Vâkı‘a Suresi

Mekke’de risaletin 8. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 96 âyetten oluşan, adını ilk âyetinde “meydana gelen olay” anlamındaki الْوَاقِعَة el-vâkı‘ah kelimesinden alan Vâkı‘a sûresi, inişe göre 50, resmî sıralamada ise 56. sûredir.

Vâkı‘a sûresi, resmî sıralamada öncesinde bulunan Rahmân sûresiyle yakın konu ilişkisine sahiptir. Her iki sûre âdeta birbirinin devamı niteliğindedir. Rahmân sûresinde insanoğlunun iki ana gruba ayrılacağı ve mahşer şartlarında iyilerin cennete gideceği, orada kendilerine sunulacak nimetlerin adeta listesi verilmekte, benzer şekilde Vâkı‘a sûresinde de konuyla ilgili detay bilgiler yer almaktadır. İnkârcılara sunulacak cehennemin özelliklerine her iki sûrede de değinilmektedir. Bu arada insanın yaratılışıyla alakalı bilgiler ve Yüce Allah’ı tesbîh etmenin gerekliliği de iki sûrenin ortak konuları arasında sayılabilir.

Vâkı‘a sûresi, Son Saat’e dikkat çeken bir mesajla başlamakta, mahşer şartlarında insanların üç gruba ayrılacağı, bunların “sağın adamları”, “solun adamları” ve “ödülde önde olanlar” şeklinde belirlenmektedir. Aslında bu da ana grup olarak “iyiler” ve “kötüler” diye ikiye ayrılabilir.

10. âyetten itibaren, “hayırda önde olanların ödülde de önde olacakları” ifade edilerek, bunların Hakk’a yaklaştırılmış yiğitler olduğu ifade edilmekte, onlara cennette verilecek nimetler sayılmaktadır. Ardından “amel defteri kendisine sağ taraftan verilecek olanlar” gündeme getirilmekte, onlara ikram edilecek cennet nimetleri sayıldıktan sonra, “amel defterini sol taraftan alacak olanlar” dile getirilmekte ve onların mahşerde yaşayacağı korkunç akıbete dikkat çekilmektedir.

57. âyetinden itibaren, başlayan bölümde Yüce Allah’ın kudretini ortaya koymak bakımından şu dört konu başlığı hakkında bilgiler verilmektedir:

1. İnsanı nasıl yarattığı,

2. Tarım ürünlerini nasıl inşa ettiği,

3. Suyu nasıl yağdırdığı ve

4. Ateşi nasıl var ettiği.

75. âyetinden itibaren, konu çok ilginç bir yemin ifadesiyle başlatılmakta ve söz vahye getirilmekte, vahyin kaynağına ve değerine değinilmekte, ayrıca insanların vahiy ile irtibatı sorgulanmaktadır.

83. âyetten itibaren, sûrenin son grup âyetinde ise insanların son anları hakkında bilgi verilmekte, burada da üç grup insanın ölüm sonrasına dair kısa bilgiler sunulduktan sonra, Vâkı‘a sûresi Yüce Allah’ı tesbîh emriyle sona erdirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 27-40. âyetlerinde mahşerdeki üç insan grubunun “ikincisi” yani “amel defterini sağ tarafından alacak olan cennetlikler” hakkında ve onlara sunacağı ödüllerle ilgili çarpıcı bilgiler vermektedir.

a) Sağın Adamlarının Ödülleri -I-

Yüce Allah, sûrenin 27-33. âyetlerinde, amel defterini sağdan alacak kişilerin mutlu olacaklarını, onlara vereceği nimetleri şu şekilde hatırlatmaktadır: “(İşte onlar) düzgün (dikensiz veya bol meyveli) kiraz ağac(lar)ı, meyveleri kat kat muz ağaçları, uzamış gölgeler, çağlayarak akan sular (çağlayanlar), kesilmeyen (tükenmeyen) ve engellenemeyen sayısız meyvelerde (ağırlanacaklardır).”

ı. Amel Defterini Sağdan Alanlar

وَاَصْحَابُ الْيَم۪ينِ مَآ اَصْحَابُ الْيَم۪ينِ “Sağın halkı, ne mutlu insanlardır o sağın halkı!”

