Yâsîn Suresi

Mekke’de risâletin 5-6. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 83 âyetten oluşan, adını ilk âyette geçen يٰسٓ yâsîn kelimesinden alan Yâsîn sûresi, inişe göre 39, resmî sıralamada ise 36. sûredir.

Yâsîn sûresi, resmî sıralamada öncesinde bulunan Fâtır sûresiyle yakın konu ilişkisine sahiptir. Fâtır 1’de ve Yâsîn 81’de “göklerin ve yerin yaratılması”, Fâtır 4’te ve Yâsîn 15’te “elçilerin yalanlanması” hatırlatılmaktadır. Fâtır 6’da ve Yâsîn 60’da “şeytanın düşmanlığı” gündeme getirilmektedir. Fâtır 9’da ve Yâsîn 33’te “ölü toprağın diriltilmesi”nden söz edilmektedir. Fâtır 12-13, 27-28’de ve Yâsîn 33-44’te “kâinat kitabından çeşitli örnekler” verilmektedir. Fâtır 33-35 ve Yâsîn 55-58’de “cennetliklerin sahip olacağı nimetler” müjdelenmektedir.

Yâsîn sûresi mukatta‘a harfleriyle başlamakta, surenin ilk 12 âyetinde vahye, risâlete, muhatapların umursamazlığına, tebliğin kimlere fayda vereceğine, yapılanların kaydettirildiğine ve dolayısıyla Yüce Allah’ın kudretine dikkat çekilmektedir.

13-32. âyetler arasında bir şehir halkına dair darb-ı mesel yer almakta, bu çerçevede söz konusu şehir halkının elçileri yalanlamaları, buna kerşılık elçilerin verdiği esaslı cevaplar, şehir halkının elçiler nedeniyle uğrsuzluğa uğratıldıkları sözleri ile onlara verilen cevaplar, ardından bir yiğit kişinin halkına karşı söylediği muhteşem tebliğ prensipleri, sonrasında ilgili kişiye yönelik şehir halkının karşı çıkışı, onunla aly edişleri, nihayetinde bu kişinin son sözleri ile şehir halkının akıbetine dair Yüce Allah’ın tüm insanlık tarihinde uyguladığı azgınlara yönelik sistemi hakkında bilgiler verilmektedir.

33-44. âyetlerde kâinat kitabından yedi başlık verilmekte, bu çerçevede ölü toprağın canlandırılması, evrendeki çifterli yaratılış, gecenin durumu, Güneş’in hareket sistemi, Ay’ın çeşitli menzillere sahip kılınışı, gece ve gündüzün kendi sistemlerini sürdürmeleri, her bir gök cisminin belli bir yörüngede yüzmeleri ile suyun yani denizlerin insan hizmetine sunulma sistemi hakkında esaslı bilgiler verilmektedir.

45-54. âyetlerde hak ve hakikatle alay eden müşriklerin bazı özellikleri ile kıyamet-âhiret sürecine dair alay içerikli sözlerine karşılık Sûr borusuna üflenmenin aniliği, o esnada insanların yaşayacağı korkunç çaresizlik, ikinci üflemeden sonra mahşer için yaşanacak diriltilme, insanlara yapılacak uygulamanın onların hak edişlerinin sonucu oluşu gündeme getirilmektedir. 55-65. âyetlerde cennetliklerin mutlu halleri, kendileri ve eşlerinin cennet meyveleri arasında nimetlendirilmeleri, cennetteki huzurlu durumları, istedikleri her şeyle buluşturulacakları, Yüce Allah’tan sözlü selamla nimetlendirilecekleri, suçlulara seslenileceği, onların bir kenara ayrılmalarının isteneceği, Allah’ın onlardan dünyada aldığı kulluk sözü ile şeytana ibadet etmemeleri gerektiği ve şeytanın insanlara düşman oluşunun hatırlatılması, mahşerde yargılamada ağızlarının mühürleneceği, elleri ve ayaklarının dünyada yapıp ettiklerine şahitlik edecekleri haber verilmektedir. 66-68. âyetlerde ise Yüce Allah’ın insan üzerindeki mutlak hâkimiyeti ve çeşitli nimetleri hatırlatılmaktadır.

69 ve 70. âyetlerde hem bütünüyle Kur’ân’ın hem de özellikle Yâsîn sûresinin indiriliş gayesi beyan edilmekte, diri olan ve ruhen diri kalmak isteyenlerin uyarılması gerekçe olarak sunulmaktadır. 71-76’da söz yeniden kâinat kitabının ayetlerinden olan “hayvanların yaratılma gerekçesi”ne getirilmekte, bu arada putların ve putperestlerin mahşerdeki etkisizliği ve çaresizliği hatırlatılmaktadır.

Sûrenin son grup âyeti olan 77-83’te ise, aslında sûrenin ana mesajı olan “âhiret bilinci”, mahşerde diriltilmeyi inkâr edenlerin dile getirdiği çarpık fikir esas alınarak üç temel cevap verilmektedir. Bu noktada “ilk yaratılış”, “ateşin yaratılması” ve “kâinatın var edilişi” çok çarpıcı ifadelerle ele alınmaktadır. Ardından, âhiretteki diriltilmenin Allah için son derece kolay olduğu ve bunun sadece bir “ol” emriyle ve oluşun başlamasıyla gerçekleşeceği beyan edilmektedir. Çünkü her şeyin kontrolü sadece Allah’ın elindedir, dönüş sadece O’na olacaktır.

Yüce Allah sûrenin 20-27. âyetlerinde suredeki darb-ı meselin “ikinci” aşamasını dile getirmektedir. Bu çerçevede şehir halkının elçilere gösterdiği olumsuz tepkilerin ardından bu defa şehirdeki ileri gelenlerden bir yiğidin halka yönelik hitaplarına yer verilmekte, tebliğde kimleri takip etmek gerektiğine dair prensipleri dile getirilmekte, sonuçta bu yiğidin akıbetiyle ilgili bilgiler zikredilmektedir.

a) “Yiğit Bilge İnsan”ın Tebliğ İlkeleri

Yüce Allah, sûrenin 20-23. âyetlerinde darb-ı meselin “ikinci kısmı”nı gündeme getirmekte ve genelde kültürümüzde Habîb-i Neccâr diye bilinen “yiğit bir kişi”nin koşarak kavmine geldiğini ve onlara şöyle dediğini bildirmektedir: “Ey kavmim! Sizden hiçbir karşılık beklemeyen ve kendileri de doğru yol üzerinde (hidayette) olan bu elçilere uyunuz! “Hem ben, ne diye beni (yoktan) yaratana ibadet etmeyecekmişim ki! Hâlbuki hepiniz sadece O’na döndürüleceksiniz.”

