Yûsuf Suresi

Mekke’de risâletin 10-12. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 111 âyetten oluşan, adını sûrede sıklıkla kullanılan ve sûrenin konusunu oluşturan يُوسُف yûsuf kelimesinden alan Yûsuf sûresi, inişe göre 71, resmî sıralamada ise 12. sûredir.

Yûsuf sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Hûd sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Bu bağlamda Yûnus sûresiyle olduğu gibi her iki sûrenin de aynı mukatta‘a harfleriyle (elif, lâm, râ) başlayıp ilahi mesaja dikkat çekilmesi (Hûd 1; Yûsuf 1) ortak özelliklerden birisidir. Ayrıca her iki sûrede de peygamber kıssalarına yer verilmesi (Hûd 25-100; Yûsuf 3-100), peygamberlerin tebliğlerine karşılık ücret istememeleri (Hûd 29; Yûsuf 104), kânat kitabının âyetlerine dikkat çekilmesi (Hûd 7; Yûsuf 105), kıssaların anlatılma gerekçeleri (Hûd 120; Yûsuf 111) gibi konular iki sûrenin ortak konuları olarak belirlenebilir.

Yûsuf sûresi, mukatta‘a harferiyle başlamakta, ardından “vahyin Arapça indirilmesinin amacı insanların akıllarını çalıştırmaları” olarak belirlenmektedir. Üçüncü âyette bu kıssanın en güzel anlatıma sahip olduğuna dikkat çekilmekte, sonrasında Hz. Yûsuf kıssasına başlanmaktadır.

4. âyetten itibaren, Hz. Yûsuf’un gördüğü bir rüyayı babasına anlatması, babası Hz. Yakup’un onu kardeşlerine anlatmaması noktasındaki uyarısı ve Yüce Allah’ın kendisine olayların arka planını öğreteceğini bildirmesi dile getirilmektedir.

8. âyetten itibaren, Hz. Yûsuf’un kardeşlerinin ona kurduğu tuzağı gerçekleştirmek için babasından izin alarak onu alıp götürdükleri, babasının uyarısına dikkat etmedikleri, nihayet onu bir kuyuya bırakıp döndükten sonra onu bir kurtun yediğini babasına söyledikleri beyan edilmektedir.

19. âyetten itibaren, Hz. Yûsuf’un atıldığı kuyudan bir kervan tarafından alındığı, bir köle pazarında satılıp onu satın alan Aziz’in evinde bakıldığı, bu arada Aziz’in hanımının ona musallat olduğu, aralarında çirkin bir girişimin yaşandığı, sonrasında bir bilirkişinin olayı izahı belirtilmektedir.

3. âyetten itibaren, Aziz’in hanımının çevresindeki hanımları çağırıp Hz. Yûsuf’u onlara gösterdiği, onların yaşadıkları şaşkınlıklar, nihayet hapishane günleri ve o esnada yaşanan çeşitli olaylar ile Kral’ın gördüğü bir rüyanın yorumu, Hz. Yûsuf’un bu rüyayı yorumu sonrası Aziz’in hanımının itirafları hatırlatılmaktadır.

53. âyetten itibaren, Hz. Yûsuf’un devlet yönetimine getirilmesi, kardeşleriyle yaşadığı diyaloglar, bu arada küçük kardeşi Bünyamin’i yanına alışı ve sonrasında ailesiyle buluşması gündeme getirilmektedir.

102. âyetten itibaren, hitap Hz. Peygamber’e yönlendirilmekte, onun da tıpkı Hz. Yûsuf gibi sıkıntılar çekse de sonuçta kendisine bir devletin müjdelendiği anlaşılmaktadır. Bu arada hakka ve hakikate inanmayanların daima çoğunluğu oluşturacağı, inananların şirk bataklığında bir hayat yaşayacakları, sıkıntılı ortamlarda Yüce Allah’ın elçilere daima yardım ettiği gerçeği hatırlatılmakta, sonuçta kıssalarda akıl sahibi kişiler için nice ibretler bulunduğu beyan edilmektedir.

Bu sûrenin müşriklerin “sorun bakalım Muhammed’e İsrailoğulları hangi sebeple Mısır’a geçmişlerdi?” diye sormaları üzerine indirildiği rivayet edilmektedir. Bu sûre ile Hz. Peygamber’e ve müminlere moral, müşriklere ise gözdağı vermenin amaçlandığı her halinden bellidir. İndiriliş zamanı Hz. Peygamber’in eşinin ve amcasının vefat etmesi nedeniyle “Hüzün Yılı” olarak bilinen bu surede kardeşlerinin Hz. Yûsuf’a eziyet ettiği anlatılmaktadır; dolayısıyla Resûlullah’a da kendi kavminin eziyet ettiğine, fakat sonunda Hz. Yûsuf’un üstün gelmesi gibi Hz. Peygamber’in de inanmayanlara karşı zafer kazanacağına işaret vardır. Hz. Yusuf nasıl Mısır’a sultan olduysa Hz. Peygamber’in de Mekke’ye hükümdar olarak döneceği müjdesi bu surenin anlatılış gerekçeleri arasında yer almaktadır.

