Nûr Suresi

Medine’de hicretin 3. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 64 âyetten oluşan, adını 35. âyetteki “nur” anlamına gelen نُور nûr kelimesinden alan Nûr sûresi, inişe göre 97, resmî sıralamada ise 24. sûredir. Benî Müstalik gazvesi dönüşünde iftiraya uğraması nedeniyle sûrenin Hz. Ayşe ile ilgili olan 11-20. âyetlerinin hicri beşinci yılda indirilmiş olduğu belirtilmektedir.

Nûr sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Vâkı‘a sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre birisi Mekkî, diğeri Medenî olan her iki sûrede de “cennetliklere verilecek ödüller” (Mü’minûn 10-11; Nûr 26, 38), “kâfirlere uygulanacak ceza” (Mü’minûn 103-104; Nûr 26, 38), “müminlerin özellikleri” (Mü’minûn 1-9; Nûr 36, 37, 55), “canlıların yaratılışı” (Mü’minûn 12-14; Nûr 45), “kâinat kitabından konu başlıkları” (Mü’minûn 16-19; Nûr 39-41, 43-45) gibi ortak konular ele alınmaktadır.

Nûr sûresi, Yüce Allah’ın çeşitli konularda farz hükümler belirlediğini beyanla başlamakta, zina edenlere verilecek ceza, bunların evlilik hükümleri, iftira atanlara uygulanacak işlem bağlamında yemin ettirilmeleri, Hz. Ayşe’ye atılan iftira, onun bundan uzak olduğu, fuhşun yayılmasını isteyenlere dünyada da mahşerde de ceza verileceği konuları ele alınmaktadır.

21. âyetten itibaren, insanların şeytanın adımlarını izlememeleri, bunun tersini yapanların çirkinliklere bulaşacağı, iffetli kadınlara iftira atanlara lanet edileceği, temizlerin temizlere, pislerin de pislere layık olduğu ifade edilmekte, kişilerin başkalarına ait evlere girerlerken nasıl davranmaları gerektiği, kendilerine izin verilmezse evlere girmemeleri gerektiği hükme bağlanmaktadır.

30. âyetten itibaren, mümin erkeklerin ve kadınların haramlara bakmamayla ilgili duyarlılıkları, kimlerin mahrem olduğu, köle ve cariyelerin evlendirilmeleri gerektiği, bu noktada fakir olanların desteklenmesi, Yüce Allah’ın âyetlerinin açıklanış gerekçesi üzerinde durulmakta, ardından sûreye adını veren “nur âyeti” yer almakta, sonrasında yiğit insanların bazı özellikleriyle kötülerin çaresiz durumları ele alınmaktadır.

41. âyetten itibaren, kâinat kitabından çeşitli başlıklar verilmekte, canlıların sudan yaratıldığı ifade edilmekte, bu arada bazı insanların gerçek dışı sözleri dile getirilmekte, Yüce Allah’a ve Rasûl’e itaat edenlerin kurtuluşa ereceği bildirilmekte, iman edip salih amel işleyenlere yeryüzünde iktidar verileceği müjdelenmekte, namazın kılınıp zekâtın verilmesi ve Rasûl’e itaatin zorunluluğu dile getirilmektedir.

58. âyetten itibaren, çocukların anne ve babalarının yatak odalarına üç vakitte girerlerken izin almaları gerektiği, nikâh arzulamayan yaşlı kadınların açılıp saçılmamak kaydıyla dış elbiselerini çıkarabilecekleri, her şeye rağmen iffetli davranmalarının kendi hyırlarına olacağı, engellilerin durumu, kimlerin evlerinde birlikte veya ayrı ayrı yemek yenebileceği, Hz. Peygamber’den izin almak isteyenlerin bir kısmına izin vermesi gerektiği, onunla konuşurken dikkatli davranılmasının zorunluluğu ifade edilmekte, son âyette ise Yüce Allah’ın mahlûkata hükümranlığı ile mahşerde herkese dünyada yaptıklarının haber verileceği bildirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 1-10. âyetlerinde bu sûrede bildirilen hükümlerin farz olduğunu, zina edenlere yönelik cezayı, zinanın sonuçlarını ve iftira atılması durumunda nelerin yapılacağını ele almaktadır.

a) Farz Olan İlâhî Hükümler, Zina ve Sonuçları

Yüce Allah, sûrenin 1-3. âyetlerinde öncelikle sûreyi tanıtmak üzere “(Bu), bizim indirdiğimiz ve (hükümlerinin uygulanmasını) farz kıldığımız bir sûredir. Belki (düşünüp gerçeği) hatırlarsınız diye onda apaçık âyetler (deliller) indirdik” buyurmaktadır.

Ardından, zina eden kadın ve zina eden erkekten her birine yüz celde vurulması, Yüce Allah’a ve âhiret gününe inananların Allah’ın dininde yani hükümlerini uygulamada onlara acımaması, nihayet müminlerden bir grubun da bu cezaya şahit olması emredilmektedir.

Daha sonra, zinanın sonuçlarıyla ilgili olarak şu beyanına yer verilmektedir: “Zina eden erkek, zina eden veya müşrik olan bir kadından başkası ile evlenmez; zina eden kadınla da ancak zina eden veya müşrik olan erkek evlenir. Bu, müminlere haram kılınmıştır.”

ı. Hükümlerin Farziyeti

سُورَةٌ اَنْزَلْنَاهَا وَفَرَضْنَاهَا وَاَنْزَلْنَا ف۪يهَآ اٰيَاتٍ بَيِّنَاتٍ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ “(Bu), bizim indirdiğimiz ve (hükümlerini) farz kıldığımız bir suredir. Umulur ki (düşünüp gerçeği) hatırlarsınız diye onda apaçık ayetler indirdik.”

Âyetteki سُورَة sûratün kelimesi “(bu) sûre”; اَنْزَلْنَاهَا enzelnâ fiili “onu biz indirdik”; وَفَرَضْنَاهَا ve feradnâhâ fiili “ve onu farz kıldık”; وَاَنْزَلْنَا ve enzelnâ fiili “ve indirdik”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “onda”; اٰيَاتٍ بَيِّنَاتٍ âyâtin beyyinâtin tamlaması “apaçık âyetler, deliller”; لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ le‘alleküm tezekkerûne ifadesi ise “(gerçeği) hatırlayasınız diye” demektir.

Burada Nûr sûresinin hükümlerinin farz kılındığı, muhtevasında apaçık delillerin indirildiği gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah, Nûr sûresine başlarken bütün Kur’ân’ı olduğu gibi elbette bu sûreyi de kendisinin indirdiğini ve onda çeşitli hükümler koyduğunu, muhataplar gerçeği hatırlasınlar diye muhtevasında apaçık âyetleri vahyettiğini bildirmektedir.

Âyetin başında mübtedâ konumunda gizli bir hâzihî zamirinin bulunduğu kabul edilmelidir;(1) aksi takdirde, cümlenin anlamında sorun yaşanması kaçınılmaz olmaktadır. Bazı âlimlerimiz sûrenin ilk kelimesi olan سُورَة sûratün sözcüğünü başında gizli bir ittebi‘û “uyun” emri bulunduğunu kabul ederek سُورَةً sûraten şeklinde mansûb yani fethalı/üstün okumuşlardır.(2)

Nûr sûresinde aile ve toplumsal hayata dair çok önemli prensipler ortaya konulmakta, verilen hükümlerde esneklik veya daraltmaya gidilmemesi dolaylı olarak öğütlenmekte, hatta emredilmektedir. Özellikle âyette geçen فَرَضْنَا feradnâ fiili “doğrudan farz kılmak”, bir manada “helalini ve haramını açıkça ortaya koymak”(3) manasına gelmektedir. Bu kelime Bakara 2/237 ve Kasas 28/86’da da bu anlamda kullanılmaktadır. Bu arada اٰيَاتٍ بَيِّنَاتٍ âyâtin beyyinâtin tamlaması içeriğinin “apaçık deliller”den oluştuğunu göstermektedir ki bunlardan maksat da esasında cezalar, farzlar vs. hükümlerdir.

Ayrıca hükümleri indirme ve farz kılmanın gerekçesini ortaya koyan لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ le‘alleküm tezekkerûne “umulur ki gerçeği hatırlarsınız” ifadesi ise vahyin içeriğinin insan fıtratıyla uyumlu olduğunu, doğru ve yararlı olduğu gibi aktarılması durumunda iki değer arasında bir anlaşmazlığın, uyumsuzluğun, zıtlığın veya çelişkinin bulunmayacağı dolaylı olarak ifade edilmiş olmaktadır. Âyetin son cümlesi bu hükümlerde anlaşılmayacak veya başka yönlere çekilebilecek herhangi bir kapalılığın bulunmadığını da ortaya koymayı amaçlamaktadır, diyebiliriz.

Âyette iki kez yer alan اَنْزَلْنَا enzelnâ fiili “indirmek” anlamının yanında “vahyetmek” manasını da içermekte, bu arada kelimenin kök anlamında bulunan “ikram etmek” manası gereği Yüce Allah’ın bu sûreyi ve bütünüyle Kur’ân’ı vahyederek insanlara ihsan ve ikram ettiğini beyan etmiş de olmaktadır. Vahyin indirilmesi Yüce Allah’ın insanoğluna tenezzülüdür, ikramıdır, lütfudur. Bunu çok büyük bir iyilik bilerek, muhatapların çok daha duyarlı davranmaları kendilerinden istemektedir.

ıı. Zinanın Cezası

اَلزَّانِيَةُ وَالزَّان۪ي فَاجْلِدُوا كُلَّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا مِائَةَ جَلْدَةٍ وَلَا تَاْخُذْكُمْ بِهِمَا رَاْفَةٌ ف۪ي د۪ينِ اللّٰهِ اِنْ كُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللّٰهِ وَالْيَوْمِ الْاٰخِرِ وَلْيَشْهَدْ عَذَابَهُمَا طَآئِفَةٌ مِنَ الْمُؤْمِن۪ينَ “Zina eden kadın ve zina eden erkekten her birine yüz(er) celde (değnek) vurun! Allah’a ve ahiret gününe inanıyorsanız, Allah’ın dininde (hükümlerini uygulamada) onlara şefkatiniz tutmasın! Müminlerden bir grup da onlara (uygulanan) cezaya şahit olsun!”

Âyetteki اَلزَّانِيَة ez-zâniyetü kelimesi “zina eden kadın”; وَالزَّان۪ي ve’z-zânî sözcüğü “ve zina eden erkek”; فَاجْلِدُوا feclidû emri “celde (sopa) vurun”; كُلَّ وَاحِدٍ külle vâhıdın ifadesi “her birine”; مِنْهُمَا minhumâ ifadesi “onlardan, o ikisinden”; مِائَةَ جَلْدَةٍ miete celdetin ifadesi “100 celde (sopa)”; وَلَا تَاْخُذْكُمْ ve lâ te’huzküm emri “ve sakın sizi almasın, kaplamasın, tutmasın”; بِهِمَا bihimâ ifadesi “onlarla ilgili olarak”; رَاْفَةٌ ra’fetün kelimesi “herhangi bir şefkat”; ف۪ي د۪ينِ اللّٰهِ fî dînillâhi ifadesi “Allah’ın dininde, (dinini, kanununu uygulama konusunda)”; اِنْ كُنْتُمْ in küntüm fiili “eğer (şöyle) iseniz”; تُؤْمِنُونَ tü’minûne fiili “inanmaktasınız, iman ediyorsanız, inanıyorsanız”; بِاللّٰهِ billâhi ifadesi “Allah’a”; وَالْيَوْمِ الْاٰخِرِ ve’l-yevmi’l-âhıri tamlaması “ve âhiret gününe”; وَلْيَشْهَدْ ve’lyeşhed emri “ve şahit olsun”; عَذَابَهُمَا ‘azâbehümâ ifadesi “o ikisinin cezalarına, onlara uygulanan cezaya, azaplarına”; طَآئِفَة tâifetün kelimesi “bir grup”; مِنَ الْمُؤْمِن۪ينَ mine’l-mü’minîne ifadesi ise “müminlerden, inananlardan” demektir.

Burada zina suçuna verilecek ceza, bunun uygulanmasında bir gevşeklik yapılmaması gerektiği ile cezaya bir grup müminin şahit olması hükmü gündeme getirilmektedir.

1.اَلزَّانِيَةُ وَالزَّان۪ي فَاجْلِدُوا كُلَّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا مِائَةَ جَلْدَةٍ “Zina eden kadın ve zina eden erkekten her birine yüz(er) celde (değnek) vurun!” Âyetin bu cümlesinde geçen bazı noktalara değinmek gerekmektedir.

a) Yüce Allah zina eden kadın ve erkeğin her birisine 100’er celde yani “ciltle sınırlı sopa” vurulmasını emretmektedir ki buradaki maksadın ilgili kişilere bedensel zarar vermek değil de kendilerini teşhir etmek olduğu anlaşılmaktadır. Demek ki celde teşhir ederek suçtan caydırma amaçlı bir ceza şeklidir. Nitekim devam eden cümlede sözü edilen “müminlerden bir grup da zina edenlere uygulanacak cezaya şahit olsun” beyanı da bu gerçeğe dikkat çekmektedir. Aksi takdirde, aynı fiil olması bakımından “bekara 100 celde vurulurken”, “evliye ölüm cezası verileceği”nin söylenmesi anlaşılamaz bir durumdur.