Âyetteki وَاَصْحَابُ الْيَم۪ينِ ve ashâbu’l-yemîni tamlaması “ve sağın adamları, sağın halkı”; مَآ اَصْحَابُ الْيَم۪ينِ mâ ashâbu’l-yemîni ifadesi ise “ne mutlu insanlardır o sağın adamları, o sağın halkı” demektir.

Burada mahşer şartlarında cennete gidecek olan “sağın adamları”ndan söz edilmektedir.

Vâkı‘a sûresinin 8. âyetinde bu tür kullanımlar hakkında açıklama yaptığımız için tekrara düşmek istemiyoruz. Şu kadarını söylemekle yetinelim: Bu ifade “(Amel defterini) sağdan alanlar ne mutlu insanlardır onlar” veya “Yeminine sadık olanlar ne mutlu insanlardır onlar!” şeklinde de tercüme edilebilir. Rabbimizin bizi de bu yiğitler arasına katmasını niyaz ediyoruz.

ıı. Ağaçlar, Gölgeler, Çağlayan Sular ve Meyveler

ف۪ي سِدْرٍ مَخْضُودٍ وَطَلْحٍ مَنْضُودٍ وَظِلٍّ مَمْدُودٍ وَمَآءٍ مَسْكُوبٍ وَفَاكِهَةٍ كَث۪يرَةٍ لَا مَقْطُوعَةٍ وَلَا مَمْنُوعَةٍ “(İşte onlar) düzgün (dalbastı) kiraz ağacında, meyveleri kat kat muz ağaçları(n)da, uzamış gölge(lik)te, çağlayarak akan sularda, kesilmeyen (tükenmeyen) ve engellenemeyen sayısız meyve(lik)lerde (ağırlanacaklardır).”

Buradaki ف۪ي سِدْرٍ مَخْضُودٍ fî sidrin mahdûdın tamlaması “dikensiz kirazlıkta”;وَطَلْحٍ مَنْضُودٍ ve talhın mendûdin tamlaması “ve meyvesi istifli muzlarda”;وَظِلٍّ مَمْدُودٍ ve zıllin memdûdin tamlaması “ve uzun gölge(likler)de”;وَمَآءٍ مَسْكُوبٍ ve mâin meskûbin tamlaması “ve çağlayan su(lar)da”; وَفَاكِهَةٍ كَث۪يرَةٍ ve fâkihetin kesîratin tamlaması “ve çok meyve(ler)de”; لَا مَقْطُوعَةٍ lâ maktû‘atin ifadesi “kesintisiz, kesilmeyen”; وَلَا مَمْنُوعَةٍ ve lâ memnû‘atin ifadesi ise “ve engellenemeyen” demektir.

Burada mahşer şartlarında cennete gidecek olan “sağın adamları”na verilecek ödülerden bir kısmı gündeme getirilmektedir.

1. ف۪ي سِدْرٍ مَخْضُودٍ وَطَلْحٍ مَنْضُودٍ وَظِلٍّ مَمْدُودٍ وَمَآءٍ مَسْكُوبٍ وَفَاكِهَةٍ كَث۪يرَةٍ “(İşte onlar) düzgün (dalbastı) kiraz ağacında, meyveleri kat kat muz ağaçları(n)da, uzamış gölge(lik)te, çağlayarak akan sularda ve sayısız meyve(lik)lerde (ağırlanacaklardır).” Amel defteri kendisine sağ tarafından verilecek olan cennetlikler bir bahçe ortamında ağırlanacaklardır. Bu bahçenin özellikleri şöyle sıralanmaktadır:

a) Kirazlık

ف۪ي سِدْرٍ مَخْضُودٍ “Düzgün kiraz ağaç(ları altın)da.” Sebe’ 34/16’da da geçen سِدْر sidr kelimesi “sidr (sedir) ağacı, kiraz”, Kur’ân’da sadece burada zikredilenمَخْضُود mahdûd kelimesi ise bu ağaçların hem “düzgün” hem “dikensiz” hem de “bol meyveli” oluşu manasına gelmektedir.(1)

b) Muzlar

وَطَلْحٍ مَنْضُودٍ “(Meyveleri kat kat) istifli muz ağaçları (altın)da.” Kur’ân’da sadece burada geçen طَلْح talh kelimesi “muz”, bir kez de Hûd 11/82’de zikredilen مَنْضُود mandûd sözcüğü ise “dizili, istifli” gibi bir mana vermektedir. Bu ifade muzun istifli olduğunu, üstüste bir mahiyet arz edeceğini göstermektedir.(2)

c) Gölgeler

وَظِلٍّ مَمْدُودٍ “Uzamış gölge(likler)de.” Bu ifade cennet gölgeliklerinin hiç bitmediğini, sürekli var olduklarını ortaya koymaktadır. Muz ağacının uzun ve geniş yaprakları söz konusu gölgeliklerin mahiyeti hakkında bilgi vermektedir.