Yüce Allah, sûrenin 7-18. âyetlerinde Hz. Yûsuf’un kardeşlerinin korkunç planlarını hatırlatmakta ve sonrasında onu kuyuya atmalarıyla gelişen olayları ve babalarına karşı konuştukları yalanı aktarmaktadır.

a) Kardeşlerin Hz. Yûsuf’u Kıskanmaları

Yüce Allah, sûrenin 7-10. âyetlerinde Hz. Yûsuf’un ve kardeşlerinin kıssasında çeşitli dersler olduğunu beyan etmekte, babaları Hz. Yakup’un Hz. Yûsuf’u ve özkardeşini çok sevdiğini bahane ederek, diğer kardeşlerin ona karşı giriştikleri planları ele almaktadır. Bu çerçevede öncelikle Hz. Yûsuf’u öldürme veya sürgün etme planını dile getirmişler, içlerinden birisinin önerdiği onu kuyuya bırakma teklifini değerlendirdiklerini bildirmektedir.

ı. Kıssada Çeşitli Dersler Bulunuşu

لَقَدْ كَانَ ف۪ي يُوسُفَ وَاِخْوَتِه۪ٓ اٰيَاتٌ لِلسَّآئِل۪ينَ “Şüphesiz ki Yusuf ve kardeşlerinde, (almak) isteyenler için dersler vardır.”

Âyetteki لَقَدْ كَانَ lekad kâne fiili “muhakkak ki vardır”; ف۪ي يُوسُفَ fî yûsufe ifadesi “Yusuf’ta”; وَاِخْوَتِه۪ٓ ve ıhvetihî ifadesi “ve onun kardeşlerinde”; اٰيَات âyâtün kelimesi “nice deliller, dersler”; لِلسَّآئِل۪ين li’s-sâilîne kelimesi ise “soranlar, öğrenen(mek isteyen)ler için” demektir.

Burada Hz. Yûsuf kıssasının bir anlamda anlatılış gayesi gündeme getirilmektedir.

Rivayet edildiğine göre, bir gün Nebî (as)’ın yanına Yahudi din adamlarından birisi gelmişti. Nebî (as) o esnada Yûsuf sûresini okuyordu ki onu duyanlar bunu nerden öğrendiğini sormuştu. “Rabbim bana bildirdi” deyince de muhataplar etkilenip, bu durumu kendi kavimlerine iletmişlerdi. İşte bu âyet ve devamı bu olay üzerine indirilmiştir.(1)

Yüce Allah özelde Hz. Yûsuf, genelde bütün Kur’ân kıssalarının anlatılma gerekçesine dair bilgi vermektedir. Âyette geçen اٰيَات âyât kelimesi Allah’n kudretine ve Nebî (as)’ın risaletine dair “âyetler, deliller, alametler, dersler, ibretler” manasına gelmektedir.(2) Bu şekliyle kıssanın tamamında Mekke’de Hz. Peygamber’e peygamberliğine dair soru soranlara verilen cevaplar yer almaktadır. Genelde kıssaların anlatılma gerekçesi bu sûrenin son âyetinde de belirtildiği gibi ibret alınmasıdır. İşte onunla da uyumlu olacak şekilde burada “soru soranlar için” yani hakikati arayanlar için nice deliller bulunduğu beyan edilmektedir.

Âyetteki لِلسَّآئِل۪ينَ li’s-sâilîne ifadesi “soru soranlar için” anlamına gelebileceği gibi, “ibret arayanlara”, “gerçeği sorup öğrenmek isteyenlere” manasına da gelebilir. Esasında kutsal metinleri bilemeyen Hz. Peygamber’e Yakup oğullarının Mısır’a geçiş hikâyesini soranlara en geniş haliyle muhteşem cevaplar verilerek kendilerince bahane arayanlara ebedi susturucu cevaplar verilmektedir. Bu nedenle, bu kıssanın her aşamasında hayatın hemen her alanına dair evrensel ve ebedî prensipler öğretilmek istenmektedir.

ıı. Kardeşlerin Kıskançlığı

اِذْ قَالُوا لَيُوسُفُ وَاَخُوهُ اَحَبُّ اِلٰىٓ اَب۪ينَا مِنَّا وَنَحْنُ عُصْبَةٌ اِنَّ اَبَانَا لَف۪ي ضَلَالٍ مُب۪ينٍ “Hani (kardeşleri) şöyle demişlerdi: Biz (kalabalık) bir topluluk olmamıza rağmen Yusuf ile kardeşi (Bünyamin) babamıza bizden daha sevgilidir. Şüphesiz ki babamız apaçık bir şaşkınlık içindedir.”

