Şu‘arâ Suresi

ı. Hz. Mûsâ’nın Zalim Kavme Gönderilmesi

وَاِذْ نَادٰى رَبُّكَ مُوسٰىٓ اَنِ ائْتِ الْقَوْمَ الظَّالِم۪ينَ قَوْمَ فِرْعَوْنَ اَلَا يَتَّقُونَ “Hani Rabbin, Musa’ya ‘Zalim topluma, yani Firavun’un kavmine git! (Hâlâ) takvâlı (duyarlı) davranmayacaklar mı?’ diye seslenmişti.”

Buradaki وَاِذْ نَادٰى ve iz nâdâ fiili “ve hani, bir zamanlar seslenmişti”; رَبُّكَ rabbuke tamlaması “senin Rabbin”; مُوسٰى mûsâ kelimesi “Musa’ya”; اَنِ ائْتِ en i’ti emri “git diye”; الْقَوْمَ el-kavme kelimesi “(şu) kavme, o topluma”; الظَّالِم۪ينَ ez-zâlimîne kelimesi “zalim olanlar, haksızlık edenler”;قَوْمَ فِرْعَوْنَ kavme fir‘avne tamlaması “Firavun’un kavmine”; اَلَا يَتَّقُونَilâ yettekûne ifadesi “korunmuyorlar mı, takvâlı, duyarlı olmuyorlar mı” demektir.

Burada Hz. Mûsâ’nın Firavun’a ve kavmine yönelik gerçekleştireceği tebliğ emri gündeme getirilmektedir.

Kıssanın en geniş bir şekilde ele alındığı Tâhâ 20/9-98. âyetleri izahta Hz. Mûsâ kıssası hakkında genel değerlendirmelerimizi yapmıştık. Bu sûredeki bölümü ise üç ana başlıkta ele alacak ve yorumlarımızı bu çerçevede yapmaya çalışacağız.

1. وَاِذْ نَادٰى رَبُّكَ مُوسٰىٓ “Hani Rabbin, Mûsâ’ya (şöyle) seslenmişti.” Yüce Allah, Hz. Mûsâ’ya hitap etmekte ve zalim topluma, yani Firavun’un kavmine gidip tebliğde bulunmasını emretmektedir. Hitabın doğrudan Yüce Allah’a nispeti bağlamında bunun nasıl olduğuyla ilgili sonu gelmez tartışmalara girmenin gereği yoktur. Tâhâ 20/11’de de açıkladığımız üzere, bu hitap Yüce Allah’ın Hz. Mûsâ’yı bilgilendirmesidir ve nasıllığı konusunda spekülasyona girilmemelidir.

2. اَنِ ائْتِ الْقَوْمَ الظَّالِم۪ينَ قَوْمَ فِرْعَوْنَ “Zalim topluma, yani Firavun’un kavmine git!” Bu emir A‘râf 7/103 ve Yûnus 10/75’te “Firavun’a ve yöneticilerine”, Tâhâ 20/24, 43 ve Nâzi‘ât 79/17’de ise sadece “Firavun’a” şeklinde geçmekte, hepsini birlikte düşündüğümüzde tebliğin şahsa değil de baştakinin ve yöneticilerin sembollüğünde herkese yönelik olduğu anlaşılmaktadır. Âyetler böyle değerlendirilerek âyetler arasında hiçbir çelişkinin olmadığı ortaya konulmuş olmaktadır.

Bu âyetlerde, tebliğ yapılacak kişilerin niteliği üzerinde durulmakta ve onların “zalimler topluluğu” olduğu beyan edilmektedir. Bu toplumun zalim olarak nitelendirilmesinin muhtemel bazı sebepleri vardır. Bu bağlamda şunları söyleyebiliriz:

a) İnançta zulüm: Bilindiği gibi, adâlet “bir şeyi yerli yerinde yapmak”tır. Bu doğrultuda inançta adâlet, Yüce Allah’ı birlemek anlamında “tevhid”dir; şirk ise zulümdür. Firavun ve toplumu inanç anlamında tek ilâh kabul etmemeleri nedeniyle şirk içerisindeydiler ve zalim idiler; Yüce Allah da onları zalimlikle nitelendirmektedir.

b) Firavun ve yöneticilerinin zalimliği, Kasas 28/4’te beyan edildiği gibi toplumu gruplara bölmesi, onları zayıf düşürmesi, erkek çocuklarını öldürüp kızları sağ bırakmaları, böylece bir fesatlık içerisinde bulunmaları nedenine de bağlanmalıdır.

c) Bu hususta bir başka nokta ise A‘râf 7/103’te de yer aldığı üzere Firavun ve yöneticilerinin Hz. Mûsâ’nın tebliğ esaslarını reddetmeleri ve böylece zulmedip fesatlık yapmalarıdır.

3. اَلَا يَتَّقُونَ “Hâla takvâlı (duyarlı) davranmayacaklar mı?” Bu ifade hakkında iki temel yaklaşım söz konusudur:

a) İlki, tercümeden de anlaşılacağı üzere bu cümlenin müstakil bir hitap ve bir uyarı olarak anlaşılabilirliğidir. Duyarlı olmaları istenen hususlar ise elbette Yüce Allah’ın emir ve yasaklarıdır. Bu bağlamda sapkın inançlarını, halka yönelik zalimce uygulamalarını ve sonuçta başlarına gelecek korkunç akıbeti zikredebiliriz.

b) Diğer ihtimal ise, bu ifadenin ilgili toplumun bir niteliği, yani hâl cümlesi olarak görülmesidir. Bu durumda cümlenin başındaki hemze edatı inkârî bir anlam vermekte, yettekûne fiilinin sonunda ise gizli bir mütekellim yâ’sı var kabul edilmiş olmakta, fiil yettekûnenî şeklini almaktadır. Buna göre yettekûne fiilinin son harekesi de ni şeklinde gizli nûn harfine işaret edecek biçimde kesra okunmaktadır.(1) Onlar Yüce Allah’a karşı sorumluluklarını yerine getirmeyenler olarak tanıtılmaktadır.

