Nâzi‘ât Suresi

Mekke’de risaletin ilk dönemlerinde, 3 veya 4. yıllarında indirilmiş olması muhtemel olan, 46 âyetten oluşan ve adını “söküp çıkaranlar” anlamındaki النَّازِعَات en-nâzi‘ât kelimesinden alan Nâzi‘ât sûresi, nüzûl sırasına göre 48, resmi sıralamada ise 79. sûredir.

Nâzi‘ât sûresi ile Nebe’ sûresi, hem iniş sırasına göre, hem de resmî sıralamaya göre peş peşe geldikleri için adeta birbirlerinin devamı gibi bir görüntü vermekte, içerikleri büyük bir benzerlik arz etmektedir. Bu çerçevede her iki surede de Son Saat, kıyamet-âhiret, iyilere ödüller, kötülere azap vs. konular ele alınmakta, muhataplara doğru bir ahiret bilinci kazandırılmak istenmektedir. Sûrenin ilk âyetlerinde, neyi ifade ettikleri hususunda tartışmaların yaşandığı “Söküp çıkaranlara, yavaşça şenlendirenlere, yüzdürdükçe yüzdürenlere, yarıştıkça yarışanlara (yarışta önde olanlara) ve işleri düzenleyenlere yemin olsun!” şeklinde beş sıfata yemin edilmektedir.

6. âyetten itibaren, Son Saat/kıyâmet ve o esnada yaşanacak korkunç manzaralardan bir demet sunulmakta ve inkârcıların diriltilmeyle ilgili alaycı sözlerine değinilerek, Son Saat’in ansızın geleceği bilgisine yer verilmektedir.

15. âyetten itibaren, Hz. Mûsâ’nın Firavun ile olan mücadelesinden, Hz. Musa’nın ona yönelik tebliğ teklifinden, buna karşılık olarak Firavun’un karşı çıkışlarından ve yaşadığı feci sondan söz edilerek, bu kıssanın derin saygı duymak isteyenler için nice ibretler içerdiği beyan edilmektedir.

27. âyetten itibaren, ibretler kâinat kitabından da verilmeye devam edilerek, konu yeniden Son Saat’e getirilmekte ve mahşerde yaşanacak sınıflandırmanın sonuçları hakkında bilgi verilmektedir. Sûrenin sonunda ise, Son Saat’in/kıyâmetin vaktinin Hz. Peygamber dâhil hiç kimse tarafından bilinemeyeceği ilân edilerek, o konuda bilginin sadece Yüce Allah’a ait olduğu şu şekilde beyan edilmektedir:

“Sana o (Son) Saat’in demir atma zamanından soruyorlar. Onu bilme konusunda sen nerede olabilirsin ki! Onun sonuyla ilgili bilgi sadece Rabbine aittir. Sen sadece ondan (Son Saat’ten) saygı ile korkanları uyarıcısın. Mahşeri gördükleri gün, (dünyada) sanki bir yatsı vakti veya (gündüzün) kuşluğu kadar kalmış gibi olacaklar.”

Vahyin insan üzerindeki etkisi ve Son Saat, kıyâmet-mahşer olgusundan söz edildikten sonra, sûrenin 15-26. âyetlerinde inkârın adeta zirvesini işgal eden bir örneğe yer verilmekte ve Hz. Mûsâ’nın Firavun ile yaşadıklarını içeren kıssadan çeşitli pasajlar sunulmakta, sonunda kıssanın anlatılma gerekçesi dile getirilmektedir.

a) Yüce Allah’ın Hz. Mûsâ’ya Seslenişi



Yüce Allah sûrenin 15-20. âyetlerinde Hz. Peygamber’e ve elbetten onun şahsında bütün muhataplara seslenmekte, Hz. Mûsâ’nın haberinin kendisine geldiğini hatırlatmakta ve şu ifadelere yer vermektedir: “Hani, Rabbi kutsal Tuvâ Vâdisi’nde ona şöyle seslenmişti:”



Ardından, Yüce Allah’ın Hz. Mûsâ’ya yönelik şu burukları dile getirilmektedir: “Firavun’a git, (çünkü) o iyice azgınlaştı. (Devamla ona) de ki: ‘Arınmak ister misin? (Kabul edersen) seni Rabbine yönlendireyim. (Böylece) saygı duyarsın.’ Sonunda ona en büyük belgeyi (mucizeyi, delili) göstermişti.”

ı. Hz. Mûsâ’nın Haberi



هَلْ اَتٰيكَ حَد۪يثُ مُوسٰى “Musa’nın haberi sana geldi, (değil) mi?”



Âyetteki هَلْ اَتٰيكَ hel etâke ifadesi “sana geldi mi, geldi değil mi”; حَد۪يثُ مُوسٰى hadîsü mûsâ tamaması ise “Musa’nın haberi” demektir.



Burada Hz. Mûsâ’nın kıssasının haberinin muhataplara ulaştığıyla ilgili bilgi soru şeklinde gündeme getirilmektedir.



Yüce Allah, sûrenin bu âyet grubunda öncelikle Hz. Peygamber’e hitap ederek, Hz. Mûsâ’nın Firavun ile olan mücadelesinden bir kesit sunmaktadır. Nâzi‘ât sûresinde Hz. Peygamber’e hatırlatılan Hz. Mûsâ olgusunun ana konusu Firavun’a tebliğdir. Bu tebliğin gerçekleştirilmesi için Hz. Mûsâ görevlendirilmişti.



Diğer peygamberler için yaptığımız gibi, Hz. Mûsâ kıssası ile ilgili detaylı bilgiyi, kıssanın en geniş bir şekilde ele alındığı sûre olan Tâhâ 20/9’da verdiğimiz için Nâzi‘ât sûresindeki bu âyetlerde sadece zikri geçen noktalar üzerinde durmakla yetineceğiz.

1. Âyetin izahına geçmeden önce هَلْ اَتٰيكَ hel etâke ifadesinin ve حَد۪يث hadîs kelimesinin muhtemel anlamlarını vermek istiyoruz.



a) Çeşitli vesilelerle ifade ettiğimiz üzere, âyetin başındaki هَلْ hel edatı, “soru” anlamına alınabileceği gibi, “kad edatı” anlamına da alınabilir. Her iki durumda da anlam, ele alınacak mesele hakkında Hz. Peygamber’in ve elbette bütün muhatapların bilgilendirilmekte olduğunu beyandır. Buna göre, Hz. Peygamber’e Firavun ve Hz. Mûsâ ile ilgili bilgilerin daha önce geldiği beyan edilmiş olmaktadır.

b) Necm 53/59’da detaylı bir şekilde ele aldığımız üzere, hadîs kelimesi, “vâki olmak, yokken var olmak, yeni olmak ve bir şeyi yeniden meydana getirmek”; fiil olarak “icat etmek, anlatmak, ortaya koymak,(1) anmak,(2) açıklamak,(3) meydana getirmek ve yaratmak”;(4) isim olarak da “Kur’ân, mesaj,(5) olay, olgu, haber,(6) sır, gizli bir mesele,(7) öğreti, söz,(8) efsane, masal,(9) sonradan söylenen ve yeni”(10) gibi anlamlara gelmektedir. Hadîs kalıbı da özel olarak “haber, Hz. Peygamber’in sözleri, fiilleri ve takrîrleri” anlamında kullanılmaktadır.

Bu anlam çeşitliliğinde de görüldüğü üzere, yorumunu yapmakta olduğumuz Nâzi‘ât 79/15’te geçen hadîs kelimesi “haber” anlamına gelmektedir. Maksat, söz konusu kıssanın bu ümmet için ibret içerikli mesajlarının bulunduğunu hatırlatmaktır. “Gerçeği, olayları ve olguları içeren söz” veya “ilâhî bildirim” özel anlamıyla hadîs kelimesi, Kur’ân’da “ders içeren kıssa”lar için de kullanılmaktadır.

2. Bu sûreden çok daha önce indirilen bazı sûrelerde bu kıssadan söz edildiği için, Yüce Allah “Musa’nın haberi sana gelmişti, değil mi?” ifadesini kullanmaktadır.