Âyette zikredilen hem فَاجْلِدُوا feclidû emri hem de جَلْدَة celdeh kelimesi “darbesi ciltle sınırlı olan vuruş” manasına gelmekte ve konuyla ilgili olarak yorumunu yapmakta olduğumuz Nûr sûresinin 2 ve 4. âyetlerinde kullanılmaktadır. Ayrıca bu kelimenin isim kalıpları çeşitli âyetlerde(4) yer almaktadır.

b) Zina, kadın ve erkek arasında yaşanan gayr-ı meşru ilişkinin adıdır. Z-n-y kökünden kelimeler fiil olarak yeznûne, yeznîne şeklinde Furkân 25/68 ve Mümtehıne 60/12’de, isim olarak ez-zinâ kalıbında İsrâ’ 17/32’de, ez-zânî ve ez-zâniyeh kalıplarında sıfat olarak da Nûr 24/2-3’de toplam sekiz kez geçmektedir. Zina, Kur’ân’da kendilerine “yaklaşılmaması” gereken fiilerden birisi olarak sayılmaktadır ki bu fiiller fevâhış denen “çirkinlikler”,(5) “yetim malı”,(6) “zina”(7) ve “oruçla ilgili yasaklar”(8)dır.

Zina, Furkân 25/68’de Rahmân’ın has kullarının yapmayacağı ilan edilen davranışlardan birisi olarak ifade edilmektedir. Zina toplumsal bir felaket olduğu için Mümtehıne 60/12’de toplumsal sözleşmelerde meselâ biat esnasında “zina yapılmayacağı”na dair özel bir göndermede bulunulmaktadır. Zina yapmamak yani namusu korumaya çalışmak, bu bağlamda sadece kendisine helal olan eşiyle yetinmek kurtuluşa erecek müminlerin nitelikleri arasında sayılmaktadır. Bu noktada Mü’minûn 23/5, Nûr 24/30-31 ve Me‘âric 70/30’daki beyanlar oldukça açık mesajlar içermektedir.

Kur’ân’ın beyanına göre, zina eylemi fevâhış denen “ahlaksızlıklar”dan ve “çirkinlikler”den birisidir. En‘âm 6/151 ve A‘râf 7/33’te bu noktada bilgilendirmeler vardır. Bu arada genelde fevâhış denen ahlaksızlıklar “hayasızca davranış”, “aşırılık”, “taşkınlık”, “çirkin”, “müstehcen”, “yakışıksız”, “iğrenç” diye nitelendirilebilecek her bir kötü düşünce ve eylemi içermektedir.

c) Müfessirlerimizin bir bölümü tarafından ve genelde İslam kültür dünyamızda bu âyetin hükmünün durumuyla ilgili çok önemli birtakım kanaatler ileri sürülmüştür. Bunlardan birisi bu âyetin bir rivayetle tahsis edildiği iddiasıdır ki bunu kabul etmemiz söz konusu olamaz. Çünkü hangi rivayet olursa olsun, eğer herhangi bir âyete aykırlık teşkil ediyorsa o rivayetin Hz. Peygamber’e ait olamayacağı açıktır.

Recm Cezası

ı. Taşlayarak öldürmek manasında “recm” cezasının zina edenler için hak olduğunu ifade bağlamında çeşitli beyanlar ve rivayetler çeşitli hadis kaynaklarında zikredilmektedir.(9) Bu bağlamda Hz. Peygamber’e nispet edilen bir rivayette bekârların cezasının 100 değnek ve bir yıl sürgün, evlilerin cezasının ise 100 değnek ve taşla öldürmek olduğu ifade edilmektedir.(10)

Müfessirlerimiz evli ve dulların zina etmeleri durumunda kendilerinin recm edileceği konusunda ittifak halindedirler.(11) Hatta bazıları Hz. Peygamber döneminde Mâ‘iz’in, diğer bazıları ise Zahmiyye ve Ğâmidiyye’nin recmedildiğini ileri sürmüşlerdir. Bu konuda sadece kendilerine Hariciler denen grup bu konuda zina için evli-bekâr ayırımı yapmadan cezanın 100 celde olduğu kanaatini benimsedikleri beyan edilmektedir.(12)

Sözünü ettiğimiz bu rivayetlerde de belirtildiği gibi, bekârlar zina ederlerse 100 değnek ve bir yıl sürgün cezası ile evliler zina ederlerse 100 değnek ve taşla öldürülme cezası kendilerine uygulanmalıydı. Oysa bu rivayetleri mütevâtir diye nakledenler de özellikle evlilere uygulanacak olan recm cezasından önce 100 değneklik cezayı çok anlamsız buldukları için, müctehidlerin çoğu bu sopanın vurulmaması konusunda fikir beyan etmişlerdir. Şimdi ya mütevatir denen rivayetler gerçekte mütevatir değillerdir veya mütevatir olsalar bile rivayetlere itibar edilmemiş, değnek cezası gerekmesine rağmen uygulanmamıştır. Nitekim gerek Mâ‘iz ve gerekse Ğâmidiyye olaylarında recmden söz edilmesine rağmen değnek cezasından bahis yoktur.

Bekârlarla ilgili olan değnek cezası ve bir yıl sürgün de meselâ Hanefilerce uygulanmamış ve bu konuda pek çok delil ileri sürdükleri ifade edilmiştir. Elbette bu yaklaşım doğrudur; çünkü bir suça iki ceza verilemez. Bu arada belirtilmelidir ki, Kur’ân’da bir suçla ilgili hafif cezanın bildirilip ağırının bildirilmemesi, bunun rivayetlere terk edilmesi de Kur’ân’ın üslubuna uymamaktadır. Ölüm cezası cezaların en büyüğüdür; bu kadar önemli bir konumda bulunmasına rağmen, teşhir amaçlı 100 celdeye yer verilip ölüm cezasından hiç söz edilmemesi anlaşılabilir bir durum olmasa gerektir.

Recmedildiği iddia edilen Mâ‘iz adlı kişinin taşlanarak öldürülmesi esnasında birkaç kez kaçmaya teşebbüs ettiği, ancak her defasında yakalandığı ve nihayet öldürüldüğü ifade edilmektedir. Onun kaçma girişiminde bulunduğu Hz. Peygamber’e iletildiğinde “Onun yakasını bıraksaydınız ya” dediği de rivayet edilmektedir.

Durum eğer gerçekten böyle olduysa, o zaman Hz. Peygamber’in bu tavrı yorumunu yapmakta olduğumuz Nûr 24/2’de yer alan “Allah’a ve âhiret gününe iman ediyorsanız Allah’ın kanununu uygulamada sizi bir şefkat kaplamasın” buyruğuna ters olurdu ki Hz. Peygamber’in böyle bir şeye tevessül etmesi akıl kârı bir durum değildir.

ıı. Recm cezasıyla ilgili olan rivayet, hatta bazılarına göre “hükmü bâkî, metni mensûh âyet” (!) şöyledir:

الشيخ والشيخة اذا زنيا فارجموهما البتة نكالا من الله والله عزيز حكيم “Yaşlı (evli) bir erkek ve kadın eğer zina ederlerse Allah’tan bir ceza olarak onları recmedin (taşla öldürün). Allah güçlüdür; hikmet sahibidir.”(13)

- Bu metnin “metni mensûh, ancak hükmü bâkî âyet” olarak isimlendirilmesi elbette kabul edilemez. Çünkü eğer bu metin mensûh ise bunu hangi metnin neshettiği de ifade edilmelidir. Yani bir metin mensuh ise onun nasihinin de bilinmesi ve var olması gerekir ki bu metni hangi âyetin neshettiği meçhuldur.

Kaldı ki bu metni eğer bir başka metin neshettiği ise artık nesheden metnin hükmünün de bu metnin hükmünü kaldırması gerekirdi ki bütün bu hususlar cevapsız bırakılmıştır. Nesh konusunda geniş açıklamalarımızı Bakara 2/106’da yaptığımız için burada aynı bilgileri tekrarlamak istemiyoruz; sadece bu âyetlerle ilgili konuları ele almakla yetineceğiz.

- Kur’ân’ın metinleşme sürecine dair haberler İslam kültür dünyasında oldukça yaygın bir alanı işgal etmektedir. Gerek Hz. Ebû Bekir dönemindeki metnin iki kapak arasına toplanması, gerekse Hz. Osman dönemindeki çoğaltma işlemi yapılırken zinaya recm cezasını öngören böyle bir metin hiçbir şekilde gündeme gelmemiş, hiç kimse “böyle bir âyet daha vardı” diyerek bir çıkışta bulunmamıştır.

Özellikle bu konunun işlendiği yerlerde zikredilen ve Hz. Ömer’e nispet edilen “Eğer insanların Ömer Allah’ın kitabına bir şeyler ilave etti” demesinden korkmasaydım bu recm âyetini Kur’ân’a yazardım/yazdırırdım” şeklindeki beyan ise bilinen ve tanınan Hz. Ömer profiline hiç ama hiç uymamaktadır. Çünkü Hz. Ömer bütün âlem karşı çıksa da bildiği doğrudan vazgeçmeyen yapıya sahip bir insandır. Zaten ona el-fârûk denmesinin nedeni de doğruyu yanlıştan ayırt edebilmedeki maharetidir.

Eğer Hz. Ömer söz konusu metnin âyet olduğunu bilseydi hiç kimseden hiçbir şekilde çekinmez ve bunu mutlak surette Kur’ân’a yazdırırdı. Hz. Ömer’in Yüce Allah’a karşı lakayt, ancak insanlardan çok daha fazla çekinen biri olduğunu söylemek Hz. Ömer’in duruşuna ve şahsiyetine uygun bir tanım değildir.

- Kur’ân vahyi gelmeden önce Arap kültüründe veya eski milletlerin takip ettiği dini öğretilerde zinaya recm cezasının uyguladığıyla ilgili birtakım örnekler ve tecrübeler yaşanmış olabilir. Hatta Hz. Peygamber’in risaletle görevlendirildiği Mekke döneminde, Nûr ve Nisâ’ sûreleri henüz indirilmeden önce Medine döneminde de bu tür uygulamalar yaşanmış olabilir. Bu durumda öncekilerin tâbi olduğu pratikler tekrarlandı denebilir.

Nitekim Mücâdile sûresinin ilk âyetlerinde Hz. Peygamber’e müracaat eden Havle binti Salebe’nin zıhâr denen ahlaksızlıkla ilgili olarak Evs b. Sâmit adlı eşinden şikâyetinde Hz. Peygamber’in verdiği hüküm eskiye, yani geleneğe dair bir mahiyet arz ediyordu. Ancak Yüce Allah sûrenin ilk grup âyetinde eskiye dayalı bu uygulamanın yanlış olduğunu ortaya koyarak, söz konusu geleneği düzeltmiş, hukuki anlamda bir çerçeve çizmiştir.

Recmle ilgili olarak da iddia edildiği gibi, eğer Hz. Peygamber’in verdiği hüküm delil olarak sunulacaksa, bilinmelidir ki bu noktada sözümüz böyle bir fetvanın eski uygulamalara binaen verildiğidir; çünkü yorumunu yapmakta olduğumuz âyette zina edenlerle ilgili evli ve bekâr ayırımı kesinlikle yapılmamakta, apaçık bir ifade olarak “zina eden kadın ve zina eden erkek” beyanına yer verilmektedir.

- Recm cezasıyla ilişkili olan metinde yer alan الشيخ eş-şeyh ve الشيخة eş-şeyhah kelimelerinin verdiği asıl anlam “yaşlı erkek” ve “yaşlı kadın” demektir ki böyle bir fiilin yaşlılarla ilişkilendirilmesi de doğru olmasa gerektir. Gerçi başka bazı rivayetlerde bu kelimenin yerinde es-seyyib “evli” kelimesi kullanılmaktadır ki bu durumda da önceki paragrafta söylediklerimiz geçerliliğini sürdürmüş olur.

- Bu arada Kur’ân’da zina fiiliyle ilişkili beyanda önce “zina eden kadın” manasında اَلزَّانِيَة ez-zâniyeh kelimesi zikredilmekteyken bu metinde durum tersine çevrilmiş, önce erkek, sonra kadın getirilmiştir. Dahası, sözü edilen metinde Kur’ân’da hiç geçmeyen البتة elbettete kelimesine yer verilerek, bu konudaki kararlılık vurgulanmak istenmiştir ki vahiyde kullanılmayan bir kelimenin ceza hukukuyla ilgili, üstelik de bir suça ölüm cezasının verilmesinde sunulması kafa karışıklığı oluşturmaktadır.

- Recm cezasını içeren metnin Kur’ân’a yazdırılmadan önce kaybolma hikâyesi bir tarafa, bir suça verilecek cezasının maksimum suç kadar olması bir Kur’ân ilkesidir. Bu noktada Nahl 16/126, Hacc 22/60 ve Şûrâ 42/40 gibi âyetlerde verilen hükümler gayet açık bir şekilde dile getirilmektedir.

