişti.” Hz. Musa, önceki âyetlerde kardeşi Hz. Harun’a durumun içyüzünü sorup cevaplar aldıktan sonra, bu defa da sözü ve sırayı problemin asıl sebebi olan Sâmirî’ye getirmiş ve ona, “Peki ya senin isteğin, derdin, amacın, hedefin, durumun, sıkıntın neydi?” “Seni böyle bir şey yapmaya iten sebep neydi?” sorusunu sormuştu.

Bu ifadeden günümüze dair çok önemli bir sonuç çıkartabiliriz: Demek ki problem her ne olursa olsun, muhatabı suçlamadan ya da onunla ilgili herhangi bir karar vermeden önce konuyu söz konusu kişiye sorup meselenin içyüzünü öğrenmek gerekmektedir. Sonuç nasıl tecelli ederse etsin, sebebi bilmeden hüküm vermek doğru değildir. İşte Hz. Musa’nın Sâmirî’ye uyguladığı da budur.

2. قَالَ بَصُرْتُ بِمَا لَمْ يَبْصُرُوا بِه۪ فَقَبَضْتُ قَبْضَةً مِنْ اَثَرِ الرَّسُولِ فَنَبَذْتُهَا وَكَذٰلِكَ سَوَّلَتْ ل۪ي نَفْس۪ي “O da ‘Ben onların göremediği (bir gerçeği) gördüm. Elçinin mesajından bir bölümü aldım ve onu attım. İşte böyle, bunu nefsim bana hoş gösterdi.’ demişti.” Bu âyette Sâmirî Hz. Musa’ya cevap vermiş ve gerekçesini şu şekilde ifade etmişti:

a) قَالَ بَصُرْتُ بِمَا لَمْ يَبْصُرُوا بِه۪ “(Sâmirî), ‘Ben, onların göremediği (bir gerçeği) gördüm’ demişti.” Sâmirî, İsrailoğullarının görmediği şeyi kendisinin gördüğünü beyan etmişti. Tefsirlerimizde onun gördüğü şeyin Cebrâîl (as)’ın atı olduğu yolunda çeşitli ifadeler vardır.(6) Hem bu cümle, hem de devam eden ifadelerle ilgili maksadı aşan pek çok israiliyyat haberlerine burada yer vermeyeceğimizi ifade etmeliyiz. Çünkü Sâmirî gibi bir azgın ve sapkının Cebrâîl (as)’ı görme şerefine nasıl nail olabildiği gibi çok önemli bir problem varken, problemi daha da büyüten açıklamalara girmemek gerekmektedir.

Bu konuda Râzî’nin nakledip desteklediği Ebû Müslim el-Isfehânî’nin meseleye yaklaşımını esas aldığımızı ve açıklamalarımızı da o doğrultuda yapacağımızı beyan edelim. Ebû Müslim’e göre burada sözü edilen “onların görmediği şeyi gördüm” ifadesi, “onların fark edemediği bir şeyi, yani hak olmadığını bildiğim bir esası fark ettim” demektir. Sâmirî, bu cümlesi ile kendini diğer insanlardan üstün gördüğünü de dolaylı olarak itiraf etmiş olmaktadır.

b) فَقَبَضْتُ قَبْضَةً مِنْ اَثَرِ الرَّسُولِ فَنَبَذْتُهَا “Elçinin mesajından bir bölümü alıp attım ve onu attım.” Burada sözü edilen الرَّسُولِ er-rasûl kelimesi elçi olarak Hz. Musa, اَثَرِ eser kelimesi ise “öğreti”, “iz”, “mesaj”, “sünnet” demektir. Sâmirî, kendince beğenmediği ve Hz. Musa’nın tebliğ ettiği değerler sisteminden bir parçayı, muhtemelen en can alıcı olan ilkeyi, yani tevhid prensibini alıp attığını beyan etmiştir.