Son Saat’in ve kıyâmetin/mahşerin etkileyici yapısı hatırlatıldıktan sonra, sözün bu kıssaya getirilmesi manidardır. Çünkü şiddetli karşı çıkışların yaşandığı Mekke’de buna uygun şiddette hatırlatmalar gerekliydi. Hz. Peygamber’i bunaltan Mekke oligarşisi Firavun’a benzetilmekte, onun yaşadığı feci âkıbetin, benzer şekilde Mekke müşriklerini de beklediği mesajı verilmektedir.

Hz. Mûsâ’ya göre daha fazla askere ve silâh teçhizatına sahip olmasına rağmen, Firavun’u denizde boğup helak eden ilâhî kudretin, Mekke müşriklerini de helak edip insanlığa ibret kılabileceği mesajı verilmek istenmektedir. Böylece Hz. Peygamber ve inananlar motive edilirken inkârcılara gözdağı verilmektedir. Bu içeriğiyle kıssa, kıyâmete kadar insanlığa mesaj vermeye devam edecektir.



ıı. Yüce Allah’ın Tuvâ’daki Hitabı



اِذْ نَادٰيهُ رَبُّهُ بِالْوَادِ الْمُقَدَّسِ طُوًى “Hani Rabbi kutsal Tuvâ Vadisi’nde ona şöyle seslenmişti:”

Âyetteki اِذْ iz edatı “hani, hatırla”;نَادٰيهُ nâdâhu fiili “ona seslenmişti”; رَبُّهُ rabbühû tamlaması “onun Rabbi”;بِالْوَادِ bi’l-vâdi kelimesi “(şu) vadide”; الْمُقَدَّسِ el-mukaddesi sözcüğü “kutsal, kutsanmış”; طُوًى tuvâ kelimesi ise “Tuva’da, iki kere” demektir.

Bu âyette kıssanın ilk konusuna değinilmekte ve Hz. Mûsâ’nın vahiy aldığı yer gündeme getirilmektedir.



1. Tuvâ Vâdisi, Hz. Mûsâ’nın vahyi ilk aldığı dağın bulunduğu vadidir. Benzer ifadeler, bazı içerik ve detay farkıyla birlikte Tâhâ 20/12, Neml 27/8 ve Kasas 28/30’da da geçmektedir. Bu vadinin sağ yamacındaki ağaçtan Hz. Mûsâ’ya seslenilmişti. Kaynaklarda söz konusu Vâdi’nin, Şam çölünde Sînâ Dağı’nın eteğinde veya Medine ile Mısır arasında bulunduğu belirtilmektedir.(11)



2. Âyetteki طُوى tuvâ kelimesinin çeşitli anlamları vardır. Buna göre bu sözcük “iki kere kutsanmış” anlamına geldiği gibi, “gecenin bir saatinde” anlamına da gelebilir.(12)



a) “İki kere kutsanmışlık”, bu bölgede hem Hz. İbrâhim, hem de Hz. Mûsa’nın vahiy alması nedeniyledir. Bu anlama göre âyet, “Rabbi ona iki kere kutsanmış vadide seslenmişti” demek olur.

b) “Gecenin bir vakti” anlamına göre ise âyetin anlamı, “Rabbi ona kutsanmış vadide gecenin bir saatinde seslenmişti” şeklini alır.



Bu iki anlam doğrultusunda bakıldığında طُوى tuvâ kelimesi “gecenin bir vaktinde” manası gereği نَادٰي nâdâ fiiliyle yani seslenme zamanıyla ilişkilendirilmekte, “iki kere kutsanmış” manasından hareketle de الْوَادِ الْمُقَدَّسِ el-vâdi’l-mukaddesi tamlamasını nitelendirmiş olmaktadır.



3. Yüce Allah, Tuvâ Vâdisi’nde Hz. Mûsâ’ya seslenişini Hz. Peygamber’e hatırlatmaktadır. Çünkü her iki peygamberin de vahiy alışlarında “dağ”, “vadi” ve “ağac”ın önemli bir yeri vardır. Âyetteki rabb sıfatı ise, peygamberlerin ve inananların sahipsiz olmadığını göstermektedir.



4. Yüce Allah’ın seslenmesinin mahiyetini bilemeyeceğimiz şekilde doğrudan olması da melek aracılığıyla gerçekleşmesi de mümkündür. Melek aracığıyla yaşanmış ise zaten bir sorun yoktur. Eğer doğrudan Yüce Allah’ın seslenmesi kast edilmişse o zaman bu seslenme, niteliği kavranamayacak bir hakikattir.

Vahyin bir özelliği de kalbe ilham ve perde arkasından seslenilmesidir. İşte, bu ve benzer âyetlerdeki durum bunun bir örneğidir. Perde arkasından oluş, mahiyetinin kavranamazlığını göstermektedir. Şûra 42/51’de geçtiği üzere, hıcâb denilen “perde”nin mahiyetini sadece Yüce Allah bilmektedir. Aşkın varlık ve O’nun aşkın özellikleri sadece O’nun tarafından bilinebilir; başkasının bu konuda imkân ve iradesi yoktur.



Elbette insanlar, hatta peygamberler bile bunun nasıllığını bilememektedir. Çünkü onlar da sadece sesi duymaktaydılar; sesin kaynağını göremiyorlardı. Peygamberler, sesin mesaj ve içeriğiyle meşguldüler; gerekeni yapmaya kilitlenmişlerdi. Dolayısıyla, Yüce Allah’ın açıklamadığı bir özelliği üzerinde kafa yormuyorlardı. Bizler de bu mesaja kulak vermeye ve ondan dersler çıkarmaya çalışmalıyız.

ııı. Firavun’a Gönderiliş ve Gerekçesi



اِذْهَبْ اِلٰى فِرْعَوْنَ اِنَّهُ طَغٰى فَقُلْ هَلْ لَكَ اِلٰىٓ اَنْ تَزَكّٰى وَاَهْدِيَكَ اِلٰى رَبِّكَ فَتَخْشٰى فَاَرٰيهُ الْاٰيَةَ الْكُبْرٰى “Firavun’a git! Şüphesiz ki o iyice azdı. (Ona) de ki: ‘Arınmak ister misin? (İstiyorsan) seni Rabbine yönlendireyim. (Böylece O’na) saygı duyarsın.’ Sonunda ona en büyük ayeti (mucizeyi) göstermişti.”



Buradaki اِذْهَبْ izheb emri “git”; اِلٰى فِرْعَوْنَ ilâ fir’avne kelimesi “Firavun’a”; اِنَّهُ innehû ifadesi “muhakkak ki o”; طَغٰى tağâ fiili “azdı, azgınlaştı, haddini aştı”; فَقُلْ fe kul emri “(ona) de ki”; هَلْ لَكَ hel leke ifadesi “ister misin, var mısın, senin için uygun mu”;اِلٰىٓ اَنْ تَزَكّٰى ilâ en tezekkâ fiili “arınmaya”; وَاَهْدِيَكَ ve ehdiyeke fiili “ve seni götüreyim, sana rehberlik edeyim, seni ulaştırayım, sana yol göstereyim”; اِلٰى رَبِّكَ ilâ rabbike ifadesi “senin Rabbine, O’nun yoluna”; فَتَخْشٰى fe tahşa fiili “(böylece) derin saygı duyarsın”; فَاَرٰيهُ fe erâhu ifadesi “ona göstermişti”; الْاٰيَةَ el-âyete kelimesi “mucize, delil, işaret, belge”; الْكُبْرٰى el-kübrâ sözcüğü ise “büyük, en büyük” demektir.

Bu âyetlerde Hz. Mûsâ’ya yönelik ilk emir, Firavun’a gönderilmesinin gerekçesi ve en büyük delili ona göstermesi gündeme getirilmektedir.