Bu cümleyi تَتَّقُونَ tettekûne şeklinde muhatap kalıpta okumak da mümkündür. Bu durumda âyette gâib yani “o, onlar” kalıbından “siz” hitabına dönük bir “iltifat sanatı” kullanılmış demektir.(2) Buna göre, Hz. Mûsâ onlara doğrudan hitap etmekte ve “duyarlı olsanıza, duyarlı olmanız gerekmez mi?” şeklinde seslenmiş olmaktadır.

ıı. Hz. Mûsâ’nın Tereddüdü ve Gerekçesi

قَالَ رَبِّ اِنّ۪يٓ اَخَافُ اَنْ يُكَذِّبُونِ وَيَض۪يقُ صَدْر۪ي وَلَا يَنْطَلِقُ لِسَان۪ي فَاَرْسِلْ اِلٰى هٰرُونَ وَلَهُمْ عَلَيَّ ذَنْبٌ فَاَخَافُ اَنْ يَقْتُلُونِ “(Musa) şöyle demişti: Rabbim! Beni yalanlamalarından korkuyorum. İçim daralabilir, dilim dönmeyebilir; (bu nedenle) Harun’a da elçilik ver! Onların lehinde, benim aleyhimde bir suç(um) var. Beni öldürmelerinden korkuyorum.”

Buradaki قَالَ kâle fiili “demişti ki”; رَبِّ rabbi hitabı “ey Rabbim”; اِنّ۪يٓ innî ifadesi “muhakkak ki ben”; اَخَافُ ehâfu fiili “korkuyorum”; اَنْ يُكَذِّبُونِ en yükezzibûni ifadesi “beni yalanlamalarından”;وَيَض۪يقُ ve yedîku fiili “ve daralmaktadır”; صَدْر۪ي sadrî tamlaması “benim göğsüm”; وَلَا يَنْطَلِقُ ve lâ yentaliku fiili “ve dönmüyor”; لِسَان۪ي lisânî tamlaması “benim dilim”; فَاَرْسِلْ fe ersil duası “gönder, peygamberlik ver”;اِلٰى هٰرُونَ ilâ hârûne kelimesi “Hârûn’a da”; وَلَهُمْ ve lehum ifadesi “onlar için vardır”; عَلَيَّ ‘aleyye ifadesi “bende, benim aleyhimde (bir durum) vardır”; ذَنْبٌ zenbun sözcüğü “bir günah, hata, suç, sorumluluk”; فَاَخَافُ fe ehâfu fiili “korkuyorum”;اَنْ يَقْتُلُونِ en yaktülûni ifadesi ise “beni öldürmelerinden” demektir.

Burada Hz. Mûsâ’nın bir çekincesi ve bir de isteği gündeme getirilmektedir.

1.قَالَ رَبِّ اِنّ۪يٓ اَخَافُ اَنْ يُكَذِّبُونِ “(Mûsâ şöyle) demişti: Rabbim! Beni yalanlamalarından korkuyorum.” Bir benzeri Kasas 28/34’te de geçen bu cümlede, Hz. Mûsâ Yüce Allah’a samimi bir itirafta bulunmakta ve yalanlanmaktan korktuğunu beyan etmektedir. Bu ifade mutlak anlamda bir yalanlanma korkusu değil, gerekçelendirilmiş bir duygudur.

2. وَيَض۪يقُ صَدْر۪ي وَلَا يَنْطَلِقُ لِسَان۪ي فَاَرْسِلْ اِلٰى هٰرُونَ “İçim daralabilir, dilim dönmeyebilir; (bu nedenle) Harun’a da elçilik ver!” Bu cümlede Hz. Mûsâ’nın tebliğle ilgili kendisine verilen emri yerine getirmede nasıl bir sıkıntıda olduğu, içinin daraldığı, dilinin dönmediği dile getirilmektedir. Tâhâ 20/25-28’de bir anlamda bu ifadenin duaya dönüştürülmüş açılımı vardır. Her iki âyet grubunu birlikte düşünerek mesajı yakından incelemeye çalışalım.

Âyette geçenوَيَض۪يقُ صَدْر۪ي ve yedîku sadrî ifadesi Hz. Musa’nın “yüreğinin, içinin daralması; canının, içinin sıkılması” manasına gelmektedir. Kur’ân’da d-y-k kökünden gelen kelimeler 13 kez(3) geçmekte, hepsinde “bir iç daralması, canın sıkılması” manası görülmektedir.

Bu arada, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi, bazı âyetlerde söz konusu kelimeler “göğüs, iç, kalb” anlamındaki صَدْر sadr kelimesiyle birlikte kullanılarak, “için daralması, moralin bozulması” gibi anlam boyutu kazanmaktadır. Bu noktada Hıcr 15/97’de de bu defa Hz. Peygamber’in müşriklerin sözleri nedeniyle içinin daraldığı haber verilmektedir.

Hz. Mûsâ’nın “içinin daralması ve dilinin dönmemesi” kalıcı bir durum değil, sadece işlediği kötü bir fiilin onu etkilemesinin bir sonucuydu. İnsan, yaşadığı sıkıntılar ve psikolojik sorunlar nedeniyle rahat konuşamayabilir; çeşitli sebeplerden dolayı korktuğu için de sorunsuz bir şekilde kendini ifade edemeyebilir; bunlar hayatın akışı içerisinde normal şeylerdir.