Âyetteki اِذْ iz edatı “hani”; قَالُوا kâlû fiili “demişlerdi”; لَيُوسُفُ le yûsufu ifadesi “muhakkak ki Yusuf”; وَاَخُوهُ ve ehûhu tamlaması “ve onun kardeşi”; اَحَبّ ehabbu kelimesi “daha sevgili(dir)”; اِلٰىٓ اَب۪ينَا ilâ ebînâ ifadesi “bizim babamıza”; مِنَّا minnâ ifadesi “bizden”; وَنَحْنُ ve nahnu zamiri “biz ise (şöyle iken)”; عُصْبَة ‘usbetün kelimesi “bir topluluğuz”; اِنَّ اَبَانَا inne ebânâ ifadesi “muhakkak ki bizim babamız”; لَف۪ي ضَلَالٍ مُب۪ينٍ lefî dalâlin mübînin tamlaması ise “elbette apaçık bir şaşkınlıkta(dır)” demektir.

Burada kardeşlerinin Hz. Yûsuf ve küçük kardeşiyle ilgili olumsuz düşünceleri ve babalarının apaçık bir yanlış içinde olduğunu söyledikleri gündeme getirilmektedir.

1. اِذْ قَالُوا لَيُوسُفُ وَاَخُوهُ اَحَبُّ اِلٰىٓ اَب۪ينَا مِنَّا وَنَحْنُ عُصْبَةٌ “Hani (kardeşleri) şöyle demişlerdi: Biz (kalabalık) bir topluluk olmamıza rağmen Yusuf ile kardeşi (Bünyamin) babamıza bizden daha sevgilidir.” Yüce Allah Hz. Yûsuf’un kardeşlerinin kendi aralarında konuştuklarını, ona ve küçük öz kardeşine karşı rahatsızlıklarını dile getirdiklerini, babaları Hz. Yakup’un onları daha çok sevdiğini düşünerek, kendi kalabalık oluşlarını beyan etmiş ve kötü bir plan başlatacaklarının ilk işaretini vermişlerdi.

a) لَيُوسُفُ leyûsufu ifadesindeki lâm/le edatı onların bu konudaki kanaatlerinin kesin olduğunu ortaya koyan bir te’kîd edatı konumundadır. Büyük kardeşler “Bünyâmin” için “kardeşimiz” demeyip اَخُوهُ ehûhu “onun kardeşi” ifadesini kullanarak Hz. Yûsuf ile Bünyamin’in kendilerine üvey olduklarını, “anneleri ayrı, ancak baba bir kardeşler” olduklarını ortaya koymuşlardı. Hem burada hem de devam eden âyetlerde geçen اَب۪ينَا ebînâ/ebûnâ “babamız” ifadesi de onların baba bir kardeş olduklarının delilidir.

b) اَحَبُّ اِلٰىٓ اَب۪ينَا مِنَّا “Babamıza bizden daha sevgili(dirler).” Kardeşlerin şikâyetinin sebebi Hz. Yûsuf’u ve öz kardeşi olan Bünyamin’i babalarının daha çok sevdiğini sanmalarıydı. Âyetteki اَحَبُّ اِلٰىٓ اَب۪ينَا مِنَّا ehabbu ilâ ibînâ minnâ ifadesi “babamıza bizden daha sevgili” manasına gelmektedir ki burada babalarının onları hiç sevmediği gibi bir düşüncelerinin olmadığı, sadece diğer iki kardeşi daha çok sevdiğini sanmaları söz konusu edilmektedir. Zira âyette geçen اَحَبّ ehabbu kelimesi bir mukayese manası içermekte ve diğerlerinin daha çok sevildiği mesajını vermektedir.

c) وَنَحْنُ عُصْبَةٌ “Hâlbuki biz kalabalık bir topluluğuz.” Burada geçen عُصْبَة ‘usbeh kelimesi “on veya daha fazla sayıdaki insanlar” için kullanılan bir kelimedir.(3) Hz. Yûsuf rüyasında 11 gezegenin kendisine secde ettiğini görüdüğünde bunların kendisi hariç 11 kardeşi olduğu anlaşılmıştı. Bünyamin çıkınca da geriye 10 kardeş kalmıştı ki kendileri için “Biz topluluğuz” demelerinin sebebi anlaşılmaktadır.

Hz. Yûsuf’un kardeşlerinin “kalabalık” oluşlarını hatırlatmaları muhtemeldir ki bunların yaşça daha büyük ve güçlü olmaları ve babalarının işlerini kendilerinin yürütmesiyle ilişkilendirmişler,(4) “biz bütün işleri yaparken, bela ve sıkıntıları göğüslerken babamızın sevgisi neden küçüklere yöneliyor?” diye serzenişte bulunmuşlardı.

