Hicr Suresi

Mekke’de risâletin 11-12. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 99 âyetten oluşan, adını 80. âyette geçen ve Hz. Sâlih’ın kavminin adı olan الْحِجْر el-hıcr kelimesinden alan Hıcr sûresi, inişe göre 72, resmî sıralamada ise 15. sûredir.

Hıcr sûresi, resmî sıralamada öncesindeki İbrâhim sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Her iki sûrenin de aynı mukatta‘a harfleriyle başlayıp ilahi mesaja dikkat çekilmesi (İbrâhim 1; Hıcr 1) ortak yanlardandır. Ayrıca her iki sûrede de peygamber kıssalarına (İbrâhim 5-17, 35-41; Hıcr 26-84), özellikle Hz. İbrâhim kıssasıyla ilgili bilgilere yer verilmesi (İbrâhim 35-41; Hıcr 51-60), kâinat kitabına yönelik ifadeler (İbrâhim 32-33; Hıcr 16-22), şeytanın insanoğlunu saptırmaya çalışmasıyla ilgili beyanları (İbrâhim 22; Hıcr 39-40) iki sûrenin ortak konuları arasında sayılabilir.

Hıcr sûresi, mukatta‘a harferiyle başlamakta, kâfirlerin pişmanlıklarına yer verilmekte, kâfirlerin bu hayatı anlamsız bir şekilde yaşamakta oldukları, her kavmin belli bir süresinin bulunduğuna dikkat çekilmektedir. Altıncı âyette müşriklerin Hz. Peygamber’e mecnun demeleri sonrasında melek beklentilerine cevap verilmekte, vahyi indiren kudretin onu korumaya da gücünün yeteceği bildirilmektedir.

10. âyetten itibaren, önceki milletlere de peygamberler gönderildiği, kendileriyle alay edildiği, ilâhî sünnetin onlara da uygulandığı, olağanüstülükler görseler de bunun büyü olduğunu söylemiş olacakları bildirilmektedir.

16. âyetten itibaren, göğün süslü yapısı, şeytanların bilgi çalma girişimlerine karşı korunaklılığı, yeryüzünün çeşitli özelliklerle şekillendirilmiş olması, orada insanoğlunun yaşaması için bütün düzenlemelerin yapılması, yağmurun, hazinelerin ve rüzgârların durumu vs. konularda bilgiler verilmekte, diriltenin de öldürenin de nihayet her şeyin sonuna vâris olacak kudretin de Yüce Allah olduğu beyan edilmektedir.

24. âyetten itibaren, insanoğlunun yaratılış süreciyle ilgili bilgiler verildikten sonra, meleklerin durumu ile İblis’in karşı çıkışı ele alınmakta, bu özellikte devam edenler için cehennemin ceza durağı olacağı haber verilmekte, 45. âyetten itibaren bu defa muttakilerin ödüllerine ve Yüce Allah’ın bağışlayıcılığına dair müjdeler verilmektedir.

51. âyetten itibaren, sırasıyla Hz. İbrâhim, Hz. Lût, Eykeliler ve nihayet sûreye adını veren Hıcr ashabıyla ilgili kıssalara çeşitli boyutlarda yer verilmektedir. 85. âyetten itibaren de göklerin, yeryüzünün ve ikisi arasındakilerin bir anlam ve amaç için yaratıldığı, Hz. Peygamber’e “tekrarlanan yedili” yani bütün Kur’ân’ın vahyedildiği bildirilmektedir.

88. âyetten itibaren, Hz. Peygamber’in dünyalıklara özenmemesi, müminlere merhamet kanatlarını germesi gerektiği, onun apaçık bir uyarıcı olduğu, dinde ayrılıklar peşinde koşanların bunun hesabını verecekleri, müşriklerden yüz çevirmek gerektiği, alay edenlerin hesabını Yüce Allah’ın göreceği, Hz. Peygamber’in muhatapları nedeniyle yüreğinin daraldığı, tesbih ve secde emrinin devam ettiği ve ölüm gelinceye kadar ibadete devamın zorunlu olduğu beyan edilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 61-77. âyetlerinde Hz. Lût’un kıssasını gündeme getirmekte, diğer sûrelerde yer alan kısımlara ilave olarak, kıssanın sadece burada geçen birtakım detaylarına dikkat çekmektedir.

a) Hz. Lût’un Kıssası

Yüce Allah, sûrenin 61-66. âyetlerinde meleklerin Hz. Lût’un ailesinin yanına geldiklerinde onları tanımadıklarını söylediklerini, korkularını gidermek için meleklerin onlara “Doğrusu, biz sana, onların şüphe etmekte oldukları şeyi (azap ve helâk haberini) getirdik; sana gerçeği getirdik; biz, hakikaten doğru söyleyenleriz” dediklerini aktarmaktadır.

Ardından, meleklerin Hz. Lût’a “Sen gecenin bir kısmında ailenle (yola çıkıp) yürü (onları götür); sen de arkalarından git! Sizden hiç kimse sakın dönüp de ardına bakmasın; sizden istenen yere (yöne) doğru gidin” dedikleri, böylece Hz. Lût’a “Sabaha çıkarlarken mutlaka onların kökü/ardı kesilmiş olacaktır” dedikleri beyan edilmektedir.

ı. Eliçlerin Tanınmaması

فَلَمَّا جَآءَ اٰلَ لُوطٍۨ الْمُرْسَلُونَ قَالَ اِنَّكُمْ قَوْمٌ مُنْكَرُونَ “(Melek) elçiler Lut’un ailesine gelince (Lut) onlara ‘Şüphesiz ki siz tanınmayan kişilersiniz!’ demişti.”

Buradakiفَلَمَّا جَآءَ fe lemmâ câe fiili “gelince, geldiği zaman”; اٰلَ لُوطٍ âle lûtın tamlaması “Lût’un ailesine”; الْمُرْسَلُون el-murselûne kelimesi “o elçiler”; قَالَ kâle fiili “demişti ki”; اِنَّكُمْ inneküm ifadesi “muhakkak ki siz”; قَوْم kavmun kelimesi “(şöyle bir) topluluk(sunuz), (şöyle) bir kavimsiniz”; مُنْكَرُون münkerûne kelimesi ise “tanınmayanlar” demektir.

Burada meleklerin Hz. Lût’un yanına geldiklerinde onlara söylediği söz gündeme getirilmektedir.

1. فَلَمَّا جَآءَ اٰلَ لُوطٍۨ الْمُرْسَلُونَ “(Melek) elçiler Lût’un âilesine gelince.” Hz. Lût’un kıssası hakkındaki genel bilgileri Şu‘arâ’ 26/160’ta vereceğiz. Burada kıssanın ilgili kısmını ele alacak ve yorumlarımızı bu çerçevede yapmaya çalışacağız. Hz. Lût’un kıssasıyla ilgili olarak A‘râf 7/80-84, Hûd 11/77-83, Şu‘arâ’ 26/160-175, Neml 27/54-58 ve Kamer 54/33-40’te de çeşitli açıklamalar gerekli olduğu için burada söz konusu bilgilere ayrıntılı olarak tekrar değinmeyeceğiz.

Âyette geçen الْمُرْسَلُون el-murselûne kelimesi “elçiler” manasına gelmekte ve melekleri ifade etmektedir. İşte bu melekler onun ailesinin yanına, yani muhtemelen evine geldiklerinde onları tanımadığını beyan etmiş ve hayırlı bir iş için gelmediklerini fark ettiğini hissettirmiştir.

Âyette geçen اٰلَ لُوطٍ âle lûtın tamlaması “Lût’un ailesi” manasına gelmekte, Hûd 11/77 ve ‘Ankebût 29/33’te ise doğrudan “elçilerimiz Lût’a geldiğinde” ifadesi zikredilmektedir. Buradan hareketle, âyette

2. قَالَ اِنَّكُمْ قَوْمٌ مُنْكَرُونَ “(Lût) onlara ‘Muhakkak ki siz tanınmayan kimselersiniz’ demişti.” Buradaki مُنْكَرُونَ münkerûne kelimesi “tanınmayanlar, ürküntü verenler”(1) manasına gelmektedir. Hz. Lût eğer onların melek olduğunu anlamamışsa gelenleri tanımaması normaldir. Ancak melek olduklarını anlamasına rağmen bu ifadeyi kullanmışsa, o zaman Hz. Lût yanına gelen melek elçileri “tanımadığını” beyan etmiştir. Bu ifadenin benzerinin geçtiği Zâriyât 51/25’te, ayrıca daha önce tefsirini yaptığımız Hûd 11/70’te de beyan edildiği gibi, bu melekler önce Hz. İbrâhim’in yanına gelmişlerdi ve Hz. İbrahim de onları tanımamıştı; hatta bu durumları nedeniyle kendilerinden korkmuştu.

Esasında peygamberlerin meleklerden korkmasının nedeni, vahiy getirmek için değil de başka bir sebeple gelmişlerse bunun korkunç bir akıbeti haber vermesidir. Bilindiği üzere, meleklerin şekli korkunç değildir; güzel yüzlü ve güzel görünümlü varlıklar olmalarına rağmen, peygamberlerin onlardan korkmasının nedeni bizzat kendileri değil, geliş sebeplerinin azap ve helak için olmasıdır. İşte Hz. Lût’un da melek elçilere “siz tanınmayan bir topluluksunuz” demesinin nedeni de bu olsa gerektir.