Ardından, tebliğiyle ilgili tevhidi sahiplenme noktasında bazı esasları şu şekilde dile getirdiği aktarılmaktadır: “O’nun peşi sıra ilâhlar edinir miyim hiç! Eğer Rahmân bana bir zarar (sıkıntı) dilerse, ilâhların şefaati bana hiçbir fayda veremez ve beni (azaptan, sıkıntıdan) kurtaramazlar.”

ı. Peygamberlere Uymak

وَجَآءَ مِنْ اَقْصَا الْمَد۪ينَةِ رَجُلٌ يَسْعٰى قَالَ يَا قَوْمِ اتَّبِعُوا الْمُرْسَل۪ينَ اِتَّبِعُوا مَنْ لَا يَسْـَٔلُكُمْ اَجْرًا وَهُمْ مُهْتَدُونَ “(Bu esnada) şehrin ileri gelenlerinden bir adam koşarak gelmiş ve şunları söylemişti: Ey kavmim! Bu elçilere uyun! Sizden hiçbir ücret istemeyen, kendileri de doğru yol üzerinde olan (bu elçilere) uyun!”

Buradakiوَجَآءَ ve câe fiili “ve gelmişti”; مِنْ اَقْصَا الْمَد۪ينَةِ min aksa’l-medîneti tamlaması “şehrin ileri gelenlerinden (biri)”; رَجُل racülün kelimesi “bir adam, bir şahıs”; يَسْعٰى yes‘â fiili “koşmakta, koşarak”; قَالَ kâle fiili “demişti ki”; يَا قَوْمِ yâ kavmi hitabı “ey benim kavmim, ey benim halkım”; اتَّبِعُوا ittebi‘û emri “uyun, tâbi olun”;الْمُرْسَل۪ين el-murselîne kelimesi “o peygamberlere, elçilere”; اتَّبِعُوا ittebi‘û emri “uyun, tâbi olun”; مَنْ لَا يَسْـَٔلُكُمْ men lâ yes’elüküm ifadesi “sizden istemeyen kişi(ler)e”;اَجْرًا ecran kelimesi “herhangi bir ücret”; وَهُمْ ve hum zamiri “ve onlar (şöyledir)”; مُهْتَدُونَ mühtedûne kelimesi ise “hidayete erdirilmişler(dir), doğru yolda olanlar(dır)” demektir.

Bu âyetlerde yiğit bilge insanın durumu ve kavmine yönelik tebliğinin “ilk esası” dile getirilmektedir.

1.وَجَآءَ مِنْ اَقْصَا الْمَد۪ينَةِ رَجُلٌ يَسْعٰى قَالَ يَا قَوْمِ اتَّبِعُوا الْمُرْسَل۪ينَ “(Bu esnada) şehrin ileri gelenlerinden bir adam koşarak gelmiş ve şunları söylemişti: Ey kavmim! Bu elçilere uyun!” Bu âyetle ilgili çok önemli hatırlatmalar yapmak durumundayız.

a)وَجَآءَ مِنْ اَقْصَا الْمَد۪ينَةِ رَجُلٌ يَسْعٰى “Bu esnada şehrin ileri gelenlerinden biri koşarak gelmişti.” Bu ifade hakkında şu değerlendirmeleri ifade etmemiz gerekmektedir:

ı. Kasas 28/20’de de geçen اَقْصَا الْمَد۪ينَة aksa’l-medîneti tamlaması “şehrin en uzak yerinden” manasına alınmakta ve peygamberlerin mesajının en ücra köşelere dahi ulaştığı beyan edilmektedir. Müfessirlerimizin ve meal yazarlarımızın tamamına yakını bu manayı tercih etmekte, “uzaktan koşup gelme”yi öne çıkartarak yorum yapmaktadırlar. Bu yorumun elbette kayda değer yanları ve mesajı kavramada önemli katkıları vardır.

Habîb-i Neccâr adı âyette bulunmadığı için mesajı evrensel olarak incelemek ve bu tür yiğitlerin her peygamberin ümmeti arasında bulunduğunu unutmamak gerekir. Bu nedenle, biz de yorumlarımızı bir “şahıs” üzerinden değil, “yiğit bilge insan” tipi üzerinden yapmaya çalışacağız.

Genelde kabul gören bu anlayışın aksine, merhum Elmalılı Hamdi Yazır gibi biz de bu tamlamayı “şehrin ileri geleni” şeklinde anlamakta(1) ve bu zatın, muhataplarına “ey kavmim” diyecek kadar hatırlı birisi olduğunu düşünmekteyiz. Sadece bu hitapta değil, tebliğde kullandığı ifadeler aslında peygamberler tarihinin tebliğ özeti olacak kadar net, önemli ve gönül alıcı olan bu zât, her peygamberin döneminde yaşayan bilge bir yiğidi sembolize etmektedir, diyebiliriz. Râzî’nin de ifade ettiği gibi, âyetteki رَجُل racül kelimesinin sonundaki tenvîn, söz konusu kişinin kıymetli, hatırlı ve etkin birisi olduğunu göstermektedir.

ıı. Âyetteki جَآءَ câe fiili “gelmek” manası vermesine rağmen, ayrıca bir de يَسْعٰى yes‘â fiilinin kullanılması çok manidardır. Anlaşılan o ki, hakkı ve hakikati anlatmak için “yatmak, beklemek” uygun olmayacağı gibi, bazen “gelmek, yürümek” de yetmez; “koşmak” gerekir. Sorun büyük olunca tedavi de aciliyet kesb ediyor demektir. Bu nedenle, oluşan şartları değerlendirmek bazen yetmeyebilir; gün gelir şartları zorlamak, hatta şartları oluşturmak için harekete geçmek, çalışmak ve üstün gayretler ortaya koymak da gerekebilir.

Şehrin en ileri gelenlerinden birisi olan bu yiğit bilge zâtın koşarak gelmesinden anlıyoruz ki, “Yüce Allah her dönemde dinini ve elbette peygamberlerini desteklemektedir.” Ayrıca burada şunu da görmekteyiz: Peygamberlere muhatap olan dönemlerin idarecileri elçilere düşmanlıkla anılsa da, bu durum bazen istisnalar da içermekte, Kasas 28/20’de de geçtiği üzere Hz. Mûsâ’ya yardım eden şahısta olduğu gibi içlerinden yiğitler çıkmaktadır.