Aldığını, yani peygamberden öğrendiğini söylediği şeylerin tamamını daha sonra elinin tersiyle ittiğini, görünmeyen bir ilâh inancı yerine elle tutulur, gözle görülür bir ilâh anlayışının daha doğru olduğunu dolaylı olarak ifade etmiştir. Somut görüntülere indirgenmiş bir ilâh anlayışı hem Sâmirî’nin, hem de belliki İsrailoğullarının ilâh tasavvuruna uymuştu. Değerleri atan Sâmirî’nin bunu nasıl ve niçin yaptığı ise bir sonraki cümlede yer almaktadır.

c) وَكَذٰلِكَ سَوَّلَتْ ل۪ي نَفْس۪ي “İşte böyle bunu nefsim bana hoş gösterdi.” Bu cümle aslında “canım böyle istedi” demektir. Belli ki Sâmirî çevresindeki insanlarla alay etmiş, yaşadığı yörede yaygın olan bu tür puta tapıcılık üzerinden insanları saptırmayı tercih etmişti. İnsanların güdüleri doğru bir istikamete yönlendirilmezlerse büyük ve korkunç perişanlıklara kapı aralayabilirler. Aklını kullanmayıp güdülerine mahküm ve mağlup olanlar, şirkin, küfrün ve azgınlığın içine girmekten kurtulamazlar.

Hz. Âdem’in iki oğlunun veya iki âdemoğlu kıssasında da belirtildiği gibi, Kâbil, kardeşi Hâbil’i öldürürken ona bu işi yaptıran sebep nefsi olarak tanıtılmıştı.(7) Aynı şekilde Hz. Yûsuf’un kıssasında da yer aldığı üzere, Aziz’in eşi Züleyha’nın itiraf ettiği gibi “nefs çokça kötülükler emreder.”(8)

ıı. H. Musa’nın Sâmirî’ye Cevabı

قَالَ فَاذْهَبْ فَاِنَّ لَكَ فِي الْحَيٰوةِ اَنْ تَقُولَ لَا مِسَاسَ وَاِنَّ لَكَ مَوْعِدًا لَنْ تُخْلَفَهُ وَانْظُرْ اِلٰىٓ اِلٰهِكَ الَّذ۪ي ظَلْتَ عَلَيْهِ عَاكِفًا لَنُحَرِّقَنَّهُ ثُمَّ لَنَنْسِفَنَّهُ فِي الْيَمِّ نَسْفًا “(Musa) şöyle demişti: Çık (git)! Artık hayatın boyunca sen sadece ‘Bana dokunmayın!’ diyeceksin. Ayrıca senin için, kurtulamayacağın bir sözleşme (ceza) günü daha var. Tapmakta olduğun ilahına bir bak! Elbette onu (heykelini) yakacağız; sonra da elbette onu parçalayıp denize savuracağız!”

Âyetteki قَالَ kâle fiili “(Musa) demişti ki”; فَاذْهَبْ fezheb emri “git”; فَاِنَّ لَكَ fe inne leke ifadesi “senin için vardır”; فِي الْحَيٰوةِ fi’l-hayâti kelimesi “bu hayatta”; اَنْ تَقُولَ en tekûle ifadesi “(şöyle) demen”; لَا مِسَاسَ lâ misâse ifadesi “(bana) dokunma yok, bana değmek yok”; وَاِنَّ لَكَ ve inne leke ifadesi “ve senin için vardır”; مَوْعِدًا mev‘ıden sözcüğü “(şöyle) vaadedilmiş (gün)”; لَنْ تُخْلَفَهُ len tuhlefehû edilgen fiili “ona asla ve asla muhalefet edilemeyecek”; وَانْظُرْ venzur emri “bak”; اِلٰىٓ اِلٰهِكَ ilâ ilâhike ifadesi “senin ilâhına, tanrına”; الَّذ۪ي ظَلْتَ ellezî zalte ifadesi “sen devam etmektesin”; عَلَيْهِ ‘aleyhi ifadesi “ona”; عَاكِفًا ‘âkifen kelimesi “boyun eğmeye”; لَنُحَرِّقَنَّهُ lenüharrikannehû fiili “muhakkak ki onu yakacağız”; ثُمَّ sümme edatı “sonra da”; لَنَنْسِفَنَّهُ lenensifennehû fiili “onu mutlak surette parça parça edeceğiz”; فِي الْيَمِّ fi’l-yemmi sözcüğü “denizde”; نَسْفًا nesfen kelimesi ise “paramparça bir halde” demektir.