Hz. Mûsâ da daha önce ölümüne neden olduğu delikanlının akrabasının veya yakınlarının da içinde bulunduğu topluluğa tebliğ ile görevlendirilince, öldürülme ve yalanlanma korkusu yaşamış ve bu durum onun konuşmasına yansımıştı. Durumun farkında olan Hz. Mûsâ bu noktada ilâhî yardıma müracaat etmiş, gönlünün ferahlatılması ve dilindeki düğümün çözülmesi için Rabbine niyazda bulunmuştu.

Hz. Mûsâ’nın niyazının içerisinde kardeşiyle alakalı da bir husus yer almakta ve Hz. Hârûn’un dilinin kendisinden daha düzgün olduğunu, bu nedenle ona da kendisine yardımcı olarak peygamberlik verilmesini istemektedir.(4) Hz. Mûsâ’nın bu isteğini “bu görevi ona ver” şeklinde anlamak(5) doğru olmasa gerektir. Çünkü başka bazı âyetlerde onun bu isteği vezîr ve rid’ yani “yardımcılık, arkasını kuvvetlendiricilik”(6) şeklinde belirlenmektedir. Bir peygamberin, üstelik de ülü’l-‘azm peygamberlerden birisi olan Hz. Mûsâ’nın görevden kaçması kesinlikle söz konusu olamaz.

Tâhâ 20/27’de açıkladığımız üzere, bütün bu ifadelerden Hz. Mûsâ’nın konuşmasında kalıcı bir sorun olduğu sonucu çıkarılmamalıdır. Mesele sadece işlediği bir fiil ve onun sonuçlarıyla alakalı ve sınırlıdır. Hz. Hârûn’un durumu ise elbette Hz. Mûsâ’dan farklıdır; çünkü onun herhangi birini hataen de olsa öldürmesi söz konusu olmadığı için onlar tarafından öldürülme korkusu da çekmemekteydi.

3. وَلَهُمْ عَلَيَّ ذَنْبٌ فَاَخَافُ اَنْ يَقْتُلُونِ “Onların lehinde, benim aleyhimde bir suç(um) var. Beni öldürmelerinden korkuyorum.” Bu cümlede Hz. Mûsâ’nın yalanlanmaktan neden korktuğu ortaya konulmaktadır. Hz. Mûsâ’nın sözünü ettiği “günah/suç”un ne olduğu hakkında Kasas 28/15’te bilgi verilmektedir. Olay “bir genci hataen öldürmesi”dir.

Hz. Mûsâ, Firavun ve kavmine yönelik tebliğle ilgili olarak korkusundan söz ettiği durumu Kasas 28/33’te şöyle beyan etmişti: “Ey Rabbim, ben onlardan bir cana kıydım; bu nedenle beni öldürmelerinden korkuyorum.” İşte yorumunu yapmakta olduğumuz cümlede dile getirilen husus budur.

ııı. Yüce Allah’ın Hz. Mûsâ ve Hz. Hârûn’a Emri

قَالَ كَلَّا فَاذْهَبَا بِاٰيَاتِنَآ اِنَّا مَعَكُمْ مُسْتَمِعُونَ فَاْتِيَا فِرْعَوْنَ فَقُولَآ اِنَّا رَسُولُ رَبِّ الْعَالَم۪ينَ اَنْ اَرْسِلْ مَعَنَا بَن۪يٓ اِسْرَآء۪يلَ “(Allah) şöyle demişti: Hayır! İkiniz mesajlarımı götürün! Biz sizinle birlikteyiz; (olup biteni) duymaktayız. Firavun’a gidin ve deyin ki: Şüphesiz ki biz, İsrailoğulları’nı bizimle göndermen için âlemlerin Rabbi’nin elçi(leri)yiz.”

Buradaki قَالَ kâle fiili “demişti ki”; كَلَّا kellâ edatı “hayır”; فَاذْهَبَا izhebâ emri “ikiniz de gidin”; بِاٰيَاتِنَآ biâyâtinâ tamlaması “bizim âyetlerimizle, delillerimizle”; اِنَّا innâ ifadesi “muhakkak ki biz”; مَعَكُمْ me‘aküm ifadesi “sizinle(yiz)”; مُسْتَمِعُونَ müstemi‘ûne kelimesi “dinleyenler(iz)”; فَاْتِيَا fe’tiyâ emri “ikiniz gidin”;فِرْعَوْنَ fir‘avne kelimesi “Firavun’a”; فَقُولَا fe kûlâ emri “(ona) deyin ki”; اِنَّا innâ ifadesi “muhakka ki biz”; رَسُولُ Resülu kelimesi “elçi(leri)yiz”; رَبِّ الْعَالَم۪ينَ rabbi’l-‘âlemîne tamlaması “âlemlerin Rabbinin”; اَنْ اَرْسِلْ en arsil emri “gönder diye”; مَعَنَا me‘anâ ifadesi “bizimle birlikte”;بَن۪يٓ اِسْرَآء۪يلَ benî isrâîle tamlaması ise “İsrailoğulları’nı” demektir.

Burada Yüce Allah'ın Hz. Mûsâ'ya verdiği bir cevap, bir emir ve moral gündeme getirilmektedir.