Öte yandan, şehrin ileri gelenlerinden olan bu bilge zat, aslında çeşitli vesilelerle hakikatı bilen, söyleyecek oldukça fazla sözü olan, ancak müsait bir ortam bulamadığı için bunları dile getiremeyen bir kişiliği temsil etmektedir. Donanımlı olmalarına rağmen fikirlerini söyleyemeyen kişiler uygun ortam bulduklarında heyecanlanmakta, artık yeni şartlar beklemektense mevcudu değerlendirmek için adeta yerlerinden fırlamaktadırlar.

Bu kişiler “şimdi tam zamanı” diyerek tebliğ edeceği hakikatleri adeta haykırmaktadırlar. Böylesi insanlar için artık sıkıntının ve nihayet ölümün bile bir caydırıcılığı kalmamakta, bildiği doğruları muhataplarıyla paylaşmayı canlarına minnet saymaktadırlar.(2)

b) قَالَ يَا قَوْمِ اتَّبِعُوا الْمُرْسَل۪ينَ “Ey kavmim! Bu elçilere uyunuz! demişti.” Bu yiğit bilge zâtın يَا قَوْمِ yâ kavmi “ey kavmim” demesi, bulunduğu şehrin yöneticisi veya yöneticilerinden birisi olduğunun bir delilidir. Ayrıca bu ifade, bu zâtın kavmini dışlayan değil, sahiplenen ve ötekileştirmeyen bir üslup kullandığını ve kendisini onların bir ferdi şeklinde tanıtarak kavmini sahiplendiğini göstermektedir.

Yiğit bilgenin tebliğinin ilk esası “peygamberlere uymak” olmuştur. Demek ki ilâhî hitabı kabulün en önemli göstergelerinden biri “peygamberlere tâbî olmak”tır. Zümer 39/18’deki bilgilere göre, “sözü dinlemek” yetmez; “en güzeline tâbî olmak” gerekir.(3) Âl-i İmrân 3/31’de Hz. Peygamber’e tâbî olmak nasıl ki Yüce Allah’ı sevmenin bir göstergesi olarak sunulmuşsa, burada da maksat aynıdır. Zaten peygamberlerin üsve-i hasene, yani “güzel örnek”(4) olmalarının anlamı da bu olsa gerektir.

2. اِتَّبِعُوا مَنْ لَا يَسْـَٔلُكُمْ اَجْرًا وَهُمْ مُهْتَدُونَ “Sizden hiçbir ücret istemeyen, kendileri de doğru yol üzerinde olan (bu elçilere) uyun!” Bu âyet, bir önceki âyetin açıklaması durumundadır ve uyulacak peygamberlerin şu iki özelliğini hatırlatmaktadır:

a) “Ücret istememek”. Bu ilke bütün peygamberlerin uyguladığı ortak prensiplerden birisidir. Onlar tebliğlerini “ücret” eksenli değil, “ecir” eksenli yaparlar ve ecirlerini de sadece ve sadece Yüce Allah’tan beklerler.(5) Çünkü peygamberler nezîrdirler; yani kendilerini davalarına adamış kişilerdir. Onların karşıdakilerden istediği tek şey, Şûrâ 42/23’te de belirtildiği gibi “Allah’ı daha çok sevmeleri, O’na daha yakın olma sevgisi”dir. Ayrıca Furkân 25/57’de belirtildiği gibi, tebliğin karşılığında beklenen şey, muhatapların Rabbe giden hakikat yolunu yol edinmeleridir.

Bu önemli duyarlılığın bizlere hatırlatılmasının sebebi şudur: Biz de tebliğ görevlerinden maddî menfaat beklememeli, karşılığını fazlasıyla Rabbimizin ikram edeceğini bilmeli, ona göre davranmalıyız. Hiç kimse bir âyete fiyat biçemez ve hiç kimse de Yüce Allah’ın ihsanı kadar cömert olamaz.

Öyleyse insanlar birbirlerine iyilik yaparlarken onlardan karşılık istememeli, hatta teşekkür dahi beklememelidirler. İnsân 76/9’da vurgulanan husus budur. Dahası, kard-ı hasen(6) denen “güzel borç” kurumu da borcu Yüce Allah’a vermek ve karşılığını sadece O’ndan beklemek şeklinde anlaşılmalıdır.

Şöyle bir söz söylersek her halde hatalı olmaz: Çok çok ciddi ve hayatî mazeret durumları hariç, “ecir beklenen işten ücret alınmamalı, ücreti alınan şeyden de ecir beklenmemeli”dir.

b) “Hidayete erdirilmiş olmak”. Yiğit bilge zâtın peygamberlerle ilgili olarak zikrettiği ikinci özellik “onların doğru yolda olmaları”dır. Hidayet üzere oldukları kesin olanlar peygamberlerdir; öyleyse hepsi de doğru yolda bulunan peygamberlerin peşinden gitmek, onlara tâbî olmak gerekmektedir. Bu itibarla hayatını yakınen bildiğimiz son peygamber olan Hz. Muhammed’e tâbi olmak tek çıkar yoldur. İzinden gidilecek ve tâbî olunacak başka kişiler aramamak gerekir.

ıı. Yaratan’a Kulluk Etmek

وَمَا لِيَ لَآ اَعْبُدُ الَّذ۪ي فَطَرَن۪ي وَاِلَيْهِ تُرْجَعُونَ “Ben ne diye beni yoktan yaratana ibadet etmeyecekmişim ki! (Oysa) hepiniz yalnızca O’na döndürüleceksiniz.”

Âyetteki وَمَا لِيَ ve mâ liye ifadesi “neden ben? bana ne oluyor da”; لَآ اَعْبُدُ lâ a‘büdü fiili “kulluk etmiyorum, ibadet etmeyecekmişim”; الَّذ۪ي فَطَرَن۪ي ellezî fetara ifadesi “beni yoktan yaratmış olana”; وَاِلَيْهِ ve ileyhi ifadesi “ve sadece O’na”; تُرْجَعُونَ turce‘ûne edilgen fiili ise “döndürüleceksiniz” demektir.

Bu âyette, yiğit bilge zatın tebliğinin “ikinci esası” gündeme getirilmektedir.