Burada Hz. Musa’nın Sâmirî’ye verdiği dünya ve âhirete yönelik cevap cümleleri gündeme getirilmektedir.

1. قَالَ فَاذْهَبْ فَاِنَّ لَكَ فِي الْحَيٰوةِ اَنْ تَقُولَ لَا مِسَاسَ “(Musa) şöyle demişti: Çık (git)! Artık hayatın boyunca sen sadece ‘Bana dokunmayın!’ diyeceksin.” Bu cümle Hz. Musa’nın Sâmirî’yi huzurundan kovduğu, sadece kovmakla yetinmeyip onu dünya hayatında tekbaşınalığa mahkûm ettiği bir ceza ifadesidir. Söylenmek istenen şudur: “Sen artık dünya hayatında yalnız olacaksın; ne sen birisine dokunabileceksin, ne de başkaları sana.” Bu tam bir tecrit uygulamasını hatırlatmaktadır.

Sürekli kötülük işleyen ve kötülük üreten birisi olması nedeniyle, artık onun insanlarla irtibatı kesilmiş, aile ve arkadaş gibi insanın muhtaç olduğu değerlerden yoksun bırakılmıştır. Nitekim Ebû Müslim Kur’ân’da sadece burada zikredilen لَا مِسَاسَ lâ misâse ifadesinin “soyu tükenmek” manasına da gelebildiğini beyan ederek bu durumu benimsemiştir. Bu ceza uygulaması elbette Hz. Musa’nın kendi fikri değildi. Bunu ilâhî bir buyruk doğrultusunda muhataba iletmişti. Esas ve kalıcı ceza ise mahşer şartlarına bırakılmıştır.

2.وَاِنَّ لَكَ مَوْعِدًا لَنْ تُخْلَفَهُ “Ayrıca senin için, kurtulamayacağın bir sözleşme (ceza) günü daha var.” Bu ifade, “kaçınılması mümkün olmayan buluşma yeri ve zamanının onu beklediği” manasına gelmektedir. Hz. Musa Sâmirî’ye verilecek cezanın sadece dünyadakinden ibaret olmadığını beyan etmiş, âhirette de vaadedilen, kesinlikle tersi düşünülemeyecek ve kurtulmanın imkânsız olduğu bir başka cezanın da bulunduğuna dikkat çekmiştir. “Muhalif olunmamak” ifadesi “Yüce Allah’ın vaadinden dönmemesi”(9) gerçeğinin değişik bir şekilde dile getirilişidir.

3. وَانْظُرْ اِلٰىٓ اِلٰهِكَ الَّذ۪ي ظَلْتَ عَلَيْهِ عَاكِفًا لَنُحَرِّقَنَّهُ ثُمَّ لَنَنْسِفَنَّهُ فِي الْيَمِّ نَسْفًا “Tapmakta olduğun ilahına bir bak! Elbette onu (heykelini) yakacağız; sonra da elbette onu parçalayıp denize savuracağız!” Bu cümlede ise Sâmirî ve putu ile alay edilmekte, hem kendisinin hem de yaptığı putun ne kadar aciz olduğu bir kez daha gösterilmektedir. Söylenmek istenen husus muhtemelen şudur: “Boyun büktüğün, önünde eğildiğin, tapmakta kararlılık gösterdiğin şu ilâhına son bir kez daha bak. Çünkü onu yakacak ve denize savuracağız.”