Durum böyle olunca, Mâide 5/32’de de geçtiği üzere, bir cana karşılık olmaksızın yani haksız bir öldürme eylemi sayesinde toplumda meydana gelen bir fesada karşılık olmadan herhangi bir cana kıymak bütün insanlığı öldürmekle eşdeğer kabul edilmektedir. Zina elbette çok çirkin bir fiildir ve ahlaksızlıktır; ancak karşılığında bir cinayet olmadan zina edenlerin öldürülmesi kabulü Kur’ân’dan referansa sahip değildir.

ııı. Recm kelimesi kök itibariyle “kovmak”tan türetilmiş bir kelimedir. Hıcr 15/34 ve Sâd 38/77’de de belirtildiği gibi, İblis’in cennetten kovulmasında bu kelime kullanılmakta, böylece kelimenin asıl anlamının kovmak olduğu ortaya konulmaktadır. Durum böyle olunca, recmi “taşlayarak öldürmek” değil de “sözle hakarete uğratmak” ve belki şartlar gerektiriyorsa “sürgüne göndermek” bu manada düşünülebilir gibi görünmektedir.

Meryem 19/46’da geçtiği gibi, Hz. İbrâhim’e babasının tehdidinde de Yâsîn 36/18’de belirtildiği üzere kendilerine elçiler gelen bir şehrin inkârcı halkının elçilere yönelik tehditlerinde de aynı kelime kullanılmaktadır ki maksat “kovmak”tır, “sürgün edilmek”tir.

ıv. Bu arada bilinmelidir ki, recm bir ölüm cezası olarak kabul edilmektedir. Nisâ’ 4/25’te beyan edildiği üzere, câriyeler evlendiklerinde eğer bir zina işlerlerse kendilerine hürlere verilen cezanın yarısının uygulanması gerekmektedir. Bu durumda ölümün yarısı düşünülemeyeceği için, içerisinde çelişki ve tutarsızlık bulunmayan Kur’ân’da böyle büyük bir tutarsızlıktan söz edilemez.

v. Eğer âyette zikredildiği gibi zinanın cezası 100 celde ise o zaman onun yarısı 50 celde olarak anlaşılıp uygulanabilecektir. Dahası Ahzâb 33/30’da Hz. Peygamber’in eşlerinin -hâşâ- bir fuhuş yani çirkinlik yapmaları durumunda cezalarının katlanmasından söz edilmektedir ki bu durumda onlara yönelik ceza 200 celde olacaktır. Aksi takdirde, recm ile elde edilen ölümün iki katı elbette düşünülemez.

vı. Recm cezasını öngören metnin Nûr 24/2’deki mesajı “bekârlar” şeklinde tahsis ettiği iddia edilirken, bu metnin Nisâ’ 4/15-16’daki hükümleri de neshettiği yani iptal edip kaldırdığı kabul edilmektedir. Oysa ne tahsis iddiası doğrudur; ne de söz konusu iki âyetin neshedilip iptali. Nisâ’ 4/15’teki mesaj kadınların kendi aralarındaki ahlaksızlığıyla yani “sevicilik-lezbiyenlik”le ilgili iki seçenekli bir hüküm içerirken, Nisâ’ 4/16. âyette ise konunun erkekler arasındaki ilişki boyutu yani livâta denen “homoseksüellik” ahlaksızlığıyla ilgilidir.

vıı. Muhatapları farklı olan, üstelik metinde kullanılan ism-i mevsuller, fiiller ve zamirler doğrudan kadınlar arası ahlaksızlık ve erkekler arası livata ile sınırlıyken, sırf bu metni meşrulaştırmak için bu iki âyeti zina ile ilişkilendirmek hiçbir şekilde doğru olamaz. Dahası, eğer bu iki âyet bilinen anlamda erkek ve kadın arasındaki zina olsaydı, o zaman peş peşe iki âyette birbirinden farklı iki hüküm söz konusu olurdu ki kendisinde çelişki bulunmayan Kur’ân adeta bir çelişki yumağı gibi bir görüntüye sahip kılınırdı.

vııı. Bütün bu değerlendirmeler ışığında âyetin bu kısmıyla ilgili olarak şunu belirtmeliyiz: Zina suçunun cezası tektir ve bekar-evli ayırımı olmaksızın bunun cezası teşhir ve caydırma amaçlı 100 celdedir. Bir fiile alışanın o işe düşkünlüğü ile onu hiç bilmeyenin onu yapmaya kalkışması arasında esasında evliler noktasında daha hafifletici bir durum olması gerekirken, onu tersine çevirip evlilere zina yapmaları halinde ölüm cezasının verilebileceği düşüncesi aklı zorlamaktadır.

Cezada farklı olan, sadece evlenmiş cariyelere uygulanacak yarı ceza anlamında 50 celde ile Hz. Peygamber’in eşlerinden herhangi birinin -hâşâ- işlemesi durumunda uygulanacak olan 200 celdedir. Bunun dışındaki yaklaşımlarda ittifak sağlanamayacağı gibi, muhtemel sorulara cevaplar verilebilmesi de imkânsız denecek kadar zordur. Gerçeği Yüce Allah bilmektedir.

2. وَلَا تَاْخُذْكُمْ بِهِمَا رَاْفَةٌ ف۪ي د۪ينِ اللّٰهِ اِنْ كُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللّٰهِ وَالْيَوْمِ الْاٰخِرِ “Allah’a ve ahiret gününe inanıyorsanız, Allah’ın dininde (hükümlerini uygulamada) onlara şefkatiniz tutmasın!” Yüce Allah zina eden kadın ve erkeğe uygulanmasını emrettiği 100 celdelik dayağın uygulanışında müminleri hiçbir şekilde herhangi bir şefkat ve merhametin kaplamamasını emretmektedir. Bir kez de Hadîd 57/27’de geçen رَاْفَة ra’feh kelimesi “kalp yumuşaklığı”, “merhamet”, “acıma” gibi anlamlar içermekte ve ilahi hükümlerin uygulanmasının zorunlu olduğu ortaya konulmuş olmaktadır.

Burada zikredilen د۪ينِ اللّٰهِ dînillâhi tamlamasındaki د۪ين dîn kelimesi de “hukuk” manasına gelmekte, ayrıca dîn/deyn kelimesinin kök anlamı olan “borç” manasından da hareket ederek, hukuki düzenlemelerin Yüce Allah’ın insanlara yüklediği bir borç oldukları ve bunların uygulanmasının gerekliliği üzerinde durulmaktadır diyebiliriz.

Hükmü Yüce Allah belirlediği ve kullarını herkesten daha fazla O sevdiği için, O’nun hükmünü O’nun sevdiği insana uygulamada başkalarının daha merhametliymiş gibi bir durum ortaya koymaması gerekmektedir.

Zina son derece önemli bir günah ve toplum hayatını perişan eden bir bozulma olduğu için, özelde zinaya verilecek 100 celdenin, genelde ise diğer bütün ilahi hükümlerin uygulanmasında müminleri herhangi bir şefkat ve merhametin kaplamaması gerektiğine dikkat çekilmiş olmaktadır. Âyetten anlaşıldığına göre, Yüce Allah’ın hükümlerini uygulamak mümin olmanın bir gereğidir; hiçbir mümin bu noktada kendisini başka bir yerde konumlandırmamalıdır.

Konuyla ilgili olmak üzere, Hz. Peygamber’e nispet edilen bir hadiste şöyle buyurduğu nakledilmektedir. “Şayet Muhammed’in kızı Fâtıma da hırsızlık etseydi onun da elini keserdim.”(14) Hem yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin bu cümlesi, hem de Hz. Peygamber’e nispet edilen bu rivayet ortada dururken, onun Mâ‘iz’in recm edilmesi esnasında kaçma girişimde bulunduğunda “bıraksaydınız da kaçsaydı” türünden bir sözü söyledini iddia etmek Hz. Peygamber’i hem Kur’ân ile hem de kendisiyle çelişkili bir duruma getirmekten başka bir şey değildir.

3. وَلْيَشْهَدْ عَذَابَهُمَا طَآئِفَةٌ مِنَ الْمُؤْمِن۪ينَ “Müminlerden bir grup da onlara (uygulanan) cezaya şahit olsun!” Yüce Allah zina edenler için belirlediği 100 celdeden oluşan cezanın uygulanmasına müminlerden bir grubun da şahit olmasını isteyerek, hem zina yapanların ayıplanmasını, hem de böyle fiili işlemeyi düşünenlerin bundan vazgeçmesini sağlamayı amaçlamaktadır. Bu arada cezayı devlet uygulayacağı için de cezaya çarptırılan kişilerin herhangi birisine düşmanlık beslemesinin önü de kesilmiş, kısasta olduğu gibi muhtemel düşmanlıkların oluşması ve devamı da engellenmiş olur.

Pek çok âyette geçen طَآئِفَة tâifeh kelimesi “bir topluluk” manasına geldiği için, bunun en az üç kişiden oluşması gerektiği anlaşılmakta, ancak üst sınırıyla ilgili bir sınır çizilmemektedir. Bu nedenle, şahit olması istenenlerin cinsiyeti, yaşı vs. özellikleri bağlamında herhangi bir belirlemede bulunulmamakta, teşhir ve vazgeçirme amacıyla uygulanan zina cezasına müminlerden bir grubun şahit olması özellikle şart koşulmaktadır. Kur’ân’ın belirlediği hükümlerin muhatapları mümin toplumdur ve düzenlemede öncelikli hedef onların ıslahını, istikametini ve huzurunu sağlamaktır.

Demek ki bu türden cezanın hem söz konusu fiili işleyene, hem de işlemeye hevesli olanlara esaslı bir ders verme gayesinin bulunduğu anlaşılmaktadır. Yoksa iddia edildiği gibi, kişiyi taşlayarak öldürmek hem son derece ağır bir cezadır; hem de suç ve ceza dengesi noktasında eşitlikle uzaktan yakından herhangi bir ilişkisi de bulunmamaktadır.

Bu arada, uygulanacak cezaya müminlerden bir grubun şahit olmasının istenmesi, bu cezayı uygulamanın bir tören havasına dönüştürülmemesini de dolaylı olarak içermektedir. Toplumda bu noktada belki de uyarılması öncelikli olarak zorunluluk arz edenlerin de içinde bulunduğu belli bir mümin topluluk bu cezanın uygulanmasına şahit olmalıdır.

ııı. Zinanın Sonuçları

اَلزَّان۪ي لَا يَنْكِحُ اِلَّا زَانِيَةً اَوْ مُشْرِكَةً وَالزَّانِيَةُ لَا يَنْكِحُهَآ اِلَّا زَانٍ اَوْ مُشْرِكٌ وَحُرِّمَ ذٰلِكَ عَلَى الْمُؤْمِن۪ينَ “Zina eden erkek, zina eden veya müşrik bir kadından başkası ile evlen(e)mez; zina eden kadınla da zina eden veya müşrik bir erkekten başkası evlen(e)mez. Bu, (diğer) müminlere haram kılınmıştır.”

Âyetteki الزَّان۪ي ez-zânî kelimesi “zina eden erkek”; لَا يَنْكِحُ lâ yenkihu fiili “nikahlamaz, nikahlayamaz”;اِلَّا زَانِيَةً illâ zâniyeten sözcüğü “zina eden kadından başkasını”;اَوْ مُشْرِكَةً ev müşriketen kelimesi “veya müşrik bir kadını”; وَالزَّانِيَةُ ve’z-zâniyetü kelimesi “ve zina eden kadını da”; لَا يَنْكِحُهَا lâ yenkihuhâ ifadesi “onu nikahlamaz, nikahlayamaz”; اِلَّا زَانٍ illâ zânin kelimesi “zina eden erkekten başkası”; اَوْ مُشْرِكٌ ev müşrikün sözcüğü “veya müşrik bir erkek”; وَحُرِّمَ ve hurrime edilgen fiili “ve haram kılınmıştır”; ذٰلِكَ zâlike kelimesi “bu (durum)”; عَلَى الْمُؤْمِن۪ينَ ‘ale’l-mü’minîne ifadesi ise “müminlere, inananlara” demektir.

Burada zinakârlık yapanların evlilikleriyle ilgili nasıl bir hükmün veya ahlaki durumun söz konusu edildiği gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah, zina eden kadınlara ve erkeklere uygulanacak cezayı, bu cezanın uygulanışında müminleri herhangi bir şefkat ve merhamet duygusunun kaplamaması gerektiğini, nihayet o cezalara müminlerden bir grubunda şahit olması gerektiğini hükme bağladıktan sonra, bu defa zina edenlerle ilgili ahlâkî veya hukuki bir konuya daha temas etmekte, zinakâr erkeklerin ve zinakâr kadınların tıpkı kendileri gibi olanlarla evleneceklerini, diğer türlüsünün müminlere haram kılındığını beyan etmektedir.

Esasında, âyetin mesajı önceki âyette dile getirilen zina cezasının hiçbir şekilde ölüm içermediğinin de en net delillerinden birisidir. Zira eğer ceza ölüm olsaydı burada sözü edilen zinakârların evli olanlarının kimlerle evlenebileceği veya evlenemeyeceği konusuna değinilmesine gerek olmazdı.