Âyetin başındaki مَا لِيَ mâ liye ifadesi Neml 27/20 ve Mü’min 40/41’de de geçmekte ve “ben neden…”, “hem ben ne diye …” demektir. Tebliğde zaman zaman sorular sormak önemli bir metottur. Dahası, bu ifadeden kişinin kendi durumunu ve hayatı sorgulaması gerektiğini anlayabiliriz. لَآ اَعْبُدُ lâ a‘büdü fiili “kulluk etmiyorum, kulluk etmeyecekmişim” gibi bir anlam vermektedir. Bu zât, Yüce Allah’ın yoktan var eden olduğunu bildiği için, yaratmayla ilgili başka kelimeleri değil, فَطَرَ fetara fiilini kullanmıştır.

Kur’ân’da sekiz kez(7) geçen fetara fiili ile altı âyette(8) geçen fâtır sıfatı Yüce Allah’a nispet edilmekte ve “yoktan yaratmak anlamında” kullanılmaktadır. Âyette zikredilen فَطَرَ fetara fiili “fıtratı şekillendirmek”, “varlıklara fıtrat kazandırmak” demektir.

İnsanın fıtratı, “Yüce Allah’ı tek ilâh olarak tanıyacak şekilde programlanması”dır. Rûm 30/30’da Yüce Allah’ın insanı fıtrat üzere yarattığı ve herkesin yüzünü, benliğini hanîf olarak dine çevirmesi emredilmektedir. Bilge zât bu çok önemli gerçeğin farkındadır ve bunu tebliğinin ilk sırasına yerleştirerek altını çizmektedir.

Bilge zât bu arada “yoktan var eden” Yüce Allah’ın bir başka sıfatını gündeme getirmek ve muhataplarına bir hatırlatmada bulunmak üzere, وَاِلَيْهِ تُرْجَعُونَ “Hepiniz sadece O’na döndürüleceksiniz” ifadesini kullanmaktadır. Kur’ân’da bu manayı veren çeşitli âyetler(9) zikredilmektedir. Âyetteki devrik cümle anlama “vurgu” katmaktadır. Bu şekilde, karşıdakine zaman zaman “onlar üzerinden” de sözler söylemekte, bilgilendirmeler yapmakta, ancak suçlayıcı değil, hatırlatıcı ifadelere yer vermektedir.

Görüldüğü üzere, bu âyette yiğit bilgenin ikinci tebliğ ilkesi “huzuruna varılacak olan ve yoktan var edene kulluk etmek” şeklinde gündeme getirilmektedir. Bundan sonraki âyetlerde yiğit bilge kişi “tebliğini kendisi üzerinden” mesajlarla yapmakta, karşıdakilerin öfkesini ve nefretini tahrik etmemek, haktan daha da uzaklaşmalarına neden olmamak için çok önemli bir tebliğ metodu öğretmektedir.

Dikkat edilirse, yiğit bilge kişi karşıdakine “sen neden seni yoktan Yaratan’a kulluk etmiyorsun?” demek yerine, “Hem ben, ne diye beni (yoktan) yaratana ibadet etmeyecekmişim ki! Hâlbuki hepiniz sadece O’na döndürüleceksiniz” diyerek mesajını kendi üzerinden vermekte, hem bir nezaket kuralı öğretmekte, hem de kendi imanını, kararlılığını ve istikametini karşıdakilere göstermiş olmaktadır.

Buna benzer bir ifade elbette başka bazı âyetlerde de dile getirilmekte, bunun çok önemli bir tebliğ prensibi olduğuna özellikle dikkat çekilmektedir. Nitekim En‘âm 6/56’da da yer aldığı gibi, bu nezaketli ve dışlamayan tebliğin Hz. Peygamber tarafından da takip edildiği şu şekilde görülmektedir: “De ki: Allah’ın peşi sıra yalvardığınız şeylere tapmak bana yasak edildi. De ki: Ben sizin arzularınıza uymam; aksi halde (hak ve hakikat yolundan) saparım da hidâyete erdirilenlerden olmam.”

Bilge zât, bir taraftan “Yaratan”a dikkat çekerken, diğer taraftan da “âhiret”i gündeme getirmektedir. Sadece bu âyetten bile, insanda bulunması gereken en önemli dînî duyarlılık göstergesinin “Allah’a ve âhirete inanmak” olduğu anlaşılmaktadır. Yorumunu yapmakta olduğumuz bu son iki âyetten anlaşılıyor ki tebliğini en önemli konu başlıkları “tevhid”, “risalet” ve âhiret” olarak belirlenmiştir.

ııı. Doğru İlâh Anlayışı Geliştirmek

ءَاَتَّخِذُ مِنْ دُونِه۪ٓ اٰلِهَةً اِنْ يُرِدْنِ الرَّحْمٰنُ بِضُرٍّ لَا تُغْنِ عَنّ۪ي شَفَاعَتُهُمْ شَيْـًٔا وَلَا يُنْقِذُونِ “O’nun peşi sıra ilahlar edinir miyim hiç! Rahmân bana bir zarar vermek isterse, onların (ilahların) şefaati bana hiçbir yarar sağlayamaz ve beni kurtaramaz.”

Âyetteki ءَاَتَّخِذُeettehızü sorusu “edinir miyim”; مِنْ دُونِه۪ٓ min dûnihî ifadesi “O’ndan başka, O’nun peşi sıra”; اٰلِهَة âliheten kelimesi “ilâhlar”; اِنْ يُرِدْنِ in yüridni ifadesi “eğer benim için isterse, bana yönelik dilerse”; الرَّحْمٰن er-rahmânu kelimesi “merhamet sahibi, Rahmân”; بِضُرٍّ bidurrin kelimesi “herhangi bir zarar”;لَا تُغْنِ lâ tuğni fiili “gideremez, yarar sağlamaz, fayda veremez”; عَنّ۪ي ‘annî ifadesi “bana, benden”;شَفَاعَتُهُمْ şefâ‘atühum tamlaması “onların şefaati, aracılığı”; شَيْـًٔا şey’en kelimesi “hiçbir şeyde, hiçbir konuda”; وَلَا يُنْقِذُونِ ve lâ yünkızûni fiili “ve beni (o zarardan) kurtaramazlar da” demektir.

Burada “yiğit bilge” kişinin tebliğinin “üçüncü esası” gündeme getirilmektedir.

Yiğit bilge zât şehir halkına yönelik tebliğinin bir başka boyutunu yine kendisi üzerinden ilâh tanımıyla ilişkilendirerek uygulamaktadır. Bunu yaparken şirki dışlamakta, putların etkisizliğini ve güçsüzlüğünü vurgulamaktadır.

