Duhân Suresi

Mekke’de risâletin 12. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 59 âyetten oluşan, adını 10. âyette yer alan ve “duman” anlamındaki دُخَان dühân kelimesinden alan Dühân sûresi, inişe göre 84, resmî sıralamada ise 44. sûredir.

Dühân sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Zuhruf sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûre de “başlangıç harflerinin hurûfu mukatta‘adan oluşması” (Zuhruf 1; Dühân 1); “vahyin indiriliş gayesi” (Zuhruf 3; Dühân 4-6); “Yüce Allah’ın mutlak hükümranlığı” (Zuhruf 81, 84-85; Dühân 7-8); “inkârcıların dünyevi sıkıntıların giderilmesi durumunda verdikleri sözlerden dönmeleri” (Zuhruf 49-50; Dühân 12-13); “Firavun’un muhataplarıyla ilişkisi, İsrailoğullarının durumu” (Zuhruf 51-54; Dühân 17-18, 30-33); “cennetliklere ve cehennemliklere yönelik bilgilendirmeler” (Zuhruf 71-75; Dühân 43-55) gibi konularda ortak mesajlar içermektedir.

Dühân sûresi, mukatta‘a harfleri, vahyin apaçık oluşu, indiriliş amacı, Yüce Allah’ın mutlak kudreti ve bütün insanların Rabbi olduğu, inkârcıların azabın kaldırılması durumunda eski inkarcılıklarına ve alaycılıklarına geri döndükleri, buna karşılık Yüce Allah’ın çok güçlü bir şekilde kendilerinden intikam aldığı ifade edilmektedir.

17. âyetten itibaren, daha önceki nesiller içinde yaşamış olan Firavun’un kendisine gelen elçilere nasıl davrandığı, onların tekliflerini nasıl reddettiği, bunun sonrasında Yüce Allah’ın müminleri kurtarmak ve geride kalan azgınları cezalandırmak üzere denizde boğduğu, geride çok değerli şeyleri bıraktıkları hatırlatılmaktadır.

30. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın İsrailoğullarını Firavun’un şiddetli azabından koruduğu, sonrasında onların da tıpkı başka inkârcılar gibi âhiret hayatını inkâr ettikleri bildirilmekte, Tübba‘ halkının ve benzerlerinin de benzer sebeplerle helak edildiği özellikle hatırlatılmaktadır.

38. âyetten itibaren, kâinatın oyun olsun diye yaratılmadığı, her bir şeyin mutlak surette bir yaratılış amacının bulunduğu, fakat insanların çoğunun bunu bilmediği, mahşerde insanların birbirlerine hiçbir yararının bulunamayacağı, Yüce Allah’ın merhamet ettikleri hariç kendilerine asla yardım edilmeyeceği haber verilmektedir.

43. âyetten itibaren, cehennemde azabın menüsü hakkında bilgi verilmekte, zakkum ağacından söz edilmekte, onların ateşin ortasına savrulacağı, oysa dünya hayatında itibarlı biri olduğunun kendilerine hatırlatılacağı ifade edilmektedir. Buna karşılık, muttakilere de çeşitli ödüller verileceği, orada hiçbir şekilde ölüm tatmayacakları, azaptan korunmuş olacakları beyan edilmektedir.

58. âyette Kur’ân’ın muhataplar gerçekleri hatırlasınlar diye Hz. Peygamber’in diline kolaylaştırıldığı, bunu inkâr edenlerin feci akıbetinin gözetilmesi gerektiğine dikkat çekilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 9-16. âyetlerinde müşriklerin olumsuz tutumlarına, kıyametin onları nasıl etkileyeceğine, yalancılıklarına, kendilerini bekleyen korkunç azaba dair bilgilere, Hz. Peygamber’i suçlamalarına ve sonuçta azapla yakalanışlarına yer vermektedir.

a) İnkarcıların Durumu

Yüce Allah, sûrenin 9-14. âyetlerinde inkarcıların şüphe içinde eğlenip durduklarını, Hz. Peygamber’in göğün, açık bir duman çıkaracağı günü gözetlemesi gerektiğini, o dumanın insanları bürüyeceğini, bunun elem verici bir azap olduğunu beyan etmektedir.

Ardından, inkarcıların “Ey Rabbimiz! Bizden azabı kaldır. Muhakkak ki biz artık inanıyoruz” diyecekleri, bu hatırlamanın onlara hiçbir faydasının olmayacağı, oysa kendilerine gerçeği açıklayan apaçık bir elçinin geldiği, onu “Bu, mecnûn (cinlenmiş) mu‘allem (öğretilmiş) biridir” diyerek ondan yüz çevirdikleri bildirilmektedir.

ı. Alaycılıkları ve Korkunç Duman

بَلْ هُمْ ف۪ي شَكٍّ يَلْعَبُونَ فَارْتَقِبْ يَوْمَ تَاْتِي السَّمَآءُ بِدُخَانٍ مُب۪ينٍ يَغْشَى النَّاسَ هٰذَا عَذَابٌ اَل۪يمٌ “Ne var ki onlar şüphe içinde eğlenip duruyorlar. (Şimdi) sen göğün açık bir duman getireceği günü gözetle! (O duman) insanları kaplayacaktır. Bu, elem verici bir azaptır.”

Buradaki بَلْ bel edatı “bilakis, esasında”; هُمْ hum zamiri “onlar”; ف۪ي شَكٍّ fî şekkin ifadesi “bir şüphede”; يَلْعَبُونَ yel‘abûne fiili “eğleniyorlar, oyalanıyorlar”; فَارْتَقِبْ fartekıb emri “gözet”; يَوْمَ yevme kelimesi “(şu) günü, o günü”; تَاْتِي te’tî fiili “gelecektir, getirecektir”; السَّمَآء es-semâ’ kelimesi “gök”;بِدُخَانٍ مُب۪ينٍ bidühânin mübînin tamlaması “apaçık bir duman, apaçık bir duman ile”; يَغْشَى yağşâ fiili “kaplayacaktır”; النَّاس en-nâse kelimesi “insanları”; هٰذَا hâzâ kelimesi “(işte) bu”; عَذَابٌ اَل۪يمٌ ‘azâbun elîmun tamlaması ise “elem verici bir azap(tır)” demektir.

Burada inkarcıların durumu ile herkesi kuşatacak azap günün gelmesiyle ilgili uyarı gündeme getirilmektedir.

1.بَلْ هُمْ ف۪ي شَكٍّ يَلْعَبُونَ “Ne var ki onlar şüphe içinde eğlenip duruyorlar.” Yüce Allah kudretini açıklama bağlamında çeşitli beyanlarda bulunmasına rağmen beklenen olumlu tepkiyi vermeyen müşriklerin durumuna üzülen Hz. Peygamber’e moral vermek üzere, inkârcıların şüphe içinde olmaya devam ettiklerini, bu şekilde oyalanmakta olduklarını haber vermektedir.