1. اِذْهَبْ اِلٰى فِرْعَوْنَ اِنَّهُ طَغٰى “Firavun’a git! Şüphesiz ki o iyice azdı.” Yüce Allah, Tâhâ 20/43’te bu emri Hz. Mûsâ ve Hz. Harun’a birlikte yöneltmişken, burada sadece Hz. Mûsâ söz konusu edilmektedir. Âyetler arasında çelişki olamayacağı için, bunun ayrı bir görevlendirme olma ihtimali yüksektir. Nitekim Tâhâ 20/24’teki “Firavun’a git, o iyice azdı” şeklindeki emir, aynı ifadelerden oluştuğu için bunun bir delilidir. Söz konusu emrin Tâhâ 20/43 ışığında anlaşılması da mümkündür. Bu durumda hitap “bir kişi”ye olsa bile, maksadın “iki kişi” olduğu kabul edilir.



a) Firavun’un azgınlığı hem “Hakk”a, hem de “halk”a karşı idi. Her iki ihtimali bir arada düşünerek, Firavun’un Hakk’a karşı azgınlığının sonucu olarak halkı ezdiği, onlara zulmettiği ve bu nedenle azgınlıkla nitelendirildiği ifade edilmelidir. Âyette Firavun’un bu şekilde iyice azgınlaştığı belirtilerek, ona yönelik tebliğ için Hz. Mûsâ’ya görev verilmektedir. Buradan hareketle ‘Abese 80/2, 8 ve 9’da ifade edildiği üzere, bazen gelenlere tebliğ gerektiği gibi, bazen de gelmeyene gitmenin zorunlu olduğu anlaşılmaktadır.

b) Tebliğ yapmak bütün peygamberlerin asıl görevidir; bu nedenle, söz konusu görev, asla ihmal edilmemeliydi ve edilmedi de. Tebliğ öncelikle, yapana faydalıdır; çünkü sorumluluk yerine getirilmiş olur.(13) Tebliğin müminlere faydalı olacağı ise Kur’ân garantisine sahiptir.(14) Ayrıca tebliğ, inanmayan ve inanmayacak olanlara da yapılmalıdır ki onların bahanesi ve mazereti kalmasın. İnsanlar gaybı bilemeyeceği için tebliğ herkese yapılmalıdır. Bugün ve bu defa inanmayanlar, yarın veya başka bir vesileyle inanabilirler. O inanmasa da çevredeki yakınları inanabilir.



c) Tebliğ mutlaka yarar sağlar.(15) Firavun bile tebliğe değer ve layık görüldüyse, dahası Tâhâ 20/44’te belirtildiği gibi kendisine yumuşak söz söylenmesi emredildiyse, bugün hiç kimseyi bundan uzak görmemeli ve tebliği gereksiz saymamalıyız. Çok ısrarcı olmamak ve insanları bıktırmamak şartıyla, tebliğin esaslı bir görev olduğu hatırdan çıkartılmamalıdır.

d) Kişi azgınlaşmış bile olsa, ona yardımcı olmak anlamında, hak ve hakikatin bilgisiyle buluşturulması toplumsal bir görevdir. Hiç kimse “bu benim hayatımdır, istediğimi yaparım” diyerek intihar edemez, uyuşturucu kullanamaz. Eğer intihara kalkışır veya uyuşturucu kullanırsa, toplum ona engel olmakla yükümlüdür. Tebliğde de durum bundan farklı değildir.



Görev ve sorumluluk bilinciyle, doğru zamanda, doğru yerde, doğru metotlar kullanarak ve muhatabı kazanmak duygusuyla yapılacak tebliğin herkese faydası olacağı kesindir. Bu nedenle, Yüce Allah, tebliğden yararlanmayacağını bilmesine rağmen Firavun’a Hz. Mûsâ’yı göndermiştir. Böylece tebliğcilere, bu görevlerinde çok önemli bir ufuk kazandırılmış olmaktadır.



2. فَقُلْ هَلْ لَكَ اِلٰىٓ اَنْ تَزَكّٰى “De ki: Arınmak ister misin?” Âyetteki تَزَكّٰى tezekkâ fiili, aslında tetezekkâ kalıbında olmasına rağmen, muhatab kalıpta söyleniş zorluğu nedeniyle bir tâ/te harfi düşürülmüştür. Gerçi bunu tezzekkâ şeklinde idğamlı (şeddeli) okuyanlar da vardır. Okunuşu nasıl tercih edilirse edilsin, maksat “arınma” anlamını vermektir.

Âyetin mesajını doğru anlamak için burada سبيل sebîl veya حاجة hâceh gibi gizli bir kelimenin bulunduğu kabul edilir. Buna göre âyetin anlamı, “Arınmana gidecek bir yol var mı?” veya “Arınmaya bir ihtiyacın var mı?” şeklini alır.(16)



- Âyetteki Tebliğ İlkeleri



Yüce Allah, bu âyette ve konuyla ilgili diğer bazı âyetlerde Hz. Mûsâ’ya ve bütün din tebliğcilerine şu tebliğ metotlarını öğretmektedir:



- Tebliğde öncelikle muhatap davet edilir, kendisine baskı kurulmaz.



- “Sen çok kötüsün” denmeyip, “arınır mısın?” sözüyle giriş yapılır. Böylece, tepki çekmeden, durumun iyi olmadığı mesajı verilir. Tepki çekmemek için hiçbir şey söylememek de doğru değildir; sadece, ifadeler doğru ve hassas seçilmelidir.



- Arınmayı gündeme getirmek, arınmanın önemini ve gereğini muhataba hatırlatmayı sağlar.

- Tâhâ 20/44’te de olduğu gibi, yumuşak üslup kullanmak, söz dinlemenin veya azgınlaşmamanın vesilesini oluşturabilir.



- Nahl 16/125’te ifade edildiği gibi, Yüce Allah’ın yoluna hikmetli sözler ve güzel öğütlerle davet edilmelidir.



- Ğâşiye 88/22’de olduğu gibi, tebliğci zorbalık yapmamalıdır; çünkü zorbalık, muhatabı daha çok uzaklaştırır.



- Şûrâ 42/48’de geçtiği gibi, peygamberler ve tebliğciler insanlar üzerinde baskıcı değillerdir.



- Kâf 50/45’te hatırlatıldığı üzere, tebliğciler cebbâr yani “zorba” olmamalıdırlar. Çünkü zorbalık, insanın inanmasını değil, inkârını veya nifakını körükler.



Tebliğde hedef yüreklerdir, gönüllerdir. Gönülleri fethetmek, ancak gönüllerin yaratıcısı Yüce Allah’ın öğrettiği metotla mümkün olur. Tebliğde hedef yüreklere dokunmaktır. Çünkü tebliğ bir fetih faaliyetidir; baştan savma anlamında insanları defetme gayreti değildir. Tebliğinde yüreklere dokunabilen yiğitlere selam olsun.

3. وَاَهْدِيَكَ اِلٰى رَبِّكَ فَتَخْشٰى “(Kabul edersen) seni Rabbine yönlendireyim. (Böylece) derin saygı duyarsın.” Burada Yüce Allah, Hz. Mûsâ’ya, sonuçta bütün tebliğcilere ve eğitimcilere metot öğretmeye devam ederek, bazı inceliklere yer vermektedir.



a) Âyette zikredilen اَهْدِيَ ehdiye fiili, “alıp götürmek”, “taşımak”, “üstlenmek” değil, sadece “yol göstermek ve öğretmek” demektir. Böylece tebliğde amaç, tebliğcinin kendisine değil, Yüce Allah’a davettir. Tebliğde yol gösterecek kişi de o yolu gitmekle yükümlüdür. Hiç kimse “sorumlu olmadığı zannıyla” kendisini garantide göremez. İslâm inancı “aracı” kavramını reddeder. Bu nedenle bütün tebliğciler, çağırdıkları Allah yolunun yolcuları olduklarını bilmelidirler.



Bu âyetteki اَهْدِيَ ehdiye fiili, Tâhâ 20/44’teki kavl-i leyyin, yani “yumuşak söz”le birbirini tamamlamaktadır. Hidayete çağrının kabalık veya hakaretlerle değil, gönül alıcı sözlerle yapılması gerektiği ortaya konulmaktadır. Böylece, aynı âyette geçtiği üzere, muhatabın öğüt almasının, yani saygı duymasının beklendiği ifade edilmiş olmaktadır. “Tezekkür” ile “haşyet” denilen kavramlar, aslında aynı kaynaktan beslenen ve davranışa dönüştürülen duyarlılık örnekleridir. Her iki âyette de Firavun’a tebliğ için yönlendirilen Hz. Mûsâ’dan istenen davranış, sonuçta saygıyı getirecek bir davet metodudur.

Bu dünyada kendisine yumuşak ve gönül alıcı sözler söylenmesi gerektiği ifade edilen Firavun örneği, bizlere şunu hatırlatmaktadır: Firavun’a bile yumuşak söz söylenmesi istendiğine göre, hiç kimse başkasına hakaret etmemelidir.