1. قَالَ كَلَّا فَاذْهَبَا بِاٰيَاتِنَآ اِنَّا مَعَكُمْ مُسْتَمِعُونَ “(Allah) şöyle demişti: Hayır! İkiniz mesajlarımı götürün! Biz sizinle birlikteyiz; (olup biteni) duymaktayız.” Yüce Allah Hz. Mûsâ’nın ortaya koyduğu gerekçeleri kabul etmemekte ve risâlet görevi verdiği Hz. Hârûn’la birlikte “mesajlarını” onlara iletmesini kendilerine emretmektedir.

a) قَالَ كَلَّا فَاذْهَبَا بِاٰيَاتِنَآ “(Allah) şöyle demişti: Hayır! İkiniz mesajlarımı götürün!” Âyette كَلَّا kellâ “hayır, aslâ” buyrularak, Tâhâ 20/46'da da beyan edildiği üzere “öldürülmekten korkmaması gerektiği” beyan edilmektedir. Ayrıca اذْهَبَا بِ izhebâ emri bâ/bi cer harfiyle kullanıldığında genellikle “götürmek” manasına gelse de, burada iki peygamberin ilgili delillerle muhataplara gitmelerinin kast edildiği açıktır.

Yüce Allah, Hz. Mûsâ’ya ve kardeşi Hz. Hârûn’a hitap etmekte, her ikisini “âyetleri”yle birlikte tebliğ için Firavun’a ve adamlarına gönderdiğini beyan etmektedir. Tâhâ 20/42’de de açıkladığımız üzere “götürülmesi emredilen âyetler”den kastı şu şekillerde anlayabiliriz:

ı. Bunlar daha önce açıkladığımız ‘asâ “değnek”(7) ve yed-i beydâ’ “beyaz el”(8) olabilir.

ıı. Âyetler tebliğde uymalarını istediği yumuşak söz söylemek”,(9) “arınmasını, böylece gerçeği hatırlayıp saygı duymasını sağlamak”(10) şeklindeki ilkeler de düşünülebilir.

ııı. Burada Rabbimizin özellikle Hz. Mûsâ’ya ilk hitabında dile getirdiği ilkeler de söz konusu olabilir. Bunlar, “Yüce Allah’tan başka hiçbir ilâh olmadığı, sadece O’na kulluk edilmesi ve namazı O’nu anmak için kılmak gerektiği, Son Saat’in mutlaka geleceği, iman etmeyip nefsine uyanların insanları Allah yolundan saptırmaması için çalışılmasının zorunluluğu”(11) şeklinde sıralanabilir.

ıv. Bu âyetlerin Kehf 18/101’de beyan edilen “dokuz beyan, dokuz mucize” olarak da anlaşılabilir.(12) Bunlar “tufan”,(13) “‘asâ”,(14) “yed-i beydâ’”,(15) “denizin yarılması”,(16) “kendisinden on iki su fışkıran kaya”,(17) “çekirge sürüsü ve kımıl (yaban sineği)”,(18) “kurbağa istilası”,(19) “suyun kana dönüşmesi”(20) ve “dağın onların üzerine kaldırılması”dır.(21)

v. Burada sözü edilen “bütün âyetler”den kasıt, bütün peygamberlere verilen tevhid ilkeleri ve mucizeler de olabilir. Bu durumda Firavun’a delillerin bilfiil gösterilmesi değil, onlardan haberdar edilmesi söz konusu edilmektedir.

vı. Bu âyetler Yüce Allah’ın bildirimleri ve peygamberlere verdiği bütün deliller ve burhanlar olarak da anlaşılabilir.(22)

b)اِنَّا مَعَكُمْ مُسْتَمِعُونَ “Biz sizinle birlikteyiz; (olup biteni) işitmekteyiz.” Yüce Allah, burada Firavun ve adamlarının Hz. Mûsâ ve Hz. Hârûn’la ilgili açık ve gizli neler söyleyeceğini işittiğini ifade etmektedir. Burada sözü edilen “işitme” mecazdır. Çünkü istima‘, “kulak vermek ve dinleme” demektir. Bu ise Allah Teâlâ için söz konusu değildir.

Yüce Allah bununla şu manayı kastetmiştir: “Ben sizin için ve düşmanlarınız için, size düşmanınız aleyhine yardım ederim. Sizin aranızda geçen şeyleri hazırlar, düşmanınıza karşı size yardım eder, sizi galip getirir ve düşmanınızın size karşı olan şevket (güç)ve saltanatını kırarım.”(23)

Yüce Allah Tâhâ 20/46’da olup biteni işitmekte ve görmekte olduğunu ifade ederek, olumsuz bir şeyler olmayacağı noktasında peygamberlerine moral vermektedir. Yüce Allah’ın işitip bilmesi inançlılar için bir moral, diğerleri için ise bir gözdağı mesabesinde görülmelidir.

2. فَاْتِيَا فِرْعَوْنَ فَقُولَآ اِنَّا رَسُولُ رَبِّ الْعَالَم۪ينَ اَنْ اَرْسِلْ مَعَنَا بَن۪يٓ اِسْرَآء۪يلَ “Firavun’a gidin ve deyin ki: Şüphesiz ki biz, İsrailoğulları’nı bizimle göndermen için âlemlerin Rabbi’nin elçi(leri)yiz.” Yüce Allah Hz. Mûsâ’ya ve Hz. Hârûn’a hitap etmekte, Firavun’a gitmelerini emretmekte ve ne demeleri gerektiğini onlara bildirmektedir. Tebliğ için “gelenlerle” ilgilenmek gerektiği gibi, zaman zaman muhatapların ayağına “gitmek” de söz konusu olabilir. Burada verilmek istenen bir mesaj budur.

a)اِنَّا رَسُولُ رَبِّ الْعَالَم۪ينَ “Firavun’a gidin ve deyin ki: Şüphesiz ki biz, âlemlerin Rabbi’nin elçi(leri)yiz.” Bu ifade, elçilerin kendi konumlarını açıkça ifade etmeleri gerektiğini, kapalı, yuvarlak ve muğlak ifadeler kullanmaktan kaçınmalarını, dolayısıyla karşıdakiyle ilişkilerini net bir şeklilde ortaya koymalarının zorunluluğunu ortaya koymaktadır. Böylece bütün zamanların elçilerine ve din tebliği yapacak kişilere evrensel bir metot öğretilmektedir.