d) Bol Sular

وَمَآءٍ مَسْكُوبٍ “Çağlayarak akan sular (çağlayanlar)da.” Bu ifade “yüksekten dökülen yoğun sular, bir anlamda şelale veya çağlayan görünümlü sular” demektir.

e) Çok Meyveler:

وَفَاكِهَةٍ كَث۪يرَةٍ “Sayısız meyvelerde.” Dünya meyveleri her zaman her yerde her mevsimde olmazlar; olanlar da bir süre geçtikten sonra tükenirler.

2. لَا مَقْطُوعَةٍ وَلَا مَمْنُوعَةٍ “Kesilmeyen (tükenmeyen) ve engellenemeyen.” Yüce Allah bu âyetlerde cennet meyvelerinin hiçbir zaman arkasının kesilmeyeceğini ve hiç kimse tarafından da engellenemeyeceğini ortaya koymaktadır. Ra‘d 13/35’te cennet yemişlerinin de gölgesinin de devamlı olduğu beyan edilerek bu mana desteklenmektedir. Benzer şekilde Tevbe 9/22’de de nimetlerin mukîm yani devamlı olduğu bildirilmektedir.

Bu âyetlerde sayılan nimetler tam bir bağ ortamını hatırlatmakta ve cennet kelimesinin anlamıyla da örtüşen bir özellik arz etmektedir.

b) Sağın Adamlarının Ödülleri -II-

Yüce Allah, sûrenin 34-40. âyetlerinde, amel defterini sağdan alacak kişilerin ödülleri bağlamında yeni inşa edilmiş ve sahibini yadırgamayan yüksek döşeklerden söz etmekte, bu ödülü hak edenlerin bir kısmının önceki nesillerden, bir bölümünün ise sonrakilerden olduğunu bildirmektedir.

ı. Sahibine Özel Döşekler

وَفُرُشٍ مَرْفُوعَةٍ اِنَّآ اَنْشَاْنَاهُنَّ اِنْشَآءً فَجَعَلْنَاهُنَّ اَبْكَارًا عُرُبًا اَتْرَابًا “(Uyumlu), yepyeni olarak şekillendirdiğimiz ve tamamen yeni bir yaratılışla oluşturduğumuz kabartılmış döşeklerde (onlara ödüller verilecektir).”

Buradaki وَفُرُشٍ مَرْفُوعَةٍ ve furuşin merfû‘atin tamlaması “ve yükseltilmiş, kabartılmış döşeklerde ki”; اِنَّآ innâ ifadesi “muhakkak ki biz”; اَنْشَاْنَاهُنَّ enşe’nâhunne ifadesi “onları inşa ettik, onları yeni yaratmış olacağız”; اِنْشَآءً inşâen kelimesi “yeni bir inşa edişle”;فَجَعَلْنَاهُنَّ fe ce‘alnâ fiili “ve onları yaptık, yarattık, yapmış olacağız”; اَبْكَارًا ebkâran kelimesi “genç, yeni, bâkirler”; عُرُبًا ‘uruben kelimesi “hâlis, özel”; اَتْرَابًا etrâben sözcüğü ise “uyumlu, yaşıt” demektir.

Burada cennet nimetlerinin diğer bir tanesi ele alınmaktadır.

1. وَفُرُشٍ مَرْفُوعَةٍ “Kabartılmış döşeklerde (ağırlanacaklardır).” Bu âyet grubuna dair yaklaşımları iki başlıkta ele alacağız.

Âyetteki فُرُش furuş kelimesi “döşek” anlamındaki ferâş kelimesinin çoğuludur. Bu ifade “birbiri üzerinde katlanarak yerleştirilmiş döşekler” demektir. Rahmân 55/54’te de beyan edildiği gibi, furuş kelimesi cennetliklerin üzerine uzanacakları yataklar demektir.