2. اِنَّ اَبَانَا لَف۪ي ضَلَالٍ مُب۪ينٍ “Şüphesiz ki babamız apaçık bir şaşkınlık içindedir.” Büyük kardeşler babalarının apaçık bir şaşkınlık ve yanlış içinde olduğunu dile getirmişlerdi. Burada geçen ضَلَال dalâl kelimesi “sapkınlık” değil de “şaşkınlık, hata, yanlış” manasına gelmekte,(5) kendi aralarındaki değerlendirmelerinde babalarının hata içerisinde bulunduğunu söyledikleri anlaşılmaktadır.

Hz. Yakup’un, çocukları arasında ayırım yaptığı sadece bir yanlış algıdır. Konu sevgiyle ilgiliyse, bu insanın kendi elinde ve kontrolünde olan bir husus değildir. Muhtemeldir ki Hz. Yûsuf ve kardeşi Bünyamin diğerlerinden daha küçük oldukları için herkesin yaptığı gibi Hz. Yakup da onları biraz daha fazla gözetiyor olabilirdi. Diğerleri kendi ayakları üzerinde durabilirken berikiler daha çok muhafazaya, gözetilip korunmaya muhtaç idiler. Bu zaruri durumu diğer kardeşler yanlış anlamış ve sonuçta bu sahiplenme duygusuyla yapılanları kıskançlık nedenine dönüştürmüşlerdi.

Râzî’nin aktardığı üzere, kardeşlerin babalarına “apaçık dalalet içinde” demelerinin bir başka sebebi, Hz. Yakup’un peygamberlerliğini kabul etmemeleri de olabilir. Gerçi bu noktada kardeşlerin babalarına karşı sözlerinden anlaşılabilecek başka açık bir delil bulunmamaktadır. Sadece burada geçen dalâl-i mübîn tamlamasındaki dalâl kelimesinin birinci manasından hareketle bu kanaat ileri sürülmüştür. Bu da bir görüş olarak zikredilse de aksine net deliller bulunmadan kardeşlere böyle bir isnat doğru değildir. Dolayısıyla ilk yaklaşımın bizim de kanaatimiz olduğunu beyan etmek isteriz.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi, bir de şehir kadınlarının Aziz’in hanımı için söylediği ifade hariç,(6) çeşitli âyetlerde(7) yer alan ضَلَالٍ مُب۪ينٍ dalâl-i mübîn tamlaması “apaçık sapkınlık” manasına gelmekte ve inançtan yoksun olanların durumunu ifade etmektedir.

ııı. Hz. Yûsuf’u Öldürme Planları

اُقْتُلُوا يُوسُفَ اَوِ اطْرَحُوهُ اَرْضًا يَخْلُ لَكُمْ وَجْهُ اَب۪يكُمْ وَتَكُونُوا مِنْ بَعْدِه۪ قَوْمًا صَالِح۪ينَ “Yusuf’u öldürün veya onu (uzak) bir yere bırakın ki babanızın ilgisi yalnız size kalsın! Ondan sonra da (tevbe ederek) iyi kişiler olursunuz!”

Âyetteki اُقْتُلُوا uktülû emri “öldürün”; يُوسُفَ yûsufe kelimesi “Yusuf’u”;اَوِ اطْرَحُوهُ ev ıtrahûhu emri “veya onu atın, bırakın”; اَرْضًا ardan kelimesi “(şöyle) bir toprağa, bir yere”; يَخْلُ yahlü fiili “kalsın”; لَكُمْ leküm ifadesi “size”; وَجْهُ اَب۪يكُمْ vechu ebîküm tamlaması “sizin babanızın sevgisi, babanızın ilgisi, teveccühü”;وَتَكُونُوا ve tekûnû fiili “ve olursunuz”;مِنْ بَعْدِه۪ min ba‘dihî ifadesi “ondan sonra”;قَوْمًا kavmen kelimesi “(şöyle) bir kavim, topluluk”; صَالِح۪ين sâlihîne sözcüğü ise “iyiler, salih kişiler” demektir.

Burada büyük kardeşlerin Hz. Yûsuf’la ilgili korkunç bir plan yapmakta oldukları ve sonrasındaki beklentileri gündeme getirilmektedir.