Düşmanlıklarına ve hakaret dolu dünyasına rağmen Firavun’a layık görülen yumuşak sözlü tebliğ, bütün din tebliğcilerine, eğitim ve öğretimcilerimize örnek olmalıdır. Tebliğ yapmak bir görevdir; onun olumlu sonucunu görmek gerekli değildir. Tebliğciler görevlerini yaparlar, gerisini muhatabın isteğine ve Yüce Allah’ın onayına bırakırlar. Kur’ân’da konuyla ilgili bunca detayın verilme nedeni de zaten budur.



b) Âyette رَبِّكَ rabbike “Rabbin” ifadesine yer verilmesinin çok önemli mesajları vardır.

ı. “Rabbin” diyerek, o dönemde rablık iddiasında bulunan Firavun’a ders verilmekte, onun rab olmak bir yana, gerçek ve tek Rab olan Allah’ın kulu olduğu kendisine hatırlatılmaktadır.



ıı. “Rabbin” diyerek doğrudan “sen rab değilsin” denmemiş, böylece işin başında tepki vermemesi sağlanmıştır. Demek ki, tebliğe tepki çekmeyecek sözlerle başlamalı, ancak farklı üsluplarla da olsa, verilmesi gereken mesaj öncelenmelidir.



ııı. “Rabbin” diyerek, zımnen “eğer öğüt alırsan Allah senin de Rabbin olduğu için seni bağışlar, sahiplenir” demek istenmektedir.



ıv. “Rabbin” diyerek, hem dolaylı olarak Hz. Mûsâ’nın sahibinin bulunduğu beyan edilmekte, hem de itaat etmezse Firavun’un hesabının ağır olacağı kendisine hatırlatılmış olmaktadır.

c) Âyetteki تَخْشٰى tahşâ fiili, Yüce Allah’a davetin, sonunda saygıyı getirebileceğini ortaya koymakta ve haşyet duygusunun insanda arzu edilen bilinç olduğunu gündeme getirmektedir. Hidâyet denilen yol göstermeden sonra, saygının meydana gelebileceği bu şekilde beyan edilmektedir. “Allah’a, kullarından sadece âlim kulları derin saygı duyar”(17) âyetinde belirtilen husus da bu olsa gerektir. Haşyet sahibi olmak için, ilim sahibi olmak zorunludur; çünkü asıl saygı, gerçeği bilenlerin saygısıdır.



Âlimlerimizin de belirttiği üzere, Yüce Allah’a saygı duyan kişi her hayrı yapar veya yapmaya çalışır. Buna karşılık saygı dışı bir üslupla, farklı dayanaklar hesap ederek kendisini güvende hisseden, Yüce Allah’ın dışında başka güven kaynakları arayan kişiler de her şerri yapmaya cüret eder veya onu yapar.(18) Nitekim Nebî (as) bu konuda şu uyarıcı bilgiyi vermektedir: “Korkan (veya tedbirli olmak için dikkatli davranan kişi) erken yola çıkar; sonunda da arzu ettiği sona ulaşır (istediği veya arzu ettiğiyle buluşur).”(19)

Hadis-i şerifte değinilen “korkmak”, aslında bir şeyi elde etmek için yüreğinde endişe bulundurmak ve istekli olmak demektir. İstek bilgiye dönüşürse maksat meydana gelmiş olur. Nâzi‘ât 79/19’da sözü edilen hidayete davet, kişinin istemesini sağlama eylemidir. Kişi isterse, yapılan bilgilendirmeden fayda görür ve sonuçta haşyet denilen saygılı davranmayı öğrenir; hayatını bu doğrultuda yaşar.



4. فَاَرٰيهُ الْاٰيَةَ الْكُبْرٰى “Sonunda ona en büyük ayeti (mucizeyi) göstermişti.” Burada Hz. Mûsâ’nın Firavun’a yönelik büyük bir delil göstermesi gündeme getirilmektedir.



Tâhâ 20/23’te geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, burada sözü edilen “en büyük âyet”ten kasıt, peygamberlerin peygamberliğini belirleyen “delil” olmalıdır. Bu âyette söz konusu delilin ne olduğu konusunda farklı kanaatler ileri sürülmektedir:

a) Bu delil, Hz. Mûsâ’ya Yüce Allah’tan gelen “peygamberlik öğretileri” olabilir. Tâhâ 20/47-48’de bunun işareti vardır. Orada “Kurtuluş, hidayeti izleyenlerindir. Azap da yalanlayan ve yüz çevirenleredir” buyrulmaktadır. Bu ifadelerden anlaşılan husus, buradaki “âyet”in bilgiler içeren “belge” anlamına geldiğidir.



b) Bu delil, İsrailoğulları’na yönelik gösterilen “bütün mucizeler” de olabilir. Tâhâ 20/56. âyet de bunun delilidir. Bu durumda âyetteki “en büyük âyet” ifadesi, büyük olan bütün belgeler veya mucizeler anlamına gelmiş olur.



c) Bu delil, Hz. Mûsâ’ya verilen “dokuz mucize” de olabilir. Bunlar “tufan”, “çekirge”, “kurbağa istilası”, “böcekler”, “kan (gibi su)”, “asâ”, “büyü bozan asâ”, “yed-i beydâ’ (el)” ve “denizi geçmek” gibi mucizeler olabilir.(20) Nâzi‘ât 79/20. âyetteki kasıt, bütün “bu âyetlerdeki bilgiler” de olabilir. Nitekim A‘raf 7/133’te bu mucizeler için âyâtin müfassalâtin denilmektedir. Ancak bunlar bütünüyle İsrailoğulları’na verildiği için doğrudan Firavun’la ilgisi zayıftır.

d) Âyetteki “en büyük delil”, bizce Firavun’u asıl olarak çıldırtan, güvendiği adamlarının bir bölümünü kaybetmesine neden olan “büyü bozucu asâ”dır. Çünkü bundan sonra açıkça ilâhlık iddiasında bulunmuştur. Elmalılı’nın da tercihi bu yöndedir.(21) Bu “asâ mucizesi”, Hz. Mûsâ’ya verilen diğer bir mucize olan yed, yani “el”inden çıkarak gerçekleştiği için, maksadı hem “yed/el”, hem de “asâ” olarak anlamakta da herhangi bir sakınca yoktur.



Bu arada bu âyetten anladığımıza göre, demek ki tebliğde en güçlü delili sunmalı, işi oluruna terk etmemeliyiz. Bir anlamda vargücümüzü ortaya koymalı, muhatabı kazanabilmek için elimizden gelen her şeyi yapmalıyız.



b) Firavun’un Tepkisi ve Sonu

Yüce Allah sûrenin 21-25. âyetlerinde Firavun’un hak ve hakikate karşı olumsuz tutumunu şu şekilde zikretmektedir: “(Ancak Firavun gerçeği) yalanlamış ve isyan etmişti. Sonra (tereddüt etmeden ve kararlı bir şekilde) hızlıca arkasını dönüp gitmişti. (Yandaşlarını) toplamış, onlara seslenmiş ve demişti ki: Ben sizin yüce rabbinizim.”

Ardından, Firavun’un bu hadsiz tavrının karşılığında Yüce Allah’ın ona yönelik azap içerikli tavrı hakkında şöyle buyrulmaktadır: “(Bunun üzerine), Allah onu âhiret ve dünya azabıyla yakalamıştı.”



ı. Yalanlama, İsyan, Yüz Çevirme, İlahlık İddiası



فَكَذَّبَ وَعَصٰى ثُمَّ اَدْبَرَ يَسْعٰى فَحَشَرَ فَنَادٰى فَقَالَ اَنَا۬ رَبُّكُمُ الْاَعْلٰى “(Ancak Firavun, gerçeği) yalanlamış ve isyan etmişti. Sonra hızlıca arkasını dönüp gitmişti. (Yandaşlarını) toplamış, onlara seslenmiş ve demişti ki: Ben sizin yüce rabbinizim.”