‘Abese 80/14’te geçen مَرْفُوعَةٍ merfû‘ah kelimesi “vahyin değerini ifade için kullanılmaktadır. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetle aynı konu bağlamında olmak üzere Ğâşiye 88/13’te de zikredilen söz konusu sıfat oradaki yatakların üzerine konulup serildiği sedirlerin yükseltilmiş, kabartılmış olduğunu ifade etmektedir.

Yüce Allah Vâkı‘a sûresinin 15-16. âyetlerinde sâbikûna ikram edeceği “mücevherlerle işlenmiş tahtlar”dan söz etmişti. Burada ise ashâb-ı yemîne cennetlerde dinlenebilmeleri için vereceği ve çeşitli özellikleri olan döşekleri gündeme getirmektedir. Bu yükseltilmiş döşeklerin özellikleri şu şekilde sıralanmaktadır:

2. اِنَّآ اَنْشَاْنَاهُنَّ اِنْشَآءً “Biz onları yepyeni bir yaratılışla inşa etmiş (olacağız).” Âyetteki اَنْشَاْنَا enşe’nâ “inşa ettik, yarattık” fiilinin geçmiş zaman kalıbında oluşu, olayın mutlak surette gerçekleşecek olması nedeniyledir. Ayrıca nâ “biz” zamirleri de cennetteki bu inşa faaliyetini Yüce Allah’ın sahiplendiğini ve kudretinin yüceliğini vurgulamayı amaçlamış olabileceği gibi, inşada meleklerin görevlendirilmesi manasına işaret ediyor da olabilir.

Burada sözü edilen inşa, cennetliklere sunulacak olan döşeklerle ilgilidir. Âyetteki هُنَّ hünne zamiri öncesindeki furuş kelimesine gitmektedir. Esasında bu zamir kendisinden önceki cennet ödülleri bağlamında şu ifadelere de gidebilir:

“Düzgün (dikensiz veya bol meyveli) kiraz ağaç(lar)ında, meyveleri kat kat muz ağaçları (arasın)da, uzamış gölge(likler)de, çağlayarak akan sular (çağlayanlar)da, kesilmeyen (tükenmeyen) ve engellenemeyen sayısız meyvelerde (ağırlanacaklar).” Bu durumda bütün bu ödüllerin cennette ve cennetlikler için yepyeni bir şekilde yaratıldıkları manasını vermiş olur.

Sanıldığı gibi bu zamir her zaman hakiki müennes denen kadınlarla ilgili kullanılmamakta, dolayısıyla konunun dişi kabul edilen hurilerle herhangi bir ilgisi bulunmamaktadır. Çünkü bu çoğul zamir farklı varlıkların çoğul kullanımları için de söz konusu edilmektedir ki bunun Kur’ân’da onlarca örneği vardır.(3)

Örnek olarak söylemek gerekirse Tevbe 9/36 ve Fussılet 41/37’de de olduğu gibi lafzen müennes/dişil sayılan cemî‘/çoğul kelimelere ait zamirler müennes getirilir; burada da bunun bir örneği vardır. Rahmân 55/70’teki kullanım da aynı kuralı göstermektedir. Söylenmek istenen, bu döşeklerin yepyeni olduğu ve cennetlikler için özel olarak yaratılmışlığıdır.

3. فَجَعَلْنَاهُنَّ اَبْكَارًا “Onları yepyeni yaptık.” Buradaki هُنَّ hünne zamiri de furuş kelimesine gitmektedir. Âyetteki اَبْكَار ebkâr kelimesi ise çoğul bir kelimedir ve döşeklerin yeni ve özel olduğunu göstermektedir. Maksat döşeklerin yeni olduğunu, daha önce başkalarına ikram edilmediklerini, cennetliklere özel kılınmış olduklarını göstermektedir.

4. عُرُبًا اَتْرَابًا “Sahiplerine özel, (denk, uyumlu, güzel).” Âyetteki عُرُبًا ‘uruben kelimesi “halis, özel” anlamına gelmekte ve اَتْرَابًا etrâben kelimesiyle birlikte kullanılmaktadır. Etrâb kelimesine “uyumlu, yaşıt” manası verilince ‘urub kelimesi de buna uygun olarak “hâlis, özel” anlamına gelmektedir.