ıı. Hakikati Getirmiş Olmaları

قَالُوا بَلْ جِئْنَاكَ بِمَا كَانُوا ف۪يهِ يَمْتَرُونَ وَاَتَيْنَاكَ بِالْحَقِّ وَاِنَّا لَصَادِقُونَ “(Melekler) ‘Doğrusu biz sana, onların şüphe etmekte oldukları şeyi (helak haberini) getirdik. Sana gerçeği getirdik. Doğrusu biz doğru söyleyenleriz.’ demişlerdi.”

Buradaki قَالُوا kâlû fiili “demişlerdi ki”; بَلْ bel edatı “bilakis, doğrusu”;جِئْنَاكَ ci’nâke bi ifadesi “sana getirdik”; بِمَا كَانُوا ف۪يهِ mâ kânû fîhi ifadesi “onların içinde bulundukları şeyi”; يَمْتَرُونَ yemterûne fiili “şüphe duymakta (olduk)ları”; وَاَتَيْنَاكَ ve eteynâke ifadesi “ve sana getirdik”; بِالْحَقِّ bi’l-hakkı ifadesi “hakkı, gerçeği”; وَاِنَّا ve innâ ifadesi “muhakkak ki biz”; لَصَادِقُونَ lesâdikûne kelimesi ise “elbette doğru söyleyenler(iz)” dmeketir.

Burada elçilerin geliş nedenleri bağlamında Hz. Lût’a söyledikleri gündeme getirilmektedir.

1. قَالُوا بَلْ جِئْنَاكَ بِمَا كَانُوا ف۪يهِ يَمْتَرُونَ (Melekler) ‘Doğrusu biz sana, onların şüphe etmekte oldukları şeyi (helak haberini) getirdik.’ demişlerdi.” Meryem 19/34’te de geçen يَمْتَرُونَ yemterûne fiili “inanmamak, şüphe etmek, kuşku içinde bocalamak” manalarına gelmektedir.(2) Bu fiil benzer bir kalıpta En‘âm 6/2 ve Dühân 44/50’de de ter almaktadır.

Buna göre melekler Hz. Lût’a hitap ederek azgın ve ahlaksız muhataplarının hakkında şüphe ettikleri ve alaya aldıkları “azap ve helak” için geldiklerini haber vermişlerdi. Hemen belirtelim ki, Hz. Lût kavmine yönelik tebliğ faaliyetlerini yapmış ve gereken uyarıları defalarca dile getirmişti. Buna rağmen, azgın ve ahlaksız kavmi onun söylediklerine karşı daima şüpheci davranmışlardı. İşte bu nedenledir ki âyette devamlılık ve alışkanlık ifade eden كَانُوا kânû fiili kullanılmıştır.

Kur’ân’da kıssalar serpiştirilerek anlatıldıkları için bir kıssanın her yönü bir âyet grubunda yer almaz. Önemine binaen gerekli yerler ve pasajlar farklı sûrelerden takip edilerek kıssanın vermek istediği mesaja ulaşılabilir. İşte bu nedenle biz de Hıcr sûresinde geçmeyip diğer sûrelerde yer alan ilgili pasajları buraya alarak mesajı daha doğru anlamaya çalışacağız.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki mesajdan önce yaşandığı anlaşılan bazı noktaları şu şekilde tespit edebiliriz: Melek elçiler yanına geldiklerinde Hz. Lût’un söylediği sözler bağlamında Hûd 11/77’de şu bilgiler yer almaktadır: “Elçilerimiz Lût’a gelince, (Lût) onların yüzünden üzülmüş ve onlardan dolayı içi daralmıştı da ‘Bu, çetin bir gündür’ demişti.”

Benzer içerikte olmak üzere ‘Ankebût 29/33’te de şöyle buyrulmaktadır: “Elçilerimiz Lût’a gelince, Lût onlar hakkında tasalanmış ve (onları korumak için) ne yapacağını bilememişti. Ona ‘Korkma, tasalanma! Çünkü biz seni de (azapta) kalacaklar arasında bulunan eşin müstesna aileni de kurtaracağız’ demişlerdi.”

Hz. Lût’un kavmine tebliği ve uyarıları bağlamında konunun ayrıntılı bir şekilde ele alındığı Şu‘arâ’ 26/160-168. âyetlerin meallerini hatırlatmak istiyoruz: “Lût kavmi de peygamberleri yalanlamışlardı. Kardeşleri Lût onlara şöyle demişti: ‘(Allah’a karşı) duyarlı olmaz mısınız? Ben, size gönderilmiş güvenilir bir elçiyim. Allah’a karşı duyarlı olun ve bana itaat edin! Buna karşılık sizden hiçbir ücret istemiyorum.

Benim ücretim, ancak âlemlerin Rabbinedir. Rabbinizin sizler için yarattığı eşlerinizi bırakıp da insanlar içinden erkeklere mi yaklaşıyorsunuz? Doğrusu siz sınırı aşmış (sapık) bir topluluksunuz!’ (Bunun üzerine kavmi), ‘Ey Lût! (Bu davandan) vazgeçmezsen, mutlaka (buradan) kovulanlardan olacaksın’ deyince, (Lût), ‘Doğrusu, ben sizin bu işinize buğz edenlerdenim (tiksinenlerdenim)’ cevabını vermişti.”

Benzer ifadelerin bir kısmı bu konunun işlendiği A‘râf 7/80-82, Neml 27/54-56 ve ‘Ankebût 29/28-29’da bu defa onların topluca yaptıkları homoseksüellik ahlaksızlığını terk etmeleri gerektiği noktasında şekillendirilmiş, ancak onlar Hz. Lût’a şu cevabı vermişlerdi: “Onları (Lût’u ve arkadaşlarını) şehrinizden (yurdunuzdan) çıkarın; çünkü onlar (güya) temizlik taslayan insanlarmış!”

İşte bu âyetlerde de görüldüğü gibi, Hz. Lût tebliğini apaçık ifadelerle kavmine aktarmasına rağmen, onlar kendisini ve onunla birlikte inananları vatanlarından çıkartmakla tehdit etmişlerdi. Bu kadarla da yetinmeyen bu azgın ve sapkın kavim ‘Ankebût 29/29’da da geçtiği gibi Hz. Lût’a alay içerikli olarak bir de şunu söylemişlerdi: “(Yaptıklarımızın kötülüğü ve azaba uğrayacağımız konusunda) doğru söyleyenlerden isen, Allah’ın azabını getir bize!”

‘Ankebût 29/30’daki bilgilere göre onların bu azgın ve alaycı tavırları karşısında ise Hz. Lût Rabbine yalvararak şöyle dua etmişti: “Şu fesatçılar (bozguncu ahlaksızlar) güruhuna karşı bana yardım eyle ey Rabbim!” İşte bütün bu detayların ışığında yeniden bağlama döndüğümüzde ‘Ankebût 29/34’te geçtiği gibi melek elçiler Hz. Lût’un yanına geldiklerinde geliş gayelerini şöyle dile getirmişlerdi: “Biz, şüphesiz, bu memleket halkının üzerine, yoldan çıkmalarına karşılık gökten (feci) bir azap indireceğiz.” İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen بِمَا كَانُوا ف۪يهِ يَمْتَرُونَ “Onların şüphe etmekte oldukları şeyi” ifadesinin anlamı budur.

2. وَاَتَيْنَاكَ بِالْحَقِّ وَاِنَّا لَصَادِقُونَ “Sana gerçeği getirdik. Doğrusu biz doğru söyleyenleriz.” Melek elçiler önceki âyetteki cümlelerini pekiştirmekte ve getirdikleri bilginin kesin olarak doğru olduğunu ve kendilerinin mutlak sûrette doğru söylediklerini beyan etmişlerdi. Buradaki بِالْحَقِّ bi’l-hakkı ifadesi “hakkı, gerçeği” manasında vaad edilen “azap ve helak haberi” demektir. Zira verdikleri haber Yüce Allah’ın kendilerine bildirdiği bir vahiy idi ve yanlış olma ihtimali de kesinlikle bulunmuyordu. Dahası, kendilerinin muhakkak sûrette doğru söyleyenler olduklarını vurgulamaları da verdikleri haberin sahihliğinin bir başka destekçisidir.

ııı. Helakten Kurtulmaları İçin Gece Yola Çıkartılmaları

فَاَسْرِ بِاَهْلِكَ بِقِطْعٍ مِنَ الَّيْلِ وَاتَّبِعْ اَدْبَارَهُمْ وَلَا يَلْتَفِتْ مِنْكُمْ اَحَدٌ وَامْضُوا حَيْثُ تُؤْمَرُونَ “Gecenin bir kısmında ailenle (yola çıkıp) yürü; sen de arkalarından git! Sizden kimse sakın dönüp de arkasına bakmasın; sizden istenen yere doğru gidin!”

Âyetteki فَاَسْرِ fe esri emri “yürüt”;بِاَهْلِكَ biehlike tamlaması “senin aileni”; بِقِطْعٍ bikıt‘ın ifadesi “bir kısmında, bir kesitinde”; مِنَ الَّيْلِ mine’l-leyli ifadesi “geceden, gecenin”; وَاتَّبِعْ vettebı‘ emri “ve takip et”; اَدْبَارَهُمْ edbârahum tamlaması “onların arkalarından”; وَلَا يَلْتَفِتْ ve lâ yeltefit emri “ve sakın geride kalmasın”; مِنْكُمْ minküm ifadesi “sizden”; اَحَد ehadün kelimesi “hiç kimse”; وَامْضُوا vemdû emri “ve yürüyün, gidin”; حَيْثُ تُؤْمَرُونَ haysü tu’merûne ifadesi ise “emrolunduğunuz yere, yöne doğru” demektir.