1.ءَاَتَّخِذُ مِنْ دُونِه۪ٓ اٰلِهَةً “O’nun peşi sıra ilahlar edinir miyim hiç!” Buradakiمِنْ دُونِه۪ min dûnihî ifadesi “O’ndan başka” anlamından ziyade, muhataplar müşrik olduğu için “O’nun ardı sıra, O’nun peşinden, O’nun ardınca, O’nun yanı sıra” gibi anlamlar vermektedir. Âyette “inkârî soru” tekniği kullanılarak cümlenin tersinin doğru olduğu vurgulanmaktadır. “Allah’ın peşi sıra ilâhlar edinir miyim hiç!” ifadesi, “O’nu bırakıp başka ilâhlar edinmem” demektir.

2. اِنْ يُرِدْنِ الرَّحْمٰنُ بِضُرٍّ لَا تُغْنِ عَنّ۪ي شَفَاعَتُهُمْ شَيْـًٔا وَلَا يُنْقِذُونِ “Rahmân bana bir zarar vermek isterse, onların (ilahların) şefaati bana hiçbir yarar sağlayamaz ve beni kurtaramaz.” Buradaki يُرِدْنِ yüridni “bana murad ederse, benim için isterse” ve لَا يُنْقِذُونِ lâ yünkızûni “beni kurtaramazlar” fiillerinin sonunda aslında gizli bir mütekellim yâ’sı vardır; şart-cevap konumunda oldukları için meczum durumundadırlar; ayrıca benzer kullanımlarda kesra/esre ile yetinildiği için o harfler düşürülmüştür. Âyetin sonundaki يُنْقِذُونِ yünkızûni ve aynı kökten gelen benzer kelimeler çeşitli âyetlerdeki(10) kullanımlarda “kurtarmak” manasına gelmektedir.

a) Bilge zât, şehir halkının Yâsîn 36/15. âyette “Rahmân (size bizden farklı) hiçbir şey indirmemiştir” ifadelerinde dile getirdikleri الرَّحْمٰن er-rahmân sıfatını kullanarak, onlara inandıkları “Yaratıcı” üzerinden dersler vermekte, “Rahmân” anlayışlarının yanlış olduğunu kendilerine öğretmeyi amaçlamaktadır.

Onun verdiği bilgide Rahmân’ın kontrolü ve müdahalesi olmadan hiçbir şeyin gerçekleşmeyeceğini öğretmek de vardır. Bu arada Yüce Allah’ın merhamet kaynağı olduğu gerçeğini yeniden hatırlatarak, muhatapların tevbe etmesi durumunda kendilerine merhamet edileceğini dolaylı olarak onlara söylemek istemektedir.

b) Yüce Allah insanlara zarar gelmesini istemez. Kur’ân’da bu konuda çeşitli bilgiler yer almakta, hepsinde de cümleler şart edatıyla “eğer dilerse, yaparsa” şeklinde varsayım olarak zikredilmektedir.(11) Dolayısıyla maksat Yüce Allah’ın kudretinin kavranmasını sağlamaktır. O’nun verdiği şeyler hep birer imtihandır ve muhatabın olgunlaşmasını sağlamaya yöneliktir.

Dolayısıyla buradaki “zarar istemek” ifadesini “zaten istemez ya” şeklinde anlamak durumundayız. Bilge zât esasında Zümer 39/36’da da dile getirildiği üzere “Allah kuluna yetmez mi hiç?” şeklindeki ilâhi ve evrensel mesajı bilmektedir. Dahası Talâk 65/3’te geçtiği gibi “Allah’a güvenen kişiye Allah yeter” mesajını muhataplara vermek istemektedir.

c) “Şefaat” konusunu Zümer 39/44’te geniş bir şekilde ele alacağımız için burada detaya girmek istemiyoruz. Şu kadarını söyleyelim: Yüce Allah’ın dışında herhangi bir ilâh edinmek ve O’nun kudretini kavramamak bir felakettir. Bu zât şunu söylemek istemektedir:

“Varsayalım ki, bana Allah’tan herhangi bir sıkıntı gelse, ilâhlar onu gideremez; onlar hiçbir şekilde şefaat edemez; aracılıkları hiçbir işe yaramaz; beni dünyada o sıkıntıdan ve âhirette de azaptan kurtaramazlar.” Böylece kişileri sıkıntıdan kurtarabilecek olanın sadece Yüce Allah olduğu, O’nun dışındaki putların veya aracıların hiçbir şekilde etkinliklerinin bulunmadığı beyan edilmek istenmektedir.

Yiğit bilge zât bu sözüyle putların ne kadar hayâli olduğunu, onlara güvenmenin ne kadar boş olduğunu, Yüce Allah’ın etkinliğini, gücünü ve kudretini nasıl hafife almak manasına geldiğini kendilerine söylemek istemektedir. Üstelik bunu doğrudan muhataplara yönlendirmeyip kendi üzerinden dile getirerek muhteşem bir tebliğ inceliği ortaya koymaktadır.

b) “Yiğit Bilge İnsan”ın Duruşu ve Son Sözleri

Yüce Allah, sûrenin 24-27. âyetlerinde darb-ı meselin “ikinci kısmı”nın devamını dile getirmekte, yiğit bilgenin kendi üzerinden tebliğiyle ilgili beyanlarına yer vermektedir. Bu çerçevede “(Eğer başka ilahlar edinirsem) işte o zaman apaçık bir sapkınlıkta olurum. Muhakkak ki, ben Rabbinize güvendim; siz de beni dinleyin (siz de O’na güvenin)” ifadelerini zikretmekte, putperestliğin sapkınlık olduğunu ifade etmek istemektedir.

Ardından, kendisine hitaben “(Öyleyse inandığın) cennete gir” denilince, onun da, “Âh! Keşke kavmim Rabbimin beni bağışladığını ve beni ikram edilenlerden kıldığını bilseydi!” dediği ifade edilmektedir.

ı. Şirki Sapkınlık Olarak Tanıtmak

اِنّ۪يٓ اِذًا لَف۪ي ضَلَالٍ مُب۪ينٍ “(Başka ilahlar edinirsem) işte o zaman elbette apaçık bir sapkınlıkta olurum.”

Âyettekiاِنّ۪ي innî ifadesi “muhakkak ki ben”; اِذًا izen edatı “o takdirde”; لَف۪ي ضَلَالٍ مُب۪ينٍ lefî dalâlin mübînin tamlaması ise “elbette açık sapıklık, şaşkınlık içinde (olmuş olurum)” demektir.

Burada “yiğit bilge” zatın tebliğinin “dördüncü esası” gündeme getirilmektedir.