Râzî’ye göre شَكّ şekk kişinin olumsuzluk ve olumluluk arasında kalakalmasıdır. Bazı âyetlerle birlikte kullanılan مُر۪يب mürîb sözcüğü ise “sû-i zanda bulunan kimse” manasına gelmektedir.(1) İşte inkârcı kavimlerin peygamberlere olan tepkisi bu şekilde ifade edilmektedir.

İnkârcılar peygamberlerin kendilerine tebliğ ettiği her ne varsa hepsini inkâr ettiklerini ve davet edildikleri konularda derin bir şüphede bulunduklarını beyan etmişlerdi. Onlar son derece kararlı bir şekilde “cevabımız budur; başka bir şey demiyoruz”(2) dercesine, inkârlarını ortaya koymuş ve daveti reddettiklerini beyan etmişlerdi.

İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de inkârcıların derin bir şüphe içerisinde oynayadurdukları hatırlatılmakta, dolayısıyla öncekiler nasıl feci bir akıbeti yaşamış ve mahşerde yaşayacaklarsa, son ümmet içerisindeki inkârcıların da aynı korkunç felaketi yaşayacakları ortaya konulmaktadır.

İnkârcıların bu tutumu esasında bir çeşit “alaycılığı”(3) da içerdiği için, âyetin sonunda “oyun ve eğlenceye dalmak”, “oyalanıp durmak” anlamına gelen يَلْعَبُونَ yel‘abûne fiili kullanılmaktadır.

Bu insanların bir kısmı yaratıcı Allah inancına sahip olsalar da bir kısmı bunu da reddediyorlar, Allah’ın hayata müdahil olmasını kabul etmiyorlar, bir anlamda “Ateist, Deist” görüntü veriyorlardı. Bu yüzden onların Allah inancında da sadık olmadıkları, meseleyle adeta alay edip eğlendikleri işte bu cümlede ortaya konulmuş olmaktadır.

İnkarcıların alay edip durdukları bu gerçek kendilerine mahşerde üstelik cehennem azabının içindeyken hatırlatılacaktır ki bununla ilgili bilgi de daha sonra yorumlayacağımız Dühân 44/50. âyette zikredilmektedir.

2. فَارْتَقِبْ يَوْمَ تَاْتِي السَّمَآءُ بِدُخَانٍ مُب۪ينٍ “(Şimdi) sen göğün açık bir duman getireceği günü gözetle!” Bir kez de Fussılet 41/11’de geçen دُخَان dühân kelimesi “duman” manasına gelmekte ve bu sûrenin adı olarak kullanılmaktadır.

Burada geçen فَارْتَقِبْ fartekıb emriyle aynı mesajı içeren kelimeler Hûd 11/93, Dühân 44/59 ve Kamer 54/27’de de “gözetlemek” manasına zikredilmekte ve her birinde olumsuz içerikte yer almaktadır. Yüce Allah inanmamakta ısrar eden ve hem risaletle hem de vahiy ile alay edip eğlenen inkârcıların feci bir akıbet yaşayacağını haber vermekte, göğün apaçık bir duman ile üzerlerine geleceğini bildirmektedir.

a) Burada geçen يَوْمَ تَاْتِي السَّمَآءُ بِدُخَانٍ مُب۪ينٍ “Göğün apaçık bir duman getireceği gün” ifadesi hakkında tefsirlerimizde biri olayın “Mekke’de geçen”, diğeri “Son Saat için her yerde gerçeklecek olan felaket” bağlamında belli başlı iki temel görüş söz konusudur. Bunları Râzî’nin aktarımıyla zikretmek istiyoruz:

ı. “İlk görüş, konuyu Mekke’de yaşanan bir olay olarak kabul edenlere aittir.(4) Bu görüşe göre “apaçık duman”dan kasıt mecazi bir anlatımdır.

Rivayete göre “Hz. Peygamber, kendisini yalanladıkları için, Mekke’de kavmine (Mudar kabilesine) beddua ederek ‘Allah’ım, onların yıllarını Yûsuf'un yıllan gibi kıl’ buyurmuş.(5) Bunun üzerine yağmurlar kesilmiş, yeryüzünde kıtlık meydana gelmiş, Kureyş alabildiğine bir açlık içine düşmüş, böylece kemikleri, köpekleri ve leşleri yemişler. Derken, insanlar kendilerindeki açlıktan dolayı, göğe baktıklarında kendileriyle gök arasını adeta bir duman gibi görmeye başlamışlar.”

“Bu, -kendisinden yapılan rivayetlerin birinde- İbn Abbas’ın, Mukâtil ve Mücâhid’in görüşü olup, Ferrâ ve Zeccâc’ın da tercihidir. Aynı zamanda İbn Mes‘ûd’un da görüşü budur. İbn Mes‘ûd, bu dumanın ‘açlığın şiddetinden ötürü ahalinin gözlerine arız olan kararma’dan başka bir şey olacağını reddederdi.”

ıı. “İkinci görüşe konu Son Saat’le ilgilidir. Buna göre ‘Bu duman, âlemde meydana gelen bir duman olup, Kıyamet alâmetlerinden biridir.’ Bu görüşte olanlar şöyle demişlerdir: İşte bu durum meydana geldiğinde, müminlerde nezleye benzeyen bir hal, kâfirlerde de kendisinden dolayı başlarının pişmiş gibi olacağı bir hal meydana gelir.(6) Bu görüş, Ali ibn Ebî Talib’den nakledilmiş bir görüş olup, aynı zamanda ibn Abbâs’a ait meşhur görüştür.”

Bu iki görüşü naklettikten sonra Râzî şu değerlendirmeleri yapmıştır:

“Birinci görüşü savunanlara gelince, bu görüşün, ayetin lafzını hakiki manasından alıp mecazî manaya taşımayı gerektirdiğinde şüphe yoktur. Bu ise ancak bunu hakiki manasına almanın imkânsız olduğuna delâlet eden bir delilin bulunması halinde mümkün olur. Hâlbuki bu görüşte olanlar, bu görüşü zikretmemişlerdir. Bu nedenle, onların ileri sürdüğü şeyi benimsemek cidden zordur.”

“Eğer şöyle bir soru sorulursa: ‘Bizim bahsettiğimiz şeyin delili, Yüce Allah’ın, onların söylediğini naklettiği ‘Ey Rabbimiz, bizden bu azabı açıp kaldır. Çünkü biz iman edeceğiz’ şeklindeki sözleridir. Bu, biz bunu Mekke’de meydana gelen kıtlık anlamına aldığımızda doğru olan bir sözdür.”