Muhatap peygamberler iki kişi olmasına rağmen, âyette Resül şeklinde tekil bir kelime kullanılmasının muhtemel sebebi, öğretinin birlikteliğini vurgulamak olabilir. Nitekim Taberî, buradaki Resül kelimesinin “risâlet” manasına geldiği kanaatindedir.(24) Bazı müfessirlerimiz bu kelimenin her ne kadar tekil olsa da, tıpkı Hıcr 15/68'de Hz. Lût’un misafirleri için kullandığı dayf kelimesi gibi çoğul mana verdiğini belirtmişlerdir.(25)

Konunun akışı ve Tâhâ 20/47’deki kullanımdan hareketle, buradaki muhatapların Resülâ, yani “iki peygamber” olduğunda hiçbir şüphe yoktur. Nitekim Tâhâ 20/49’da Firavun önce رَبُّكُمَا rabbükümâ “sizin ikinizin Rabbi”, yani كُمَا kümâ zamiri kullanmasına rağmen, ardından yâ mûsâ demesi, asıl muhatabın Hz. Mûsâ olduğunu ve cevabı da ondan beklediğini göstermektedir. Cevabı sadece Hz. Mûsâ vermiş, ikisi adına bir kişinin konuştuğu ortaya konulmuştur. Zira Hz. Hârûn peygamberliğinin bu ilk dönemlerinde Hz. Mûsâ’nın vezîri, yani arkasını kuvvetlendiren bir yardımcısıydı; asıl muhatap ise Hz. Mûsâ idi.

b) اَنْ اَرْسِلْ مَعَنَا بَن۪يٓ اِسْرَآء۪يلَ “İsrailoğulları’nı bizimle göndermen için.” Buradaki اَنْ en edatının başında “sebebiyet” manasında gizli bir bâ/bi edatı olduğu kabul edilir.(26) Âyette Yüce Allah’ın Hz. Mûsâ ve Hz. Hârûn’un Firavun’a hangi mesajı iletmelerini emrettiği beyan edilmekte ve İsrailoğulları’nın kendileriyle gönderilmesini ondan istemektedir.

Tâhâ 20/47’de de ifade ettiğimiz gibi, burada dile getirilen husus, Firavun tarafından eziyetlere maruz bırakılan kitlenin kendileriyle birlikte gönderilmesi ve artık onlara eziyete bir son verilmesidir. Firavun onlara eziyet etmiş,(27) onları küçümseyip kendisine itaate mecbur bırakmış,(28) gruplara bölmüş, zayıf düşürmüş, hürriyetlerini ellerinden almış, erkek çocuklarını öldürtüp kızlarını sağ bırakmış ve toplumda bozgunculuk yapmıştı.(29)

Bugünkü söylemle ifade edecek olursak, adeta toplumda erkek cinse karşı soykırım uygulamıştı. İşte Hz. Mûsâ ve Hz. Hârûn, Yüce Allah’ın emri doğrultusunda Firavun’un bu eziyeti artık terk etmesini ve İsrailoğulları’nı kendileriyle birlikte göndermesini istemişti.

b) Firavun’un Sözleri ve Hz. Musa’nın Cevapları

Yüce Allah, sûrenin 18-22. âyetlerinde Firavun’un Hz. Mûsâ’ya yaptığı iyilikleri nasıl başa kaktığını şu ifadelerle hatırlatmaktadır: “(Bunun üzerine Firavun, Mûsâ’ya şöyle) demişti: Biz, seni aramızda çocukken büyütmemiş miydik? Sen de ömründen yıllarca aramızda kalmıştın. (Dahası) yaptığın o işini de yapmıştın. Sen nankörlerden birisin.”

Ardından, Hz. Musa’nın cevabı bağlamında, o adam öldürme işini şaşkınken yaptığını ifadeyle şu gerekçesini dile getirdiği bildirilmektedir: “Sizden korktuğum için de hemen aranızdan kaçmıştım. Sonra Rabbim bana hikmet bahşetti ve beni rasüllerden/elçilerden (biri olarak) görevlendirdi. Başıma kaktığın nimete gelince, (onun sebebi de) İsrailoğulları’nı kendine kul köle etmendi.”

ı. Firavun’un Nimeti Başa Kakması

قَالَ اَلَمْ نُرَبِّكَ ف۪ينَا وَل۪يدًا وَلَبِثْتَ ف۪ينَا مِنْ عُمُرِكَ سِن۪ينَ وَفَعَلْتَ فَعْلَتَكَ الَّت۪ي فَعَلْتَ وَاَنْتَ مِنَ الْكَافِر۪ينَ “(Firavun) şöyle demişti: Biz seni aramızda çocukken büyütmemiş miydik? Sen de ömründen senelerce aramızda kalmıştın. Yaptığın o işini de yapmıştın. Sen nankörlerdensin.”