Burada elçi meleklerin Hz. Lût’a bulunduğu yeri terk etmesi gerektiği noktasındaki uyarısı gündeme getirilmektedir.

Meleklerin bu uyarısı eğer ilk karşılaşmalarında öncü bir bilgi olarak verildiyse bu arada başka şeyler yaşanmadı demektir. Yok, eğer bu uyarı yola çıkmalarının hemen öncesinde idiyse o zaman arada yaşananlar bulunduğunu özellikle hatırlatmalıyız. Bu bağlamda yorumunu yapmakta olduğumuz âyetlerden hemen sonra ilgili konuların ele alındığını, önemine binaen bu uyarının öne alındığını söylemeliyiz.

Konunun ele alındığı diğer bir âyet grubu ise Hûd 11/78-80’de şu şekildedir: “(Lût’un) kavmi, koşarak onun yanına gelmişlerdi. Daha önce de o kötü işleri yapmaktalardı. (Lût, kavmine şöyle) demişti: ‘Ey kavmim! İşte şunlar kızlarımdır (onlarla evlenin); sizin için onlar daha temizdir. Allah’a karşı duyarlı olun ve misafirlerimin önünde beni rezil etmeyin! İçinizde hiç mi aklı başında bir adam yok!’ (Kavmi şöyle) demişti: ‘Senin kızlarında bizim bir hakkımız olmadığını bilirsin. Sen bizim ne istediğimizi elbette biliyorsun.’ (Lût) ‘Keşke benim size karşı (koyacak) bir gücüm olsaydı veya güçlü bir kaleye sığınabilseydim!’ demişti.” İşte bu konuşmalar sonuç vermeyince Yüce Allah melek elçilerine emir vererek onları Hz. Lût’a göndermiş ve ona şöyle demelerini bildirmişti:

1.فَاَسْرِ بِاَهْلِكَ بِقِطْعٍ مِنَ الَّيْلِ وَاتَّبِعْ اَدْبَارَهُمْ “Gecenin bir kısmında ailenle (yola çıkıp) yürü; sen de arkalarından git!” Âyetin bu bölümünde elçi melekler Hz. Lût’a iki tane emir vermişlerdi:

a) فَاَسْرِ بِاَهْلِكَ بِقِطْعٍ مِنَ الَّيْلِ “Sen gecenin bir kısmında ailenle (yola çıkıp) yürü (onları götür)!” Hûd 11/81’de de ifade ettiğimiz gibi bu ifadeye göre elçi melekler Hz. Lût’a inanç ailesiyle birlikte geceleyin yola çıkmasını söylemişlerdi.

Âyette geçen اَسْرِ esri emri “gece yürüyüşü yaptırmak” demektir. بِقِطْعٍ مِنَ الَّيْلِ ifadesi ise “gecenin bir kısmında, bir parçasında”, yani “gecenin bir vakti girince, yarısında” manasına gelmektedir.(3) Râzî, İbn Abbâs’tan gelen bir rivayete göre bu vaktin “gecenin son parçası, seher vakti”(4) olduğu görüşünü dile getirmektedir.(5) Anlaşılan o ki melekler gecenin bir yarısında veya sonrasında yola çıkmaları gerektiğini Hz. Lût’a bildirmişti.

b) وَاتَّبِعْ اَدْبَارَهُمْ “Sen de arkalarından git!” Melekler Hz. Lût’a gecenin bir kısmında bulunduğu yeri terk etmesini emrettikten sonra, kendisinin de ailesinin arkasından gitmesini tenbihlemişlerdi. Onun arkadan gitmesi, inanmış kişilerden geride birilerinin kalıp kalmadığını kontrol amaçlı olabilir. Çünkü geride kalanlar azabı ve helaki hak ettikleri için başlarına korkunç bir felaket gelecekti.

2. وَلَا يَلْتَفِتْ مِنْكُمْ اَحَدٌ وَامْضُوا حَيْثُ تُؤْمَرُونَ “Sizden kimse sakın dönüp de arkasına bakmasın; sizden istenen yere doğru gidin!” Âyetin bu cümlesinde de öncekinde olduğu gibi iki nokta üzerinde durulmaktadır:

a) وَلَا يَلْتَفِتْ مِنْكُمْ اَحَدٌ “Sizden hiçbiri geride kalmasın!” Bu cümle tercümede verdiğimiz anlama gelebileceği gibi,(6) “İçinizden hiç kimse geri dönüp bakmasın” manasına da gelebilir.(7) Melekler Hz. Lût’a iman edenlerden hiç kimsenin geri kalmamasını, Hûd 11/81’de belirtildiği gibi sadece hanımının istisna edilmesi gerektiğini dile getirmişlerdi.

Bu kadının geride bırakılma nedeni, Tahrîm 66/10’da belirtildiği üzere Hz. Nûh’un eşi gibi bunun da peygamber olan eşine hıyanetlik yapması, kafirler ve sapkınlarla beraber olmayı tercih etmesiydi. Hz. Lût’un inanç ailesinin bulundukları yerden çıkartılmasıyla ilgili olarak Zâriyât 51/35-36’da şöyle buyrulmaktadır: “Bunun üzerine orada bulunan müminleri çıkarmıştık. Zaten orada müslümanlardan, bir ev halkından başka kimse bulmamıştık.”

Melekler Hz. Lût’a geri dönüp bakmamayı niçin emretmiş olabilirler? Bu noktada verilen bazı bilgileri aktarmakta yarar görmekteyiz:

ı. Bu, “Sizden, hiç kimse geride kalmasın; yoksa, kendisine azab isabet eder” anlamında olabilir.

ıı. Bu, “Onların başına inen belanın ne denli olduğunu görmemesi için” demektir.

ııı. Bu, “Koşmak ve arkada kalan şeylerle ilgilenmemek” anlamındadır.

ıv. Bu ifade “Şayet orada, herhangi bir eşya veya meta kalacak olsa, o eşya sebebiyle hiç kimse kesinlikle geri dönmesin” demektir.(8) Bu tespitlerin her biri doğru olabilir. Bu nedenle herhangi bir değerlendirme yapmak istemiyoruz.

b) وَامْضُوا حَيْثُ تُؤْمَرُونَ “Sizden istenen yere (yöne) doğru gidin!” Âyetteki حَيْثُ haysü edatı hem “yer, mekan” manası hem de “yön” manası verebilir. Bu ifadede kast edilen yerin Mısır, Şam veya Za‘r olduğu rivayet edilse de(9) buna dair elimizde sağlam bir delil yoktur. Anlaşılıyor ki melek elçiler öncelikle Hz. Lût’un ve beraberindeki müminlerin bulundukları yeri terk etmeleri gerektiğini söylemişlerdi. Bu yolculuğun nerede biteceğiyle ilgili olarak vahiyde herhangi bir açıklamaya yer verilmemiştir.

ıv. Köklerinin Kesilmesi Hükmünün Verilmesi

وَقَضَيْنَآ اِلَيْهِ ذٰلِكَ الْاَمْرَ اَنَّ دَابِرَ هٰٓؤُ۬لَآءِ مَقْطُوعٌ مُصْبِح۪ينَ “Ona (Lut’a) şu hükmümüzü vahyetmiştik: Sabaha çıkarlarken mutlaka onların kökü kesilmiş olacaktır.”

Âyetteki وَقَضَيْنَا ve kadaynâ fiili “ve hükmetmiştik, bildirmiştik”; اِلَيْهِ ileyhi ifadesi “ona”; ذٰلِكَ الْاَمْرَ zâlike’l-emra ifadesi “işte o emri, o durumu”; اَنَّ دَابِرَ هٰٓؤُ۬لَآءِ enne dâbira hâülâi tamlaması “muhakkak ki şunların sonu, kökü”;مَقْطُوع maktû‘un kelimesi “kesilmiş (olacak)tır, kesilecektir”; مُصْبِح۪ين musbihîne sözcüğü ise “sabaha çıkarlarken” demektir.

Burada Yüce Allah’ın kavmiyle ilgili olarak Hz. Lût’a bildirdiği hükmü gündeme getirilmektedir.

1.وَقَضَيْنَآ اِلَيْهِ ذٰلِكَ الْاَمْرَ “Ona (Lût’a) şu hükmümüzü vahyetmiştik:” Yüce Allah Hz. Lût’a hükmü bildirirken قَضَيْنَا kadaynâ fiilini kullanmaktadır ki, bu fiil hükmedenin Yüce Allah, meleklerin ise sadece bilgi getiren aracılar olduğunu ortaya koymaktadır.

Esasında bağlam dikkate alındığında قَضَيْنَا kadaynâ fiilinin burada “hükmetmek” manasının yanında “vahyetmek, bildirmek, tebliğ etmek”(10) manasını da içerdiğini söyleyebiliriz. Vahyi getirenler melekler olduğu için fiil çoğul kalıpta getirilmiştir. Nitekim Hıcr 15/60. âyette geçen قَدَّرْنَاkaddernâ fiiliyle ilgili yaptığımız değerlendirmede kısa da olsa bu hususa değinmeye çalışmıştık.