1. اُقْتُلُوا يُوسُفَ اَوِ اطْرَحُوهُ اَرْضًا يَخْلُ لَكُمْ وَجْهُ اَب۪يكُمْ “Yusuf’u öldürün veya onu (uzak) bir yere bırakın ki babanızın ilgisi yalnız size kalsın!” Büyük kardeşler kıskançlıkla hareket etmiş ve Hz. Yûsuf’u öldürmeyi veya onu çevrelerinden uzaklaştırıp bir daha bir araya gelemeyecek şekilde başka bölgelere sürmeyi teklif etmişler, bunu yaptıktan sonra babalarının ilgisinin kendilerine yöneleceğini dile getirmişlerdi.

a) Kur’ân’da sadece bu âyette geçen اطْرَحُوا ıtrahû emri “atmak, bırakmak, sürmek” gibi anlamlar içermektedir ki maksat Hz. Yûsuf ile babasının irtibatını kesip koparmaktı. Bunu da ya öldürmeyle ya da herhangi bir yere sürgünle gerçekleştirmeyi planlamışlardı. Âyette geçen اَرْضًا ardan kelimesi nekra olduğu için onu herhangi bir yere atmak kast ediliyor demektir. Anlaşılıyor ki kıskançlığın insana yaptıramayacağı kötülük yoktur. Bir insanı öldürmek veya sürgün etmek korkunç bir azgınlık olmasına rağmen, üstelik bunu bir de kendi kardeşlerine uygulamanın nasıl bir psikolojik travma olduğunu kavramakta bir zorluk olmasa gerektir.

b) Bunun sonucunda baştan beri dile getirdikleri üzere babalarının “yüzü”nün kendilerine kalacağını düşünmüşlerdi. Kur’ân’da bu kalıpta sadece bu âyette geçen يَخْلُ yahlü fiili “tek başına kalmak, özel olmak, başkasını içermemek” gibi manalar vermektedir. وَجْه vech kelimesi ise “yüz” manasına gelse de bağlam gereği maksat “sevgi, teveccüh, ilgi” şeklinde anlaşılmalıdır. Kelimenin bu anlamı Allah rızası manasında da kullanılmaktadır.(8)

Demek ki büyük kardeşler babalarının ilgisini kendilerine çekebilmek için yapmayacakları bir şey olmadığını göstermişlerdi. Bu arada âyette geçen اَب۪يكُمْ ebîküm tamlaması “babanız” manasına geldiği için “öldürme veya sürgün etme” teklifini yabancı birinin yaptığı izlenimi meydan gelebilir. Ancak bunun konuşmanın akışı içinde “babamız” manasında söylenmiş bir hitap olma ihtimali elbette diğerine göre çok daha ilerdedir.

2. وَتَكُونُوا مِنْ بَعْدِه۪ قَوْمًا صَالِح۪ينَ “Ondan sonra da (tevbe ederek) iyi kişiler olursunuz!” Kardeşler kendilerince planlarını uyguladıktan sonra sâlih bir topluluk olacaklarını beyan ederek, artık Yûsuf ortadan kaldırılınca sulh ve sükün içinde yaşayacaklarını sanmışlardı. Bu ifadeden anlaşılıyor ki kardeşler yaptıklarının büyük bir yanlış olduğunun da farkındalardı. Sâlih olmaları ancak tevbe ile mümkün olacağına göre tevbe edip düzeleceklerini düşünmüşlerdi.(9)

Bu ifade başka bir anlam daha içerebilir. Buna göre kardeşleri Hz. Yûsuf’la ilgili korkunç planlarını gerçekleştirdikten sonra, artık hepsinin sâlih insanlar olacağını, durumun düzeleceğini, babalarının da kendilerince yanlış tutumundan vazgeçmiş olacağını sanmışlardı. Bu durumda sâlih olmaktan maksat, dini içerikte bir istikamet sahibi olmak değil de kendilerince kötü ve yanlış giden bir durumun ortadan kalkıp düzelmesidir.(10)

ıv. Kuyuya Bırakma Teklifi

قَالَ قَآئِلٌ مِنْهُمْ لَا تَقْتُلُوا يُوسُفَ وَاَلْقُوهُ ف۪ي غَيَابَتِ الْجُبِّ يَلْتَقِطْهُ بَعْضُ السَّيَّارَةِ اِنْ كُنْتُمْ فَاعِل۪ينَ “İçlerinden biri ‘Yusuf’u öldürmeyin; (mutlaka bir şey) yapacaksanız onu o kuyunun görünmeyen yerine bırakın da kervanlardan biri onu alsın.’ demişti.”

Âyetteki قَالَ kâle fiili “demişti ki”; قَآئِل kâilün kelimesi “(kardeşlerden şöyle) diyen bir kişi”; مِنْهُمْ minhum ifadesi “onlardan”; لَا تَقْتُلُوا lâ taktülû emri “öldürmeyin”; يُوسُف yûsufe kelimesi “Yusuf’u”; وَاَلْقُوهُ ve elkûhu emri “ve onu bırakın”;ف۪ي غَيَابَتِ الْجُبِّ fî ğayâbeti’l-cübbi tamlaması “o kuyunun görünmeyen yerine”;يَلْتَقِطْهُ yeltekıthu fiili “onu bulup alsın”; بَعْضُ السَّيَّارَةِ ba‘du’s-seyyârati tamlaması “bazı kervanlar, kervanın biri”; اِنْ كُنْتُمْ in küntüm fiili “eğer (şöyle) iseniz”; فَاعِل۪ينَ fâ‘ılîne kelimesi ise “eğer bir şey yapanlar, (eğer bir şeyler yapacaksanız bunu yapın)” demektir.