“Nakledildiğine göre Mekke’deki kıtlık, çok ileri bir boyuta varınca, Ebû Süfyan, Hz. Peygamber’in yanına gelmiş ve ondan, ‘Allah ve akrabalar aşkına bunun kaldırılması duasını yapmasını’ istemişti. Hz. Peygamber’in onlara duâ etmesi ve onlardan o belâyı Yüce Allah'ın kaldırması halinde, iman edecekleri vaadinde bulundu. Yüce Allah onlardan bu kıtlığı kaldırınca da onlar yine şirklerine döndüler.”

“Âyetin bu ifadesini ‘Bununla, Kıyamet alametlerinden bir alametin meydana gelmesi kastedilmiştir’ anlamına alırsak, bu rivayet ve yaklaşım doğru ve yerinde olmaz. Çünkü Kıyamet alâmetlerinin zuhur etmesi halinde, hem onların ‘Ey Rabbimiz, bizden bu azabı gider. Çünkü biz, iman edeceğiz’ demeleri mümkün olmaz; hem de onlara, ‘Biz bu azabı biraz açıp kaldıracağız. Siz şüphe yok ki tekrar (küfre) dönersiniz’ denilmesi mümkün olmaz.’ Evet, böyle sorulacak olursa, buna şu şekilde cevap verebiliriz:”

“Bu alâmetlerin meydana gelişinin, mükellefiyetin sona ermediğini, böylece de bu halin meydana geldiğini, derken insanların, cidden korkup, böylece de yalvarıp yakardıkları, bu olay kalkınca da, küfür ve günahlarına geri dönme hususunda, diğer Kıyamet alametlerinin yerine geçmiş olması niçin caiz olmasın? Böyle bir ihtimal söz konusu olduğuna göre, onların ileri sürmüş oldukları şey düşer. Yüce Allah en iyisini bilendir.”(7)

b) Bu temel iki yaklaşım ve Râzî’nin yaptığı değerlendirmeleri de göz önüne alarak, dühân-i mübîn yani “apaçık duman” ifadesinin Son Saat’te yaşanacak olaya işaret ettiği söylenebilir; çünkü hem buradaki تَاْتِي te’tî fiili, hem de bir sonraki âyette gelecek olan يَغْشَى yağşâ fiili geçmiş zaman değil, gelecek zaman manası vermektedir. Dahası, ifadenin başındaki يَوْمَ yevme kelimesi de Kur’ân’da çok büyük oranda Son Saat ve kıyamet için kullanılmaktadır.

Ayrıca devam eden Dühân 44/12-15. âyetlerde “azabın kaldırılması”yla ilgili beyanlardan hareketle, bu olayın Mekke’de yaşanmış olarak yorumlanabileceği de düşünülmelidir.

Bu iki yaklaşıma ilave olarak âyetin mesajını güne getirirsek şunları söyleyebiliriz: Hak ve hakikatin karşışısında şüpheci bir tavır içerisine girenler manevi olarak büyük sıkıntılar çekerler. Adeta dünya başlarına yıkılmış bir şekilde hak ve hakikat adına her şeyi dumanlı yani bulanık görürler. Bu durum Zuhruf 43/36’da zikredildiği gibi vahye kör bakmanın bir sonucu olarak şekillenir ve bakanlar baktıkları şeyleri net ve doğru bir şekilde görememiş olurlar.

Âyette دُخَانٍ مُب۪ينٍ dühânin mübînin “apaçık bir duman” ifadesinin kullanılmasında çok önemli bir incelik olsa gerektir. Bu ifade yaşanan sıkıntıların gün gibi aşikâr olduğunu ortaya koyabileceği gibi, fiziksel anlamda Son Saat’te yaşanacak olan ve ortalığı bütünüyle kaplayıp etkilecek olan duman halini de içerebilir. Ortamın görülmesini engelleyici olan “duman” için “apaçık” denmesinin muhtemel nedeni, dumanın tam anlamıyla işlev görmesidir; yani etkisini en güçlü şekilde hissettirmesidir.

3. يَغْشَى النَّاسَ هٰذَا عَذَابٌ اَل۪يمٌ “(O duman) insanları kaplayacaktır. Bu, elem verici bir azaptır.” Yüce Allah sözünü ettiği “apaçık duman”ın bütün insanları kuşattığını beyan etmektedir. Burada geçen يَغْشَى yağşâ fiilinin geniş zaman kalıbında oluşu, olayın geçmişte olup bittiğini değil de gelecekte yaşanacağını göstermesi bakımından çok önemli bir delildir.

Buna göre önceki âyette sözü edilen “duman”ın “Son Saat”te yaşanacağını ileri sürenlerin diğerlerine göre daha isabetli olduğu ifade edilebilir. Diğerlerine göre düşünülürse, bu defa anlamın mana olarak geçmiş zaman anlamı içerdiğini söylemek gerekmektedir. Âyetin sonundaki “elem verici azap” ifadesi de olayın şiddetini ortaya koymaktadır. Bu ifade “azap” kavramının hem dünyevî, hem de uhrevî olabileceği noktasında iki atarafa da delil olabilecek bir örnektir.

ıı. Yalancılıkları ve Hz. Peygamber’i Suçlamaları

رَبَّنَا اكْشِفْ عَنَّا الْعَذَابَ اِنَّا مُؤْمِنُونَ اَنّٰى لَهُمُ الذِّكْرٰى وَقَدْ جَآءَهُمْ رَسُولٌ مُب۪ينٌ ثُمَّ تَوَلَّوْا عَنْهُ وَقَالُوا مُعَلَّمٌ مَجْنُونٌ “(İşte o zaman inkârcılar:) ‘Rabbimiz! Bizden azabı kaldır! Şüphesiz ki biz (artık) inanıyoruz.’ (diyecekler). Bu hatırlamanın onlara ne yararı olabilir ki! Oysa kendilerine (gerçeği ulaştıran) apaçık bir elçi gelmişti. Sonra ondan yüz çevirmiş ve ‘Bu, cinlenmiş, (başkaları tarafından) öğretilmiş biridir!’ demişlerdi.”

Buradaki رَبَّنَا rabbenâ hitabı “ey Rabbimiz”; اكْشِفْ ikşif duası “kaldır, aç”; عَنَّا ‘annâ ifadesi “bizden”; الْعَذَاب el-‘azâbe kelimesi “o azabı”; اِنَّا innâ ifadesi “muhakkak ki biz”; مُؤْمِنُون mü’minûne kelimesi “iman edenler(iz)”; اَنّٰى لَهُمُ ennâ lehum ifadesi “onlara ne faydası var ki”; الذِّكْرٰى ez-zikrâ kelimesi “(gerçeği) hatırlamanın”; وَقَدْ جَآءَهُمْ ve kad câehum fiili “onlara muhakkak ki gelmiştir”; رَسُولٌ مُب۪ينٌ rasûlün mübînun tamlaması “apaçık bir elçi”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; تَوَلَّوْا tevellev fiili “yüz çevirdiler”; عَنْهُ ‘anhu ifadesi “ondan”;وَقَالُوا ve kâlû fiili “ve dediler ki”; مُعَلَّمٌ mu‘allemun kelimesi “(bu) başkası tarafından öğretilmiş(tir)”; مَجْنُونٌ mecnûnun sözcüğü ise “cinlenmiş, mecnun(dur)” demektir.