2. اَنَّ دَابِرَ هٰٓؤُ۬لَآءِ مَقْطُوعٌ مُصْبِح۪ينَ “Sabaha çıkarlarken mutlaka onların kökü/ardı kesilmiş (olacak)tır.” Yüce Allah Hz. Lût’a bildirdiği emri ise “o suçlu, azgın ve ahlaksız toplumun sabaha doğru kökünün kazınacağı”dır. Âyette geçen دَابِر dâbir kelimesi Enfâl 8/7’de de geçtiği gibi, “arka, kök” manasına gelmekte, هٰٓؤُ۬لَآءِ hâülâi işaret ismi ise Hz. Lût’un azgın ve sapkın kavmini işaret etmektedir. İşte sabaha doğru, yani gün ağarırken bu ahlaksızların kökünün kesilmiş ve kazınmış olacağı da مَقْطُوعٌ مُصْبِح۪ينَ maktû‘un musbihîne ifadesiyle beyan edilmektedir.

“Onlara vaad olunan (helâk) zamanı, sabah vaktidir. Sabah yakın değil mi?” meâlindeki Hûd 11/81’de de açıkladığımız üzere, Hz. Lût’un kavminin helak zamanı “sabaha yakın” olarak belirlenmiştir. Melekler Hz. Lût’a “Onların helak edilme vakti sabahleyindir” deyince Hz. Lût muhtemelen azgın kavminin de bulunduğu şehirden veya bölgeden hemen çıkmak istemiş ve melekler ona “Sabah vakti yakın değil mi?” cevabını vermişlerdi.(11) Melekler Hz. Lût’un azgın kavmine isabet edecek olan azap sözünün sabah vakti gerçekleşeceğini ve bunun da çok yakın olduğunu belirtmek istemişlerdi.

Aynı konuyla ilgili olarak Kamer 54/38-39’da da şu bilgiler yer almaktadır: “Bir sabah erkenden kendilerine, onları bir daha bırakmayacak bir azap gelip çattı ve onlara ‘Uyarılarım (sonucu olan) azabım nasılmış görün/tadın’ (demiştik).” Bu âyetlerden de açıkça anlaşıldığına göre, Hz. Lût’un kavmi o gecenin çok yakın olan sabahında korkunç bir şekilde helak edileceklerdi. İşte görüldüğü üzere, yorumunu yapmakta olduğumuz âyet ile Hûd 11/81 ve Kamer 54/38-39 aynı noktada buluşmaktadır.

b) Şehri Halkının Azgınlıkları

Yüce Allah, sûrenin 67-71. âyetlerinde azgın ve sapkın kavminin yanına geldiklerinde Hz. Lût’un onlara “Bunlar benim misafir(ler)imdir; sakın beni utandırmayın! Allah’a karşı duyarlı olun; beni rezil etmeyin!” dediğini, kavminin de kendisine “Biz seni, elâlemden (başkalarının işine karışmaktan) men etmemiş miydik?” diyerek hakaret ve tehdit ettiklerini haber vermektedir.

Ardından, buna rağmen son bir umut olarak Hz. Lût’un onlara “İşte kızlarım! (Düşündüğünüzü) yapacaksanız (onlarla evlenin)” diye teklifte bulunduğu bu bağlamda beyan edilmektedir.

ı. Halkın Yersiz Sevinçleri

وَجَآءَ اَهْلُ الْمَد۪ينَةِ يَسْتَبْشِرُونَ “Şehrin (sapkın) halkı sevinç içinde (Lut’un yanına) gelmişlerdi.”

Âyetteki وَجَآءَ ve câe fiili “ve gelmişti”; اَهْلُ الْمَد۪ينَةِ ehlü’l-medîneti tamlaması “şehir halkı”; يَسْتَبْشِرُونَ yestebşirûne fiili ise “sevinç içinde, birbirlerini müjdeliyorlardı” demektir.

Burada Hz. Lût’un azgın ve ahlaksız kavminin sevinç içerisinde geldikleri gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah Hz. Lût’un yanına melek elçileri gönderince homoseksüllik ahlaksızlığına sahip olan Sodom ve Gomora halkının birbirlerini müjdeleyerek ve sevinç içerisinde Hz. Lût’un yanına geldiklerini haber vermektedir. Bu âyeti Hıcr 15/61 ve Hûd 11/78. âyetle birlikte düşünürsek şehir halkının Hz. Lût’un bulunduğu mekâna, yani evine geldiklerini söyleyebiliriz.

“(Lût’un) kavmi, koşarak onun yanına gelmişlerdi” meâlindeki Hûd 11/78’de de ifade ettiğimiz gibi, Yüce Allah azgın ve ahlaksız kavminin koşarak Hz. Lût’un yanına geldiğini haber vermektedir. Hz. Lût’un yanına muhtemelen genç ve yakışıklı erkekler suretinde gelen melekleri insan sandıkları için ve erkeklerle yaptıkları ahlaksızlıkları icra etmek üzere bu ahlaksız topluluk süratlice Hz. Lût’un ve misafirlerinin bulunduğu yere gelmişlerdi.

Şehir halkı genç erkekler suretinde gelen meleklerin Hz. Lût’un yanında bulunduğu haberini alınca birbirlerini müjdeleyerek onun yanına gelmişlerdi. Kur’ân’da altı kez(12) geçen يَسْتَبْشِرُونَ yestebşirûne fiili “müjdelenmek”, “sevinmek”, “yüzlerin gülmesi”, “neşelenmek”, “sevinci yüzüne yansımak”, “sevinç içinde olmak”, “sevinç çığlıkları atmak” gibi anlamlar vermekte(13) ve o ahlaksızların sahte sevinçlerini ve birbirlerini müjdeleyen hallerini ortaya koymaktadır.

Yüce Allah Hz. Lût’un azgın ve ahlaksız kavminin neden sevindiğini, birbirlerini niçin müjdelediklerini ve Hz. Lût’un evine doğru seyirterek neden koşuştuklarını beyan etmek üzere Kamer 54/37’de şöyle buyurmaktadır: “Dahası onlar, (ahlaksız emelleri için) Lût’un misafirlerinden yararlanmak bile istemişlerdi.” Bu korkunç ahlaksızlık düşüncesi karşısında dehşete düşen Hz. Lût son kez bir çaba içerisine girmiş ve onları bu hatadan vazgeçirmek için şu uyarıyı yapmıştı:

ıı. Hz. Lût’un Onlara Uyarısı ve Ricası

قَالَ اِنَّ هٰٓؤُ۬لَآءِ ضَيْف۪ي فَلَا تَفْضَحُونِ وَاتَّقُوا اللّٰهَ وَلَا تُخْزُونِ “(Lut onlara:) ‘Bunlar, benim misafirimdir; sakın beni utandırmayın! Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun! Beni rezil etmeyin!’ demişti.”

Âyetteki قَالَ kâle fiili “demişti ki”; اِنَّ هٰٓؤُ۬لَآءِ inne hâülâi ifadesi “muhakkak ki bunlar”; ضَيْف۪ي dayfî tamlaması “benim misafir(ler)im(dir)”; فَلَا تَفْضَحُونِ fe lâ tefdahûni emri “beni mahcup etmeyin”;وَاتَّقُوا vettekû emri “takvalı, duyarlı olun”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a karşı”; وَلَا تُخْزُونِ ve lâ tuhzûni emri ise “ve beni rezil de etmeyin, mahcup etmeyin” demektir.

Burada Hz. Lût’un kavmini davet ettiği duyarlılık cümleleri gündeme getirilmektedir.

1.قَالَ اِنَّ هٰٓؤُ۬لَآءِ ضَيْف۪ي فَلَا تَفْضَحُونِ “(Lut onlara:) ‘Bunlar, benim misafirimdir; sakın beni utandırmayın!’ demişti.” Hûd 11/78’de geçtiği gibi Hz. Lût azgın ve ahlaksız kavminin kötü niyet ve arzularını sezmiş ve öncelikle kendilerine şöyle bir teklifte bulunmuştu: “Ey kavmim! İşte şunlar kızlarımdır (onlarla evlenin); sizin için onlar daha temizdir.” Hz. Lût yanına gelen meleklere karşı çirkin arzular içerisinde bulunan ve bu nedenle de evine gelen kavmine seslenmiş, kızlarını kendilerine teklif etmişti. Benzer bir ifade yorumunu yapmakta olduğumuz âyet grubu içerisinde yer alan hıcr 15/71. âyette de dile getirilmektedir.

Hz. Lût yaptığı uyarılar çerçevesinde kavmine seslenerek yanında bulunanların ona gelmiş misafirleri olduğunu ve onların yanında, dahası onlar sebebiyle kendisini mahcup etmemelerini kendilerinden istemiştir. Âyette yer alan ضَيْف۪ي dayfî tamlaması “benim misafir(ler)im” manasına gelmekte ve çoğul manada kabul edilmektedir.(14)

Buradaki لَا تَفْضَحُونِ lâ tefdahûni emri ise “beni mahcup etmeyin, beni utandırmayın, bir rezalet çıkararak beni rüsva etmeyin” gibi anlamlar içermektedir. Bu kelimenin sonunda لَا تَفْضَحُونيِ lâ tefdahûnî şeklinde gizli bir “mütekellm yâ”sı bulunduğu ve kesra harekeyle yetinildiği için bu yâ’nın hazf edildiğini özellikle hatırlamak gerekmektedir. Tercümede “beni” ifadesini kullanmamızın ve nûn harfinin kesra harekeli oluşunun sebebi budur.