Burada kardeşlerden birisinin başka bir teklifte bulunduğu ve sonrasındaki beklentisi gündeme getirilmektedir.

1. قَالَ قَآئِلٌ مِنْهُمْ لَا تَقْتُلُوا يُوسُفَ وَاَلْقُوهُ ف۪ي غَيَابَتِ الْجُبِّ يَلْتَقِطْهُ بَعْضُ السَّيَّارَةِ “İçlerinden biri ‘Yusuf’u öldürmeyin; onu o kuyunun görünmeyen yerine bırakın da kervanlardan biri onu alsın.’ demişti.” Hz. Yûsuf’un kardeşlerinden en insaflı olanı belki de merhameti gereği onun öldürülmesi veya uzak bir yerlere sürülmesi fikrini doğru bulmamış, kendi başına içinden çıkamayacağı bir kuyunun görünmeyen yerine bırakılmasını, sonrasında da yoldan gelip geçen bir kervanın onu alıp götürmesini teklif etmiştir. Bu kardeşin isminin ne olduğuyla ilgili Kur’ân’da herhangi bir açıklama bulunmadığı için biz de herhangi bir isim üzerinde durmayacağız.

Şu kadarını söyleyelim ki bu kardeş diğerlerinin ortaya attığı korkunç planı ağır bulmuş ve sürgün fikrine uyacak şekilde kendilerinden uzak kalmasını sağlayacak, ancak yine de birileri tarafından sahiplenip yaşamasını temin edecek bir öneride bulunmuştu. Bu kardeşin sûrenin ileriki bölümünde Yûsuf 12/80. âyetinde konuşan abi olma ihtimali vardır; çünkü orada sözü edilen özel görüşmede bu günlerde yaşananları hatırlatan abi de aynı kişi olmalıdır.

Âyette geçen اَلْقُوا elkû emri “özenle atmak, yerleştirmek, bırakmak” manasına gelmektedir. Müzzemmil 73/5’te bu fiil (nülkî) vahyin Hz. Peygamber’e ulaştırılmasında da aynı fiil kullanılmaktadır. Ayetteki غَيَابَتِ الْجُبِّ ğayâbeti’l-cübbi tamlaması ise “kuyunun görünmeyen yeri, bölgesi” demektir.

Anlaşılıyor ki غَيَابَة ğayâbeh kelimesi ğayb kelimesiyle aynı köktendir ve “bir şeyi saklayıp gizleyen şey, görünmeyen yer” manasına gelmektedir. الْجُبّ el-cübb kelimesi de çok derin olmayan “kuyu” manasına geldiği için(11) bu kardeşin teklifinde hem Hz. Yûsuf’u tehlikelerden saklayıp koruyacak bir mekân önerisi vardı; hem de çok derin olmayan bir su olması itibariyle boğulmayacağı ve su ihtiyacını karşılayıp başkalarının da onu rahatça bulabilmesini sağlayacağı bir öneriydi. الْجُبّ el-cübb kelimesinin başında eliflâm bulunduğu için bu kuyunun daha önce bilindiği, dolayısıyla kervanların uğrak yolunda olduğu, bu insaflı kardeşin de Hz. Yûsuf için iyi şeyler düşündüğünü göstermektedir.

Bu arada âyette geçen يَلْتَقِطْ yeltekıt fiili “bir şeyi yolda bulup almak” manasına gelmekte, بَعْضُ السَّيَّارَةِ ba‘du’s-seyyârati tamlaması ise “kafilenin birisi, herhangi bir kafile, herhangi bir kervan” gibi bir mana vermektedir. Hz. Yûsuf için teklif edilen bu durum Kasas 28/8’de de geçtiği gibi Hz. Mûsâ’nın nehre atılması sonrasında aynı fiille dile getirilmektedir. Bu merhametli ve insaflı kardeş diğerlerinin kararlı tutumunu görünce, onların yapmayacağı bir şeyi söylemeyip hem onları ikna edecek hem de Hz. Yûsuf’a zarar vermeyecek bir teklifte bulunmuştu.

Kervanların uğrak yolundaki kuyuyu önermekle çok önemli bir yol göstermiş, “nasıl olsa onu orada bir kervan bulup alır” demek istemiş ve muhtemel çok daha kötü bir akıbetle karşılaşılmasının önünü kesmek istemişti. Bu kardeş Kalem 68/28’de sözü edilen “dengeli kardeş”le benzeşmektedir.