Bilge zât, “Eğer Allah’tan başka ilâhlar edinirsem apaçık bir sapıklık içine düşmüş olurum” diyerek müşrik muhataplarına kendi üzerinden ders vermeye devam etmektedir.

Onlara “siz sapıksınız” demek yerine, cümleyi “(Eğer başka ilahlar edinirsem) işte o zaman apaçık bir sapkınlıkta olurum” şeklinde ifade etmek daha etkili bir tebliğdir. Bu arada sapkınlıkta olmak “sonuç”; başka ilahlar edinmek ise “sebep” olarak belirlenmiş olmaktadır. Sapkınlığı tercih etmek önceden belirlenmiş bir kader değil, kişinin kendi iradesinin kadere dönüşmesidir.

Elbette burada gözden kaçırılmaması gereken diğer bir nokta ise “şirk”in sapkınlık olarak tanımlanmasıdır. Lokmân 31/13’te “şirk”in “büyük zulüm” olduğu beyan edildiği gibi, burada da “apaçık bir sapıklık” olduğu ifade edilmektedir.

Burada yer alan ضَلَالٍ مُب۪ينٍ dalâl-i mübîn tamlaması “apaçık sapkınlık” manasına gelmekte ve oğullarının Hz. Yakub’la(12) ve şehir halkının Aziz’in hanımı Züleyha(13) ile ilgili kullandığı iki örnek hariç, diğerlerinde inançtan yoksun olanların durumunu ifade etmektedir.

ıı. Yüce Allah’a Güvenmeye Çağırmak

اِنّ۪يٓ اٰمَنْتُ بِرَبِّكُمْ فَاسْمَعُونِ “Şüphesiz ki ben Rabbinize güvendim; siz de beni dinleyin (ve O’na güvenin)!”

Âyetteki اِنّ۪ي innî ifadesi “muhakkak ki ben”; اٰمَنْتُâmentü fiili “iman ettim, güvendim”; بِرَبِّكُمْ birabbiküm ifadesi “sizin (de) Rabbinize”; فَاسْمَعُونِ fesme‘ûni hitabı ise “beni dinleyin, kulak verin, bana şahit olun” demektir.

Burada “yiğit bilge” zatın tebliğinin “beşinci esası” gündeme getirilmektedir.

Yiğit zat, tebliğinin sonunda “Allah’a güven” üzerinde durmakta, muhatapların kendisine kulak vermesini ve bu hakikati kabul etmelerini istemektedir.

1.اِنّ۪يٓ اٰمَنْتُ “Muhakkak ki, ben iman edip güvendim” cümlesinde yiğit bilge zât kendi imanını ve güven kaynağını bir kez daha ilan etmekte, kararlılık içerisinde olduğunu herkese göstermeye çalışmaktadır. Buradaki اٰمَنْتُ âmentü fiilini, imanın ahlâkî karşılığı olan “güvenmek” manasına almanın daha doğru olduğu kanaatindeyiz. Çünkü burada mesele “inanmayla” değil, “güvenmeyle” alakalıdır.

Muhataplar müşrik oldukları için zaten onlar da Yüce Allah’a inanıyorlardı. Sorunları O’nu tek ilah olarak kabul etmeyip görevlendirdiği elçilere güvenmemeyle ilgiliydi. Söylemek istediği şuydu: “Ben sizin de inandığınız Rabbiniz olan Allah’a güvendim; siz de bana kulak verin, O’na güvenin.”

2. بِرَبِّكُمْ “Rabbinize” sözüyle karşıdakilere Yüce Allah’ın onların da Rabbi olduğunu hatırlatmakta, “sahiplenen, terbiye eden, yetiştiren” anlamlarına gelen rabb sıfatı gereği, kullarını bağışlayabileceğini, onları da sahiplenebileceğini kendilerine öğretmeye çalışmaktadır. ,

Buradaki küm “sizin” muhatap zamirinin kimlerle ilişkili olduğu konusu önemlidir.

a) Buna göre maksat şirk içerisindeki muhataplar, yani “şehir halkı” olabilir.

b) Maksat risalet öğretilerine itibar ettiği ve kendilerine tâbi olunmasını istediği “elçiler” olabilir.

c) Maksat daha genel bir okuma ile bu bölümü dinleyen evrensel manada “herkes” de olabilir.

3. فَاسْمَعُونِ “Beni dinleyin!” Bu ifade, önceki zamirde olduğu gibi Râzî’nin de dile getirdiği üzere muhatapları bakımından birkaç çeşit anlaşılabilir:

a) Hitap müşriklere yönelik kabul edilince âyetin mesajı şöyle olur: “Ben sizin de Rabbinize güvendim; siz de bana kulak verin, bana inanın, benim gibi siz de Allah’a güvenin!”

b) Hitap yine müşriklere yönelik kabul edilebilir; ancak bu defa onlara tebliğ değil, kendi imanını ilan etmek kast edilmiş olabilir. Bu durumda mesaj şöyle olur: “Ben (siz kabul etmeseniz de) Rabbinize güvendim; (bâri mahşerde) bana şahit olun!”

c) Muhatabın melekler ve elçiler olma ihtimali de vardır. Bu durumda mesaj şöyledir: “Ben Rabbinize güvendim; bana şahit olun!”

d) Muhatap bu darb-ı meseli okuyan bütün insanlık da olabilir. Bu durumda mesaj şöyledir: “Ben Rabbinize güvendim; siz de bana kulak verin, bana inanın, benim gibi siz de Allah’a inanın, güvenin!”

ııı. Fedâkârlığın Sonu: Cennet

ق۪يلَ ادْخُلِ الْجَنَّةَ قَالَ يَا لَيْتَ قَوْم۪ي يَعْلَمُونَ بِمَا غَفَرَ ل۪ي رَبّ۪ي وَجَعَلَن۪ي مِنَ الْمُكْرَم۪ينَ “Ona ‘Cennete gir!’ denince, o da ‘Ah! Keşke kavmim, Rabbimin beni bağışladığını ve beni ikram edilenlerden kıldığını bilseydi!’ demişti.”