Burada inkarcıların azabın kaldırılması isteği, sonrasındaki tutumları ve Hz. Peygamber’e yönelik alaycılık ve suçlamaları gündeme getirilmektedir.

1.رَبَّنَا اكْشِفْ عَنَّا الْعَذَابَ اِنَّا مُؤْمِنُونَ “(İşte o zaman inkârcılar:) ‘Rabbimiz! Bizden azabı kaldır! Şüphesiz ki biz (artık) inanıyoruz.’ (diyecekler).” Yüce Allah insanları kuşatan “apaçık duman azabı” yaşandığında helak edilmekte olan inkarcı sapkınların kendisine yalvaracağını, azabı kaldırması durumunda O’na inanacaklarını söyleyeceklerini ifade etmektedir.

Bu âyet önceki âyetlerde dile getirildiği üzere, Mekke’de yaşanmış bir olaydan ziyade Son Saat’te yaşanacak bir konuşmayı andırmaktadır. Ancak konu Mekke’de yaşanan kıtlıkla ilgili ise o zaman bu âyetteki mesajı geçmiş zaman anlamında başında gizli bir kâle “demişti ki” şeklinde hikaye kalıbında aktarılan bir cümle olarak düşünmek gerekmektedir.

2. اَنّٰى لَهُمُ الذِّكْرٰى وَقَدْ جَآءَهُمْ رَسُولٌ مُب۪ينٌ “Bu hatırlamanın onlara ne yararı olabilir ki! Oysa kendilerine (gerçeği ulaştıran) apaçık bir elçi gelmişti.” Bu âyet, “Her şeye rağmen bunlar kim, gerçeği hatırlamak kim” şeklinde de anlaşılabilir. Çünkü En‘âm 6/43’te bu gibilerle ilgili şöyle buyrulmaktadır: “Hiç olmazsa, onlara bu şekilde azabımız geldiği zaman boyun eğselerdi ya! Fakat kalpleri iyice katılaşmış ve şeytan da onlara yaptıklarını câzip göstermişti.” Bu ihtimal de söz konusu olmasına rağmen biz yorumarımızı inkârcıların son andaki iman iddialarının reddedileceği şekildeki yaklaşıma göre yapmaya çalışacağız.

Yüce Allah azap uyguladığı bu insanların artık zamanı geçirmiş olduklarını, aldıkları öğüdün kendilerine hiçbir faydasının olmayacağını, çünkü kendilerine apaçık bir elçi gelmiş olmasına rağmen onu yalanladıklarını haber vermektedir. İşte bu nedenle, önceki âyette aktarıldığı üzere “biz de müminiz” sözlerinde samimi olup olmadıklarını ispatlama zamanlarının kalmadığı beyan edilmek istenmektedir. Konunun önemi nedeniyle bazı konulardaki bilgileri tekrar hatırlatmakta yarar görmekteyiz.

a) İbrâhim 14/7’de belirtildiği gibi, Allah’a iman edip şükür görevini yerine getirenlere Yüce Allah nimetlerini arttıracağını, küfredenlere ise azabının şiddetli olduğunu haber vermektedir. Benzer şekilde A‘râf 7/96’da da beyan edildiği gibi, şehir halkı iman edip muttaki olmaları durumunda gökten bereket kapılarının kendilerine açılacağı bildirilmektedir.

Bu konuda en önemli mesajlardan birisi de Hûd 11/3’te şu şekildedir: “Rabbinizden bağışlanma dileyin ve O’na tevbe edin ki sizi belli bir zamana kadar güzel bir şekilde yaşatsın ve her fazilet sahibine ihsanda bulunsun.”

Hz. Nûh’un kavmine tebliğinde şu ifadeleri kullandığı Kur’ân’da bildirilmektedir: “Kendilerine yakıcı bir azap gelmeden önce ‘kavmini uyar’ diye Nûh’u kendi kavmine göndermiştik. Dedi ki: ‘Ey kavmim! Ben sizin için açık bir uyarıcıyım. Allah’a kulluk edin; O’na karşı takvânızı takının (sorumluluğunuzu bilin, duyarlı olun) ve bana itaat edin ki (Allah) da günahlarınızı bağışlasın ve sizi belli bir ecele kadar tehir etsin (cezalandırmadan yaşatsın).’ (Unutulmamalıdır ki) Allah’ın belirlediği süre dolunca o artık ertelenemez. Keşke bilseydiniz!”(8)

Hûd 11/52’de bu defa Hz. Hûd kavmine seslenmiş, istiğfar ve tevbe sonrasında göğün bol nimetlerle kendilerine ihsan edileceğini, kuvvet üzerine kuvvet sahibi kılınacaklarını bildirmektedir. Bu arada Hz. Nûh’un tebliğinde de bu tür nimet vaatlerinin yer aldığı ifadeler uzun uzadıya Nûh 71/10-20’de dile getirilmektedir.

Nisâ’ 4/147’de şöyle buyrulmaktadır: “Şükredip iman ederseniz Allah size ne diye azap etsin ki! Allah şükredenlerin ödülünü veren ve her şeyi bilendir.” Furkân 25/77’de de “Eğer sizin başka varlıklara dua ve yalvarışınız olmasaydı Rabbim size ne diye azap etsin ki!” buyrularak konu özetlenmektedir.

b) Son demlerdeki tevbenin kabul edilmemesiyle ilgili olarak En‘âm 6/158’de de açıkladığımız üzere şöyle buyrulmaktadır: “Onlar ille de kendilerine meleklerin gelmesini veya Rabbinin gelmesini yahut Rabbinin bazı âyetlerinin gelmesini mi bekliyorlar? Rabbinin bazı âyetleri geldiği gün, önceden inanmamış ya da imanında bir hayır kazanmamış olan kimseye artık imanı bir fayda sağlamaz. De ki: Bekleyin (bakalım); muhakkak ki biz de (sizinle beraber) bekleyenleriz.”