Âyetteki فَكَذَّبَ fe kezzebe fiili “ve yalanlamıştı”; وَعَصٰى ve ‘asâ fiili “ve karşı çıkmıştı, isyan etmişti”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; اَدْبَرَ edbera fiili “arkasını dönmüştü, gitmişti”; يَسْعٰى yes‘â fiili “koşarak, uzaklaşarak, hızla hareket ederek”; فَحَشَرَ fe haşera fiili “(adamlarını) toplamıştı”; فَنَادٰى fe nâdâ fiili “ve (onlara şöyle) seslenmişti”; فَقَالَ fe kâle fiili “ve demişti ki”; اَنَا ene zamiri “ben”;رَبُّكُمُ rabbuküm ifadesi “sizin rabbiniz(im), sizin sahibiniz(im), idare edeniniz, yetiştireniniz, bakımınızı üstleneniniz(im)”; الْاَعْلٰى el-a‘lâ sözcüğü ise “yüce, en yüce, en büyük” demektir.

Burada Hz. Musa’nın tebliğ girişimine ve yapıp ettiklerine karşılık Firavun’un nasıl tepkiler verdiği gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah, en azgın insana bile olsa tebliğin gerekliliğini ortaya koymakta, peygamberini gerektiğinde böyle bir kişinin ayağına kadar göndermekte, böylece tebliğ yapmanın vazgeçilmez bir görev olduğunu insanlara öğretmek istemektedir. Ancak, her tebliğ görevinin muhatap açısından başarılı olması beklenmeyebilir de. İşte bu anlamda en çarpıcı örneklerden birisi Firavun’dur.

Yüce Allah, bu âyet grubunda, onun verdiği cevapları ya da ortaya koyduğu aşırılıkları dile getirmiş, Hz. Peygamber’i bir anlamda motive ederek, peygamberlerin yardımcısının Allah olduğunu kendisine hatırlatmıştır. Şüphesiz, inanmayanlar sadece Mekkelilerden ibaret de değildir; daha önce nice azgınlar yaşamış, ancak sonları hiç de iyi olmamıştır.

Dünyadaki perişanlıktan öte, asıl sıkıntı âhirette yaşanacaktır. Yüce Allah en uç örneği vererek, adeta Hz. Peygamber’in yaşayacaklarının bir bölümünün haberini vermekte, ancak bunların öncekilerden daha ağır olmayacağını da hissettirmektedir.



Firavun’un karşı çıkış hamlelerini birkaç başlıkta ele almak gerekmektedir.



1. فَكَذَّبَ وَعَصٰى “(Ancak Firavun, gerçeği) yalanlamış ve isyan etmişti.” Burada Firavun’un Hz. Musa’ya, dolayısıyla ilahi emsajlara karşı iki tutumu gündeme getirilmektedir.



a) فَكَذَّبَ fe kezzebe “yalanlamıştı.” Firavun’un tutumu sadece yalanlama ile kalmamış, peşinden “Ey Musa, sizin Rabbiniz de kimmiş?”(22) veya “Âlemlerin Rabbi de neymiş!”(23) diyerek alay etmeye de dönüşmüştü. Bu fiilin başındaki fâ/fe edatı Firavun’un hiç zaman kaybetmeden veya hiç tereddüt göstermeden Hz. Mûsâ’yı hemen yalanladığı manasında ta‘kîbiyye edatıdır.

Peygamberler tarihine bakıldığında risalet karşıtlarının peygamberlere karşı tutumu şu dört unusurdan oluşmaktadır:



- Yalanlama,



- Alay etme,



- Suçlama,



- Tehdit etme.(24)



İşte Hz. Mûsâ, risâletinin en büyük delilini Firavun’a göstermesine, onca kibar ve esnek davranmasına rağmen, Firavun şiddetli bir tepki göstererek onu yalanlamıştı. Âyette kezzebe fiilinin nesne veya tümlecinin getirilmeme nedeni, onun her şeyi yalanladığını beyan etmektir. Firavun hak ve hakikat adına kendisine sunulan her şeyi reddetmişti. Hz. Mûsâ’yı da, getirdiği mucizeyi de yalanlamış, Hz. Mûsâ’ya “büyücü”, mucizeye de “büyü” demişti.



En’âm 6/33-34’e baktığımızda onun bu tavrının aslında peygambere (Hz. Mûsâ’ya) değil, Yüce Allah’a ve O’nun âyetlerine karşı olduğunu söylemek durumundayız. Peygamberlerin sunduğu âyetler veya belgeler kendiliklerinden ürettikleri şeyler değil, Yüce Allah’ın âyetleridirler. Dolayısıyla peygamberlerin yalanlanması, aslında Yüce Allah’ın gönderdiği ilkelerin veya prensiplerin, yani âyetlerinin yalanlanmasıdır. Firavun, insanlık tarihinde “âyetleri” yalanlayanlardan biri, belki de en azgını olarak tarihin kara sayfalarına geçmiştir.

b) عَصٰى ‘asâ “karşı çıkmıştı, isyan etmişti.” Âyette yer alan ‘asâ fiili, onun bu yalanlamadaki sert tutumunu göstermektedir. Yalanlamanın sadece sözde kalmadığını, düşmanlığa ve dolayısıyla katı eylemlere de sahne olduğunu göstermektedir. ‘Asâ’nın “değnek” anlamından hareketle, “dikleşmek” manası da burada söz konusu edilebilir.(25) Böyle olunca isyanının boyutları daha kolay bir şekilde anlaşılmaktadır.



Âyetteki عَصٰى ‘asâ fiili ile Firavun’un isyanı dile getirilmekteyken, aynı kelime Hz. Mûsâ’nın mucizevî “asâ”sı olarak, bu defa Firavun’un perişanlığını da haber vermektedir. İnsan ne yaparsa genellikle yaptığı cinsten karşılığını bulur. İşte ‘asâ kelimesinin böyle bir anlam çeşitliliğinin bulunduğunu söylemek gerekir.



Bu âyetteki كَذَّب kezzebe fiiliyle birlikte kullanılan عَصٰى ‘asâ fiili, bizce başka bir şeyi daha gündeme getirebilir: Gerçeği yalanlamanın sonucu sadece yalanlama ile bitmez, sahibini isyana da sürükleyebilir. Yalanlamak işin başlangıcı olur; ancak mesele bununla kalmaz, isyanı da beraberinde getirir. Yalanlama “sebep”, isyan ise “sonuç” olur.

2. ثُمَّ اَدْبَرَ يَسْعٰى “Sonra hızlıca arkasını dönüp gitmişti.” Burada Firavun’un bir diğer olumsuz tutumu gündeme getirilmektedir.



a) Bu âyette Firavun’un, “yalanlama” ve “isyan”dan sonra Hz. Mûsâ’nın tebliğine verdiği üçüncü tepki dile getirilmektedir. İlâhî uyarıdan kaçanlar, aslında koşar adımlarla cehenneme doğru yol almakta olduklarını bilmelidirler. İnsanlar ya Yüce Allah’a ya da şeytana koşar ve yaslanırlar. Bu âyetlerde Hz. Mûsâ Yüce Allah’a, Firavun ise şeytana koşanları sembolize etmektedir.



b) Âyetteki اَدْبَرَ edbera fiili, bitişi temsil eden “gece” için kullanıldığı gibi,(26) “arkasına bakmadan seğirtmek, hızlı koşmak ve gerçeğe sırtını dönmek” anlamını da vermektedir. İşte Firavun, kendisine sunulan ilâhî bilgilendirmeye fütursuzca sırtını dönmüş ve çeşitli faaliyetler yapmak niyetiyle ortamdan uzaklaşmıştır.

c) Firavun’un hızlı bir şekilde arkasını dönmesi, onun oradan fiziksel anlamda kaçışını belirtmeyebilir de; çünkü Firavun Hz. Mûsâ’nın değil, aksine Hz. Mûsâ Firavun’un yanına gitmişti. Bu nedenle anlaşılıyor ki, hızla arkasını dönmek, “gerçeğe karşı kesin bir kararlılıkla reddedişi” temsil etmektedir.