1. “Bu âyetin mesajının hüküm mü bildirdiği, yoksa ahlâkî bir duruma mı işaret ettiği”yle ilgili olarak iki farklı kanaat mevcuttur.

a) Buna göre bazı müfessirlerimiz âyetteki لَا يَنْكِحُ lâ yankihu fiillerinin “nikâhlayamaz” manasında nehiy yani “yasak” değil de “nikâhlamaz, bunu istemez” şeklinde ihbârî yani “düz cümle” manası verdiği ve durumun “ahlâkî” olduğu kanaatindedirler. Bu noktada âyetteki اَلزَّان۪ي ez-zânî ve الزَّانِيَة ez-zânihey kelimelerinin bir anlamda zinayı meslek haline getiren, sürekli zina işleyen, bununla anılan kişiler manasına geldiği kabul edilmiş olmaktadır ki her iki kelimenin başında bulunan eliflâm takıları böyle bir anlamı ilgili kelimelere katmış olabilir.

Gerçek müminlerin böylesine bir fuhşu meslek edinenlerle evlenmeyeceği, böyle bir isteklerinin olamayacağı ortaya konulmakta, âyetin sonunda ise bunun müminlerle yani imanı gerçek manada hayatına hâkim kılan iman ehline haram kılındığı beyan edilmiş olmaktadır.

Esasında, âyetin son cümlesinde yer alan حُرِّمَ hurrime edilgen fiiline bu yaklaşım doğrultusunda tıpkı Kasas 28/12’de de olduğu gibi “sevdirilmemek”, “hoş gösterilmemek”, “tiksindirilmek” gibi anlamlar verilebilir. Zira o âyette geçen harramnâ fiili “bebekliğinde Hz. Mûsâ’ya yabancı kadınların sütlerinin haram kılınması, yani sevdirilmemesi” anlamı vermektedir. Çünkü bir bebeğe herhangi bir konuda haramlık hükmü teklif edilemez; zaten böyle bir hüküm de uygulanamaz.

İşte o âyette de olduğu gibi yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin son cümlesine geçen حُرِّمَ hurrime edilgen fiili “hoş gösterilmemek”, “sevdirilmemek” manasına alınırsa, âyetin ilk iki cümlesinde yer alan ahlâkî durum tamamlanmış ve âyetin mesajı daha açık ve kolay bir şekilde kavranmış olur.

Bu arada, son cümlede yer alan ذٰلِكَ zâlike kelimesi “nikâh”ı ifade edebileceği gibi “zina”yı da karşılayabilir. Bu durumda müminlere haram kılınan şey “zina”dır denmiş olur ki bunun böyle olduğunda herhangi bir ihtilaf bulunmamaktadır.

Âyetin mesajının bu şekilde anlaşılabilmesi noktasında âyetin iniş sebebi olarak da zikredilen bir olaya değinmek gerekmektedir. Buna göre Suffa ashabı denen fakir Müslümanlardan birileri Medine civarında para karşılığında fuhuş yapan bazı kadınlarla evlenmek istemiş, âyet de işte bunun üzerine indirilmişti.(15) Bununla birlikte, Hz. Peygamber’den rivayet edilen bir hadiste “(Mümin) bir kimse zina ettiğinde gerçek manada bir mümin olarak zina etmez”(16) buyurmaktadır ki bu da âyetin hükmünü daha açık bir şekilde anlamamıza yardımcı olmaktadır.(17)

b) Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin “ahlâkî” bir durumu değil de “hukûkî” bir içeriği ortaya koyduğu, zinakâr erkek ve kadınların sadece ve sadece kendileri gibi zinakâr erkek ve kadınlarla evlenebileceği, aksi bir davranışın müminlere haram kılındığı ifade ediliyor da olabilir. Bu durumda âyette geçen لَا يَنْكِحُ lâ yankihu fiillerinin “nikâhlamaz” manasında değil de “nikâhlayamaz, buna hakkı yok, kesinlikle yapamaz” gibi bir mana verdiği kabul edilmiş olur.

Esasında âyette iki kez kullanılan لَا lâ ve اِلَّا illâ edatları ilgili cümlelere hasr/kasr denen “vurgulu” mana katmakta, başka bir ihtimalin yani zinakâr erkek ve kadınların kendileri gibi zinakâr veya müşriklerden başkasıyla evlenemeyecekleri vurgulanmış olmaktadır. Bu anlamın gereği olarak bu defa âyetin sonundaki حُرِّمَ hurrime edilgen fiiline de bilinen manada “haram kılındı”, “yasaklandı” manası verilmiş olmaktadır. Bu arada, son cümlede yer alan ذٰلِكَ zâlike kelimesi ise doğrudan “nikâh”ı ifade ederek müminlere haram kılınan şeyin hem “zina”, hem de zinakârlarla “nikâhlanmak” olduğu ortaya konulmuş olur.

Daha sonra yorumlayacağımız Nûr 24/26’da şöyle bir beyana yer verilmektedir: “Kötü kadınlar kötü erkeklere, kötü erkekler ise kötü kadınlara; temiz kadınlar temiz erkeklere, temiz erkekler de temiz kadınlara yaraşır. Bu sonuncular, (iftiracıların) söylediklerinden çok uzaktırlar. Kendileri için bağışlanma ve güzel bir rızık vardır.”

Ayrıca Nisâ’ 4/3’te de kadınlardan temiz, uygun olanlarla nikahlanmanın gerekliliğine dikkat çekildiği için evliliklerde bu anlamda da denkliğin gözetilmesi gerektiği anlaşılmaktadır. Buna göre, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette verilmek istenen mesajın bir ahlaktan ziyade, hüküm olduğu görüşünün de delilleri bulunduğu ortaya çıkmış olur.

2. Bu iki yaklaşımın hangisi esas alınırsa alınsın, geride çok önemli bir problem daha vardır ki bu da zina eden birisinin ancak kendisi gibi “zina eden”le veya “müşrik biri”yle evlenmesi meselesidir. Müşriklerle evlenme konusunda Bakara 2/221’de şöyle buyrulmaktadır: “İman edinceye kadar müşrik kadınlarla evlenmeyin.

İmanlı bir câriye, hoşunuza gitse de putperest bir kadından kesinlikle daha hayırlıdır. İman edinceye kadar müşrik erkekleri de (kızlarınızla) evlendirmeyin. İnanmış bir köle, hoşunuza gitse de müşrik bir (kişi)den kesinlikle daha hayırlıdır. Onlar (müşrikler) ateşe çağırır. Allah ise izni (buyruğu) ile cennete ve mağfirete çağırır. (Allah, gerçeği) hatırlasınlar diye âyetlerini insanlara açıklıyor.”

Bu âyetteki açık hükme göre, müşrik bir erkekle de müşrik bir bayanla da iman etmedikleri sürece evlenilemez. Demek ki, şirk inancı müminle nikâhlanmaya engeldir. Oysa yorumunu yapmakta olduğumuz âyette zina eden kadın veya erkeklerin kendileri gibi zinakâr birileriyle veya müşrik kadın veya erkeklerle evlenebilecekleri, bunların dışında iffetli kişilerle evlenemeyecekleri hükme bağlanmaktadır. Böyle bir durumda ya âyetler arasında bir çelişkinin varlığından söz edilecek ki Nisâ’ 4/82’ye göre Kur’ân’da kesinlikle çelişki bulunmamaktadır veya erkek olsun kadın olsun zina eden birisinin dinden çıktığına hükmedilecektir.

Zinanın büyük bir günah olduğu benimsendiği, helal olduğu kabul edilmediği veya böyle bir haramın bulunmadığına inanılmadığı sürece zinanın insanı sadece günahkâr yapacağı Kur’ân’daki diğer büyük günahlar gibi olduğu da bir gerçektir. İşte bu noktada Kur’ân bütünlüğünü dikkate alacak şekilde ve kavramların anlam dünyası ile edatların kullanım tekniklerine daha yakından bakarak bu meselenin çözülebileceği kanaatindeyiz.

3. Bu âyetin izahı bağlamında müfessir Râzî’nin naklettiği yorumları ve kendi kanaatini aktarmakta yarar görmekteyiz:

a) “Bu ifade, her ne kadar genel bir ifade ise de ancak ne var ki bundan ekseriyet manası kastedilmiştir. Bu böyledir, zira işi gücü zina etmek ve fısk olan pis bir fâsık kişi, sâlih kadınlarla evlenmeyi arzulamaz. O ancak, kendisi gibi olan pis bir fâsık veya müşrik kadınla evlenme arzusu duyar.”

“İyi, salih erkekler de pis fâsık kadınlarla evlenme arzusu duymayıp, tam aksine onlardan iyice nefret ederler. Bunlarla evlenmeye, ancak kendileri gibi fâsık ve müşrik erkekler arzu duyarlar. Bu durum, tıpkı ‘hayrı ve güzeli ancak muttaki olan kimse işler, yapar; bazen de hayrı ve güzeli muttaki olmayan da yapar’ denilmesi gibidir. İşte burada da böyledir.”

“Yüce Allah’ın âyetin sonunda yer alan وَحُرِّمَ ذٰلِكَ عَلَى الْمُؤْمِن۪ينَ ‘Bu (suretle evlenmek) müminler üzerine haram kılınmıştır’ ifadesiyle ilgili soruya gelince, buna da şöyle cevap verebiliriz:

“Allah katında makbul mümin bir erkeğin, zina eden bir kadınla evlenmesi, böyle bir kadına arzu duyması ve bu sebeple de zinakârlıkla adlandırılmış fasıklar arasına karışması, mümin kimseye haramdır. Çünkü böyle bir evlilikte fasıklara benzeme, töhmet mahallerinde durma ve bu hususta kötü sözlere ve gıybetlere sebep olma vardır. Kasten, bile bile isyankâr olan kimselerle oturup kalkmaktan dolayı nice günahlar işlenir. Ya zina eden kadınlar ve günahkâr erkeklerle evlilik nasıl bir netice verir?”

b) “Arzu ve isteği, tamamıyla zinakâr kadınlara yöneltmek sâliha kadınlara arzu duymamak mümin erkeklere haramdır. Bu durumda âyetin anlamı ‘Zina eden erkek, sadece zina eden kadınlara arzu duyar’ şeklindedir. Bu nedenle, işte bu vurgu müminlere haram kılınmıştır. Bu sebeple, vurgunun haram kılınmasından hareketle, mümin erkeğin, zinakâr kadınla evlenmesinin haram olduğu neticesi çıkmaz. Bu nedenle, işte bu ayetin tefsirinde esas olan husus budur.”

“Bu âyetteki kelimelerin başında yer alan eliflâm, her ne kadar görünürde genel ifade etse bile, ancak ne var ki burada bu husus, ayetin kendileri hakkında nazil olduğu kimselere tahsis edilmiştir. Nitekim, Mücâhid, Ata b. Ebi Rabâh ve Katâde şöyle demişlerdir: ‘Muhacirler Medine’ye geldi; içlerinde malları ve kabilesi, akrabası olmayan fakirler de bulunuyordu. Medine’de de kendilerini satan zinakâr kadınlar vardı. O gün, bu tür kadınlar, Medinelilerin en varlıklılarıydı.”

“Her birinin kapısının üstünde onların zinakâr olduklarının anlaşılması için baytarların alametlerine benzer alametler bulunuyordu. Onların yanına, sadece zina eden erkeklerle müşrikler girip çıkardı.(18) İşte bu sebeple onların bu kazançlarına, Medine’ye gelmiş olan o bir grup fakir Müslüman da arzu duyarak, ‘Allah bizi onlardan müstağni kılacağı bir zamana kadar onlarla evlenelim’ demişler, Hz. Peygamber’den izin isteğinde bulunmuşlardı. İşte bunun üzerine bu ayet nazil olmuştu. Buna göre ayetin takdiri ‘O zina eden erkekler, ancak o zina eden kadınları alırlar. O zina eden kadınları da ancak zina eden o erkekler alırlar. Onları nikâhlamak müminlere haram kılınmıştır’ şeklinde olur.”

c) “Yüce Allah’ın اَلزَّان۪ي لَا يَنْكِحُ اِلَّا زَانِيَةً اَوْ مُشْرِكَةً ifadesinin zahiri, her ne kadar bir haber cümlesi ise de ancak ne var ki bununla ‘nehy’ yani “yasak” kastedilmiştir. Buna göre mana, ‘zina eden her erkeğin, ancak zina eden bir kadınla evlenmesi uygun düşer. Bu, müminlere haram kılınmıştır’ şeklinde olur. İslâm’ın başlangıç yıllarındaki hüküm işle böyleydi. Yapılan bu izaha göre de âlimler şu iki hususu ileri sürmüşlerdir:”

ı. Bu hüküm, zina eden erkeğin ve kadının, namuslu kadın ve erkeklerle, namuslu erkek ve kadınların da zina eden kadın ve erkeklerle evlenmelerinin haram kılındığı şu ana kadar devam etmektedir. Bunun Hz. Ebû Bekir, Hz. Ömer, Hz. Ali, İbn Mes‘ûd ve Hz. Ayşe’nin mezhebi ve görüşü olduğu ileri sürülmüştür. Sonra bunların arasında bu işe yeni başlayanla, bunu sürdürenin aynı olduğunu ileri sürerek şöyle diyenler de vardır:

‘Bir mümine zinakâr bir kadınla evlenmek helâl olmadığı gibi, onun hanımının, nikâhı altında iken zina etmesi halinde bu evliliği sürdürmesi de helâl olmaz.’ Bazıları da bu iki şeyi birbirinden ayrı mütalaa ederler. Çünkü evliliğe engel olacak şeyler arasında, mesela ihramlı olmak, iddet bekliyor olmak gibi nikâhın devamına mâni olmayan şeyler de vardır.”