Yüce Allah bazı âyetlerinin yani inkârcıların helak ve azap kararını uygulayacağı gün geldiğinde artık imanın kabul edilmeyeceğini haber vermektedir. Bu ifade hayatın normal akışında iken eğer iman edilmemişse ölüm anındaki tevbenin kabul edilmeyeceği şeklindeki ilkeyi hatırlatmaktadır. Nisâ’ 4/18’de şöyle buyrulmaktadır: “Kötülükleri yapıp yapıp da içlerinden birine ölüm gelip çatınca ‘Ben şimdi tevbe ettim’ diyenler ile kâfir olarak ölenler için (kabul edilecek) tevbe yoktur. Onlar için acı bir azap hazırlamışızdır.”

Bu kuralın bir örneği olarak Yûnus 10/90’da geçen Firavun’un boğulmak üzereyken yaptığı ve kabul edilmeyen tevbesini hatırlamak gerekmektedir. Âyet mealen şöyledir: “Nihâyet (denizde) boğulma haline gelince, (Firavun) ‘Gerçekten, İsrailoğullarının inandığından başka ilah olmadığına ben de iman ettim. Ben de müslümanlardanım!’ demişti.”

Ölüm anındaki iman ile bizzat mahşeri yani azabı görünce itiraf edilen iman arasında fark yoktur; çünkü Yüce Allah bunları kabul etmemektedir. Bu konuda Mü’min 40/85’te şu bilgiler bilgiler vardır: “Fakat azabımızı gördükleri zaman imanları kendilerine bir fayda vermeyecektir. Allah’ın kulları hakkında süregelen âdeti budur. İşte o zaman kâfirler hüsrana uğrayacaklardır.” Ölüm anında yapılan tevbelerin gerçek tevbe olmadığı mealini aktardığımız Nisâ’ 4/18’de açıkça belirtilmektedir. Bu noktada Secde 32/29 ile Sebe’ 34/52’de verilen bilgiler de hatırlanmalıdır.

Bu arada bilinmesi gereken âyetler arasında Zümer 39/54-55 te yer almaktadır. Âyetler meal olarak şöyledir: “Size azap gelip çatmadan önce Rabbinize dönün, O’na teslim olun, sonra size yardım edilmez. Siz farkında olmadan, ansızın başınıza azap gelmezden önce, Rabbinizden size indirilenin en güzeline (Kur’an’a) tâbi olun.” Bu âyetlerden de anlaşıldığı gibi son anda veya azap, felaket görüldükten sonra imanın ve tevbenin hiçbir geçerliliği yoktur.

Boğulmak üzereyken imanı kendisine fayda veren ve Yüce Allah’ın kendisini boğulmaktan kurtardığı Hz. Yûnus’un kurtarılma sebebi ise Sâffât 37/143’te “daha önceki günlerinde Yüce Allah’ı tesbih edenlerden olması” şeklinde dile getirilmektedir. Bütün bu âyetlerden anlaşılan şudur: Ölüm anında veya helak ve azap esnasında kişinin iman etmesi kabul edilmeyecektir. Daha önceden iman etmemiş ve imanına uygun davranışlar ortaya koymamış ise son andaki inancın kişiye hiçbir faydası olmayacaktır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette dikkat çekilen husus bu olsa gerektir. Kendilerine gerçekleri açıklayan, apaçık uyarılarda bulunan elçi gelmiş olmasına rağmen ona itibar etmeyen inkârcılar, zamanında elçiyi alaya almış, onu tehdit etmiş ve onunla birlikte olanlara hayatı adeta zindan etmeye çalışmışlardı. İşte bu tiplerin “biz de müminiz” sözlerinde de sadakat sahibi olmadıkları devam eden cümlede açıkça ortaya konulmaktadır.

3. ثُمَّ تَوَلَّوْا عَنْهُ وَقَالُوا مُعَلَّمٌ مَجْنُونٌ “Sonra ondan yüz çevirmiş ve ‘Bu, cinlenmiş, (başkaları tarafından) öğretilmiş biridir!’ demişlerdi.” Yüce Allah inkarcıların dünya hayatlarındaki önce umursamaz, sonra da alaycı tavırlarını beyan etmektedir.

Bu çerçevede Hz. Peygamber’den, onun davet ve tebliğinden yüz çevirmiş, ona itibar etmeyip kendisini dikkate dahi almamışlar, dahası Tûr 52/30’da dile getirildiği gibi “zamanın felaketlerine çarpılmasını bekliyoruz” demişlerdi.

Vahiyden ve onu tebliğ eden elçiden yüz çeviren inkarcılar bununla da yetinmemiş, Hz. Peygamber’i مُعَلَّم mu‘allem yani bazı insanlar veya cinler tarafından kendisine bir şeyler öğretilen birisi olarak suçlamaya başlamışlardı.

Çeşitli vesilelerle ifade ettiğimiz üzere, Mekke müşrikleri Hz. Peygamber’e “mecnûn (cinlenmiş)”,(9) “şâ‘ır (şâir)”,(10) “sâhır (büyücü)”,(11) “meshûr (büyülenmiş)”,(12) “kâhin (büyücü, kehanette bulunan)”,(13) “müfterî (iftiracı)”,(14) “mu‘allem (insanlar tarafından) öğretilmiş”,(15) “kezzâb (çok yalancı)”,(16) “dâllûn (sapkın(lar)”(17) ve “zâcir (insanları ataların yolundan engelleyen kişi)”(18) diyorlardı. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette bu suçlamaların iki tanesi zikredilmektedir.

a) مُعَلَّم mu‘allem “(başka insanlar tarafından) öğretilmiş.” Hz. Peygamber’e birilerinin bu vahyi öğrettiği iddiasıyla ilgili olarak çeşitli beyanlar zikredilmektedir.

ı. Furkân 25/4’te şu bilgiler yer almaktadır: “Kâfirler, ‘Bu (vahiy), ancak o (Muhammed)’in uydurduğu ve bu konuda kendisine başka bir grubun da yardım ettiği bir yalandır’ diyerek, büyük bir haksızlık ettiler ve yalan söylediler.” Mekkeli inkarcılar redlerine vahye “iftira” demekle başlamışlar, ancak bununla yetinmemişlerdi.

Onlara göre, Muhammed (as) bunu tek başına uydurmamış, başka birileri de ona yardım etmişti. Bütün bu ifadeler esasında vahyin kaynağının ilâhî değil, beşerî olduğunu ortaya koyma arzularının sonucuydu.

ıı. En‘âm 6/105’te şöyle buyrulmaktadır: “Böylece biz âyetleri geniş geniş açıklıyoruz ki ‘Sen ders almışsın’ desinler de biz de bilen bir toplum için onu (Kur’an’ı) iyice açıklayalım.” Demek ki vahyin kaynağıyla ilgili olarak derin şüpheleri vardı.

ııı. Bu suçlamada Hz. Peygamber’e bunları öğretenin “bir kişi” olduğuna dair iddialar vardır. Bu bağlamda Nahl 16/103’te dile getirildiği üzere, vahyin kaynağı konusunu ele alan Mekkeli müşrikler, bunu Hz. Peygamber’e bir beşerin öğrettiğini söyleyerek, vahyin insan sözü olduğunu iddia etmişlerdir.