Âyetteki يَسْعٰى yes‘â fiili, bu dönüşün aslında salt bir sırt çeviriş değil, çeşitli entrikalar ve düşmanlıklarla faaliyete geçişi ifade etmektedir. Benzer şekilde onun hak ve hakikatten yüz çevirdiği Zâriyât 51/39’da da şöyle dile getirilmektedir: “(Firavun) ordusuyla birlikte yüz çevirmiş ‘O, bir büyücüdür veya bir mecnundur’ demişti.”



d) Müddessir 74/23’ten de öğrendiğimize göre اَدْبَرَ edbera fiili, inatçı kâfirin tutumunu ortaya koymakta, kibirli davranışı temsil etmekte ve sonu cehennemle şekillenmektedir. İblis’in Hz. Âdem’e, Nuh kavminin Hz. Nûh’a, ‘Âd kavminin Hz. Hûd’a, Semûd kavminin Hz. Sâlih’e, Medyen’lilerin Hz. Şu’ayb’a karşı tutumu, Firavun’un Hz. Mûsâ’ya karşı tavrıyla devam etmiş, Velîd b. Muğîre gibilerin Hz. Muhammed’e karşı düşmanlıkları da bunun son ümmetteki halkasını oluşturmuştur. Bu nedenle unutulmamalıdır ki benzer tutumları ortaya koyanlar, benzer âkıbetleri yaşayacaklarını bilmelidirler.

3. فَحَشَرَ فَنَادٰى “(Yandaşlarını) toplamış, onlara seslenmişti.” Bu âyette Firavun’un eylem için harekete geçtiği beyan edilmektedir. Bir önceki âyetteki sa‘y işte burada eyleme dönüşmektedir.



a) Firavun, adamlarını ve yandaşlarını topladı. Bu toplama, A‘raf 7/111, Yûnus 10/79, Şu‘arâ 26/36, 53 gibi âyetlerde de ifade edildiği gibi, büyücülerin bir araya getirilmesi için ülkenin bütün büyücülerini çağırma amaçlı da olabilir. Bu bir ihtimaldir, ancak çok güçlü değildir.



b) Âyetteki “toplama” ifadesi, bir sonraki fiilin de işaretiyle bir ilan, duyuru veya kibir ve tehdit içerikli bir densizliği ortaya koymayı ifade etmektedir.



Zayıf ve donanımsız insanlar, tehditle etraflarına adam toplarken, bilgi ve hikmet dolu sözlerle değil, kibir ve densizlik bağırtılarıyla çevreyi etkilemeye çalışırlar. İşte Firavun, şeklen üstün görülse de aslında bilgi, hikmet ve değerden yoksun olduğu için, bağırma ve laf kalabalığı ile beraberindekileri etkilemeye çalışmaktaydı.

Yaşadığı çaresizlik ve telaş ile insanlık tarihinde hiçbir zaman ve hiç kimse tarafından cüret edilmeyen çok büyük bir laf etmiş, kendince çözümü bu haddini bilmezlikte bulacağını zannetmişti.



4. فَقَالَ اَنَا۬ رَبُّكُمُ الْاَعْلٰى “Demişti ki: Ben sizin yüce rabbinizim.” Burada Firavun, sınırı tamamen aşarak ilâhlık iddiasında bulunmuş, kendisinin en büyük olduğunu sanarak İblis ahlâksızlığını temsilde adeta zirve yapmıştır.



a) Kibir, insan için en büyük felakettir ve Firavun buna kalkışmıştır. Daha sonra bundan vazgeçmek istemişse de zamanı kalmamış ve hak ettiği sonla buluşturulmuştur.(27)



“Allah’a çocuk isnadı” büyük bir yalandı;(28) gökleri parçalayacak, yeri yaracak ve dağları toz duman edecek bir yakıştırmaydı.(29) Çünkü Yüce Allah, ulûhiyetini ve vahdaniyetini hiçbir şekilde ve hiç kimseyle paylaşmadığı için, bu haddini aşan iddiaları şiddetli bir şekilde reddetmiş ve sahiplerini cezalandırmıştı. Bundan çok daha ağır olan ve Firavun tarafından dile getirilen “ilâhlık” iddiası da, elbette cevapsız kalmayacaktı, kalmadı da.

b) Firavun, “en yüce rab” olduğunu iddia etmemiş, adeta “tek rabb”in sadece kendisi olduğunu, rablığı hiçbir varlıkla paylaşmayacağını ilan etmşti. Bu nedenle, âyetteki الْاَعْلٰى el-a‘lâ kelimesini رَبّ rabb kelimesinin “sıfatı” olarak değil, اَنَا ene sözcüğünün “haberi” olarak anlamak durumundayız. Böyle olunca, Firavun bir taraftan tek ilâh olduğunu, diğer taraftan da en büyük olduğunu söylemiş olmaktaydı.



c) Âyetteki الْاَعْلٰى el-a‘lâ kelimesini, şeklen رَبّ rabb kelimesinin “sıfatı” olarak kabul etmek de mümkündür. Bu takdirde âyetin anlamı, “Ben sizin en büyük rabbinizim” şeklini alır. A‘râf 7/127’de geçen “senin ilâhların” ifadesi bunun delili olabilir. Anlaşılıyor ki Firavun başka ilâhlara tapmamış, ancak kavminin tapınması için birtakım tanrıcıklar yapmıştı. Bu ihtimal mümkün olsa da, diğer âyetlerin işaretiyle bunun öncelikli tercih olmaması gerektiği kanaatindeyiz.

Bu noktada mutlak surette bilinmesi gereken âyetlerden birisi olan Kasas 28/38’de belirtildiğine göre, Firavun, toplumuna “Sizin için benden başka hiçbir ilâh görmüyorum, tanımıyorum” diyerek, başka hiçbir ilâh kabul etmediğini ve başka tür bir inancı benimsemediğini göstermişti.



Tâhâ 20/49’da Hz. Mûsâ’ya ve Hz. Hârûn’a hitaben “Sizin Rabbiniz de kimmiş!” diyerek aslında kendisinin rab olmadığını ve kâinatın bir sahibinin bulunduğunu bildiğini göstermektedir; ancak bunu alaycı bir sözle dile getirmişti. Bu arada Şu‘arâ’ 26/29’da da geçtiği gibi Hz. Mûsâ’yı tehdit etmiş ve “Eğer benden başka bir ilâh edinirsen seni hapse atılardan ederim” demişti.



d) Firavun, bu iddiasıyla, kendi hadsizliğinin ve densizliğinin yanında, başkalarının inanmasını da engellemeye çalışmış, iradelere ve gönüllere prangalar vurmaya kalkışmıştı. Oysa gönüller pranga kaldırmaz ve kalplere müdahale edilemezdi. Gönüllerin ve kalplerin yegâne hâkimi Yüce Allah’tır.

İnsan, sonuçlarına katlanmak kaydıyla, inanmama hürriyetine sahiptir; ancak, başkasının inancını engellemek hiç kimsenin hakkı da haddi de değildir. İşte Firavun hem inanmamayı, hem de inanca engel olmayı gerçekleştirmek isteyerek iki büyük hatayı işlemişti.



e) Firavun, elbette ilâh olmadığını biliyordu; çünkü başka hiçbir şeyi yoktan var edemeyen ve bizzat kendisi de yaratılmış olan bir mahlûk olduğunun bilincindeydi. Fakat bu ifadeleri de kullandığı kesindi. Öyle anlaşılıyor ki, Hz. Mûsâ’nın sözleri ve gösterdiği mucizeler nedeniyle adeta kendini kaybetmiş, savunacak bir iddiası da olmadığı için şiddete ve kaba kuvvete başvurmuştu.



Firavun, “Benim ilâhlığımı, ilâh olduğumu kabul edin” demek yerine, “Ben sizin rabbinizim, en büyük benim” veya “Sizin için kendimden başka ilâh tanımıyorum” demeyi tercih etmişti. İşte bu ifadeler bir zayıflığın, acziyetin ve tükenmişliğin göstergesiydi.

Firavun, bu sözleriyle daha yaşarken bitmişliği acı bir şekilde tatmıştı. Kaba kuvvet ve baskı acziyetin zirvesidir. Çünkü başka insanlara çeşitli baskı ve tehditlerle bazı şeyleri inandırmaya çalışsa da, bizzat kendisi ilâh olmadığını çok iyi biliyordu. Buna rağmen, söz konusu ifadeleri kullanması onun tükenmişliğinin en önemli göstergesi durumundaydı.