2. اِنْ كُنْتُمْ فَاعِل۪ينَ “Eğer (mutlaka bir şey) yapacaksanız.” Bu kardeş kuyunun görünmeyen yerine atma teklifinde bulunurken bu sözü söylemişti; çünkü belki de içinde Hz. Yûsuf’a bir şeyler yapılmaması özlemi de bulunuyor olabilirdi. “Eğer ille de bir şey yapacaksanız” demek “bir şeyler yapmak zorunda değilsiniz” manasını da içermektedir.

Dahası, hitabı diğerlerine yönlendirerek kendisinin onlarla aynı fikirde olmadığını, bunun bile aslında kardeşine yapılmaması gerektiğini göstermiş olmaktadır. Söylemek istediği şuydu: “Eğer mutlaka bir kötülük yapmakta ısrarcı ve kararlıysanız bari bunu yapın da onun hayatına kast edecek bir şeyler olmasın. Hem onun babamızın yanından uzaklaşması şeklindeki isteğiniz yerini bulsun; hem de onun canına bir şey gelmesin; hayatını başkalarının yanında sürdürme fırsatı bulsun.”

b) Hz. Yakup ile Oğullarının Konuşması

Yüce Allah, sûrenin 11-14. âyetlerinde kardeşlerin babaları Hz. Yakup’a geldiklerini, oynayıp eğlenmesi bahanesiyle Yûsuf’u beraberlerinde götürmek için izin istediklerini, onu koruyacaklarını söylediklerini ifade ederek Hz. Yakup’un bunu kabul etmediğini, bir kurtun onu yiyebileceğini belirttiğini, sonrasında ise kardeşlerin kalabalık bir grup olmalarına rağmen böyle bir şey olamayacağını ifade ettiklerini haber vermektedir.

ı. Hz. Yakup’dan İzin İstemeleri

قَالُوا يَآ اَبَانَا مَا لَكَ لَا تَاْمَنَّۭا عَلٰى يُوسُفَ وَاِنَّا لَهُ لَنَاصِحُونَ اَرْسِلْهُ مَعَنَا غَدًا يَرْتَعْ وَيَلْعَبْ وَاِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ “(Kardeşler babalarına) şöyle demişti: Ey babamız! Sana ne oluyor da Yusuf hakkında bize güvenmiyorsun? Oysa biz onun için samimi olanlarız. Yarın onu bizimle birlikte gönder de bol bol gezsin, oynasın! Biz onu mutlaka koruruz.”

Buradaki قَالُوا kâlû fiili “demişlerdi ki”; يَآ اَبَانَا yâ ebânâ hitabı “ey bizim babamız”; مَا لَكَ mâ leke ifadesi “sana ne oluyor da, neden sen”; لَا تَاْمَنَّۭا lâ te’men(u)nâ ifadesi “bize güvenmiyorsun”; عَلٰى يُوسُفَ ‘alâ yûsufe ifadesi “Yusuf’la ilgili olarak”; وَاِنَّا ve innâ ifadesi “ve muhakkak ki biz”; لَهُ lehû ifadesi “ona, onu”; لَنَاصِحُونَ le nâsıhûne kelimesi “elbette samimi olanlar(ız), iyiliğini isteyenler(iz)”;اَرْسِلْهُ ersilhu isteği “onu gönder”; مَعَنَا me‘anâ ifadesi “bizimle birlikte”; غَدًا ğaden sözcüğü “yarın”; يَرْتَعْ yerta‘ fiili “gezsin, eğlensin”; وَيَلْعَبْ ve yel‘ab fiili “ve oynasın”; وَاِنَّا ve innâ ifadesi “muhakkak ki biz”; لَهُ lehû ifadesi “ona, onu”; لَحَافِظُونَ le hâfizûne kelimesi ise “elbette koruyanlar(ız)” demektir.

Burada kardeşlerin son teklife razı olması sonrasında babalarının yanına gelip Yûsuf’u kendileriyle birlikte olması için bir yerlere götürme teklifleri gündeme getirilmektedir.

1. قَالُوا يَآ اَبَانَا مَا لَكَ لَا تَاْمَنَّۭا عَلٰى يُوسُفَ وَاِنَّا لَهُ لَنَاصِحُونَ “(Kardeşler babalarına) şöyle demişti: Ey babamız! Sana ne oluyor da Yusuf hakkında bize güvenmiyorsun? Oysa biz onun için samimi olanlarız.” Hz. Yûsuf’un öldürülmesi veya uzak bir yerlere sürgün edilmesi fikrine karşı merhametli ve insaflı kardeşin ileri sürdüğü “kuyunun dibine bırakma” teklifi diğer kardeşler tarafından da kabul edilmişti. Bunun sorasında hep birlikte babaları Hz. Yakup’un yanına gelmişler ve ona “Ey babamız, Yûsuf konusunda neden bize güvenmiyorsun ki! Hâlbuki biz ona karşı çok samimiyiz” demişlerdi.