- Bu kişinin kim olduğu noktasında üzerinde ittifak edilmiş bir isim yoktur. Bu kişinin müşrik mi, Hıristiyan mı, Yahudi mi, Acem mi, hanîf mi vs. hangi mensubiyette olduğu konusunda çeşitli iddialar mevcuttur. Meselâ bunun Huvaytıb b. Abdüluzzâ’nın daha sonra Müslüman olan ‘Âiş (veya ‘Addâs)(19) adındaki İran’lı kölesi olduğu beyan edilmektedir.(20)

Elbette bu kişinin kim olduğu çok da önemli değildir; eğer önemli olsaydı Yüce Allah onun adını zikrederdi. Ancak bu kişinin konuştuğu dilin “yabancı bir lisan” olduğu âyette beyan edilmektedir. Yüce Allah bu iddiayı cevaplarken söz konusu kişinin dilinin yabancı bir lisan olduğunu, Kur’ân’ın ise apaçık Arapça olduğunu beyan ederek onlara esaslı bir cevap vermiştir.

- Furkân 25/4’te zikredilen “yardım” işinde sözü edilen grubun Cebr ve Yesâr adlı kişiler olduğu,(21) bunların Yahudi olduğu,(22) Nadr b. Hâris’e göre ise ‘Addâs, Yesâr ve Ebû Fükeyhe er-Rûmî’den oluştuğu iddia edilmiştir.(23)

Furkân 25/4’te sözü edilenler قَوْمٌ اٰخَرُونَ kavmun âharûne ifadesiyle “başkalarından oluşan bir grup” şeklinde beyan edildiği için, bunu bir kişi değil de bir grup olarak anlamak zorundayız. Ancak yardımın farklı zamanlarda farklı kişilerden gerçekleştirildiği iddia edilirse, o zaman Nahl 16/103’teki ifade bu bağlamda düşünülebilir.

Mekkeli müşriklerin iddia ettiği gibi bir kişi veya grubun yardımıyla vahiy oluşturulabiliyorsa, onların bunu inkâr edip yalanlaması çok daha kolay olur. Nitekim birine öğreten başkaları varsa bu defa bir başka grup da benzer şeyler söyleyebilir, karşıdakinin iddiasını çürütebilir.

Bu durumda Kur’ân’ın meydan okuma cümleleri de kolay bir şekilde karşılanıp Hz. Peygamber’in risalet iddiası mahkûm edilebilirdi. Oysa böyle şeyler olmamış ve onun risalet öğretileri hiç kimse tarafından ve hiçbir zamanda iptal edilememiştir; iptal edilemeyecektir de.(24)

b) مَجْنُون mecnûn “(cinlenmiş).” Mekkeli müşriklerin Hz. Peygamber’e yönelik en önemli suçlama ve alaycılık ifadelerinden birisi de ona mecnûn demeleriydi ki bu konuda pek çok âyette(25) bilgi verilmektedir.

ı. Kalem 68/2 ve Tekvîr 81/22. âyetler, aslında Hıcr 15/6. âyette Mekkeli müşriklerin Hz. Peygamber’e yönelttiği şu suçlama veya hakaretin cevabıdır: “Ey kendisine zikir (Kur’ân) indiril(diğini sanan) kişi! Sen muhakkak ki mecnûnsun, demişlerdi.” Yüce Allah işte bu açık suçlamanın cevabını vermekte ve Tûr 52/29’da da dile getirdiği üzere, onun hiçbir şekilde “büyücü ve mecnûn olmadığını” beyan etmektedir. Dahası A‘râf 7/184 ve Sebe’ 34/46’da Hz. Peygamber’de hiçbir mecnûnluk bulunmadığı belirtilmektedir.

Bizzat kendilerinin el-emîn dedikleri ve güvenleri nedeniyle kıymetli eşyalarını kendisine emanet ettikleri Hz. Peygamber’e bu sıfatları yakıştıranların, nasıl bir psikolojiye sahip oldukları ve ne düzeyde bir sapkınlık yaşadıkları, haktan nasıl savruldukları kolayca anlaşılmaktadır.

ıı. Mekkelilerin Hz. Peygamber’i mecnûn olmakla suçlamalarının sebebi, onun ilk vahyi aldığında yaşadığı olaylardı. İbn Abbâs’ın naklettiği rivayete göre, Rasûlüllah (as) bir gün Hira’ya çıkmıştı. Döndüğünde eşi Hz. Hatice kendisine “Neyin var? (Rengin kaçmış)” deyince, Nebî (as) kendisine Cebrâîl (as)’ın indiğini, ilk âyetleri indirdiğini, Cebrâîl (as)’ın zeminde durup abdest aldığını, kendisinin de aldığını, beraberce iki rekât namaz kıldıklarını ve “işte namaz böyledir” dediğini ifade etmişti.

Bunun üzerine Hz. Hatice de amcaoğlu olan Varaka b. Nevfel’e gitmişti -ki Varaka şirkten vazgeçip Hıristiyanlığa dönen bilge bir zattı-. Varaka, Hz. Hatice’den Hz. Peygamber’i kendisine göndermesini istemişti. Yanına geldiğinde “Cebrâîl sana Allah ile beraber başka birine yalvarmayı emretti mi?” diye sormuş, Hz. Peygamber de “hayır” cevabını vermişti.

Bunun üzerine Varaka, “Davetine yetişirsem sana büyük yardımım dokunur” demişti. Fakat Nebî (as)’ın davet günlerine yetişemeden vefat etmişti. İşte bu olay Mekkeli Kureyş müşriklerinin diline dolanmış ve Hz. Peygamber için “o, mecnûndur” demişlerdi. İşte Yüce Allah bu suçlamayı reddetmek üzere yemin ifadesiyle onun mecnûn olmadığını ilan etmiş olmaktadır.(26)

ııı. مَجْنُون mecnûn kelimesi c-n-n kökünden türetilmiştir ve “örtülmüş” anlamına gelmektedir. Buradan hareketle, Mekkeli müşrikler de Hz. Peygamber’in “deli” olduğunu değil, kendisine bir cinin musallat olduğunu ifade için ona mecnûn demişlerdi. Delilik aslında “aklın örtülmesi” demek olduğu için, mecnûn kelimesine “cin musallat olmuş, cinlenmiş” anlamının yanında, “deli” manası da verilebilir.

Fakat tarihsel bir vaka olarak Mekkelilerin Hz. Peygamber’e bilinen anlamda “deli” demeleri söz konusu olamazdı; çünkü onun deli olmadığını herkesten daha iyi onlar biliyordu. Araplar, şair, büyücü veya kehanet işleriyle meşgul olanların cinlerle irtibatlı olduklarına inanırlardı. Nitekim onların Hz. Peygamber’e yönelik “mecnûn ve şâir”(27) suçlaması da bunun delilidir.