Bu büyük iddia ve yalan, yakında cevabını bulacaktı ve gecikmeden buldu da. Daha fazla insanı aldatması engellendi ve hak ettiği cezayla buluşturuldu. Devam eden âyetler bu gerçeği dile getirmektedir.



ıı. Firavun’un Azapla Buluşturulması



فَاَخَذَهُ اللّٰهُ نَكَالَ الْاٰخِرَة وَالْاُو۫لٰى ِ “(Bunun üzerine) Allah onu ahiret ve dünya azabıyla yakalamıştı.”

Âyetteki فَاَخَذَهُ fe ehazehû ifadesi “(bunun üzerine) onu almıştı, yakalamıştı”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; نَكَالَ nekâle kelimesi “caydırıcı azapla, ceza ile”; الْاٰخِرَة el-âhirati sözcüğü “âhiretin”; وَالْاُو۫لٰى ve’l-ûlâ kelimesi ise “ve dünyanın” demektir.



Burada Firavun’un eşi benzeri görülmemiş inkar ve isyanının nasıl bir akıbete sebep olduğuyla ilgili bilgi gündeme getirilmektedir.



Firavun, gerçeği yalanlayıp inkâr ettiği, hidayet davetinden hızla uzaklaştığı, düşmanlık yapmak ve Hz. Mûsâ’yı mağlup etmek üzere yandaşlarını topladığı ve sonunda ilâhlık iddiasında bulunup haddini tamamen aştığı için, Yüce Allah ona bu muameleyi uygun gördüğünü beyan etmektedir.



1. Yüce Allah, Firavun’un inkârı ve ilâhlık iddiasının sonunda, onun hem dünyada hem de âhirette cezalandırılmayı hak ettiğini beyan etmektedir.

İki cezayı hak etmesinin sebebi, âlimlerimiz tarafından iki sözüne bağlanmaktadır: İlki “Sizin için benden başka ilâh tanımıyorum” cümlesi, diğeri ise “Ben sizin rabbinizim, en büyük benim” sözüdür. Bu haddini bilmezliğin sonucu olarak, Firavun için iki ceza söz konusu edilmiştir.(30)



Başka bir açıdan bakıldığında, iki azabın nedenlerinden biri, kendisinin azgınlaşması, diğeri de inanmamaları için başkalarını engellemesi veya onları inançsızlık noktasında azdırması olarak da belirlenebilir.



İki azap ifadesinin sadece Firavun’a özel olduğu zannı hatalıdır; nitekim Kur’ân’da bu konuda değişik örnekler vardır ve bunlarda iki azabın nedeni bu tür ifadelerle sınırlı da değildir. İnkârcı zalimlere karşı uygulanan azap prosedürü hakkında, Kur’ân’da önce dünya, ardından âhiret azabından söz edilmektedir.(31) Firavun’un dünyadaki cezalandırılması, elbette âhirettekinden önceydi ve denizde boğularak gerçekleştirilmiştir.(32) Bu gerçeğe rağmen Yüce Allah, Firavun için önce “âhiret azabını”, ardından “dünyadakini” zikretmektedir. Bunun bazı sebepleri olmalıdır:

a) Firavun’un ilâhlık iddiası en büyük günah olduğu için, hak ettiği azabın da en büyüğü âhirette gerçekleşecektir; bu yüzden âhirette yaşanacak olan azap dünyadakinden önce zikredilmektedir.



b) Âhiret azabı en büyük azaptır.(33) Önce bunun hatırlatılması Firavunlaşmaya özenenlere ders verme amacını taşır.



c) Sebeplerden biri de âyet sonlarındaki kafiye uyumu olabilir. “” sesiyle biten diğer âyetlerle, bu âyetteki الْاُو۫لٰى el-ûlâ kelimesi ses uyumuna sahiptir.



2. Âyetteki نَكَال nekâl kelimesinin anlamlarından birisi de, “başkalarına ibret olacak ceza”dır.(34) Böylece Firavun’a yönelik gerçekleştirilen dünya azabının insanlara ibret olmasının amaçlandığı belirtilmiş olmaktadır.



Yûnus 10/92’de de ifade edildiği üzere, denizde boğulmasının ardından bedeninin korunacak olması, daha sonrakiler için bir ibret oluşturması içindi. Böyle olunca, Firavun gibi bir hayat tarzı edinenler veya inananlara baskı ve zulüm reva görenler, böylece vazgeçip istikamet sahibi olsunlar, yapmayı düşündükleri eziyetleri yapmak bir yana, onları zihinlerinden dahi geçirmesinler.

İnsanların inanmasına ve din tercihlerine ambargo koyan Firavun tipi zorbaları âhirette en büyük azap, bunun öncesinde ise dünyada rezillik beklemektedir.



c) Kıssa - İbret İlişkisi



Yüce Allah sûrenin 26. âyetinde özelde bu kıssanın, genelde bütün kıssaların anlatılma gerekçesini gündeme getirmekte ve “Muhakkak ki, bu (kıssa)da derin saygı duyacaklar için (nice) ibret(ler) vardır” beyanı gereği maksadın “derin sayı gösterecek şekilde ibret alınması” olduğunu haşyet kavramıyla ilişkilendirmektedir.



ı. Hz. Mûsâ-Firavun Kıssasının Amacı



اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ لَعِبْرَةً لِمَنْ يَخْشٰى “Şüphesiz ki bu (kıssa)da saygı duyacak olanlar için ibret(ler) vardır.”



Âyetteki اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ inne fî zâlike ifadesi “muhakkak ki bunda vardır”; لَعِبْرَةً le ‘ıbreten kelimesi “nice ders(ler), ibret(ler)”; لِمَنْ يَخْشٰى limen yahşâ fiili ise “derin saygı duyan(lar) için” demektir.

Burada Hz. Mûsâ ile Firavun’un kıssasında ibret bulunuşu gündeme getirilmektedir.



Kur’ân’da sözü edilen kıssaların hepsinin anlatılma gerekçesi, “saygılı insanlar yetiştirmek için ibretler sunmak”tır. Bu doğrultuda, Nâzi‘ât’ta ele alınan Firavun kıssasının da elbette amacı budur.



Yûsuf 12/3’te “Kur’ân’da kıssaların bulunma nedenini” ve kıssalarla ilgili çeşitli konuları ele almıştık. Burada sadece şu hatırlamalarla yetinmek istiyoruz:



Nâzi‘ât 79/26. âyet, özelde bu sûredeki Hz. Mûsâ-Firavun kıssasının anlatılma gerekçesini ortaya koymaktadır. Çünkü kıssalar, Yüce Allah’ın insanlara sunduğu “âyetler”dendir. “Kâinat kitabı”, “vahye konu kitaplar” ve “insan kitabı” gibi, “kıssalar” da bu insan kitabının âyetlerindendir.

Kıssaların asıl amacı, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de geçtiği üzere, “ibret” olarak belirlenmektedir. Kur’ân’da altı kez(35) geçen عِبْرَة ‘ıbrah kelimesi “ibret, ders, delil, burhân” gibi anlamlar vermekte, kıssalar ve kainat kitabından örnekler gibi Yüce Allah’ın örneğini verdiği hususlardaki kudretine işaret etmektedir.



Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki لَعِبْرَة le ‘ıbraten ifadesinin başındaki ل lâm/le harfi, “muhakkaklık” anlamında pekiştirme edatıdır. Ayrıca yine âyetteki ف۪ي ذٰلِكَ fi zâlike ifadesinin عِبْرَة ‘ıbrah kelimesinden önce getirilmesi, bu anlamı daha da kuvvetlendirmekte ve vurguyu arttırmaktadır.



Kıssaların anlatılma gerekçesi Hûd 11/120’de “müminlere”, Yûsuf 12/111’de ise “sağduyu ve derin kavrayış sahiplerine” rehberlik olarak belirlenmişti. Bu âyette ise her ikisini de içerecek şekilde “haşyet sahibi olmak isteyenlere rehberlik” diye ifade edilmektedir. Firavun’un küstahlığından ve hak ettiği azaplardan dersler çıkarmak, sonuçta, isteyen insanlara saygıyı öğretecek ve o korkunç felaketten onları kurtaracaktır. Saygısız Firavun’un kıssası, saygılı insanlar yetiştirmeyi amaçlamaktadır.