Kelimenin bu anlamı aynı kökten gelen ‘âribe/‘arbâ’ sözcüklerindeki “halis” manasından elde edilmektedir. el-‘Arabu’l-‘âribe vaya el-‘arabu’l-‘arbâ’ tamlamaları “hâlis Araplar” manasına gelmektedir. Buradan hareketle, yorumunu yapmakta olduğumuz Vâkı‘a 56/36-37’deki mesajı “uyumlu, denk, halis, özel ve üzerine başkalarının oturmadığı döşekler” şeklinde anlayabiliriz.

Özetle söylemek gerekirse, Vâkı‘a 56/27-40’ta yer alan “amel defterini sağ taraftan alanlara verilecek ödüller” arasında çeşitli meyveler, ağaçlar, gölgeler ve yüksek döşekler sayılmaktadır. Bu döşeklerin yeni inşa edildikleri, üzerlerine daha önce hiç kimsenin oturmaması anlamında ebkâr oldukları, özel, hâlis, denk ve uyumlu bir özellik arz ettikleri, sahiplerini yadırgamadıkları ifade edilmektedir. Gerçeği elbette ve elbette Yüce Allah bilmektedir.

Geleneksel Yorum

Buraya kadar söylediklerimiz âyetlerden bizim anladıklarımızdır. Şüphe yok ki âlimlerimizin çok büyük bir bölümü konuyu bizim gibi anlamamışlar, olayı cennette verilecek eşlerle ilişkilendirmişlerdir. Bazı âlimler furuş kelimesinin “değeri yüksek cennet kadınları” olduğunu beyan etmişler,(4) bu kullanımın mecazlığı üzerinde durmuşlardır.(5) Oysa bir kelime hakikat anlamında yorumlanamazsa mecaz anlamlar aranır; burada böyle bir zorunluluk söz konusu değildir.

Bu bağlamda cennet eşlerinin yeni yaratılmış olacağı, dünyada yaşlıyken ölenlerin genç bir halde diriltilecekleri, bakireliklerini daima koruyacakları vs. şeklinde yorumlar yaygındır. Onlara göre ‘urub kelimesi “daima eşine âşık, başkalarını istemeyen”, etrâb kelimesi ise “yaşı değişmeyen, daima aynı yaşta kalan, hatta 33 yaşında olan” manasına gelmektedir.(6)

Ebû ‘Ubeyde gibi bazı âlimlerimiz bu âyetlerdeki hünne zamirlerini, sâbikûne ile ilgili 22. âyette geçen hûr kelimesine götürerek manayı hurilerle ilişkilendirmişlerdir.(7) Metni zorlayarak yakındaki kelime varken zamiri uzağa götürmek hem kurallara aykırıdır; hem de sâbikûna verileceği beyan edilen ödüllerle amel defterini sağdan alacak olanlarınkileri karıştırmaya sebep olmaktadır. Esasında bu tür yaklaşımlar Yüce Allah’ın üçe ayırdığı mahşer şartlarını birbirine karıştırmaktan öte hiçbir şeye de yaramaz.

Rahmân 55/56’da da geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, cennet eşleri hakkında konuyu cinsel içerikli ele almak pek çok sorunun meydana çıkmasına neden olmaktadır. Oysa özellikle mana bakımından farklı ve zorlamalarla dolu izahlar yapılan bu âyetlerin cennetteki dinlenme ortamlarıyla ilgili olduğu gayet açıktır.

Bu arada unutulmamalıdır ki konuyla ilgili ayetlerde geçen ve büyük çoğunlukla cinsiyet içerikli yorumlara sahne olan etrâb, kevâ‘ıb ve hûr kelimelerinin dişili ile erkeği aynıdır; dolayısıyla bunlarda cinsellik manasına gelebilecek yorumları tek anlam olarak vermemek gerekmektedir.

Meseleyi cennetteki eşler şeklinde anlayıp âyetleri öyle yorumlayanlar ister istemez bu ödüllerin erkeklere verileceğini de zımnen söylemiş olmaktadırlar. Oysa sâbikûn’un da amel defterini sağdan alanların da içlerinde elbette kadınlar vardır; belki de kadınların oranı erkeklerden az değil, fazladır. Bu durumda erkek merkezli bir cennet sunumu yapmanın nasıl sonuçlar doğuracağı noktasındaki endişelerin haklılık payı kazanması da kaçınılmaz olmaktadır.