ıı. “Bu hüküm mensûhtur. Âlimler bunu neyin neshettiği hususunda ihtilaf etmişlerdir. Cübbaî’nin bunu icma‘ın neshettiğini söylediği rivayet edilmiştir. Sa‘îd b. Müseyyeb’den de bunun ‘Sizin için helal olan kadınlardan nikâhlayın’(19) âyeti ile ‘İçinizden bekârları evlendirin’(20) âyetinin genel oluşu ile neshedildiğini söylediği rivayet edilmiştir.”(21)

“Muhakkik âlimler ise her iki görüşün de zayıf olduğunu belirtmişlerdir: Birincisine gelince, fıkıh usûlünde icmâ‘ın ne kendisinin neshedileceği ne de onunla başka bir şeyin neshedileceği söylenmiştir. Hem sonra bir ihtilaftan sonra meydana gelen icmâ‘ delil olamaz. Bu meseledeki icmâ‘dan önce de Hz. Ebû Bekir, Hz. Ömer ve Hz. Ali’nin muhalefetleri vardır. Bu nedenle bu icmâ‘ nasıl doğru olabilir!”

“İkinci görüşe gelince, Yüce Allah’ın Nisâ’ 4/3’te geçen ‘Sizin için helâl olan kadınlardan nikâhlayın’ emri nâsih olamaz. Çünkü burada mutlaka, sebep, nesep yahut bu ikisi dışında, nikaha mâni herhangi bir şeyin bulunmaması şartı vardır…”

“İbn Abbâs’a, ‘bir kadınla zina eden erkeğin o kadınla evlenip evlenemeyeceği’ meselesi sorulmuş, İbn Abbâs da evlenebileceğini söyleyerek, bu kimseyi bir ağacın meyvesini önce çalıp, sonra onun parasını verip satın alan kimseye benzetmiştir. Hz. Peygamber’e bu husus sorulduğunda o da ‘ilk durum zina, sonu ise nikâhtır. Haram ise, helâli haram kılmaz’ buyurmuştur.”

d) “Âyetteki ‘nikâh’ sözü vat’ yani ‘cinsel ilişki’ manasına alınabilir. Buna göre âyetin anlamı şöyle olur: ‘Zina eden erkek, zina ederken, ancak zânî veya müşrik bir kadınla zina etmiştir. Zina eden kadının durumu da böyledir. Bu ise müminlere haramdır. Yani zina müminlere haramdır.’ Ebû Müslim’in te’vîli de bu şekildedir.”(22)

Bu âyet şöyle de tercüme edilmiştir: “Zina yapan erkek ancak zinakâr bir kadınla; -diğer bir ifadeyle, cinsel güdülerine kul köle olan bir kadınla- birlikte olur. Zina eden bir kadın da ancak zinakâr bir erkekle; -diğer bir ifadeyle, cinsel güdülerine kul-köle olan bir erkekle- birlikte olur: Zaten bu tür bir (birleşme) inananlara haram kılınmıştır.” Bu tercümenin ardından âyete şöyle bir de yorum getirilmiştir:

“Bu metin, yaygın olarak şöyle çevrilmiştir: ‘Zina yapan bir erkek ancak zinakâr ya da müşrik bir kadınla; zina eden bir kadın da zinakâr ya da müşrik bir erkekle nikâhlanır.’ Bu tür bir anlamada ortaya çıkan bir çok problem vardır. Birincisi, bir müminin müşrik biriyle evlenmesine Kur’an izin vermemektedir. Onun işlediği günahın ağırlığı bu hükmü değiştirmez.

Kaldı ki müşrikin (dişili müşrike) anlamlarından biri de ‘Allah dışındaki bir gücün otoritesine kayıtsız şartsız teslim olan’dır. Bu bağlamda ‘cinsel güdü ve arzularına kayıtsız şartsız kul-köle olan’ anlamını kazanır ki, ‘Hevâsını ilâh edinen kimsenin durumunu göz önüne getirsene bir’(23) âyetinde ifade edilen de yaklaşık olarak budur.”

“İkincisi, bir önceki âyette ifade edilen zina cezası uygulanan kimse bu günahtan arınmış olur; çünkü ‘şer’î cezalar keffarettir’.(24) Dolayısıyla, böyle birine ilave bir hukukî yaptırım gerekmez. Üçüncüsü, âyetteki lâ yenkihuhâ illâ ibaresi, bir talimatı değil bir haberi iletmektedir. Yani âyet ‘inşaî’ değil ‘ihbarî’dir.”

“Bu durumda yenkihu fiilinin doğru karşılığı, lafzî anlamı olan ‘nikâh’ değil, mecazî anlamı olan ‘cinsel birleşme’dir. İlk otoritelerden İbn Abbâs, Mücâhid, İkrime, Sa‘îd b. Cübeyr, Katâde gibi isimler de böyle anlamışlardır.(25) Ferrâ, bu ibareyi ‘zinakâr erkek, ancak (şehrin) zina eden günahkâr kadınlarıyla zina eder’ şeklinde açar.”(26)

Bu yorum öylesine dile getirilmiş bir yorum olmaktan ziyade, eski âlimlerin de görüşlerinden ve yaklaşımlarından istifade edilerek ortaya konulduğu için Kur’ân bütünlüğünde konuya oldukça isabetli bir bakış açısı getirmektedir.

4. Bir önceki yorumdan da hareketle, biz de şunu söylemek istiyoruz: Yorumunu yapmakta olduğumuz Nûr 24/3. âyette geçen اَوْ ev edatları “veya” değil, tafsiliyye/tefsiriyye olarak “yani” manasına alınabilir. Buna göre âyetin anlamı şöyle olur: “Zina eden erkek, zina eden yani müşrik olan bir kadından başkası ile evlenemez; zina eden kadınla da ancak zina eden yani müşrik olan erkek evlenebilir. Bu, müminlere haram kılınmıştır.”

Âyette geçen مُشْرِكَة müşrikeh ve مُشْرِك müşrik kelimeleri inanç açısından “şirk” anlamında değerlendirilmeyebilir. Çünkü eğer böyle yorumlanırsa o zaman yorumunu yapmakta olduğumuz âyet Bakara 2/221’de yer alan ve “müşriklerle evlenmeyi yasaklayan” hükümle çelişmiş olur.

Âyette sözü edilen müşriklik, “Allah’a ortak koşmak” anlamında değil, “nikâhtaki şirk olarak” düşünülebilir; çünkü esasında “zina, nikâhın şirkidir.” Fıtrata uygun olan davranış meşru evliliklerdir; bunu dikkate almayıp zina edenler nikâhın şirkini işlemiş olurlar. Âyette verilmek istenen mesaj, eğer tevbe etmemişse zinakâr birinin kendisi gibi zinakâr biriyle evlenebileceğidir.

Zina ne kadar ağır bir suç olursa olsun, neticede inkâr etmedikçe sahibini müşrik yani dinsiz yapmaz. Böyle olunca, buradaki müşrik ve müşrikeh kelimelerini “nikâhın şirki manasında zina” olarak anlaşılacak ve zinanın ne kadar kötü bir fiil olduğunu ortaya koyan terhîb yani “sakındırma” manasında bir uyarı şeklinde yorumlanmış olacaktır.

Bu izahımızla ilgili olarak, meselenin biraz daha netlik kazanması için bir bilgiyi daha burada hatırlatmakta yarar vardır. Kur’ân’da ev edatının tahyîr denilen “seçenek” anlamının dışında tafsîl denilen “yani”, “diğer bir ifadeyle”, “aslında” anlamına gelen kullanım örnekleri de bulunmaktadır. Bu bağlamda Bakara 2/200, Nisâ’ 4/3, Hacc 22/46, Mü’minûn 23/6, Nûr 24/3, Sâffât 37/147, Şûrâ 42/51, Necm 53/9, Mülk 67/10, Me‘âric 70/30 ve Müzzemmil 73/3 gibi âyetleri hatırlatmakla yetinelim.(27)

Gerçeği sadece ve sadece Yüce Allah bilmektedir.

b) İftira ve Sonuçları

Yüce Allah, sûrenin 4-10. âyetlerinde namuslu kadınlara zina isnadında bulunup, sonra da dört şahit getiremeyenlere seksener celde “sopa” vurulmasını, onların şahitliğinin hiçbir zaman kabul edilmeyeceğini, çünkü kendilerinin yoldan çıkanların ta kendileri olduğunu beyan etmekte, ancak bundan sonra tevbe edip ıslah olanlar için Allah’ın çok bağışlayıcı ve merhamet sahibi olduğunu ifade etmektedir.

Ardından, eşlerine zina isnadında bulunup da kendilerinden başka şahitleri olmayanların her birinin şahitliğinin kendisinin doğru söyleyenlerden olduğuna dair dört defa Yüce Allah’ı şahit tutması olduğu, beşinci yemin veya şahitliğin ise, eğer yalan söyleyenlerden ise Allah’ın lânetinin kendi üzerine olmasını kabul etmesi olduğu beyan edilmektedir.

Daha sonra, buna karşılık kadının da kocasının yalan söyleyenlerden olduğuna dair dört defa Yüce Allah’ı şahit tutmasının kendisinden cezayı düşüreceği, beşincinin ise eğer kocası doğru söyleyenlerden ise Allah’ın gazabının kendi üzerine olmasını kabul etmesi şeklindeki yemin olduğu bildirilmekte, sonunda da Allah’ın bol lütfu ve merhameti olmasaydı hallerinin yaman olacağı zikredilmektedir.

ı. İftira İçin Dört Şahit Gerekliliği

وَالَّذ۪ينَ يَرْمُونَ الْمُحْصَنَاتِ ثُمَّ لَمْ يَاْتُوا بِاَرْبَعَةِ شُهَدَآءَ فَاجْلِدُوهُمْ ثَمَان۪ينَ جَلْدَةً وَلَا تَقْبَلُوا لَهُمْ شَهَادَةً اَبَدًا وَاُو۬لٰٓئِكَ هُمُ الْفَاسِقُونَ اِلَّا الَّذ۪ينَ تَابُوا مِنْ بَعْدِ ذٰلِكَ وَاَصْلَحُوا فَاِنَّ اللّٰهَ غَفُورٌ رَح۪يمٌ “Namuslu kadınlara zina iftirasında bulunup, sonra da dört şahit getiremeyenlere seksen(er) celde (değnek) vurun ve artık onların şahitliğini hiçbir zaman kabul etmeyin! Onlar, yoldan çıkanların ta kendileridir. Ancak bundan sonra tevbe edip kendilerini düzeltenler hariçtir. Şüphesiz ki Allah ğafûr’dur (çok bağışlayıcıdır); rahîm’dir (çok merhametli olandır).”

Buradaki وَالَّذ۪ينَ يَرْمُونَ vellezîne yarmûne ifadesi “ve (zina) iftirası atanlar, zina iftirasında bulunanlar”; الْمُحْصَنَاتِ el-muhsanâti kelimesi “namuslu kadınlara”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; لَمْ يَاْتُوا lem ye’tû fiili “getirememiş (olanlar)”; بِاَرْبَعَةِ شُهَدَآءَ bi arbe‘ati şühedâe tamlaması “dört şahit”; فَاجْلِدُوهُمْ feclidûhum emri “onlara vurun”; ثَمَان۪ينَ جَلْدَةً semânîne celdeten ifadesi “seksen(er) değnek”; وَلَا تَقْبَلُوا ve lâ takbelû emri “ve sakın kabul etmeyin”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlar için”; شَهَادَة şehâdeten kelimesi “şahitlik(lerini)”;اَبَدًا ebeden kelimesi “ebedi olarak”; وَاُو۬لٰٓئِكَ هُمُ ve ülâike hum ifadesi “işte onlardır sadece onlar”; الْفَاسِقُون el-fâsikûne kelimesi “fasık olanlar, yoldan çıkanlar”; اِلَّا الَّذ۪ينَ تَابُوا illellezîne tâbû istisnası “tevbe etmiş olanlar, tevbe edenler hariç”; مِنْ بَعْدِ ذٰلِكَ min ba‘di zâlike ifadesi “bundan sonra”; وَاَصْلَحُوا ve aslehû fiili “ve ıslah olup ıslah etmiş (olanlar)”; فَاِنَّ اللّٰهَ fe innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; غَفُورٌ ğafûrun kelimesi “çok bağışlayıcı(dır)”; رَح۪يمٌ rahîmun kelimesi ise “çok merhametli olan(dır)” demektir.