Esasında misafirlere ikram etmek gerekmesine rağmen, onların bunu yapmamaları bir tarafa, korkunç bir ahlaksızlık planı içerinde bulunup bu doğrultuda hareket etmeleri Hz. Lût’u derinden etkilemiş, son bir çaba göstererek onları uyarma ihtiyacına sevk etmişti. Hz. Lût’un bu uyarılarda bulunurken ne kadar korkunç bir ızdırap ve sıkıntı içerisinde bulunduğunu anlamak zor olmasa gerektir. Bu nedenle sözlerini şu ifadelerle devam ettirmek zorunda kalmıştı:

2. وَاتَّقُوا اللّٰهَ وَلَا تُخْزُونِ “Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun! Beni rezil etmeyin! (demişti).” Bu ifadenin bir benzeri Hûd 11/78’de şu şekildedir: “Allah’a karşı duyarlı olun ve misafir(ler)imin önünde beni rezil etmeyin! İçinizde hiç mi aklı başında bir adam yok!” Hz. Lût kavmine adeta yalvarmış ve yanına gelmiş olan melek misafirlerinin huzurunda kendisini rezil etmemeleri gerektiğini bir kez daha beyan etmişti.

Âyette geçen وَاتَّقُوا اللّٰهَ vettekullâhe ifadesi “Allah’a karşı takvâlı olmak”, “O’nun belirlediği esasları hayata geçirmek”, “O’na karşı duyarlı olmak”, “O’nun istediği gibi hayatı yaşamak”, “sorumlu davranmak”, “sorumluluğunu bilmek”, “çok hassas davranmak” gibi manalar içermektedir.

Buradaki وَلَا تُخْزُونِ ve lâ tuhzûni ifadesi de “beni rezil rüsva etmeyin”, “beni mahcup etmeyin”, “beni küçük düşürmeyin” demektir.(15) Önceki âyette geçenلَا تَفْضَحُونِ lâ tefdahûni ifadesinde olduğu gibi buradaki لَا تُخْزُونِ lâ tuhzûni ifadesinin aslı da لَا تُخْزُونىِ lâ tuhzûnî şeklindedir; yani kelimenin sonunda gizli “mütekellim yâ”sı var kabul edilmektedir ki bu nedenle nûn harfinin harekesi kesradır, esredir.

Hz. Lût yanına gelen meleklerle ilgili çirkin düşünceler içinde bulunan bu sapkınları son bir kez daha uyarmış olmasına rağmen onların cevabı olumsuz olmuştu. İşte devam eden cümledeki ifadeler bunun bir delilidir.

ııı. Kavminin Hadsiz Tehdidi

قَالُوٓا اَوَلَمْ نَنْهَكَ عَنِ الْعَالَم۪ينَ “(Kavmi:) ‘Biz seni, elalemden (başkalarının işine karışmaktan) engellememiş miydik?’ demişlerdi.”

Âyetteki قَالُوا kâlû fiili “demişlerdi ki”;اَوَلَمْ نَنْهَكَ evelem nenheke sorusu “seni yasaklamamış mıydık, menetmemiş miydik”; عَنِ الْعَالَم۪ينَ ‘ani’l-‘âlemîne kelimesi ise “âlemlerden, elâlemin işine karışmaktan” demektir.

Burada kendilerini uyarmakta olan Hz. Lût’a kavminin verdiği cevap gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah Hz. Lût’un kavmine yaptığı bütün uyarılara rağmen onların ahlaksızlıkta ısrar ettiklerini beyan etmekte ve bu azgınlıktan vazgeçmek bir yana, Hz. Lût’u tehdit ettiklerini işte bu cümle ile bize haber vermektedir. Âyette geçen الْعَالَم۪ين el-‘âlemîne kelimesi “âlemler” manasına gelse de, burada bağlam gereği daha çok “elâlem, başkaları” gibi bir anlamda değerlendirilmelidir.

Onların burada hatırlattığı şey Şu‘arâ’ 26/167’de zikredilen şu sözleri olmalıdır: “Ey Lût! (Bu davandan) vazgeçmezsen, mutlaka (buradan) kovulanlardan olacaksın.” İşte bu iki âyetin ortak mesajından anlaşılan şudur: Belli ki Sodom ve Gomore halkı Hz. Lût’un başka insanlarla konuşmasını, onlara dini tebliğ etmesini yasaklamışlar, kendi ahlaki uyarılarını kimseyle paylaşmaması gerektiği noktasında onu uyarmışlardı. Şimdi de o uyarılarını hatırlatarak kendilerince onu tehdit etmişlerdi.

Şu‘arâ’ 26/165-168’de belirtildiği gibi, aralarında geçen bir diyalogu burada aktarmakta yarar görmekteyiz: “(Lût devamla onlara şöyle demişti:) ‘Rabbinizin sizler için yarattığı eşlerinizi bırakıp da insanlar içinden erkeklere mi yaklaşıyorsunuz? Doğrusu siz sınırı aşmış (sapık) bir topluluksunuz!’ (Bunun üzerine kavmi), ‘Ey Lût! (Bu davandan) vazgeçmezsen, mutlaka (buradan) kovulanlardan olacaksın’ deyince, (Lût), ‘Doğrusu, ben sizin bu işinize buğz edenlerdenim (tiksinenlerdenim)’ cevabını vermişti.”

Hz. Lût ile azgun ve sapkın kavmi arasındaki bir başka diyalog ise Neml 27/54-56’da şu şekilde aktarılmaktadır: “Lût’u da (peygamber olarak göndermiştik.) Kavmine şöyle demişti: ‘Göz göre göre o hayâsızlığı hâlâ yapıyor musunuz? Kadınların peşi sıra (onları bırakıp) şehvetle erkeklere mi varıyorsunuz? Doğrusu siz, cehalette devam eden bir topluluksunuz!’ ‘Lût’un (inanç) ailesini şehrinizden (yurdunuzdan) çıkarın; çünkü onlar temiz kalmak isteyen insanlarmış!” sözü kavminin cevabı olmuştu.” Bu konuşmanın bir benzeri de A‘râf 7/80-82’de yer almaktadır. İşte bütün bu konuşmalar artık sözün bittiği yere gelinmekte olduğunu göstermekteydi.

ıv. Hz. Lût’un Teklifi

قَالَ هٰٓؤُ۬لَآءِ بَنَات۪يٓ اِنْ كُنْتُمْ فَاعِل۪ينَ “(Lut:) ‘İşte kızlarım! (Düşündüğünüzü) yapacaksanız (onlarla evlenin)!’ demişti.”

Âyetteki قَالَ kâle fiili “demişti ki”; هٰٓؤُ۬لَآءِ hâülâi ifadesi “işte bunlar”; بَنَات۪ي benâtî tamlaması “benim kızlarım(dır)”; اِنْ كُنْتُمْ in küntüm fiili “eğer (şöyle) iseniz”; فَاعِل۪ينَ fâ‘ılîne kelimesi ise “yapanlar (iseniz), (almak, evlenmek) isterseniz” demektir.

Burada Hz. Lût’un kavmine yönelik son teklifi gündeme getirilmektedir.

Hz. Lût yanına gelen elçiler melek olduğu için kavminin onlara karşı azgın ve ahlaksız bir plan içinde olmalarının korkunç bir akıbeti hazırladığını da bilmekteydi. Bu nedenle, artık son kez bir teklifte bulunmuş ve bir arzuları varsa, düşündüklerini yapmaları, yani cinsel arzularını tatmin etmeleri için kızlarını onlara verebileceğini söylemişti.

Bu arada Hz. Lût’un onlara teklifte bulunurken söylediği هٰٓؤُ۬لَآءِ بَنَات۪يٓ hâülâi benâtî “işte kızlarım” ifadesinden makasının ne olduğu konusunu Hûd 11/78’de ele almıştık. Önemine binaen orada söylediklerimizi burada da hatırlatmakta yarar görmekteyiz: “İşte şunlar kızlarım” ifadesinden kasıt, kendi kızları da, o toplumun yetişkin kızları da olabilir. Hz. Lût’un kaç tane kızı olduğunu bilemediğimiz gibi, ahlaksızlık için gelenlerin kaç kişi olduğu hakkında da tahminlerin ötesinde malumatımız yoktur. Sayı fazla ise o zaman maksadı “kavminin kızları” şeklinde anlayabiliriz.(16)

Esasında burada bir teşbih-i belîğ var kabul edilebilir. Buna göre mesaj “kavmimin kızları benim kızlarımdır” şeklinde anlaşılmış olur. Peygamberlerin hanımları ümmetin anneleri olduğu gibi,(17) peygamberler de aslında ümmetin manevi babası mesabesindedir.(18) Bu arada âyetin sonundaki اِنْ كُنْتُمْ فَاعِل۪ينَ in küntüm fâ‘ılîne ifadesi “eğer yaparsanız”, “eğer doğru bir iş yaparsanız” gibi anlamlar içermekte ve onların cinsel arzularını gerçekleştirme istemelerindeki kararlılıklarını ortaya koymaktadır.