Buradaki قَالَ kâle fiili “(Firavun) demişti ki”;اَلَمْ نُرَبِّكَ elem nürabbike sorusu “seni yetiştirmedik mi, bakımını sağlamadık mı”; ف۪ينَا fînâ ifadesi “bizim aramızda, bizim içimizde”; وَل۪يدًا velîden kelimesi “çocuk iken, çocuk olarak”; وَلَبِثْتَ ve lebiste fiili “ve kalmıştın, yaşamıştın”; ف۪ينَا fînâ ifadesi “bizim aramızda, bizim içimizde”; مِنْ عُمُرِكَ min ‘umurike kelimesi “senin ömründen”; سِن۪ينَ sinîne sözcüğü “yıllarca”; وَفَعَلْتَ ve fe‘alte fiili “ve yapmıştın”;فَعْلَتَكَ fe‘leteke tamlaması “senin işini, yaptığını”; الَّت۪ي فَعَلْتَ elletî fe‘alte ifadesi “yapmış olduğun, yaptığın işi”; وَاَنْتَ ve ente zamiri “ve sen”; مِنَ الْكَافِر۪ينَ mine’l-kâfirîne kelimesi ise “nankörlerden(sin)” demektir.

Burada Firavun’un Hz. Mûsâ’nın teklifine verdiği cevap gündeme getirilmektedir.

Bu kıssa Kur'ân’da sıklıkla yer aldığı için, kıssaların tekrar edildiği gibi yanlış bir anlamaya meydan vermemek gerekir. İşte kıssanın bu boyutu, yani Firavun’un Hz. Mûsâ’ya yönelik serzenişi Kur’ân’da sadece burada yer almaktadır.

1.قَالَ اَلَمْ نُرَبِّكَ ف۪ينَا وَل۪يدًا وَلَبِثْتَ ف۪ينَا مِنْ عُمُرِكَ سِن۪ينَ (Firavun) şöyle demişti: Biz seni aramızda çocukken büyütmemiş miydik? Sen de ömründen senelerce aramızda kalmıştın.” Firavun Hz. Mûsâ'ya bebekliğini hatırlatmakta, onu yıllarca sarayda bakıp büyüttüğünü ifade etmekte, bir anlamda yaptığı bir iyiliği (!) başa kakmaktadır.

Biz buna bir “iyilik” diyemiyoruz; çünkü erkek çocuklarına karşı uyguladığı soykırımdan kurtulmak için Hz. Mûsâ’nın annesi vahyin emriyle çocuğunu nehre bırakmış, ardından Firavun ailesi onu oradan almıştı. Hz. Mûsâ’nın onun sarayında ne kadar kaldığıyla ilgili verilen bilgileri doğru bulmadığımız için herhangi bir sayı vermemekteyiz. “Ömründen yıllarca” ifadesi bu noktada yeterli görülmelidir.

Hz. Musa’nın nehirden alınıp saraya götürülmesiyle ilgili olarak Kasas 28/8-9’da şöyle buyrulmaktadır: “Firavun ailesi (sonunda) kendilerine bir düşman ve bir üzüntü kaynağı (olacağını bilmeden) onu (Mûsâ’yı) bulup almışlardı. Firavun, Hâmân ve askerleri gerçekten suçlu insanlardılar. Firavun’un hanımı (o çocuğu/Mûsâ’yı görünce), ‘(bu çocuk) benim için de senin için de göz aydınlığı (olabilir); onu öldürmeyin; belki bize faydası dokunur ya da onu evlât ediniriz’ demişti. Oysa onlar farkına varmamışlar(dı, işin sonunu sezemiyorlardı).”

Hz. Mûsâ’nın o saraya neden gittiği, o esnada neler olduğu konusunda Tâhâ 20/38-40’da bilgi vermiştik. Ayrıca bu konu Kasas 28/7-13’da da genişçe işlenmekte, bebekken nehre bırakılması sonrasında oradan alınıp sarayda bakılması, ardından emzirilmesi için yeniden annesine gönderilmesi süreci hakkında bilgilendirmeler yapılmaktadır.

2. وَفَعَلْتَ فَعْلَتَكَ الَّت۪ي فَعَلْتَ وَاَنْتَ مِنَ الْكَافِر۪ينَ “Yaptığın o işini de yapmıştın. Sen nankörlerdensin.” Firavun’un burada hatırlattığı şey, daha önce Hz. Mûsâ’nın yalanlanma ve öldürülme korkusuna konu edindiği “hataen adam öldürmesi” olayıdır ki bu olay Kasas 28/15-21’de geniş bir şekilde ele alınmaktadır. İlgili olayı Kasas’ta inceleyeceğimiz için burada herhangi bir detaya girmek istemiyoruz.

Şu kadarını söylemekle yetinelim: Olay bir çeşit hataen insan öldürmekten ibaretti; ancak yine de ceza gerektirdiği için Hz. Musa bu noktada haksızlıklara uğratılma korkusu taşıdığı, dahası bir yöneticinin verdiği bilgi nedeniyle hakkında ölüm kararının alınmakta olduğu bilgisine sahip olduğu için oradan uzaklaşmak zorunda kalmıştı. İşte Firavun’un hatırlattığı konu bu olaydı.

Âyetin وَاَنْتَ مِنَ الْكَافِر۪ينَ “Sen nankörlerdensin” şeklindeki cümlesi ise Firavun’un Hz. Mûsâ’yı kâfirlerden yani nankörlerden sayması ifadesidir. Firavun, kendince ona yaptığı iyiliği başa kakarak Hz. Mûsâ’nın yaptığı daveti reddetmiş, daha önce yaşananları bir gönül koyma sebebi olarak zikretmiştir.

Firavun’un burada kullandığı الْكَافِر۪ين el-kâfirîne kelimesi, bağlam gereği tabii ki inanç anlamında bir “küfür” değil, yapılan iyilikleri hatırlamama veya iyiliklerin üzerini örtme anlamında bir “nankörlük” manasına gelmektedir. Firavun, bu ifadesiyle Hz. Mûsâ’yı nankörlük ve iyilikbilmezlikle suçlamaktadır.