Burada iffetli kadınlara veya insanlara iftira atanlara verilecek ceza ile tevbe edenlerin durumu hakkında bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. وَالَّذ۪ينَ يَرْمُونَ الْمُحْصَنَاتِ ثُمَّ لَمْ يَاْتُوا بِاَرْبَعَةِ شُهَدَآءَ فَاجْلِدُوهُمْ ثَمَان۪ينَ جَلْدَةً وَلَا تَقْبَلُوا لَهُمْ شَهَادَةً اَبَدًا وَاُو۬لٰٓئِكَ هُمُ الْفَاسِقُونَ “Namuslu kadınlara zina iftirasında bulunup, sonra da dört şahit getiremeyenlere seksen(er) celde (değnek) vurun ve artık onların şahitliğini hiçbir zaman kabul etmeyin! Onlar, yoldan çıkanların ta kendileridir.” Yüce Allah zinakâr insanların kimlerle evlenebileceği noktasındaki hükmünü beyan ettikten sonra, bu defa toplumsal hayatın en önemli unsurlarından birisi olan aile kurumunu ya da birlikte yaşama değerlerini yerinden sarsacak bir konuya temas etmekte, iftirayı gündeme taşımaktadır.

Bu âyette sözü edilen mesele, ayrı ayrı yaşayan insanlarla ilgilidir; aynı aile içerisinde eşlerin birbirine iftirası değildir; çünkü o konu ezvâc “eşler” kelimesi kullanılarak altıncı âyetten itibaren ele alınacaktır; bunlara uygulanacak prosedür ise diğerinden farklıdır.

a) وَالَّذ۪ينَ يَرْمُونَ الْمُحْصَنَاتِ “Namuslu kadınlara zina iftirasında bulunanlar.” Âyette geçen وَالَّذ۪ينَ يَرْمُونَ vellezîne yarmûne ifadesi aslında “atanlar” manasına gelse de bağlam gereği “iftira atanlar” şeklinde anlaşılmalı ve öylece yorumlanmalıdır. Bu âyette ve sonraki âyetlerde konu kazf denen “zina iftirası” konusudur. İmâm Mücâhid’in de ifade ettiği gibi,(28) âyetteki fiiller, ism-i mevsuller ve zamirler her ne kadar erkek kalıpta getirilmiş olsa da mesajın genel yani kadınları ve erkekleri içerdiğinde şüphe yoktur. İftira suçunu ve ahlaksızlığını işleyen erkek veya kadın herkes bu âyetlerde dile getirilenlere muhataptır.

Âyetteki يَرْمُونَ yarmûne fiili Enfâl 8/17’de de geçtiği gibi, bir nesneyi “atmak” manasına gelmekte, burada ise “sözü atmak”, tıpkı atılan ok, taş vs. gibi muhataba zarar vermek için yapılan bir işlemi hatırlatmakta ve insanlara kötülük yapmak için ortaya “söz, iftira, yalan atmak” manasını içermektedir.

Bu arada, iftiraya konu kadınlar için kullanılan الْمُحْصَنَات el-muhsanât kelimesi de “iffetli”, “namusunu kale gibi koruyan evli veya bekâr bayanlar”(29) manasına gelmektedir. Bu kelimenin fiil kalıbındaki kullanımları çeşitli âyetlerde(30) birbirine yakın manalarda zikredildiği gibi, isim olarak da kullanım örnekleri bulunmaktadır.(31) Bu arada söz konusu kökten gelen tehassun kelimesi “iffetli olmak” manasında Nûr 24/33’te geçmekte, “kaleler” manasında husûn ve muhassaneh kalıplarında ise Haşr 59/2 ve 14’te yer almaktadır.

İffetli kadınlara zina isnadında bulunanlar eğer dört şahit getirememişlerse kendilerine “iftiracı” deneceği, dolayısıyla iftira cezası olarak 80 celde ile cezalandırılacakları, sonrasında artık şahitliklerinin kabul edilmeyeceği, çünkü yoldan çıktıkları bildirilmektedir.

b) ثُمَّ لَمْ يَاْتُوا بِاَرْبَعَةِ شُهَدَآءَ “Sonra da dört şahit getiremeyenler.” Esasında ikili ilişkilerde şahitlik için iki kişi şart koşulmuş olmasına rağmen, zina iftirasında bunun “dört şahit”le ilişkilendirilmesi insanlara iftira atmanın onları öldürmekten beter bir şey olduğunu ortaya koymayı amaçlamaktadır. Bu ifadeden ve daha sonra yorumlayacağımız Nûr 24/13. âyetteki beyandan hareket ederek, zina suçuna ceza uygulanabilmesi için “dört” şahidin gerekli olduğu anlaşılmakta, benzer bir konunun işlendiği Nisâ’ 4/15’te de aynı rakam dile getirilmektedir.

Demek ki, zina için de zina iftirası için de dört şahit belirlenmesi gereği Kur’ân’ın toplumsal hayattaki iffet ve namus denen bu değerlere ne kadar önem verdiğinin bir göstergesidir. Zira başka hiçbir işlem için hatta başka konulardaki iftira için bile dört şahit istenmemekte, iki şahit yeterli görülmektedir.

c) فَاجْلِدُوهُمْ ثَمَان۪ينَ جَلْدَةً “Onların (her birine) seksen(er) celde (sopa) vurun.” Yüce Allah fiilen gerçekleşmiş zina için 100 celde cezasını hükme bağlamışken, zina isnadı demek olan iftiranın cezasını ise 80 celde olarak belirlemiştir. Anlaşılıyor ki birileri zina ederlerse onlara uygulanan cezaya çok yakın düzeyde bir başka ceza da iftira için öngörülmektedir.

Zina yapmak ile zina isnadında bir iftira ortaya atmak hemen hemen aynı düzeyde bir suç olarak görülmektedir. Dahası, zina cezasında da geçtiği üzere, vurulması ön görülen 80 sopa için جَلْدَة celdeh kelimesinin kullanılması burada da maksadın teşhir, ayıplanma ve toplumda rencide edilmek ve dışlanmak olduğu anlaşılmaktadır.

d) وَلَا تَقْبَلُوا لَهُمْ شَهَادَةً اَبَدًا “Onların şahitliğini hiçbir zaman kabul etmeyin.” Yüce Allah zina isnadı olan iftiraya uygun gördüğü 80 celdeden oluşan cezanın beraberinde, bu defa çok daha ağır bir cezaya daha değinmekte ve iftiracıların artık ebediyyen yani hayatta oldukları sürece şahitliklerinin kabul edilmemesi gerektiği hükmünü koymaktadır. Buradan anlaşılıyor ki, zina iftirası aslında zinadan çok daha ağır bir suçtur ve böyle bir suçu işleyen kişi toplum hayatından ebediyyen dışlanmayı hak etmiş olacaktır.

Zina iftirasını ortaya atan dil cezasız bırakılmamakta, ebediyyen bir daha bu tür konularda sözüne itibar edilmeyecek oluşuyla cezalandırılmaktadır. Celde denen “sopa”nın acısını beden, iftiranınkinin ise dil çeksin istenmektedir. Zinada bedene ait olan yön, iftirada ruha ait yön ağır bastığı için, iftiranın celde türünden cezası kısmen hafif olsa da asıl yaralayıcı olan ruha yönelik kısmı ise zinanınkinden çok daha fazladır.(32)

e) وَاُو۬لٰٓئِكَ هُمُ الْفَاسِقُونَ “Onlar yoldan çıkanların ta kendileridir.” Yüce Allah iffetli kadınlara zina isnadında bulunanlara uygulanacak cezaları beyan ettikten sonra, kazf denen bu ahlaksızlığı yapanların aslında yoldan çıktıklarını zamir-i fasl kullanımı gereği hasr/kasr denen “vurgulu” bir ifade ile bildirmektedir.

Buna göre, toplumsal hayatı adeta bombalayan bu tiplerin fâsıkların yani yoldan çıkmışların ta kendileri olduğunu haber vermekte, toplumu oluşturan kadın erkek bütün fertleri bu konuda uyarmaktadır. Burada geçen “fâsıklar”ın Yüce Allah’ın emirlerine uymayanlar, O’na itaata isyan edenler ve dolayısıyla yoldan çıkanlar olduğu anlaşılmaktadır.(33)

2. اِلَّا الَّذ۪ينَ تَابُوا مِنْ بَعْدِ ذٰلِكَ وَاَصْلَحُوا فَاِنَّ اللّٰهَ غَفُورٌ رَح۪يمٌ “Ancak bundan sonra tevbe edip kendilerini düzeltenler hariçtir. Şüphesiz ki Allah ğafûr’dur (çok bağışlayıcıdır); rahîm’dir (çok merhametli olandır).” Yüce Allah kazf denen zina iftirasında bulunup da dört şahit getiremeyenlere uygulanacak cezaları ve onların niteliklerini beyan ettikten sonra, bu defa söz konusu kişler eğer tevbe derler, hem kendilerini hem de fesada uğrattıkları insanların durumunu ıslah ederlerse kendilerini bağışlayacağını, çünkü hem çok bağışlayan hem de çok merhametli olanın kendisi olduğunu ifade etmektedir. Bu bağışlanmanın dünyevi sonuçları olacağı gibi mahşerde de elbette azaptan kurtarılma şeklinde büyük bir getirisi bulunacaktır.

Buradaki istisna cümlesinin kendinden önceki kısımla ilgili ne kadarını içerdiği tartışılmış, bazı âlimlerimiz önceki âyetteki bütün hükümleri içerdiğini söylemişken, diğer bir kısmı ise meseleyi sadece fasıklıkla ilişkilendirmişlerdir. Kendilerine göre deliller ileri sürmüş olsalar da bu âyetin elbette kendinden önceki hükümlerin hepsini içerdiğini kabul etmek diğerine göre daha isabetli olsa gerektir. İftira atanlar iftira cezası olan 80 celdelik sopa cezasını çektikten sonra tevbe etmişlerse artık şahitliklerini kabulde ve fâsıklık nitelendirmesinden kurtulmalarında bir sakınca kalmasa gerektir.

Esasında âyette yer alan مِنْ بَعْدِ ذٰلِكَ min ba‘di zâlike “bundan sonra” ifadesi muhtemelen “iftira cezasının uygulanmasından sonra” şeklinde bir mana vermektedir. Bu durumda ceza uygulandıktan sonra artık diğer nitelendirmelerin kalkması tevbenin mantığının gereğidir.

Aksi takdirde Yüce Allah’ın tevbeleri kabul edişinin de merhametliliğini hatırlatmasının da anlamı kavranamamış olur. Kaldı ki şirk, küfür gibi en büyük günahlardan bile tevbenin tavsiye edildiği, emredildiği Kur’ân’da tevbeyi işlevsiz bırakacak yaklaşımlardan kaçınmak gerekir.

Kişi kadın olsun erkek olsun eğer bir iftirada bulunmuş, dört şahit de getirememiş ise ona 80 celde cezası uygulandıktan sonra kendisini ıslah ederek Yüce Allah’a tevbe eder ve iftirada bulunduğu kişiden de özür diler, hak helalliği alırsa yani bozduğu düzeni fesada uğrattığı insanları ve ortamı ıslaha kavuşturursa işte bu yönelişi sayesinde ebedi olarak tevbesinin kabul edilmemesinden ve fasık olarak anılmaktan kurtulmuş olur; kanaatimiz budur. Gerçeği Rabbimiz bilmektedir.

ıı. Eşlere İftiranın İspat Gerekliliği

وَالَّذ۪ينَ يَرْمُونَ اَزْوَاجَهُمْ وَلَمْ يَكُنْ لَهُمْ شُهَدَآءُ اِلَّآ اَنْفُسُهُمْ فَشَهَادَةُ اَحَدِهِمْ اَرْبَعُ شَهَادَاتٍ بِاللّٰهِ اِنَّهُ لَمِنَ الصَّادِق۪ينَ وَالْخَامِسَةُ اَنَّ لَعْنَتَ اللّٰهِ عَلَيْهِ اِنْ كَانَ مِنَ الْكَاذِب۪ينَ “Eşlerine zina iddiasında bulunup da kendilerinden başka şahitleri olmayanlara gelince, onların her birinin şahitliği, kendisinin doğru söyleyenlerden olduğuna dair Allah’ı dört kez şahit tutmasıdır. Beşinci (yemin) ise yalan söyleyenlerden ise Allah’ın lanetinin kendi üzerine olması(nı kabul etmesidir).”

Buradaki وَالَّذ۪ينَ يَرْمُونَ vellezîne yarmûne ifadesi “ve (zina) iftirası atanlar”; اَزْوَاجَهُمْ ezvâcehum ifadesi “onların kendi eşlerine”; وَلَمْ يَكُنْ لَهُمْ ve lem yekün lehum ifadesi “ve onlar için olmazsa, yoksa”; شُهَدَآءُ şühedâu kelimesi “şahitler”; اِلَّآ اَنْفُسُهُمْ illâ enfüsühum istisnası “kendilerinden başka”; فَشَهَادَةُ اَحَدِهِمْ fe şehâdetü ehadihim tamlaması “onların her birinin şahitliği”; اَرْبَعُ شَهَادَاتٍ erbe‘u şehâdâtin tamlaması “dört kez şahitlik yemini(dir)”; بِاللّٰهِ billâhi ifadesi “Allah’a”; اِنَّهُ innehû ifadesi “muhakkak ki o”; لَمِنَ الصَّادِق۪ينَ lemine’s-sâdikîne ifadesi “elbette doğru söyleyenlerden(dir diye)”; وَالْخَامِسَةُ ve’l-hâmisetü kelimesi “beşincisi”; اَنَّ لَعْنَتَ اللّٰهِ enne la‘netellâhi tamlaması “muhakkak ki Allah’ın laneti”; عَلَيْهِ ‘aleyni ifadesi “ona, üzerine olsun”; اِنْ كَانَ in kâne ifadesi “o eğer (zina isnat eden o erkek şöyle) ise”; مِنَ الْكَاذِب۪ينَ mine’l-kâzibîne ifadesi ise “yalancılardan ise” demektir.