Bu âyet grubunda kavminin verdiği cevap yer almamaktadır. Ancak konu Hûd 11/79’da şu şekilde aktarılmaktadır: “(Kavmi şöyle) demişti: Senin kızlarında bizim bir hakkımız olmadığını bilirsin. Sen bizim ne istediğimizi elbette biliyorsun.” İşte azgınlık ve sapkınlıkta gelinen son nokta bu olmuştu ve kavmi Hz. Lût’un meşru bir şekilde yaptığı teklifi reddetmişti.

c) Kavminin Azgınlığı ve Korkunç Akıbeti

Yüce Allah, sûrenin 72-77. âyetlerinde Hz. Lût’un kavminin azgınlık sarhoşluğunda debelendiklerini, güneş doğarken onları o korkunç sesin yakaladığını, hemen oranın üstünü altına getirdiğini, üzerlerine balçıktan pişirilmiş sert taşlar yağdırdığını, bütün bu anlatılanlarda basiret sahipleri için nice deliller, ibretler, dersler, işaretler bulunduğunu beyan etmektedir.

Ardından, bu ibretlik insanların yaşadıkları bölgelerin hâla gözler önünde duran bir yol üzerinde olduğu, nihayet bunda iman edenler için bir ibret bulunduğu hatırlatılmaktadır.

ı. Azgınlıkta Debelenmeleri

لَعَمْرُكَ اِنَّهُمْ لَف۪ي سَكْرَتِهِمْ يَعْمَهُونَ “(Melekler Lut’a) şöyle demişlerdi: Ömrüne yemin olsun: Şüphesiz ki onlar sarhoşlukları içinde bocalıyorlardı.”

Âyetteki لَعَمْرُكَ le‘amruke ifadesi “senin ömrüne yemin olsun ki”; اِنَّهُمْ innehum ifadesi “muhakkak ki onlar”; لَف۪ي سَكْرَتِهِمْ lefî sekratihim ifadesi “onların kendi sarhoşlukları içinde”; يَعْمَهُونَ ya‘mehûne fiili ise “bocalamaktadırlar” demektir.

Burada Hz. Lût’un sapkın kavminin günah sarhoşluğundaki bocalamaları gündeme getirilmektedir.

Bu âyetin başındaki لَعَمْرُكَ le ‘amruke ifadesine “Senin ömrüne andolsun”,(19) “Senin canın sağolun”, “Canı sağolasıca”(20) gibi anlamlar da verilebilir. Araplar ‘umr “ömür” kelimesine yemin ederlerken لَعَمْرُكَ le ‘amruke derlermiş. Bu nedenle, burada bir yemin manasının bulunduğu belirtilmektedir.(21) Ayrıca âyette zikredilen سَكْرَتِهِمْ sekratihim ifadesindeki sarhoşluk hem bilinen ve hakikat anlamında “sarhoşluk” manasına gelebilir; ancak ağırlıklı olarak bu kelime bu âyette “ne yaptığını bilmemek”, “gaflet”, “cehalet”, “sapkınlık”(22) manasındaki durumlarını ortaya koyan mecazi bir mana içermektedir.

Âyette geçen يَعْمَهُونَ ya‘mehûne fiili “bocalayıp durmak, kör bir şekilde bocalamak, debelenmek” demektir. Kur’ân’da yedi defa(23) geçen bu fiil, kullanıldığı her âyette benzer bir içerikte yer almakta ve azgın insanların azgınlıkları ve inkâr sarhoşluğu içerisinde debelenmelerini ifade etmektedir.

Bağlam dikkate alındığında buradaki hitabın kim tarafından kime yönelik olduğu noktasında üç görüş ileri sürülebilir:

1. Hıcr sûresinin 61. âyetinden itibaren konu “Hz. Lût”, “ona gelen melek elçiler” ve “kavminin sapkın durumu” olduğu için hitabın Hz. Lût ile konuşan elçilere aidiyetini, muhatabın da Hz. Lût olduğunu belirtmek durumundayız.(24)

Söylemek istedikleri şudur: “Senin ömrüne sağlık, ömrüne yemin olsun ki bütün bu söylediklerin doğru; ancak senin azgın ve sapkın kavmin bu sözlerden ders çıkaracak ve seni dinleyip sana itibar edecek durumda değiller. Onlar ahlaksızlık ve şehvet içerisinde sarhoş olmuşçasına gözleri dönmüş, körcesine sendeleyip öteye beriye sarkıntılık yapmakta, günah bataklığında debelenip durmaktadırlar. Bu durumda üzülmene ve olumlu bir beklenti içerisine girmene gerek yok.”

2. Bu âyete hitap ve muhatap açısından şöyle yorum getirmek de mümkündür: Yüce Allah bu âyette bir ara cümle şeklinde Hz. Peygamber’e hitap ederek “Ey Peygamber! Senin ömrüne yemin olsun ki (hiç kendini üzme); zira o müşrikler tam manasıyla hevâ ve heveslerine ram olmanın aymazlığı içindedir”(25) şeklinde bir moral cümlesiyle seslenmiş olabilir.

Bu tercihe göre Yüce Allah’ın sadece Hz. Peygamber’in ömrüne yemin ettiği, bu yönüyle de onun ayrıcalıklı bir durumunun olduğu fade edilmektedir.(26) Çünkü Kur’ân’da bu tür ifade geçişlerinin çeşitli örnekleri vardır. Asıl mesele Mekkeli müşriklerin inkârcılıklarını deşifre edip onların yanlış yolda olduğunu ortaya koymak olunca, burada da böyle bir mesajın verilmiş olması muhtemeldir. Eski kavimlerin sapkınlıkları ile önceki peygamberlerin karşılaştığı çeşitli sıkıntılı hallere göre Hz. Peygamber’in durumunun daha iyi olduğu kendisine hatırlatılıyor da olabilir.

3. Buradaki bir başka ihtmal ise, hitabın vahiy getiren meleklere ait olması ve muhatabın da Hz. Peygamber olmasıdır. Yüce Allah Hz. Lût’un azgın ve ahlaksız kavminin günah sarhoşluğu içerisinde debelenip durduklarını kendilerine bildiriyor da olabailir.

Aktarmaya çalıştığımız bu üç ihtimal de mümkündür; ancak bağlam gereği ilk verdiğimiz anlam ve âyete getirdiğimiz yorum diğerlerine göre daha önceliklidir ve bizim tercihimiz de ilkinden yanadır.

ıı. Depremle Helak Edilmeleri

فَاَخَذَتْهُمُ الصَّيْحَةُ مُشْرِق۪ينَ فَجَعَلْنَا عَالِيَهَا سَافِلَهَا وَاَمْطَرْنَا عَلَيْهِمْ حِجَارَةً مِنْ سِجّ۪يلٍ “Güneş doğarken onları o korkunç ses yakalamıştı. Hemen oranın üstünü altına getirmiştik. Üzerlerine (balçıktan) pişirilmiş (sert) taşlar yağdırmıştık.”

Buradakiفَاَخَذَتْهُمُ fe ehazethum fiili “onları hemen almıştı, yakalamıştı”; الصَّيْحَة es-sayhatü kelimesi “şiddetli, korkunç o gürültü”; مُشْرِق۪ين müşrıkîne kelimesi “sabaha erişirlerken”; فَجَعَلْنَا fe ce‘alnâ fiili “yapmıştık, kılmıştık”; عَالِيَهَا ‘âliyehâ tamlaması “oranın üstünü”; سَافِلَهَا sâfilehâ tamlaması “oranın altına”;وَاَمْطَرْنَا ve emtarnâ fiili “ve yağdırmıştık”;عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onların üzerlerine”; حِجَارَة hıcâraten kelimesi “taş”; مِنْ سِجّ۪يلٍ min siccîlin sözcüğü ise “pişmiş çamurdan” demektir.

Burada Hz. Lût’un kavminin korkunç akıbeti hakkındaki bilgi gündeme getirilmektedir.

1.فَاَخَذَتْهُمُ الصَّيْحَةُ مُشْرِق۪ينَ “Güneş doğarken onları o korkunç ses yakalamıştı.” Kur’ân’da 13 kez(27) geçen الصَّيْحَة es-sayhah kelimesi “büyük gürültü”, “korkunç sarsıntı”, “şiddetli deprem”, “ani darbe”, “çığlık” gibi anlamlar içermektedir. Burada geçen الصَّيْحَة es-sayhah kelimesi “şiddetli, korkunç gürültü” demektir ve Son Saat veya mahşerdekinden farklı olarak dünya hayatında gerçekleşen azap, helak ve felaketler için kullanılmaktadır.

Bu arada âyetteki مُشْرِق۪ين müşrıkîne kelimesi ise “sabaha erişirlerken, sabahlarken, güneş doğarken” manasına gelmektedir. Yüce Allah Hz. Lût’un kavminin helakiyle ilgili olarak daha önce yorumladığımız Hıcr 15/65’te inanç ailesini gecenin bir kısmında oradan çıkarması emrinin verildiği, bu âyette ise gün doğarken, yani sabaha yakın bir vakitte korkunç bir gürültünün, meydana gelen depremin inkârcıları yakaladığını haber vermektedir. İşte söz konusu kavmin helak başlangıcının müminler şehri terk ettikten sonra “sabaha karşı gerçekleşen bu korkunç gürültü” olduğu anlaşılmaktadır.