ıı. Önceki ve Sonraki Nesillerden Sağın Adamları

لِاَصْحَابِ الْيَم۪ينِ ثُلَّةٌ مِنَ الْاَوَّل۪ينَ وَثُلَّةٌ مِنَ الْاٰخِر۪ينَ “(Bütün bunlar) bir bölümü önceki (ümmet)lerden, bir bölümü de sonrakilerden oluşan sağın halkı içindir.”

Buradakiلِاَصْحَابِ الْيَم۪ينِ liashâbi’l-yemîni tamlaması “sağın adamları için, sağın halkı için”; ثُلَّةٌ sülletün kelimesi “bir kısmı”; مِنَ الْاَوَّل۪ينَ mine’l-evvelîne kelimesi “öncekilerden(dir)”; وَثُلَّةٌ ve sülletün kelimesi “ve bir kısmı da”; مِنَ الْاٰخِر۪ينَ mine’l-âhırîne sözcüğü ise “sonrakilerden(dir)” demektir.

Burada bu türden cennet nimetlerinin kimler için olduğu ve bunların kimlerden oluşacağıyla ilgili bilgi gündeme getirilmektedir.

1. لِاَصْحَابِ الْيَم۪ينِ “(Bütün bunlar) sağın halkı içindir.” Vâkı‘a sûresinin 27. âyetinden itibaren sayılan cennet nimetleri amel defterini sağdan alacak kişilerle ilgilidir. Ashâbu’l-yemîn tamlaması “kulluk yeminine sadık kalanlar” şeklinde anlaşılırsa, mahşerde bu ödüllerle buluşmanın yolunun fedakârlık yapmaktan yani dünyada verdikleri kulluk yeminine sadık kalmaktan geçtiği kolayca anlaşılmaktadır.

2. ثُلَّةٌ مِنَ الْاَوَّل۪ينَ وَثُلَّةٌ مِنَ الْاٰخِر۪ينَ “(Bütün bunlar), bir bölümü önceki (ümmet)lerden, bir bölümü de sonrakilerden oluşacaktır.” Burada ashâbu’l-yemîn denen ve amel defterini sağ taraftan alacak olanların kimlerden oluşacağı bildirilmektedir. Buna göre sâbikûn’dan farklı olarak bu kişilerin bir bölümü önceki ümmetlerden, bir bölümü ise sonrakilerden oluşacaktır. Bu grubun sâbikûn adı verilenlerden çok daha fazla olacağı anlaşılmaktadır. Rabbim bizi de kardeşlerimiz de bu iki gruptan birine ilhâk eylesin.

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., III, 393; Taberî, age., XXVII, 179-180; Râzî, age., XXIX, 162-163. 2 - Semerkandî, age., III, 393; Taberî, age., XXVII, 180-182.
• 3 - Bakara 2/29, 124, 197, 260; Âl-i İmrân 3/7; Mâide 5/120; Tevbe 9/36; Yûsuf 12/43, 46, 48; Nahl 16/79; İsrâ’ 17/44; Enbiyâ’ 21/56; Mü’minûn 23/71; Nûr 24/58; Sâffât 37/49; Zümer 39/38; Fussılet 41/12, 37; Şûrâ 42/5, 34; Zuhruf 43/9; Ahkâf 46/33; Rahmân 55/56, 58, 70, 74; Vâkı‘a 56/35, 36; Talâk 65/12; Mülk 67/19; Nûh 71/16.
  • Bakara 2/29 Bakara 2/124 Bakara 2/197 Bakara 2/260 Âl-i İmrân 3/7 Mâide 5/120 Tevbe 9/36 Yûsuf 12/43 Yûsuf 12/46 Yûsuf 12/48 Nahl 16/79 İsrâ 17/44 Enbiyâ 21/56 Mü'minûn 23/71 Nûr 24/58 Sâffât 37/49 Zümer 39/38 Fussilet 41/12 Fussilet 41/37 Şûrâ 42/5 Şûrâ 42/34 Zuhruf 43/9 Ahkâf 46/33 Rahmân 55/56 Rahmân 55/58 Rahmân 55/70 Rahmân 55/74 Vâkı‘a 56/35 Vâkı‘a 56/36 Talâk 65/12 Mülk 67/19 Nûh 71/16
• 4 - Taberî, age., XXVII, 185-189. 5 - Zemahşerî, age., IV, 450; Yazır, age., IX, 399. 6 - Semerkandî, age., III, 394; Zemahşerî, age., IV, 451.
• 7 - Taberî, age., XXVII, 185.