Âyetteki ظَلْتَ zalte fiili عَاكِفًا ‘âkifen kelimesiyle birlikte “boyun bükmeye ısrarla devam etmek” manasına gelen deyimsel bir kullanımdır. Zira bunun bir benzeri de Hz. İbrahim’e karşı çıkan babasının ve kavminin söyleminde de yer almaktadır.(10)

“Buzağının yakılması ve küllerinin denize savrulması” ifadesi, tıpkı Hz. İbrahim gibi, hatta Mekke’lilerin tapındığı putların Kâbe’den çıkartılması ve kırılması gibi, halkı şirke ve küfre daldıranlara engel olunmasının bir referansı olarak görülebilir. Maden eriyiklerinden üretilen putlardan medet umanların gözünün önünde onun yakılması muhataplara önemli bir ders vermeyi de amaçlamaktadır.

Ateşten yapılan şeyin akıbeti de yakılmaktır. Ateşten yapılana tapanlar da mahşerde tıpkı bu buzağının akıbetini yaşayacak, orada ateş azabına çarptırılacaklardır. Bu uygulama ile hem putların çaresizliği gözönüne serilmekte, hem de halkın bilinçsizliğinden istifade ederek onları istismar edenler deşifre edilmektedir.

Bütün bu söylediklerimize ilave olarak şu hususa da çok kısaca temas etmek istiyoruz: Buzağı putunun yakılması ve küllerinin denize atılması aslında bu tür inançların kınanması, ayıplanması ve hayattan çıkartılması amacına yönelik iken, bazı insanların ölü bedenleri yakıp küllerini denize atması arasında ironik bir bağ olduğu kanaatindeyiz.

Kınanan bir davranışın nasıl bir ritüele dönüşebildiği veya daha eski inançlarda yer alan bir yanlış uygulamanın nasıl deşifre edilip düzeltilmeye çalışıldığı bu âyetteki mesajlar arasında yer almaktadır. Ateşten ve akıbeti ateş olacak şeylerden ısrarla ve özenle kaçınmak kıssanın bu bölümünde verilmek istenen özel bir ders olsa gerektir.

ııı. Son Mesaj: Tevhîd İlanı

اِنَّمَآ اِلٰهُكُمُ اللّٰهُ الَّذ۪ي لَآ اِلٰهَ اِلَّا هُوَ وَسِعَ كُلَّ شَيْءٍ عِلْمًا “Sizin ilahınız, kendisinden başka ilah olmayan Allah’tır. O’nun ilmi her şeyi kapsamıştır.”

Âyetteki اِنَّمَآ اِلٰهُكُمُ innemâ ilâhuküm ifadesi “sizin ilâhınız ancak ve ancak (şudur)”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah(tır)”; الَّذ۪ي لَآ اِلٰهَ ellezî lâ ilâhe ifadesi “hiçbir ilah olmayan(dır)”; اِلَّا هُوَ illâ hüve istisnası “O’ndan başka, kendisinden başka”; وَسِعَ vesi‘a fiili “kuşatmıştır”; كُلَّ شَيْءٍ külle şey’in tamlaması “her şeyi”; عِلْمًا ‘ılmen kelimesi ise “ilim açısından, bilgi bakımından” demektir.

Burada Tâhâ sûresinin 9. âyetinden itibaren anlatılan Hz. Musa ile ilgili kıssanın çeşitli yönleriyle ve zaman zaman da detaylı sunumların aktarılmasıyla, nihayet tevhid vurgusuyla sona erdirilişi gündeme getirilmektedir.

Kıssanın A‘râf 7/149’da yer alan kısmında İsrailoğullarının hatalarını anladıkları, başlarını ellerinin arasına aldıkları ve pişmanlık sonrasında Yüce Allah’a bağışlanma ve merhamet niyazında bulundukları beyan edilmektedir. A‘râf 7/152’de ise tevbelerinde samimi olmadıkları anlaşılan İsrailoğullarına buzağıya taptıkları için ilâhî bir gazabın geleceği ve dünyada büyük bir zilletin kendilerini kaplayacağı haber verilmektedir. İşte bu iki âyetteki hitapların ardından yorumunu yapmakta olduğumuz âyette kıssa bitirilmekte ve son mesaj bildirilmektedir.