Buradaki ق۪يلَ kîle edilgen fiili “(ona şöyle) söylenmiştir”; ادْخُل udhül emri “gir”; الْجَنَّة el-cennete kelimesi “cennete”; قَالَ kâle fiili “demişti ki”; يَا لَيْتَ yâ leyte ifadesi “âh, keşke”; قَوْم۪ي kavmî tamlaması “benim kavmim, benim halkım da”; يَعْلَمُونَ ya‘lemûne fiili “bilselerdi”; بِمَا غَفَرَ bimâ ğafera ifadesi “bağışlamış olduğunu”; ل۪ي lî ifadesi “beni, benim için”; رَبّ۪ي rabbî tamlaması “benim Rabbim(in)”; وَجَعَلَن۪ي ve ce‘alenî ifadesi “ve beni (şunlardan) kıldığını, yaptığını”; مِنَ الْمُكْرَم۪ينَ mine’l-mükramîne ifadesi ise “ikram edilenlerden” demektir.

Burada yiğit bilge kulla ilgili son ifadeler hatırlatılmakta ve Yüce Allah’ın, uğrunda fedâkârlık yapanları nasıl ödüllendireceği gündeme getirilmektedir.

Bu darb-ı meselde elbette şehrin, elçilerin ve bu bilge zâtın adı geçmemektedir. Dolayısıyla biz de özellikle bu konularda isim zikretmemeye özen gösterdik. Bu zatın akıbeti hakkında Kur’ân’da bilgi verilmediği için, meselenin o kısmıyla da ilgilenmemekteyiz. Çünkü belli bir kişinin değil, her peygamberin muhatapları arasında bu yiğit tipin mutlaka bulunduğundan hareket etmekteyiz. Fedâkâr insanların akıbetlerinin nasıl şekilleneceğiyle ilgilenmek daha doğru olduğu için, bu bağlamda nakledilen rivayetlere yer vermemekteyiz.

1.ق۪يلَ ادْخُلِ الْجَنَّةَ “Ona ‘Cennete gir!’ denmişti.” BU cümle şöyle de anlaşılabilir: “(Bu sözlerinin ardından) ona, ‘(Öyleyse inandığın) cennete gir’ denilmişti.” Bu sözü kimin söylediği çok önemlidir; çünkü sözünü edeceğimiz üç ihtimalde de âyetin mesajı değişmektedir.

a) Bu ifadeyi bilge zâta “müşrik şehir halkı” alay etmek için söylemiş olabilir. Bu durumda şehir halkının bilge zâtı şehit ettikleri anlaşılabilir. Kur’ân bu zâtın akıbeti hakkında bilgi vermediği için kesin bir şey söylemek durumunda değiliz. Eğer şehir halkı bu sözü söylemişse o zaman mesaj “alaycı” bir şekilde şöyle olur: “Öyleyse inandığın ve iddia ettiğin cennete sen gir!”

b) Bu ifadeyi bilge zâta “melekler” müjde olarak demiş de olabilir. Bu durumda bu söz bilge zatın ölümü esnasında veya ölümünden sonra kendisine müjdelenmiş olur. Bilindiği üzere, ölüm melekleri iyi insanların canını alırken onlara, “Esenlik sizin üzerinize olsun; yaptıklarınızın karşılığı olarak girin cennete” demektedirler.(14) Benzer bir ifade Vâkı‘a 56/90-91’de de yer almaktadır.

c) Bu ifadeyi ona “peygamberler” de müjde olarak söylemiş olabilir. Onun yaptığı bu tebliğ ve gösterdiği muhteşem kararlılık nedeniyle, peygamberler bu zâtın cennetlik olduğunu hayattayken ona müjdelemiş olabilirler. İster melekler, isterse peygamberler söylemiş olsun, bu bakış açısına göre “cennete gir” ifadesi “Sen cennetliksin”(15) müjdesidir.(16)

2. بِمَا غَفَرَ ل۪ي رَبّ۪ي وَجَعَلَن۪ي مِنَ الْمُكْرَم۪ينَ قَالَ يَا لَيْتَ قَوْم۪ي يَعْلَمُونَ “O da ‘Ah! Keşke kavmim, Rabbimin beni bağışladığını ve beni ikram edilenlerden kıldığını bilseydi!’ demişti.” Bilge zât, şehir halkına yönelik tebliğinin ardından son bir dilekte daha bulunmuş ve yine onların iyiliğini ve hidayetini düşünerek “keşke gerçeği bilselerdi” diyerek bir arzusunu dile getirmiştir.

a) Cümlenin başındaki يَا yâ edatı, “keşke” anlamındaki لَيْتَ leyte edatından ayrıdır. Buna göre “Sen cennete gir” sözünü eğer “melekler” veya “elçiler” söylediyse yâ edatı “â, ne güzel!” anlamına gelir ve cümle de “â, ne güzel, keşke kavmim de şu gerçeği bilseydi” gibi bir mesaj verir. Eğer sözü “şehir halkı” söylediyse bu takdirde de yâ edatı “âh, eyvâh” manasına gelir ve cümle de “Âh, eyvâh, keşke kavmim şu gerçeği bilseydi” gibi bir mesaj verir.

b) قَوْم۪ي kavmî ifadesi “kavmim, halkım” manasına gelmekte ve bilge zâtın son demlerinde bile kavmini düşündüğünü, onları sahiplendiğini, onların iyiliğini istediğini, kendini onlardan ayırmak istemediğini göstermektedir.

Aslında bunca tebliğe rağmen, itibar etmeyenlere karşı daha sert ve dışlayıcı ifadeler kullanılması beklenirken, din tebliğinde bulunan bilge yiğit kişilerin daima başkalarını düşünen bir duyarlılıkla hareket ettiklerini söylemeliyiz. Bu arada iyi insanların, başkalarını düşünen, onların iyiliğini isteyen bir duyarlılık sahibi olmaları gerektiği de dolaylı olaral bildirilmektedir.

c) Bilge zâtın kavminin bilmesini istediği şeyler “Yüce Allah’ın onu bağışladığı” ve “onu ikrama mazhar kıldıkları arasına kattığı”dır. Âyette رَبّ۪ي rabbî sıfatının hatırlatılmasının önemli bir sebebi vardır: Kanaatimize göre bu sıfatın kullanılması, Yüce Allah’ın kullarını sahipleneceğini, O’nun kapısının dışında arayışlara girilmemesi ve O’ndan ümit kesmemek gerektiğini öğretmek içindir.

Burada fiillerin geçmiş zaman kalıbında getirilmesinin sebebi, vahyin bildirimi doğrultusunda işlemin kesin olarak gerçekleşecek olmasından dolayıdır. Bilge zâtı ve onun gibileri Yüce Allah’ın bağışlayacağı ve onlara çeşitli ikramlarda bulunacağı âyette verilmek istenen mesajdır. Nitekim Kur’ân’da kıyamet ve âhirete dair bilgilendirmelerde genellikle geçmiş zaman kalıbının kullanılmasının sebebi de olayın mutlak surette gerçekleşeceğinin bildirilmesidir.