Hz. Mûsâ’nın Nâzi‘ât 79/19. âyette Firavun’a seslenişinde yer alan fe tahşâ “böylece (belki) derin saygı duyarsın” cümlesi ile burada kıssalarda sözü edilen fayda arasında yakın irtibat görülmekte ve Firavun’un haşyet denen derin saygıya yanaşmadığı anlaşılmaktadır.



Bu ve diğer sûrelerde ele alınan bu kıssanın, her geçtiği yerde farklı boyutta dersler içerdiği kesindir. Buradaki asıl ibret, ilâhlık iddiasının neden olduğu dünya ve âhiret azabına dikkat çekmek, dolayısıyla bu küstahlıktan uzak durulması gerektiğini kavratmaktır.



ıı. Firavun Kıssasının Bu Sûre ile İlişkisi



Hz. Mûsâ ve Firavun kıssasının burada yer almasının muhtemel nedeni, Mekkelilerin müminlere yaptığı veya yapacağı eziyetlere karşı dayanıklı olunması gereğini bildirmektir. Mekke’de de, daha sonraki dönemlerde de, Firavun’a özenen veya özenecek olanlar çıkabilir. Çünkü inkârcılık sadece Firavun’la sınırlı değildi.

Mekkeli bazı müşrikler, Firavun türü zulümlere özenme belirtileri göstermeye başlamış, kendileri inanç esaslarını reddetmekten öte, inananlara baskı kurmayı ve onları şehirden uzaklaştırmayı fiiliyata sokmaya çalışmışlardı. Aslında söylenmek istenen husus, bir bölümü başlamış da olsa, yakın bir gelecekte veya daha ileri zamanlarda Müslümanların başına çeşitli sıkıntılar geleceğinin önceden haber verilmesi ve bu noktada hazırlıklı olunmasının sağlanmasıdır.



Ancak, başlarına nasıl sıkıntılar gelirse gelsin, belki de hiçbiri burada anlatılan kadar haddini aşmış bir zulüm oluşturamayacağı için, müminler bir anlamda rahatlatılmak istenmektedir. Firavun, ilâhlık iddiasının ve kavmine yaptığı akıl almaz zulümlerin karşılığını önce bu dünyada görmüştür; âhirette de daha ağırını görecektir. Böylece, Mekke müşriklerinin ve benzerlerinin Müslümanlara reva göreceği ağır işkencelerin veya insanlık dışı muamelelerin karşılıksız bırakılmayacağı beyan edilmek istenmektedir.

Bu durumda, bir taraftan Hz. Peygamber ve müminler motive edilirken, diğer taraftan da inanca karşı mücadele eden kâfirlere gözdağı verilmektedir. Bu tehdit, Hz. Peygamber dönemindeki hak karşıtı zalimlere yönelik olmayla başlamıştır; kıyâmete kadar yaşanacak hak-bâtıl mücadelesinde de mesajını devam ettirecektir.

Dipnotlar

• 1 - Zilzâl 99/4; Bakara 2/76. 2 - Duhâ 93/11. 3 - Kehf 18/70. 4 - Talâk 65/1; Tâhâ 20/113. 5 - Nisâ’ 4/78; Kehf 18/6; Tûr 52/34; Necm 53/59; Vâkı‘a 56/81; Kalem 68/44. 6 - Tâhâ 20/9. “Olgu, olay, olaylar” anlamlarındaki kullanımlar için bk. Yûsuf 12/6, 21, 101; Zâriyât 51/24; Nâzi‘ât 79/15; Burûc 85/17; Ğâşiye 88/1. 7 - Tahrîm 66/3. 8 - Zümer 39/23. Söz anlamındaki kullanımlar için bk. Nisâ’ 4/42, 87, 140; En‘âm 6/68; A‘râf 7/185; Yûsuf 12/111; Lokmân 31/6; Ahzâb 33/53; Câsiye 45/6; Murselât 77/50; 9 - Mü’minûn 23/44; Sebe’ 34/19. 10 - Enbiyâ’ 21/2; Şu‘arâ 26/6.
  • Zilzâl 99/4 Bakara 2/76 Duhâ 93/11 Kehf 18/70 Talâk 65/1 Tâhâ 20/113 Nisâ 4/78 Kehf 18/6 Tûr 52/34 Necm 53/59 Vâkı‘a 56/81 Kalem 68/44 Tâhâ 20/9 Yûsuf 12/6 Zâriyât 51/24 Zâriyât 51/24 Nâzi‘ât 79/15 Burûc 85/17 Ğâşiye 88/1 Tahrîm 66/3 Zümer 39/23 Nisâ 4/42 En‘âm 6/68 En‘âm 6/68 A‘râf 7/185 Yûsuf 12/111 Lokmân 31/6 Ahzâb 33/53 Câsiye 45/6 Mürselât 77/50 Mü'minûn 23/44 Sebe' 34/19 Enbiyâ 21/2 Şu‘arâ 26/6
• 11 - Ferrâ, age., III, 232; Râzî, age., XXXI, 38. 12 - Râzî, age., XXXI, 38.
• 13 - A‘râf 7/164. 14 - Zâriyât 51/55. 15 - A‘lâ 87/9.
  • A‘râf 7/164 Zâriyât 51/55 A‘lâ 87/9
• 16 - Râzî, age., XXXI, 39.
• 17 - Fâtır 35/28. 18 - Zemahşerî, age., IV, 682. 19 - Tirmizî, Kıyâmet, 18.
  • Fâtır 35/28
• 20 - Âyetler için bk. Bakara 2/60; A‘râf 7/107, 108, 133; Tâhâ 20/17-21, 22-23; Şu‘arâ’ 26/32-34, 61-66; Neml 27/10; Kasas 28/31-32.
  • Bakara 2/60 A‘râf 7/107 A‘râf 7/108 A‘râf 7/133 Tâhâ 20/21 Tâhâ 20/23 Şu‘arâ 26/34 Şu‘arâ 26/66 Neml 27/10 Kasas 28/32
• 21 - Yazır, age., VIII, 515.
• 22 - Tâhâ 20/49. 23 - Şu’arâ’ 26/22.
  • Tâhâ 20/49 Şu‘arâ 26/22
• 24 - Bu olumsuz tutumlarla ilgili bazı âyetler için bk. Bakara 2/13; A‘râf 7/60, 66, 75-76, 82, 88; Hûd 11/27; İbrâhim 14/10; Meryem 19/46; Mü’minûn 23/24, 33-38; Şu‘arâ’ 26/34-35; Neml 27/47; Yâsîn 36/21; Mutaffifûn 83/29-32.
  • Bakara 2/13 A‘râf 7/60 A‘râf 7/66 A‘râf 7/76 A‘râf 7/82 A‘râf 7/88 Hûd 11/27 İbrâhîm 14/10 Meryem 19/46 Mü'minûn 23/24 Mü'minûn 23/38 Şu‘arâ 26/35 Neml 27/47 Yâsîn 36/21 Mutaffifîn 83/32
• 25 - İslâmoğlu, age., s. 1218.
• 26 - Müddessir 74/33.
  • Müddessir 74/33
• 27 - Yûnus 10/90-92. 28 - İsrâ’ 17/40; Kehf 18/5. 29 - Meryem 19/88-92.
  • Yûnus 10/92 İsrâ 17/40 Kehf 18/5 Meryem 19/92
• 30 - Semerkandî, age., III, 543; Taberî, age., XXX, 41-42; Zemahşerî, age., IV, 682. 31 - Bakara 2/85; Ra‘d 13/34; Secde 32/21. 32 - Yûnus 10/90.
  • Bakara 2/85 Ra‘d 13/34 Secde 32/21 Yûnus 10/90
• 33 - Bakara 2/85; Ra‘d 13/34; Secde 32/23; Kalem 68/33; Ğâşiye 88/23. 34 - Râzî, age., XXXI, 43.
  • Bakara 2/85 Ra‘d 13/34 Secde 32/23 Kalem 68/33 Ğâşiye 88/23
• 35 - Âl-i İmrân 3/13; Yûnus 12/111; Nahl 16/66; Mü’minûn 23/21; Nûr 24/44; Nâzi‘ât 79/26.
  • Âl-i İmrân 3/13 Yûsuf 12/111 Nahl 16/66 Mü'minûn 23/21 Nûr 24/44 Nâzi‘ât 79/26