2. فَجَعَلْنَا عَالِيَهَا سَافِلَهَا وَاَمْطَرْنَا عَلَيْهِمْ حِجَارَةً مِنْ سِجّ۪يلٍ “Hemen oranın üstünü altına getirmiştik. Üzerlerine (balçıktan) pişirilmiş (sert) taşlar yağdırmıştık.” Yüce Allah Hz. Lût’un azgın ve ahlaksız kavminin helakiyle ilgili olarak sabaha yakın gerçekleşen korkunç patlama ve gürültünün ardından neler olduğunu işte bu âyette dile getirmektedir. Konunun ele alındığı Hûd 11/82-83’te de açıkladığımız üzere, Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: “(Azap) emrimiz gelince, oranın üstünü altına getirmiştik ve üzerlerine Rabbin katında işaretlenerek (balçıktan) pişirilip istif edilmiş taşlar yağdırmıştık. Onlar zalimlerden uzak değildir.”

a) فَجَعَلْنَا عَالِيَهَا سَافِلَهَا “Hemen oranın üstünü altına getirmiştik.” Âyette yer alan فَجَعَلْنَا fe ce‘alnâ ifadesindeki ta‘kîbiyye fâ/fe edatı sabahleyin yaşanan korkunç gürültünün hemen arkasından felaketin geldiği anlaşılmaktadır. Yüce Allah Hz. Lût’un kavminin yaşadığı yerlerin üstünü altına geçirdiğini haber vermektedir. Anlaşılan o ki, Hz. Lût’un kavminin yaşadığı Sodom ve Gomore şehirlerinin altı üstüne getirilmiş, böylece, muhtemelen bunun büyük bir sarsıntı olduğu ortaya konulmuş olmaktadır. Bu olay, bugün bilinen anlamıyla korkunç bir depremi ifade etse gerektir.

b) وَاَمْطَرْنَا عَلَيْهِمْ حِجَارَةً مِنْ سِجّ۪يلٍ “Üzerlerine (balçıktan) pişirilmiş (sert) taşlar yağdırmıştık.” Âyette geçen حِجَارَةً مِنْ سِجّ۪يلٍ hıcâraten min siccîl ifadesi “çamurdan pişmiş sert taşlar”,(28) muhtemelen “volkanik taşlar” gibi anlamlar içermektedir. A‘râf 7/84, Şu‘arâ’ 26/169-173 ve Neml 27/58’de zikredildiği üzere Hz. Lût’un kavminin helak edildiği yağmurun bir “bela yağmuru” veya “yağmur gibi taşlar yağdırılması”(29) şeklinde gerçekleştiği anlaşılmakta, “üzerlerine gökten hedefi belirlenip taşlaşmış balçıklar yağdırıldığı” da diğer âyetlerde beyan edilmektedir.(30) Konuyla ilgili olarak Kamer 54/34’te şöyle buyrulmaktadır: “Lût’un (inanç) ailesi hariç, üzerlerine taş (yağdıran bir fırtına) göndermiştik.”

“Üzerlerine taşların yağdırılması” muhtemelen yaşanan depremin şiddetinden kaynaklanan bir olaydı ve belki bir yanardağ patlaması da yaşanarak üzerlerine kayaların, lavların yağdırılması gerçekleşmişti. Zâriyât 51/33 ve Kamer 54/34’te olduğu gibi, bu çamurdan pişirilmiş taş fırtınasının yukarıdan aşağıya doğru gerçekleştiği anlaşılmaktadır. Zaten A‘râf 7/84, Hûd 11/82, Şu‘arâ’ 26/173, Neml 27/58’te bu azap taşlarının yukarıdan yağdırıldığı, ‘Ankebût 29/34’te ise gökten geldiği açıkça ifade edilmektedir.

Konuyla ilgili olarak Şu‘arâ’ 26/172-173’de şöyle buyrulmaktadır: “Ardından diğerlerini helâk etmiştik.” Buradaki دَمَّرْنَا demmernâ fiili “helak etmek, kırıp geçirmek, yerlebir etmek” gibi anlamlara gelmektedir. Yüce Allah Hz. Lût’un ahlâksız kavmini helak etmiş, bunun nasıllığını ise Şu‘arâ’ 26/173’te beyan etmiştir. “Üzerlerine büyük bir bela yağmuru indirmiştik.

Uyarılanların (yola gelmeyenlerin) bela yağmuru ne de kötü (olmuştu)!” Burada sözü edilen yağmurun bir “bela yağmuru”(31) olduğu anlaşılmakta, bunun da “üzerlerine gökten hedefi belirlenip taşlaşmış balçıklar yağdırıldığı” ‘Ankebût 29/34 ve Zâriyât 51/33-34 gibi diğer âyetlerde beyan edilmektedir. Bu konu Kamer 54/34’te de yer almaktadır. Orada geçen حَاصِب hâsıb kelimesi “bela fırtınası, azap kasırgası, taş yağdıran bir kasırga, taş fırtınası” gibi anlamlar vermektedir.

Konunun ele alındığı Hûd 11/82-83’te şu bilgiler verilmektedir: “(Azap) emrimiz gelince, oranın üstünü altına getirmiş ve üzerlerine Rabbin katında işaretlenerek (balçıktan) pişirilip istif edilmiş taşlar yağdırmıştık. Onlar (işaretli taşlar), zalimlerden uzak değildir.”

ııı. Kıssada Nice İbretler Bulunuşu

اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ لَاٰيَاتٍ لِلْمُتَوَسِّم۪ينَ وَاِنَّهَا لَبِسَب۪يلٍ مُق۪يمٍ اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ لَاٰيَةً لِلْمُؤْمِن۪ينَ “Şüphesiz ki bunda anlayış sahipleri için dersler vardır. Onlar gözler önünde duran bir yol üzerindedir. Doğrusu bunda iman edenler için bir ders vardır.”

Buradaki اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ inne fî zâlike ifadesi “muhakkak ki bunda vardır”; لَاٰيَاتٍ leâyâtin kelimesi “elbette nice deliller, dersler”; لِلْمُتَوَسِّم۪ينَ li’l-mütevessimîne kelimesi “keskin anlayışı olanlar için”;وَاِنَّهَا ve innehâ ifadesi “muhakkak ki onlar”;لَبِسَب۪يلٍ lebisebîlin kelimesi “yolda(dır)”; مُق۪يم mukîmin sözcüğü “ayakta, mevcut”; اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ inne fî zâlike ifadesi “muhakkak ki bunda vardır”; لَاٰيَةً leâyeten kelimesi “elbette nice delil(ler)”; لِلْمُؤْمِن۪ين li’l-mü’minîne ifadesi ise “müminler, inanan kişiler için” demektir.

Burada Hz. Lût’un helak edilen kavminin kıssasında ibretler bulunduğuyla ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1.اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ لَاٰيَاتٍ لِلْمُتَوَسِّم۪ينَ “Şüphesiz ki bunda anlayış sahipleri için dersler vardır.” Yüce Allah oldukça detaylı denebilecek şekilde ele alıp aktardığı Hz. Lût’un ve kavminin kıssasında bakıp ibret alabilenler, hakikati araştırıp öğretmek isteyenler için nice dersler ve ibretler olduğunu haber vermektedir. Âyette geçen الْمُتَوَسِّم۪ين el-mütevessimîne kelimesi “keskin anlayışı olanlar”, “fikri ve feraseti olanlar”, “inceden inceye düşünenler”, “tefekkür sahibi olanlar”, “sebatkâr bir şekilde inceleyenler”(32) gibi anlamlar içermektedir.

Bu ifadenin Yûsuf 12/111 ve Sâd 38/29’da da geçtiği üzere ülü’l-elbâb denen ve meselenin özüne, köküne inebilen kişiler olduğunu söyleyebiliriz. Çünkü kıssalardaki ibretleri anlayabilenler sadece bunlardır. Bu nedenle, Hz. Lût’un kıssası da bu bağlamda değerlendirilmesi gerektiği için, meselenin kabuğunda kalmayıp çekirdeğe, yani öze inenlerin bundaki âyetleri, delil ve ibretleri anlayacağı söylenmektedir. Demek ki kıssayı her okuyanın anladığı şeylerden değil de inceden inceye düşünüp tefekkür ve tedebbür eden ülü’l-elbâb denen kişiler bu noktada ele alınmakta ve onların hassasiyetine dikkat çekilmektedir.

Hz. Peygamber’in “Müminin ferasine karşı duyarlı olun; çünkü o, Allah’ın nuruyla bakar”(33) hadisini beyan ettikten sonra bu âyeti okuduğu rivayet edilmektedir.(34) Demek ki mütevessimîn denen kişiler, Yüce Allah’ın nuruyla yani nur olan vahiy ile bakabilen öngörülü, ferasetli ve basiretli kişilerdir.

2. وَاِنَّهَا لَبِسَب۪يلٍ مُق۪يمٍ “Onlar gözler önünde duran bir yol üzerindedir.” Buradaki هَا hâ zamiri Hz. Lût’un azgın kavminin helak edildiği yerlerdir ki bunların başında Sodom ve Gomore gelmektedir. Yüce Allah Hz. Lût’un helak edilen kavminin izlerinin işlek bir yol üzerinde durduklarını haber vermektedir. Burada sözü edilen yerler Sodom ve Gomore şehirleriydi ve Ölü Deniz’in kıyısında Suriye’ye doğru uzanan Kuzey Hicaz’daki bir yolun üzerinde bulunmaktadırlar.(35) İşte Kur’ân’da ibret alınması için gezilip görülmesi gerektiği söylenen yerler daha çok bu bölgelerdir.