Tâhâ 20/98’deki hitabın kime ait olduğu konusunda iki ihtimal söz konusudur: Buna göre hitap Hz. Musa’nın İsrailoğullarına seslenişi olabileceği gibi, Yüce Allah’ın da bu son ümmete yönelik hatırlatması olabilir. Her iki durumda da maksat, muhataplara “evrensel anlamda bir tevhid hatırlatması yapmak”tır.

İsrailoğullarının buzağıya tapma girişimleri bir tarafa, Firavun’un ilâhlık taslaması gibi bütün zamanların en yoğun şirk ortamlarından birisinin yaşandığı bu dönemde elbette en çok ihtiyaç hissedilen hitap tevhidle ilgili olandı. Sâmirî’nin toplumu saptırmasıyla bir anlamda zirve yapan bu sapkın gidişat ancak ilâhî müdahalelerle dizginlenebilir, hayatın normal değerlerle şekillenmiş hali ancak böyle sağlanabilirdi.

Başka ilâh arayışlarının yoğunlaştığı bu dönemde Yüce Allah veya O’nun elçisi Hz. Musa bütün zamanların muhtaç olduğu bilgiyi insanlığa yeniden sunmuş ve herkesin bu sese kulak vermesini istemişlerdi. Yüce Allah’tan başka veya O’nun peşi sıra ilâh arayışları beyhudedir. Zira âyetin başındaki اِنَّمَا innemâ edatı manaya vurgu katmakta ve Yüce Allah’tan başka hiçbir ilâhın bulunamayacağı bilgisi hem bu edatla, hem de cümledeki لَآ lâ ve اِلَّا illâ kullanımıyla sağlanmaktadır.

Söylenmek istenen husus açıkça şudur: Allah’tan başka herhangi bir ilâh aramak akla ziyan bir sapkınlıktır; hiç kimse böyle bir arayışın içerisinde bulunmamalıdır.

Âyetin sonundaki cümle ise hem Yüce Allah’ın eşsiz ve erişilmez bilginin sahibi olduğunu ortaya koymakta; hem de müminlere moral, inkârcı muhataplara ise gözdağı vermeyi amaçlamaktadır.

“Ey bütün muhataplar, sizin yaptığınız veya aklınızdan geçirdiğiniz her ne varsa Allah onları bilgisiyle kuşatmıştır; herhangi bir şeyi O’ndan ve bilgisinden kaçırmak veya saklamak mümkün değildir. Yüce Allah yaptığınız, söylediğiniz veya aklınızdan geçirdiğiniz her bir şeyi kayıt altına aldırmaktadır ve nihayet dünya hayatındaki amellerinizi mahşerde önünüze çıkaracaktır.”

Dipnotlar

• 1 - A‘râf 7/142.
  • A‘râf 7/142
• 2 - Zemahşerî, age., III, 81; Râzî, age., XXII, 108.
• 3 - Yazır, age., IV, 138. 4 - Râzî, age., XXII, 109.
• 5 - Tevrat, Çıkış: 32/1-5.
  • Secde 32/5
• 6 - Semerkandî, age., II, 428; Taberî, age., XVI, 205; Zemahşerî, age., III, 82.
• 7 - Mâide 5/30. 8 - Yûnus 12/53.
  • Mâide 5/30 Yûsuf 12/53
• 9 - Âl-i İmrân 3/9, 194; Ra‘d 13/31.
  • Âl-i İmrân 3/9 Âl-i İmrân 3/194 Ra‘d 13/31
• 10 - Şu‘arâ’ 26/71.
  • Şu‘arâ 26/71