Burada eşine zina iftirasında bulunan, ancak kendisinden başka şahidi olmayan kocaların neler yapması gerektiği gündeme getirilmektedir.

1. وَالَّذ۪ينَ يَرْمُونَ اَزْوَاجَهُمْ وَلَمْ يَكُنْ لَهُمْ شُهَدَآءُ اِلَّآ اَنْفُسُهُمْ فَشَهَادَةُ اَحَدِهِمْ اَرْبَعُ شَهَادَاتٍ بِاللّٰهِ اِنَّهُ لَمِنَ الصَّادِق۪ينَ “Eşlerine zina iddiasında bulunup da kendilerinden başka şahitleri olmayanlara gelince, onların her birinin şahitliği, kendisinin doğru söyleyenlerden olduğuna dair Allah’ı dört kez şahit tutmasıdır.” Yüce Allah önceki iki âyette yabancı iffetli kadınlarla ilgili kazf denen “zina iftirası”nda bulunanlara uygulanacak ceza ve bunun sonuçlarını beyan ettikten sonra, bu âyetlerde ise konunun aile içi boyutuna değinmektedir.

Bu çerçevede eşlerine zina isnat eden kocalar kendilerinden başka eğer lehlerine şahitlik edecek dört şahit bulamazlarsa, o zaman her birinin yapacağı iş “doğru söyleyenlerden olduklarına dair dört kez yemin etmeleri”dir. Bu âyette muhataplar erkeklerdir; kadınlarla ilgili durum ise sonraki âyetlerde dile getirileceği için önceki âyette olduğu gibi, hitap kadın-erkek herkese değil, özel olarak “kocalar”adır.

Âyette dikkat çekilen nokta, zina suçlamasında bulunanların dört şahit getirmelerinin zorunluluğudur. Eğer böyle bir şahitleri yoksa hem iftira cezası olan 80 celdeden kurtulmak, hem de zina yaptığını iddia ettiği eşinden ayrılmak için bu durumda kendilerinden istenen şey, hanımının zina işlediğine dair söylediklerinin doğru olduğuyla ilgili dört kez yemin etmesidir ki buna li‘ân “lanetleme” veya mülâ‘aneh yani “karşılıklı olarak lanetleşme” denmektedir ki bu türden bir örnek Âl-i İmrân 3/61’de zikredilmektedir.

2. وَالْخَامِسَةُ اَنَّ لَعْنَتَ اللّٰهِ عَلَيْهِ اِنْ كَانَ مِنَ الْكَاذِب۪ينَ “Beşinci (yemin) ise yalan söyleyenlerden ise Allah’ın lanetinin kendi üzerine olması(nı kabul etmesidir).” Bu ifade “eğer yalan söylüyorsam Allah’ın laneti üzerime olsun” demektir.

a) Yüce Allah eşine zina isnadında bulunan ve kendisinden başka da şahidi olmayan kocaların dört kez kendilerinin doğru söylediğine dair yemin etmeleri gerektiğini beyan ettikten sonra, beşincide de bu defa “eğer yalancılardan ise yani eşine iftirada bulunmuşsa Allah’ın lanetini kabul edeceğine dair yemin etmesi gerektiğini hükme bağlamaktadır. Zina iftirası daha önce de vurguladığımız gibi muhatabı ölümden beter bir duruma düşürmek gibi olduğu için, böyle bir isnatta bulunmanın ağır faturasının olması gerekmektedir.

İşte bu bağlamda getirilen uygulama, tarafların beş kez yemin etmesidir. Zina isnadı erkek tarafından yapıldığı ve “müddeî iddiasını ispatla yükümlü olduğu” için yemine de erkekten başlanması istenmektedir. Yoksa erkeklerin kadınlardan daha önceliğe sahip oldukları için bir sıralama söz konusu değildir.

b) La‘net kelimesi, fiili “uzaklaştırmak”, “sevaptan uzak tutmak”, “ilahi rahmet ve merhametten uzak tutmak” manasına gelmekte ve gerçekleri gizleyenlerin rahmet ve merhametten uzak tutulacakları manasını içermektedir. Şeytan için la‘în denmesinin nedeni de onun ilahi rahmetten kovulmuş olmasıdır.(34) Lanet edenlerin “melekler”, “peygamberler” ve “salih kişiler” olduğu ifade edilmektedir.(35)

A‘râf 7/44’te de ele aldığımız üzere, Kur’ân’da “lanet kavramı” çeşitli içeriklerde yer almakta, olumsuz insan tipinin hem dünyada, hem de âhirette karşılaşacağı akıbet olduğu vurgulanmaktadır. Lanet, kulun dünyada ve âhirette hayırlardan uzaklaştırılıp bunların zıddı olan azaba ve gazaba duçar kılınmalarıdır.

Kur’ân’da Yüce Allah’ın kimlere lanet edeceğiyle ilgili çeşitli bilgiler yer almaktadır. Bu bağlamda fiil ve isim olarak la‘net kelimesinin kullanıldığı âyetler ve kendilerine lanet edilenler şunlardır:

1. Şeytan,(36)

2. Kâfirler,(37)

3. Yahudiler,(38)

4. Kâfir İsrailoğulları,(39)

5. Cumartesi yasağını ihlal edenler,(40)

6. Hakkı yalanlayanlar,(41)

7. İmandan sonra küfre giren zalimler,(42)

8. Mutlak anlamda inkârcı zalimler,(43)

9. Münafıklar ve kalplerinde hastalık bulunanlar,(44)

10. ‘Âd kavmi,(45)

11. Firavun,(46)

12. Allah hakıkında kötü zan besleyen münafık erkek ve kadınlarla müşrik erkek ve kadınlar,(47)

13. Allah’a yalan iftira edenler,(48)

14. Allah’a ve Rasûlüne eziyet edenler,(49)

15. Kasten insan öldürenler,(50)

16. Yeryüzünde bozgunculuk çıkaran ve sıla-i rahim yapmayanlar,(51)

17. Allah’ın apaçık âyetlerini gizleyenler,(52)

18. Namuslu kadınlara zina iftirası atanlar.(53)

Lanete nelerin sebep olduğu konusunda da kısa bilgi vermek gerekirse şunları söyleyebiliriz: “Gerçekleri gizlemek”,(54) “küfrü ve zulmü tercih etmek”,(55) “münafıklıkta karar kılmak”,(56) “Firavun gibilerin çağrısına alet olup kendini onların peşine takmak”,(57) “şeytana ve şeytansılara uymak”,(58) “kasten insan öldürmek”,(59) “yalancılık yapmak”,(60) “toplumda fesatlık, bozgunculuk çıkarmak”(61) ve “Allah’a iftira etmek”(62) gibi fiiller sahiplerini lanet cezasıyla buluşturacaktır.

Mahşerde bazı insanların birbirine lanet edeceğinden söz eden âyetler de vardır. Nitekim yorumunu yapmakta olduğumuz A‘râf 7/38’de, ayrıca ‘Ankebût 29/25 ve Ahzâb 33/68 gibi âyetlerdeki kullanımlar bunun birer örneğidir. Ayrıca İsrâ’ 17/60’ta geçen “lanetlenmiş ağaç” ifadesi de bu manada hatırlanmalıdır. Bu arada Bakara 2/159, 161, Âl-i İmrân 3/87, Nisâ’ 4/46 ve Ahzâb 33/57 gibi âyetlerde de lanet edenler ve lanete muhatap kılınanlarla ilgili çeşitli bilgiler verilmektedir.

ııı. Cezanın Kadına Uygulanmaması

وَيَدْرَؤُ۬ا عَنْهَا الْعَذَابَ اَنْ تَشْهَدَ اَرْبَعَ شَهَادَاتٍ بِاللّٰهِ اِنَّهُ لَمِنَ الْكَاذِب۪ينَ وَالْخَامِسَةَ اَنَّ غَضَبَ اللّٰهِ عَلَيْهَآ اِنْ كَانَ مِنَ الصَّادِق۪ينَ “(Kocasının) yalan söyleyenlerden olduğuna dair (kadının) Allah’ı dört kez şahit tutması kendisinden cezayı kaldırır. Beşinci (yemin) ise (kocası) doğru söyleyenlerden ise Allah’ın gazabının kendi üzerine olması(nı kabul etmesidir).”

Buradaki وَيَدْرَؤُ۬ا ve yedrau fiili “ve kaldırır”; عَنْهَا ‘anhâ “ondan”; الْعَذَاب el-‘azâbe kelimesi “azabı, cezayı”; اَنْ تَشْهَدَ en teşhede ifadesi “şahitlik yemini etmesi”; اَرْبَعَ شَهَادَاتٍ arbe‘a şehâdâtin tamlaması “dört kez şahitlik ederek”; بِاللّٰهِ billâhi ifadesi “Allah’a”; اِنَّهُ innehû ifadesi “muhakkak ki o (adam, koca)”; لَمِنَ الْكَاذِب۪ينَ lemine’l-kâzibîne ifadesi “muhakkak ki yalancılardan(dır)”; وَالْخَامِسَةَ ve’l-hâmisete kelimesi “beşincisi”; اَنَّ غَضَبَ اللّٰهِ enne ğadabellâhi tamlaması “muhakkak ki Allah’ın gazabı”; عَلَيْهَا ‘aleyhâ ifadesi “ona, onun üzerine olsun”; اِنْ كَانَ in kâne ifadesi “(o kişi, kocası) eğer (şöyle) ise”; مِنَ الصَّادِق۪ينَ mien’s-sâdikîne ifadesi ise “doğru söyleyenlerden” demektir.

Burada zina isnadına muhatap olan kadınların kendilerinden cezayı nasıl düşürecekleriyle ilgili uygulama gündeme getirilmektedir.

1. وَيَدْرَؤُ۬ا عَنْهَا الْعَذَابَ اَنْ تَشْهَدَ اَرْبَعَ شَهَادَاتٍ بِاللّٰهِ اِنَّهُ لَمِنَ الْكَاذِب۪ينَ “(Kocasının) yalan söyleyenlerden olduğuna dair (kadının) Allah’ı dört kez şahit tutması kendisinden cezayı kaldırır.” Yüce Allah zina isnadına konu olan kadınların durumunu bu iki âyette ele almakta, kocaları tarafından zina ile suçlanmaları durumunda, kocalarının beş kez yemin etmeleri sonrasında hakimin bu defa kadından yemin etmesini istemesi gerektiğini hükme bağlamaktadır. Bu çerçevede dört kez “kocasının yalancılardan olduğuna yani kendisine zina isnadında bulunmakla yalan konuştuğuna dair yemin etmesi” kendisinden istenir ki bu yeminler kocalarının yeminlerinde yalancı olduklarını açıkça dile getirmektir.

Âyette geçen يَدْرَؤُ۬ا yedrau fiili Âl-i İmrân 3/168, R‘ad 13/22 ve Kasas 28/54’de de olduğu gibi “kurtulmak”, “gidermek”, “kaldırmak”, “düşürmek”(63) manalarına gelmekte, yeminler sayesinde kendisine uygulanacak olan zina cezasının üzerinden kaldırılması, böylece kadının azaptan kurtarılması manasına gelmektedir.

Bu arada âyetteki الْعَذَاب el-‘azâb kelimesinden maksat da zina fiiline uygulanacak olan dünyevi cezadır ki bu ikinci âyette dile getirildiği üzere 100 celdedir. Cezanın düşmesi esasında başka bir kapının da zorunlu olarak açılması manasına gelmektedir ki bu da beşinci yeminden sonra tarafların ayrılmasıdır.

2. وَالْخَامِسَةَ اَنَّ غَضَبَ اللّٰهِ عَلَيْهَآ اِنْ كَانَ مِنَ الصَّادِق۪ينَ “Beşinci (yemin) ise (kocası) doğru söyleyenlerden ise Allah’ın gazabının kendi üzerine olması(nı kabul etmesidir).” Yüce Allah zina suçlamasına muhatap olan bir kadının dört kez kocasının yalancı olduğuna dair yemin etmesi gerektiğini beyan ettikten sonra, beşinci kez bu defa eğer kocası doğru söylüyorsa Allah’tan gelebilecek her bir gazaba ve azaba razı olduğunu yeminine konu edinmesini hükme bağlamaktadır.

a) Gazabın kimlere uygulanacağıyla ilgili olarak bunun “kasten insan öldürenlere”,(64) “buzağıyı ilah edinip ona tapanlara, yani putperestlere”,(65) “münafık ve müşriklere”(66) ve bir de “küfre yüreğini açanlara” yönelik olacağı Kur’ân’da beyan edilmektedir ki yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de durum “zina yapmak” veya “yalan konuşma”yla ilişkilendirilmiş olmaktadır.