Din tebliğinde bulunanlar tıpkı A‘râf 7/164’te de dile getirildiği gibi “Rabbimize mazeretimiz olsun, hem belki muttaki olurlar” duyarlılığını kaybetmemelidir. Bu konuda unutulmaması gereken mesajlardan birisi de En‘âm 6/69’dadır: “Takva (duyarlılık) sahiplerine, onların (inkârcıların) hesabından herhangi bir şey (sorumluluk) yoktur. Fakat belki takvalı (duyarlı) olurlar diye (gerçekleri onlara) hatırlatmak (gerekir).”

Muhataplar bugün inanmasa bile yarın inanabilir; burada inanmasalar da başka yerde inanabilirler; onlar olmasa da belki çevresindekiler veya çocukları inanabilir. Din tebliğinde maksat cihâddır ve cihad da insan öldürmek için değil, insan kazanmak için yapılan fedâkârlıktır. Bundan sonra da aynı misyonu yüklendiğini iddia edenler aynı şekilde davranmalıdırlar. Bu darb-ı meselin bu kadar detaylı olarak anlatılmasının temel sebebi bu olsa gerektir.

Dipnotlar

• 1 - Yazır, age., VI, 407.
• 2 - Bu harika çıkarım için Din Psikolojisi öğretim üyesi Prof. Dr. Ali Rıza Aydın’a teşekkür borçluyum.
• 3 - Zümer 39/18. 4 - Ahzâb 33/21; Mümtehıne 60/4, 6.
  • Zümer 39/18 Ahzâb 33/21 Mümtehine 60/4 Mümtehine 60/6
• 5 - En‘âm 6/90; Yûnus 10/72; Hûd 11/29, 51; Yûsuf 12/104; Furkân 25/57; Şu‘arâ 26/109, 127, 145, 164, 180; Sebe’ 34/47; Yâsîn 36/21; Sâd 38/86; Şûrâ 42/23; Tûr 52/40; Kalem 68/46.
  • En‘âm 6/90 Yûnus 10/72 Hûd 11/29 Hûd 11/51 Yûsuf 12/104 Furkân 25/57 Şu‘arâ 26/109 Şu‘arâ 26/127 Şu‘arâ 26/145 Şu‘arâ 26/164 Şu‘arâ 26/180 Sebe' 34/47 Yâsîn 36/21 Sâd 38/86 Şûrâ 42/23 Tûr 52/40 Kalem 68/46
• 6 - Bakara 2/245; Mâide 5/12; Hadîd 57/11, 18; Teğâbun 64/17; Müzzemmil 73/20.
  • Bakara 2/245 Mâide 5/12 Hadîd 57/11 Hadîd 57/18 Teğâbun 64/17 Müzzemmil 73/20
• 7 - En‘âm 6/79; Hûd 11/51; İsrâ’ 17/51; Tâhâ 20/72; Enbiyâ’ 21/56; Rûm 30/30; Yâsîn 36/22; Zuhruf 43/27. 8 - En‘âm 6/14; Yûsuf 12/101; İbrâhim 14/10; Fâtır 35/1; Zümer 39/46; Şûrâ 42/11. 9 - Bakara 2/28, 46, 156, 245, 281; Âl-i İmrân 3/55, 83; Mâide 5/48, 105; En‘âm 6/36, 60, 108, 164; Yûnus 10/4, 23, 46, 56, 70; Hûd 11/4, 34; Meryem 19/40; Enbiyâ’ 21/35, 93; Mü’minûn 23/60, 115; Nûr 24/64; Kasas 28/39, 70, 88; ‘Ankebût 29/8, 17, 57; Rûm 30/11; Lokmân 31/15, 23; Secde 32/11; Yâsîn 36/22, 83; Zümer 39/7, 44; Mü’min 40/77; Fussılet 41/21; Zuhruf 43/85; Câsiye 45/15; ‘Alak 96/8.
  • En‘âm 6/79 Hûd 11/51 İsrâ 17/51 Tâhâ 20/72 Enbiyâ 21/56 Rûm 30/30 Yâsîn 36/22 Zuhruf 43/27 En‘âm 6/14 Yûsuf 12/101 İbrâhîm 14/10 Fâtır 35/1 Zümer 39/46 Şûrâ 42/11 Bakara 2/28 Bakara 2/46 Bakara 2/156 Bakara 2/245 Bakara 2/281 Âl-i İmrân 3/55 Âl-i İmrân 3/83 Mâide 5/48 Mâide 5/105 En‘âm 6/36 En‘âm 6/60 En‘âm 6/108 En‘âm 6/164 Yûnus 10/4 Yûnus 10/23 Yûnus 10/46 Yûnus 10/56 Yûnus 10/70 Hûd 11/4 Hûd 11/34 Meryem 19/40 Enbiyâ 21/35 Enbiyâ 21/93 Mü'minûn 23/60 Mü'minûn 23/115 Nûr 24/64 Kasas 28/39 Kasas 28/70 Kasas 28/88 ‘Ankebût 29/8 ‘Ankebût 29/17 ‘Ankebût 29/57 Rûm 30/11 Lokmân 31/15 Lokmân 31/23 Secde 32/11 Yâsîn 36/22 Yâsîn 36/83 Zümer 39/7 Zümer 39/44 Mü'min 40/77 Fussilet 41/21 Zuhruf 43/85 Câsiye 45/15 ‘Alak 96/8
• 10 - Âl-i İmrân 3/103; Hacc 22/73; Yâsîn 36/23, 43; Zümer 39/19.
  • Âl-i İmrân 3/103 Hacc 22/73 Yâsîn 36/23 Yâsîn 36/43 Zümer 39/19
• 11 - En‘âm 6/17; Yûnus 10/107; Ahzâb 33/17; Zümer 39/38; Mülk 67/28.
  • En‘âm 6/17 Yûnus 10/107 Ahzâb 33/17 Zümer 39/38 Mülk 67/28
• 12 - Yûsuf 12/8. 13 - Yûsuf 12/30.
  • Yûsuf 12/8 Yûsuf 12/30
• 14 - Nahl 16/32.
  • Nahl 16/32
• 15 - Bu anlam için bk. İslâmoğlu, age., s. 874. Bu âyete Esed “cennete gir(eceksin)” manasını vererek aynı maksadın gözetildiği kanaatinde olduğunu göstermektedir (Esed, age., s. 898). 16 - Zemahşerî, age.,IV, 11.