Asıl nankörlük yaratana karşı yapılan olmasına ve ilahlık iddia ederek en büyük nankörlüğü de kendisi yapmış olmasına rağmen, şimdi başkalarına akıl vermesi tam bir aymazlıktır. Üstelik Firavun'un Hz. Mûsâ’yı sarayında bakması bir lütuf da değildi. Çünkü bu durum, kendisinin sebep olduğu bir soykırımdan çocuğunu kurtarmaya çalışan bir annenin çaresizliğine karşılık Yüce Allah'ın hazırladığı bir imkândı.

ıı. Hz. Mûsâ’nın ve Firavun’a Cevabı

قَالَ فَعَلْتُهَآ اِذًا وَاَنَا۬ مِنَ الضَّآلّ۪ينَ “(Musa) şöyle demişti: Ben o zaman şaşkınlardan olarak (hata ile) o işi yapmıştım.”

Âyetteki قَالَ kâle fiili “(Musa) demişti ki”; فَعَلْتُهَا fe‘altühâ fiili “onu yapmıştım”; اِذًا izen edatı “o zaman”; وَاَنَا ve ene zamiri “ben (şöyle iken)”; مِنَ الضَّآلّ۪ينَ mine‘d-dâllîne ifadesi ise “şaşkınlardan, o zaman ne yaptığını bilmez durumdaydım” demektir.

Burada Hz. Mûsâ’nın Firavun’a verdiği cevapların ilki gündeme getirilmektedir.

1. Hz. Mûsâ Firavun’un kendisine yönelttiği hatırlatmaların sonuncusuna değinerek cevap vermeye başlamaktadır. Hz. Mûsâ, bu fiili yaptığını inkâr etmemiş, gençken, yaptığının ne anlama geldiğini bilip kestiremeden, sonunun ne olacağını fark edemeden, hiçbir kasıt taşımadan ve tamamen hataen bu fiili işlemişti.

Bazılarına göre olayın peygamber olduktan sonra gerçekleştirilmiş olma ihtimali de vardır ve onlara göre bu daha kuvvetli bir ihtimaldir. Halbuki bu yaklaşım bir sonraki âyette yani Şu‘arâ’ 26/21’de geçen “Sonra Rabbim bana hikmet bahşetti ve beni rasüllerden/elçilerden (biri olarak) görevlendirdi” şeklindeki ifadeye aykırıdır.

Kasas 28/15’te de belirtildiği gibi bu durumda Hz. Mûsâ muhatabını göğsünden itmiş ve ilgili kişi de yere düşüp ölmüştü. Burada kasıt olmamasına rağmen, yine de söz konusu kişiyi itmemesi gerekirdi. İşte bunu terk ettiği ve adamı kazanmayı denemediği için bunun şeytan işi olduğunu söylemiş ve bu olaydan dolayı tevbe etme ihtiyacını hissetmişti.

2. Önceki âyette geçen el-kâfirîne kelimesi nasıl ki itikâdî manada “kâfirler” değil de “nankörler” manasına geliyor idiyse, buradaki الضَّآلّ۪ين ed-dâllîne kelimesi de bilinen ve yaygın olarak kullanılan “sapkınlar, sapkınlar” değil, “şaşkınlar”, “hata edenler”, “bilmeden bir şey yapanlar”(30) manasına gelmektedir. Nitekim Kur’ân’da 13 kez geçen ضَآلُّون/الضَّآلُّونَ dâllûne/ed-dâllûne kelimeleri iki âyette “şaşkınlar”,(31) diğer âyetlerde ise “sapkınlar”(32) manasında kullanılmaktadır.

Hz. Mûsâ’nın bu ifadesi, onun şaşkın bir halde, ne yaptığını tam kestiremeden gerçekleştirdiği bir fiil olması nedeniyle dile getirdiği bir sözdür. Bu sözde, “bir fiilin ne anlama geldiğini bilememek, o konunun cahili olmak” anlamı vardır. Zaten Hz. Mûsâ kıssasında anlatılan ve kavga eden iki gençten kendisine yakın olanın tarafını tutup diğerine hamle yapması ve maalesef gencin hataen ölümüne sebep olma eylemi söz konusudur.

Olayda herhangi bir kasıt yoktur; vurulan yumruğun değil, kişiyi geriye itmenin ölüme sebebiyet vereceği de alışılmış bir şey değildir. Yaşanan olayda kasıt olmadığı için ilgili kelimede de bir “sapkınlık” anlamı da söz konusu olamaz. Bu noktada başka bazı örneklerin bulunduğunu da özellikle hatırlatmak isteriz.(33)

ııı. Hz. Mûsâ’nın Kaçış Gerekçesini Beyanı

فَفَرَرْتُ مِنْكُمْ لَمَّا خِفْتُكُمْ فَوَهَبَ ل۪ي رَبّ۪ي حُكْمًا وَجَعَلَن۪ي مِنَ الْمُرْسَل۪ينَ وَتِلْكَ نِعْمَةٌ تَمُنُّهَا عَلَيَّ اَنْ عَبَّدْتَ بَن۪يٓ اِسْرَآء۪يلَ “Sizden korktuğum için de aranızdan kaçmıştım. Sonra Rabbim bana hikmet (doğru hüküm verme yeteneği) verdi ve beni elçilerden (biri olarak) görevlendirdi. Başıma kaktığın o nimete gelince, (onun sebebi de) İsrailoğulları’nı kendine kul köle etmendi.”