Taraflar beşer kez yemin ettikten sonra, kocalar iftira cezasından, kadınlar da zina cezasından kurtulmuş olurlar. Bu durumda geriye eşlerin hâkim tarafından boşanmasından başka bir çare de kalmaz. Demek ki boşanmada etkili olan kurum hâkimlik kurumudur ve beşer kez yeminler de hâkimlerin huzurunda yapılmalıdır.

Kimselerin bulunmadığı yerlerde değil, resmen hukukun işleyeceği şekilde ve ciddiyet içerisinde, erkeklerin vicdanına terk edilerek ve tek taraflı bir işleyiş içerisinde değil, şeffaf ve sonuçları olacak şekilde her iki taraf da yeminlerini yapar; artık hâkim de bu evliliği zorunlu olarak bitirmiş olur.

b) Olayın iftira ve evliliğin bitmesiyle ilgili boyutunu bu şekilde hatırlattıktan sonra, konuya bir başka açıdan da bakarak başka bir problemin de bu âyetlerde çözüldüğünü söyleyeceğiz. Bilindiği üzere, Bakara 2/282’de kadınların şahitliği konusunda iki kadının şahitliğinin bir erkeğin şahitliğine denk sayılacağı şeklinde bir anlayış hâkimdir.

Esasında orada da ikiye bir oranı yoktur; sadece tecrübesizlik ve konuya hâkim olmamaktan kaynaklı bir mazeretin dikkate alınmasıyla şahitliğine rıza gösterilecek bir erkek ile iki kadının şahitliğine müracaat edilebileceği beyan edilmektedir Ancak kadınlardan birisi şaşarsa diğerinin hatırlatması devreye girecektir ki bu durumda da şahitlikte bir erkeğin karşısında hatırlatan kadın bulunacağı için oran bire birdir.

Bu meselenin bir başka delili de işte yorumunu yapmakta olduğumuz âyetlerdir. Buna göre, eğer sanıldığı ve iddia edildiği gibi iki kadının şahitliği bir erkeğe denk olsaydı o zaman burada beş kez yemin etmesi istenen erkeğe karşılık kadından on yemin etmesi istenmeliydi; oysa böyle değil, her iki taraf da aynı sayıda yani beşer kez yemin etmekle yükümlü tutulmuştur. Bu yeminlerin sonucunda da hüküm kadınların yaptığı yemin üzerine inşa edildiği, yani kadınların yemini cezanın uygulanmasını düşürdüğü için kadınlar lehinde pozitif bir ayırım olduğu dahi söylenebilir.

ıv. Yüce Allah’ın İhsanı

وَلَوْلَا فَضْلُ اللّٰهِ عَلَيْكُمْ وَرَحْمَتُهُ وَاَنَّ اللّٰهَ تَوَّابٌ حَك۪يمٌ “Allah’ın size lütfu ve merhameti olmasaydı ve Allah tevvâb (tevbeleri çokça kabul eden), hakîm (hüküm ve hikmet sahibi) olmasaydı (hâliniz nasıl olurdu)!”

Âyettekiوَلَوْلَا فَضْلُ اللّٰهِ ve levlâ fadlüllâhi tamlaması “Allah’ın lütfu, nimeti, ihsanı, bereketi olmasaydı”; عَلَيْكُمْ ‘aleyküm ifadesi “size”; وَرَحْمَتُهُ ve rahmetühû ifadesi “ve O’nun rahmeti, merhameti”; وَاَنَّ اللّٰهَ ve ennellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; تَوَّاب tevvâbun sıfatı “tevbeleri çok kabul eden(dir)”; حَك۪يم hakîmun sıfatı ise “hükmünde hikmetli olan(dır)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın toplumsal hayatın düzenli gitmesi için bazı problemlerin çözümüne dair sunduğu bilgilerin birer lütuf ve merhamet göstergesi olduğu gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah zina ve iftira ile ilgili bunca detaylı bilgiyi verdikten sonra, bütün bu prensiplerin aslında Allah’ın ihsanının ve rahmetinin bir tecellisi olduğunu beyan etmekte, aynı zamanda kendisinin tevbeleri çok kabul eden ve verdiği her hükümde de hikmet sahibi olduğunu hatırlatmaktadır.

Kur’ân’da bu ifadenin başka benzerleri de elbette vardır. Onlardan meselâ Bakara 2/64, Nisâ’ 4/83, 113, Nûr 24/14 ve 21’de لَوْلَا levlâ edatının cevabı konumunda bir cümle getirilmişken, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette ve bir de yine Nûr sûresinin 20. âyetindeki kullanımda bu edatın cevabı zikredilmemiştir.(67) Bu tür kullanımlarda aslında eğer cevap verilmemişse, maksat, “haliniz nice olurdu”, “ne yapardınız”, “hangi çareye başvurabilirdiniz ki”, “neler olurdu neler” gibi ifadelerin manada bulunduğu kabul edilmelidir.

Bu ifadenin cevabının verilmemesi, aslında bir şeyler söylense de yaşanacakları karşılamayacaktır. Bu nedenle, “neler neler olurdu”, “ne tür problemler çıkardı” denircesine çok çok büyük sıkıntıların meydana geleceği belirtilmiş olmaktadır. Bazen sözü söylememek söylemekten daha çok mesaj verebilir ki kanaatimizce burada da böyle bir durum söz konusudur.

Hem bu âyetten hemen önceki âyet grubunda, hem de sonraki âyet grubunda zina iftirasıyla alakalı bilgiler ve hükümler zikredilmektedir. Eğer Yüce Allah bu gibi konularda meselenin nasıl çözümleneceğiyle ilgili olarak حَك۪يم hakîm sıfatı gereği hikmetli çözümler üretmeseydi, ikinci veya üçüncü, dördüncü dereceden bilgi kırıntılarıyla hareket etmek zorunda kalınsaydı böyle iftiraların yaşandığı ortamlarda hayatın ve toplumun ne denli sarsılacağına dolaylı olarak dikkat çekilmiş olmaktadır.

Bu arada eğer zina isnadı gibi konularda bir kez hata yapıp da sonradan samimiyetle tevbe edilmesi durumunda Yüce Allah’ın tevbeleri çokça kabul eden bir makamın sahibi olduğu تَوَّاب tevvâb sıfatıyla, daha önceden beşinci âyette de geçtiği gibi ğafûr ve rahîm sıfatlarını zikretmesiydi herhangi bir suç işleyen ve sonrasında tevbe etmek isteyenlerin durumunun ne feci bir hal alacağına dikkat çekilmiş olmaktadır.

Dipnotlar

• 1 - Taberî, age., XVIII, 65; Zemahşerî, age., III, 203. 2 - Semerkandî, age., II, 516; Râzî, age., XXIII, 129. 3 - Semerkandî, age., II, 516; Taberî, age., XVIII, 65.
• 4 - Nisâ’ 4/56; Nahl 16/80; Hacc 22/20; Zümer 39/23; Fussılet 41/20, 21, 22. 5 - En‘âm 6/151. 6 - En‘âm 6/152; İsrâ’ 17/34. 7 - İsrâ’ 17/32. 8 - Bakara 2/187.
  • Nisâ 4/56 Nahl 16/80 Hacc 22/20 Zümer 39/23 Fussilet 41/20 Fussilet 41/21 Fussilet 41/22 En‘âm 6/151 En‘âm 6/152 İsrâ 17/34 İsrâ 17/32 Bakara 2/187
• 9 - Buhârî, Hudûd, 30; Müslim, Hudûd, 15; Ebû Dâvûd, Hudûd, 23; Tirmizî, Hudûd, 7; İbn Mâce, Hudûd, 9; İmâm Mâlik, Muvatta’, Hudûd, 8. 10 - Buhârî, Vekâleh, 13; Müslim, Hudûd, 12, 25.
• 11 - Zemahşerî, age., III, 204. 12 - Râzî, age., XXIII, 134.
• 13 - Ebû Dâvûd, Hudûd, 16; İbn Mâce, Hudûd, 9; İmâm Mâlik, Muvatta’, Hudûd, 10; Ahmed b. Hanbel, V, 132, 183.
• 14 - Buhârî, Fedâilü’l-Ashâb, 18; Müslim, Hudûd, 8-9.
• 15 - Kurtubî, el-Câmı‘, XII, 113. 16 - Buhârî, Eşribe, 1. 17 - Bu yaklaşımla ilgili olarak bk. Mustafa Öztürk, Meâl, s. 480’de 357. not.
• 18 - Semerkandî, age., II, 518; Taberî, age., XVIII, 71-73; Zemahşerî, age., III, 207.
• 19 - Nisâ’ 4/3. 20 - Nûr 24/32. 21 - Âyetin neshedildiği iddiasını başka müfessirler de aktarmaktadır. Bu konuda bk. Taberî, age., XVIII, 75.
  • Nisâ 4/3 Nûr 24/32
• 22 - Râzî, age., XXIII, 150-151.
• 23 - Furkân 25/43. 24 - Buharî, Hudûd, 15:12. 25 - Semerkandî, age., II, 518; Taberî, age., XVIII, 73-74; Zemahşerî, age., III, 207. 26 - İslâmoğlu, age., s. 679’da7. not. Benzer bir tercüme ve değerlendirme için de ayrıca bk. Esed, age., s. 706’da 5. not.
  • Furkân 25/43
• 27 - Bu konuda “Çok Anlamlılık Bağlamında Kur’ân Sözlüğü” adlı eserimizin “Edatlar” bölümü “ev” edatı maddesine bakılabilir.
• 28 - Râzî, age., XXIII, 156.
• 29 - Semerkandî, age., II, 518; Taberî, age., XVIII, 75; Zemahşerî, age., III, 208; Râzî, age., XXIII, 152, 156. 30 - Nisâ’ 4/25; Yûsuf 12/48; Enbiyâ’ 21/80, 91; Tahrîm 66/12. 31 - Nisâ’ 4/24; Mâide 5/5; Nûr 24/33.
  • Nisâ 4/25 Yûsuf 12/48 Enbiyâ 21/80 Enbiyâ 21/91 Tahrîm 66/12 Nisâ 4/24 Mâide 5/5 Nûr 24/33
• 32 - Yazır, age., V, 552-553.
• 33 - Taberî, age., XVIII, 75.
• 34 - Semerkandî, age., II, 527. 35 - Bakara 2/161; Âl-i İmrân 3/87.
  • Bakara 2/161 Âl-i İmrân 3/87
• 36 - Nisa 4/118; Hıcr 15/35; Sâd 38/78. 37 - Bakara 2/89; Ahzâb 33/64. 38 - Bakara 2/88; Nisâ’ 4/13, 46, 52; Mâide 5/60, 64. 39 - Mâide 5/78. 40 - Nisâ’ 4/47. 41 - Âl-i İmrân 3/61. 42 - Âl-i İmrân 3/87. 43 - A‘râf 7/44; Mü’min 40/52. 44 - Tevbe 9/68; Ahzâb 33/61. 45 - Hûd 11/60. 46 - Hûd 11/99; Kasas 28/42. 47 - Feth 48/6. 48 - Hûd 11/18. 49 - Ahzâb 33/57. 50 - Nisâ’ 4/93. 51 - Ra‘d 13/25; Muhammed 47/23. 52 - Bakara 2/159, 161. 53 - Nûr 24/7, 23.
  • Nisâ 4/118 Hicr 15/35 Sâd 38/78 Bakara 2/89 Ahzâb 33/64 Bakara 2/88 Nisâ 4/13 Nisâ 4/46 Nisâ 4/52 Mâide 5/60 Mâide 5/64 Mâide 5/78 Nisâ 4/47 Âl-i İmrân 3/61 Âl-i İmrân 3/87 A‘râf 7/44 Mü'min 40/52 Tevbe 9/68 Ahzâb 33/61 Hûd 11/60 Hûd 11/99 Kasas 28/42 Fetih 48/6 Hûd 11/18 Ahzâb 33/57 Nisâ 4/93 Ra‘d 13/25 Muhammed 47/23 Bakara 2/159 Bakara 2/161 Nûr 24/7 Nûr 24/23
• 54 - Bakara 2/159. 55 - Bakara 2/89; Âl-i İmrân 3/86-87; A‘râf 7/44. 56 - Tevbe 9/68. 57 - Hûd 11/60, 99; Kasas 28/42. 58 - Hıcr 15/35; Sâd 38/78. 59 - Nisâ’ 4/93. 60 - Âl-i İmrân 3/61; Nûr 24/7. 61 - Ra‘d 13/25. 62 - Hûd 11/17-18.
  • Bakara 2/159 Bakara 2/89 Âl-i İmrân 3/87 A‘râf 7/44 Tevbe 9/68 Hûd 11/60 Hûd 11/99 Kasas 28/42 Hicr 15/35 Sâd 38/78 Nisâ 4/93 Âl-i İmrân 3/61 Nûr 24/7 Ra‘d 13/25 Hûd 11/18
• 63 - Semerkandî, age., II, 520; Taberî, age., XVIII, 85;
• 64 - Nisâ’ 4/93. 65 - A‘râf 7/152. 66 - Feth 48/6.
  • Nisâ 4/93 A‘râf 7/152 Fetih 48/6
• 67 - Semerkandî, age., II, 521; Taberî, age., XVIII, 86, Zemahşerî, age., III, 211.