İşte Yüce Allah onların bu noktadaki yaklaşımlarının veya suçlamalarının hiçbir şekilde doğru olmadığını ve bu nedenle başta Hz. Peygamber olmak üzere müminlerin de moral bozukluğu yaşamamaları gerektiğini beyan etmiş olmaktadır. Hz. Peygamber şairlerden ve mecnûnlardan özellikle uzak durduğu için bu suçlama kendisine çok ağır gelmişti. Yüce Allah böylece ona moral vermekte ve Allah’ın elçisi olduğunu beyan etmektedir.(28)

ıv. Mekkeli müşrikler Hz. Peygamber’e karşı söz konusu tutum ve suçlamalarıyla Hz. Peygamber’in yoldan çıktığını düşünüyorlardı. Aslında şu gerçeği fark edemiyorlardı: “Yola çıkanlar eski ve yanlış olan yoldan çıkmalıdırlar.” Hz. Peygamber de Mekkelilerin ahlâksız gidişatı demek olan o putperestlik yolundan çıkıp, Hırâ’nın, yani “arayış”ın yolunu tutmuştu.

Medine’de medeniyet kurmanın öncüsü demek olan Hırâ’yı hedeflemiş, bu nedenle Mekkelilerin şaşkın ve şirk içerikli yolunu terk edip vahyin inşa ediciliği yönünde yola çıkmıştı. Mekkeliler “ne şiş yansın, ne kebap” mantığını tek doğru zannettikleri için, Hz. Peygamber’in bu yola çıkışını anlayamamışlardı. Müslüman, vahyin aydınlığı demek olan hakikat yoluna çıkmalı, önceki şaşkınlık yollarını terk etmelidir. Bu uğurda karşılaşacağı zorluklar olacağını bilerek, sıkıntılara karşı vahye dayalı doğrularını bıkmadan usanmadan savunmalıdır.

b) İnkarcıların Sahte Tutumları

Yüce Allah, sûrenin 15-16. âyetlerinde döneklikleri hatırlatılarak kendilerine şöyle buyurduğunu beyan etmektedir: “Biz azabı kısa bir süre kaldıracağız; (ama) siz (yine eski halinize) döneceksiniz. (Fakat) biz büyük bir darbe vuracağımız gün muhakkak ki intikam alıcıyız.”

ı. Döneklikleri

اِنَّا كَاشِفُوا الْعَذَابِ قَل۪يلًا اِنَّكُمْ عَآئِدُونَ “Azabı kısa bir süre kaldıracağız; (ama) siz (yine eski hâlinize) döneceksiniz.”

Buradaki اِنَّا innâ ifadesi “muhakkak ki biz”; كَاشِفُوا الْعَذَابِ kâşifu’l-‘azâbi tamlaması “azabı kaldıranlar(ız)”; قَل۪يلًا kalîlen kelimesi “az bir süreliğine”; اِنَّكُمْ inneküm ifadesi “muhakkak ki siz”; عَآئِدُون ‘âidûne kelimesi ise “yine dönenler (olursunuz)” demektir.

Burada inkarcı nakörlerin istedikleri türden azaplarının kaldırılması durumunda nasıl bir döneklik ortaya koyacakları ve mahşerdeki feci akıbetleri gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah Dühân 44/12. âyette de geçtiği üzere, müşriklerin azabı kaldırma isteğini cevaplamakta, bu çerçevede azabı kaldırması durumunda yine eski şirklerine ve inkârlarına geri döneceklerini haber vermektedir. Burada sözü edilen azaptan kasıt, Mekkelilere uygulandığı rivayet edilen “kıtlık sıkıntısı” olabileceği gibi, Son Saat’te yaşanacak bir durum da olabilir.

İnkârcıların böyle bir tutum içerisine girmeleriyle ilgili yani onların ne kadar büyük bir nankörlük yaptıklarıyla ilgili Kur’ân’da çeşitli âyetler vardır. Bu konuyu İsrâ’ 17/67’de oldukça geniş bir şekilde ele aldığımız için burada aynı şeyleri tekrarlamak istememekteyiz.

ıı. Büyük Azaba Çarptırılmaları

يَوْمَ نَبْطِشُ الْبَطْشَةَ الْكُبْرٰى اِنَّا مُنْتَقِمُونَ “(Fakat) biz büyük bir darbe vuracağımız gün şüphesiz ki biz intikam alıcıyız.”

Âyetteki يَوْمَ yevme kelimesi “o gün”; نَبْطِشُ nebtışu fiili “darbe vururuz”; الْبَطْشَةَ الْكُبْرٰى el-batşete’l-kübrâ tamlaması “büyük bir darbe”; اِنَّا innâ ifadesi “muhakkak ki biz”; مُنْتَقِمُونَ müntekımûne kelimesi ise “intikam alanlar(ız)” demektir.

Burada inkarcı nakörlerin mahşerdeki feci akıbetleri gündeme getirilmektedir.

1. يَوْمَ نَبْطِشُ الْبَطْشَةَ الْكُبْرٰى “(Fakat) biz büyük bir darbe vuracağımız gün.” Yüce Allah inkârcıların ortaya koyduğu veya ortaya koyacağını haber verdiği nankörlük ve dönekliklerinin sonrasında elbette bunun hesabını soracağını haber vermekte ve “büyük bir darbe” ile kendilerini cezalandıracağı o günde mazlumların intikamını alacağını ifade etmektedir.

Yüce Allah Hz. Hûd’un kavmi olan ‘Âd kavminin zorbalığını ifade etmek üzere buradakine benzer ifadeler kullanmakta ve Şu‘arâ’ 26/130’da şöyle buyurmaktadır: “(Başkalarını) yakaladığınız zaman zorbalar olarak yakalıyorsunuz.” Bu âyette iki kez geçen بَطَشْتُمْ betaştüm fiillleri “yakalamak” manasına gelmekte, insanlara nispetinde zorbalık yapmak anlamı vermektedir. Kamer 54/36’da ise batş kelimesi Yüce Allah’ın gücünün ve kudretinin erişilmezliği manasında kullanılmaktadır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz Dühân 44/16’da نَبْطِشُ nebtışu fiili ile الْبَطْشَةَ الْكُبْرٰى el-batşete’l-kübrâ “büyük yakalayış” tamlaması kullanılmakta ve Son Saat’in karşı konulamaz yapısını ortaya koymaktadır. Bazı âlimlerimiz buradaki maksadı Mekkeli müşriklerin dünyada cezalandırıldıkları ilk yer olan “Bedir” olarak yorumlamışlardır; elbette bu doğru olabilir; ancak meseleyi bütün inkârcı muhataplar anlamında evrensel olarak yorumladığımız zaman konuyu “Son Saat”le ilişkilendirmek daha kapsayıcı olmaktadır.(29)