Buradaki فَفَرَرْتُ fe ferartü fiili “kaçmıştım”; مِنْكُمْ minküm ifadesi “sizden”; لَمَّا خِفْتُكُمْ lemmâ hıftüküm ifadesi “sizden korktuğum için”; فَوَهَبَ fe vehebe fiili “vermişti, ikram etmişti”; ل۪ي lî ifadesi “bana”; رَبّ۪ي rabbî tamlaması “benim Rabbim”; حُكْمًا hükmen kelimesi “hüküm, muhakeme gücü”; وَجَعَلَن۪ي ve ce‘alenî fiili “ve beni kılmıştı, yapmıştı”; مِنَ الْمُرْسَل۪ينَ mine’l-murselîne kelimesi “elçilerden, peygamberlerden, resüllerden”; وَتِلْكَ ve tilke edatı “ve şu(na gelince)”; نِعْمَةٌ nı‘metün kelimesi “(şu hatırlattığın) nimet”; تَمُنُّهَا temünnühâ ifadesi “onu kakıyorsun”; عَلَيَّ ‘aleyye ifadesi “bana, benim başıma”; اَنْ عَبَّدْتَ en ‘abbedte ifadesi “köle edinmiştin”; بَن۪يٓ اِسْرَآء۪يلَ benî isrâîle tamlaması ise “İsrailoğulları’nı” demektir.

Burada Hz. Musa’nın Firavun’un ülkesinden kaçış gerekçesi ve Firavun’un İsrailoğulları’nı kölelelştirme çabasını hatırlatması gündeme getirilmektedir.

1. فَفَرَرْتُ مِنْكُمْ لَمَّا خِفْتُكُمْ فَوَهَبَ ل۪ي رَبّ۪ي حُكْمًا وَجَعَلَن۪ي مِنَ الْمُرْسَل۪ينَ “Sizden korktuğum için de aranızdan kaçmıştım. Sonra Rabbim bana hikmet (doğru hüküm verme yeteneği) verdi ve beni elçilerden (biri olarak) görevlendirdi.” Hz. Mûsâ bu âyette kaçış nedenini “adam öldürdüğü için kavminden korkup (Medyen’e doğru) kaçması” olarak belirlemektedir. Çünkü Kasas 28/20’de ifade edildiği gibi, yöneticiler onu öldürme kararı vermek için toplantı yapmıştı.

Hz. Musa’nın söz konusu olay sonrasında bulunduğu yerden Medyen tarafına doğru kaçışıyla ilgili olarak Kasas 28/21-22’de şöyle buyrulmaktadır: “(Mûsâ) korku içinde, (etrafı) gözetleyerek şehirden çıkmış (ve) ‘Ey Rabbim! Beni zâlimler topluluğundan koru’ diye dua etmişti. (Mûsâ), Medyen’e doğru yöneldiğinde ‘Umarım ki Rabbim beni doğru yola iletir’ demişti.”

Hz. Mûsâ bu olay sonrasında yani Medyen’e gittikten bir süre sonra Yüce Allah’ın kendisine hüküm, muhakeme, ilim ve anlayış verdiğini, ardından onu peygamberlerden kıldığını beyan etmektedir. Buradan hareketle, Hz. Mûsâ’nın söz konusu fiili peygamberlikten önce, henüz bir peygamber ahlakına ulaşmadığı dönemde bilinçsiz bir çağında yaptığı anlaşılmakta, dolayısıyla bazılarınca ileri sürüldüğü üzere bu fiilin peygamberlikten sonra işlendiği yolundaki yaklaşımın yanlış olduğu ortaya konulmaktadır.

2. وَتِلْكَ نِعْمَةٌ تَمُنُّهَا عَلَيَّ اَنْ عَبَّدْتَ بَن۪يٓ اِسْرَآء۪يلَ “Başıma kaktığın o nimete gelince, (onun sebebi de) İsrailoğulları’nı kendine kul köle etmendi.” Hz. Mûsâ burada Firavun’un gündeme getirdiği ve başına kaktığı nimetle ilgili bilgi vermektedir.

Toplumu köleleştiren Firavun’un onlara neler yaptığıyla ilgili olarak Kasas 28/4'te şu bilgiler verilmektedir: “Muhakkak ki Firavun, ülke(sin)de (Mısır’da) gerçekten (azıp) zorbalaşmış, erkek çocuklarını öldürtüp kızlarını sağ bırakmak suretiyle her birini zayıf düşürerek halkını çeşitli gruplara ayırmıştı. O (Firavun) gerçekten bozgunculardandı.” Firavun’un toplumsal hayattaki kıyımını beyan bağlamında erkek çocuklarını öldürtüp kızları sağ bıraktırdığı da çeşitli âyetlerde dile getirilmektedir.(34)

Firavun toplumunu küçümsemiş, onları küçük düşürmüş, kendisine boyun eğer hale gelmelerine neden olmuştu. Konuyla ilgili olarak Zuhruf 43/54’te bilgiler verilmektedir. Bütün bunların sonucunda İsrailoğulları tam bir köle ruhuna sahip kılınmış, her türlü şahsiyet meziyetlerinden mahrum bırakılmıştı. İşte Hz. Mûsâ bu hususları hatırlatmakta, İsrailoğulları’nı köleleştirmesinin karşılığında Firavun’a olan serzenişini dile getirmektedir.

Âyetteki تَمُنُّ temünnü fiili Yüce Allah’a nispet edildiğinde “ikram etmek” manasına gelmekteyken,(35) kullara nispetindeki “ölüm tehditleri”nin ise “başa kakmak” anlamı vardır. Hz. Mûsâ kelimenin bu anlamını önceleyerek Firavun’un bu tutumunu sorguladığını, toplumu köleleştirmesinin sonucunda bu acıların yaşandığını, kendisinin de onun sarayına bu zalimce tutumların sonucunda gitmek zorunda kaldığını söylemiş olmaktadır.