Bu noktada Furkân 25/40’ta şöyle buyrulmaktadır: “(Ey Peygamber! Mekkeli putperestler), belâ yağmuruna tutulmuş olan o şehre (Sodom’a) mutlak surette uğramışlardır.” Burada sözü edilen şehrin Hz. Lût’un kavminin helak edildiği Lut Gölü (Ölü Deniz) civarındaki Sodom ve beraberinde helak edilen Gomore olduğu bilinmektedir.(36) Onların yurtlarına gidip neler yaşadıklarını görmeleri gerektiğiyle ilgili olarak Sâffât 37/137-138’de de bilgi verilmektedir.

“Hakikati yalanlayanların âkıbeti nasıl olmuş diye yeryüzünde gezip dolaşmadılar mı?”(37) meâlindeki ayetler ile yorumunu yapmakta olduğumuz ayet, esasında aynı mesajı içermektedir. Maksat öncekilerin âkıbetinden ibret alınmasını sağlamak ve onların düştüğü yanlışa düşülmemesi için insanlığa uyarıda bulunmaktır. Burada gezip dolaşmaları istenenler ilk etapta elbette Mekke müşrikleridir. Çünkü onlar da önceki kavimler gibi peygamberi yalanlamış, tebliğ ettiği kitapla alay etmişlerdi. Ancak ilk muhataplar onlar olsa da mesajın evrensel olduğunu mutlak surette belirtmemiz gerekmektedir.

3. اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ لَاٰيَةً لِلْمُؤْمِن۪ينَ “Doğrusu bunda iman edenler için bir ders vardır.” Yüce Allah Hıcr 15/75. âyette beyan ettiği hususa tekrar değinmekte ve mümin olan herkes için bu anlatılan kıssada nice nice dersler olduğunu haber vermektedir.

Yûsuf 12/3’te geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, inkârcılar başta olmak üzere bütün insanların kıssalarda yer alan hususlara ibret nazariyle bakmaları istenmektedir ki kıssaların anlatılmasının temel gerekçesi de budur. Yüce Allah kıssa anlatımındaki amacını müminlerin veya sağduyu sahibi insanların dersler ve ibretler alması şeklinde belirlediği için,(38) kıssaları güne ve hayatımıza getirmek ve verilmek istenen ders doğrultusunda hareket etmek zorundayız.

Aksi takdirde, kıssalar birer hikaye olmaktan öte geçmezler ki bu da Kur’ân’ın kıssa anlatımındaki hikmetine aykırıdır. Bu gerçek, Kur’ân’da “öncekilerin yaşadığı yerleri gidip görmediler mi?”, “gitsin görsünler”,(39) “bütün bunlarda bir ibret vardır”,(40) “onların kıssalarında nice ibretler vardır”(41) vs. şeklindeki ifadelerle de dile getirilmektedir.

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., II, 271; Taberî, age., XIV, 41; Zemahşerî, age., II, 560; Yazır, age., V, 216.
• 2 - Semerkandî, age., II, 271; Taberî, age., XIV, 41; Zemahşerî, age., II, 560.
• 3 - Taberî, age., XII, 90. 4 - Semerkandî, age., II, 170. 5 - Râzî, age., XIX, 201.
• 6 - Semerkandî, age., II, 170. 7 - Râzî, age., XIX, 201.
• 8 - Zemahşerî, age., II, 561; Râzî, age., XIX, 201. 9 - Semerkandî, age., II, 271; Zemahşerî, age., II, 562.
• 10 - Semerkandî, age., II, 271; Taberî, age., XIV, 42; Zemahşerî, age., II, 562; Râzî, age., XVIII, 201.
• 11 - Semerkandî, age., II, 170; Taberî, age., XII, 89-90.
• 12 - Âl-i İmrân 3/170, 171; Tevbe 9/124; Hıcr 15/67; Rûm 30/48; Zümer 39/45. 13 - Semerkandî, age., III, 189; Zemahşerî, age., IV, 127.
  • Âl-i İmrân 3/170 Âl-i İmrân 3/171 Tevbe 9/124 Hicr 15/67 Rûm 30/48 Zümer 39/45
• 14 - Semerkandî, age., II, 271.
• 15 - Semerkandî, age., II, 169; Taberî, age., XII, 85; Zemahşerî, age., II, 398.
• 16 - Semerkandî, age., II, 169; Taberî, age., XII, 84.
• 17 - Ahzâb 33/6, 53. 18 - Taberî, age., XII, 84.
  • Ahzâb 33/6 Ahzâb 33/53
• 19 - Yazır, age., V, 216. 20 - Esed, age., s. 523. 21 - Râzî, age., XIX, 203. 22 - Semerkandî, age., II, 272; Taberî, age., XIV, 44; Zemahşerî, age., II, 563.
• 23 - Bakara 2/15, En‘âm 6/110; A‘râf 7/186; Yûnus 10/11; Hıcr 15/72; Mü’minûn 23/75; Neml 27/4. 24 - Zemahşerî, age., II, 563.
  • Bakara 2/15 En‘âm 6/110 A‘râf 7/186 A‘râf 7/186 Yûnus 10/11 Hicr 15/72 Mü'minûn 23/75 Neml 27/4
• 25 - Mustafa Öztürk, Meâl, s. 305’te 9. not: Kurtubî, el-Câmi‘, X, 27’den nakil. 26 - Semerkandî, age., II, 272; Taberî, age., XIV, 44; Zemahşerî, age., II, 563.
• 27 - Hûd 11/67, 94; Hıcr 15/73, 83; Mü’minûn 23/41; ‘Ankebût 29/40; Yâsîn 36/29, 49, 53; Sâd 38/15; Kâf 50/42; Kamer 54/31; Münâfikûn 63/4.
  • Hûd 11/67 Hûd 11/94 Hicr 15/73 Hicr 15/83 Mü'minûn 23/41 ‘Ankebût 29/40 Yâsîn 36/29 Yâsîn 36/49 Yâsîn 36/53 Sâd 38/15 Kâf 50/42 Kamer 54/31 Münâfikûn 63/4
• 28 - Semerkandî, age., II, 170; Taberî, age., XII, 93-95; Zemahşerî, age., II, 400. 29 - Semerkandî, age., I, 530; Taberî, age., VIII, 237; Zemahşerî, age., II, 121. 30 - Hûd 11/82-83; ‘Ankebût 29/34; Zâriyât 51/33-34.
  • Hûd 11/83 ‘Ankebût 29/34 Zâriyât 51/34
• 31 - A‘râf 7/84; Neml 27/58; Kamer 54/34.
  • A‘râf 7/84 Neml 27/58 Kamer 54/34
• 32 - Semerkandî, age., II, 272; Taberî, age., XIV, 45-46; Zemahşerî, age., II, 563.
• 33 - Tirmizî, Tefsîru’l-Kur’ân, 15; Suyûtî, el-Câmi‘u’s-Sağîr, I, 24. 34 - Semerkandî, age., II, 272; Taberî, age., XIV, 45-46. 35 - Râzî, age., XIX, 204; Esed, age., s. 524’te 55. not.
• 36 - Semerkandî, age., II, 564; Taberî, age., XXIX, 16; Zemahşerî, age., III, 273; Râzî, age., XXIV, 84. 37 - Âl-i İmrân 3/137; En‘âm 6/11; Nahl 16/36; Yûsuf 12/109; Hacc 22/46; Neml 27/69; Rûm 30/9, 42; Fâtır 35/44; Mü’min 40/21, 82; Muhammed 47/10.
  • Âl-i İmrân 3/137 En‘âm 6/11 Nahl 16/36 Yûsuf 12/109 Hacc 22/46 Neml 27/69 Rûm 30/9 Rûm 30/42 Fâtır 35/44 Mü'min 40/21 Mü'min 40/82 Muhammed 47/10
• 38 - A‘râf 7/176; Hûd 11/120; Yûsuf 12/111; Kâf 50/37; Hâkka 69/12; Nâzi‘ât 79/26. 39 - Âl-i İmrân 3/137; En‘âm 6/11; Nahl 16/36; Yûsuf 12/109; Hacc 22/46; Neml 27/69; Rûm 30/9, 42; Fâtır 35/44; Mü’min 40/21, 82; Muhammed 47/10. 40 - Şu‘arâ’ 26/8, 67, 103, 121, 139, 158, 174, 190. 41 - Hûd 11/120; Yûsuf 12/111; Kâf 50/37; Nâzi‘ât 79/26.
  • A‘râf 7/176 Hûd 11/120 Yûsuf 12/111 Kâf 50/37 Hâkka 69/12 Nâzi‘ât 79/26 Âl-i İmrân 3/137 En‘âm 6/11 Nahl 16/36 Yûsuf 12/109 Hacc 22/46 Neml 27/69 Rûm 30/9 Rûm 30/42 Fâtır 35/44 Mü'min 40/21 Mü'min 40/82 Muhammed 47/10 Şu‘arâ 26/8 Şu‘arâ 26/67 Şu‘arâ 26/103 Şu‘arâ 26/121 Şu‘arâ 26/139 Şu‘arâ 26/158 Şu‘arâ 26/174 Şu‘arâ 26/190 Hûd 11/120 Yûsuf 12/111 Kâf 50/37 Nâzi‘ât 79/26