2. اِنَّا مُنْتَقِمُونَ “Şüphesiz ki biz intikam alıcıyız.” Âyetin sonunda yer alan اِنَّا مُنْتَقِمُون innâ müntekımûne ifadesi ise Yüce Allah’ın insanların dünyada yapıp ettikleri zulümleri karşılıksız bırakmayacağını, zulme uğratılanların hakkını zalimlerden alacağını bildirmektedir. Kur’ân’da beş kez(30) geçen فَانْتَقَمْنَا fentekamnâ “intikam almak” fiili “bir nimeti azap ile çekip almak”, Secde 32/22, Zuhruf 43/41’de ve yorumunu yapmakta olduğumuz Dühân 43/16’de geçen مُنْتَقِمُون muntekımûne kelimesi ise “intikam alanlar” demektir.

Bu arada belirtelim ki Yüce Allah’a nispet edilen ve intikâm/muntekımûn kelimelerinin geçtiği bütün âyetlerde “zalimler”den, “haddini aşanlar”dan, “mücrim denen suçlular”dan, “suçtan beslenenler”den, “fasıklar”dan, kısaca “ilâhi azabı ve gazabı hak edenler”den söz edilmektedir.

Buna göre, işledikleri zulmün karşılığında Yüce Allah’ın onlardan intikam alacağı, hesap soracağı, bunların işlediği fiillerin karşılıksız bırakılmayacağı, fenalıklarının yanlarına kâr kalmayacağı ifade edilmek istenmektedir.(31) Yoksa Yüce Allah’a verilen bir eksiklik veya O’nun -hâşâ- herhangi bir mağduriyeti ya da haksızlığa uğratılması gibi bir durum söz konusu değildir. Çünkü hiç kimsenin Yüce Allah’a zarar vermeye gücü yetemez.

Dipnotlar

• 1 - Râzî, age., XVIII, 18.
• 2 - Zemahşerî, age., II, 521. 3 - Semerkandî, age., III, 268.
• 4 - Semerkandî, age., III, 268-269; Taberî, age., XXV, 111-114; Zemahşerî, age., IV, 265-266.
• 5 - Buhârî, Ezân, 128; İstiskâ, 2; Cihâd, 98; Enbiyâ’ 19; Tefsîru Sûre-i Dühân, 2; Müslim, Mesâcid, 294-295; Ebû Dâvûd, Vitr, 10; Nesâî, Tatbîk, 27; İbn Mâce, İkâmet, 145; Dârimî, Salât, 216; Ahmed b. Hanbel, II, 239, 255, 270, 428, 470, 502, 521.
• 6 - Müslim, Fiten, 40; Ebû Dâvûd, Melâhım, 12; Tirmizî, Fiten, 21; İbn Mâce, Fiten, 28; Ahmed b. Hanbel, II, 197; III, 75.
• 7 - Râzî, age., XXVII, 242-243.
• 8 - Nûh 71/1-4.
  • Nûh 71/4
• 9 - Hıcr 15/6; Mü’minûn 23/70; Sebe’ 34/8; Sâffât 37/36; Dühân 44/14; Zâriyât 51/52; Tûr 52/29; Kalem 68/51. 10 - Enbiyâ’ 21/5; Sâffât 37/36; Tûr 52/30; Hâkka 69/41. 11 - Yûnus 10/2; Sâd 38/4; Zâriyât 51/52. 12 - İsrâ’ 17/47; Furkân 25/8. 13 - Tûr 52/29; Hâkka 69/42. 14 - Yûnus 10/38; Hûd 11/13; Nahl 16/101; Enbiyâ’ 21/5; Furkân 25/4; Secde 32/3; Sebe’ 34/8; Şûrâ 42/24; Ahkâf 46/8. 15 - Dühân 44/14. 16 - Sâd 38/4. 17 - Mutaffifûn 83/32. 18 - Sebe’ 34/43.
  • Hicr 15/6 Mü'minûn 23/70 Sebe' 34/8 Sâffât 37/36 Duhân 44/14 Zâriyât 51/52 Tûr 52/29 Kalem 68/51 Enbiyâ 21/5 Sâffât 37/36 Tûr 52/30 Hâkka 69/41 Yûnus 10/2 Sâd 38/4 Zâriyât 51/52 İsrâ 17/47 Furkân 25/8 Tûr 52/29 Hâkka 69/42 Yûnus 10/38 Hûd 11/13 Nahl 16/101 Enbiyâ 21/5 Furkân 25/4 Secde 32/3 Sebe' 34/8 Şûrâ 42/24 Ahkâf 46/8 Duhân 44/14 Sâd 38/4 Mutaffifîn 83/32 Sebe' 34/43
• 19 - Zemahşerî, age., III, 256. 20 - Ferrâ, age., II, 113.
• 21 - Semerkandî, age., II, 553. 22 - Taberî, age., XVIII, 181. 23 - Zemahşerî, age., III, 256.
• 24 - Fussılet 41/42. 25 - Hıcr 15/6; Mü’minûn 23/70; Sebe’ 34/8; Sâffât 37/36; Dühân 44/14; Zâriyât 51/52; Tûr 52/29; Kalem 68/51.
  • Fussilet 41/42 Hicr 15/6 Mü'minûn 23/70 Sebe' 34/8 Sâffât 37/36 Duhân 44/14 Zâriyât 51/52 Tûr 52/29 Kalem 68/51
• 26 - Râzî, age., XXX, 79.
• 27 - Sâffât 37/36. 28 - Semerkandî, age., III, 480.
  • Sâffât 37/36
• 29 - Bu iki görüş için bk. Semerkandî, age., III, 269; Taberî, age., XXV, 116-117; Zemahşerî, age., IV, 266-267.
• 30 - A‘râf 7/136; Hıcr 15/79; Rûm 30/47; Zuhruf 43/25, 55.
  • A‘râf 7/136 Hicr 15/79 Rûm 30/47 Zuhruf 43/25 Zuhruf 43/55
• 31 - Âl-i İmrân 3/4; Mâide 5/95; A‘râf 7/136; İbrâhim 14/47; Hıcr 15/79; Rûm 30/47; Secde 32/22; Zümer 39/37, 41; Zuhruf 43/25, 55; Dühân 44/16.
  • Âl-i İmrân 3/4 Mâide 5/95 A‘râf 7/136 İbrâhîm 14/47 Hicr 15/79 Rûm 30/47 Secde 32/22 Zümer 39/37 Zümer 39/41 Zuhruf 43/25 Zuhruf 43/55 Duhân 44/16