Âyette geçen لَا تَاْمَنَّۭا lâ te’mennâ ifadesi aslında لَا تَاْمَنُنّۭا lâ te’menuna manasında, geniş zaman kalıbında bir fiildir. Güvenmek manasına gelen bu fiil ötre ve fetha hareke ile iki harfin bir arada olması ifadede zorluk meydana getireceği için nûn harfleri birbirine idğam edilmişlerdir. Tecvidde bu kelimenin okunuşunda “işmâm” denen ve ses vermeden sadece dudak hareketiyle ötre harekeyi göstermek şeklinde bir işaret inceliği söz konusudur.(12) Bu kelimenin manası sanıldığı gibi “iman etmek” değil, “güvenmek, emanet etmek” demektir. Âyetteki مَا لَكَ لَا تَاْمَنَّۭا mâ leke lâ te’mennâ ifadesinden anlaşılıyor ki kardeşler bu teklifi birkaç kez tekrarlamışlar, ancak Hz. Yakup kabul etmeyince bu ifadeyi dile getirmişlerdi.

Âyetin sonundaki وَاِنَّا لَهُ لَنَاصِحُونَ ve innâ lehû lenâsıhûne cümlesi “biz ona nasihat edicileriz” manasından ziyade “biz ona karşı samimi kişileriz”, “biz onu sahipleniriz, severiz”, “biz ona içten davranırız”, “biz onun iyiliğini isteriz” gibi manalar içermektedir.(13) Nasihat kelimesi “Din samimiyettir”(14) hadisinde de olduğu gibi, “samimiyet” manasına gelmekte, dolayısıyla kardeşlerin Hz. Yûsuf’la ilgili yalan konuşup sahte duruşlarını dile getirdiklerini ortaya koymaktadır.

2. اَرْسِلْهُ مَعَنَا غَدًا يَرْتَعْ وَيَلْعَبْ وَاِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ “Yarın onu bizimle birlikte gönder de bol bol gezsin, oynasın! Biz onu mutlaka koruruz.” Âyette geçen يَرْتَعْ yerta‘ fiili “gezmek, tozmak”; يَلْعَبْ yel‘ab fiili ise “oynak, eğlenmek” demektir. Bu iki fiilden maksat Yûsuf 12/17. âyette de dile getirildiği gibi kardeşler yarışırlarken Hz. Yûsuf’u eşyalarının yanında bulundurup onlarla ilgilenmesi, eşyanın yanında oynayıp eğlenmesi manasını da içermektedir. Sonunda yer alan وَاِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ ifadesi gereği onların Hz. Yûsuf’u korayacaklarını, ona göz kulak olacaklarını üstelik de te’kidli bir ifadeyle dile getirmişlerdi.(15)

Kardeşleri Hz. Yakup’a seslenmiş, Hz. Yûsuf’u kendileriyle birlikte göndermesini istemişler, gerekçe olarak da gezip tozmasını, oynayıp eğlenmesini dile getirmişlerdi. Daha inandırıcı olmak için de onu mutlak surette koruyacaklarını, gözeteceklerini, onu asla ihmal etmeyeceklerini söylemişlerdi.

Bu âyetten güne dair çıkaracağımız sonuç “herhangi bir iş yapmadan önce muhataplardan izin alınması gerekliliği”dir. Ayrıca sadece izin istemekle de sınırlı kalınmayıp iznin gerekçesini açıklamak, muhatabın ikna edilmesini sağlamak ve sağlam bir güvence de vermek gerekmektedir. Hz. Yûsuf’un kardeşleri her ne kadar bir tuzağın içinde olsalar da normal insan ilişkileri için bu uygulamadan olumlu dersler çıkarmamız elbette mümkündür.

ıı. Hz. Yakup’un Verdiği Cevap

قَالَ اِنّ۪ي لَيَحْزُنُن۪يٓ اَنْ تَذْهَبُوا بِه۪ وَاَخَافُ اَنْ يَاْكُلَهُ الذِّئْبُ وَاَنْتُمْ عَنْهُ غَافِلُونَ “(Babaları) ‘Onu götürmeniz şüphesiz ki beni üzer. Siz ondan habersizken onu bir kurdun yemesinden korkarım.’ demişti.”

Âyetteki قَالَ kâle fiili “demişti ki”; اِنّ۪ي innî ifadesi “muhakkak ki ben”;لَيَحْزُنُن۪ي leyahzününî ifadesi “elbette beni hüzünlendirir”; اَنْ تَذْهَبُواen tezhebû ifadesi “götürmeniz”; بِه۪ bihî ifadesi “onu”;وَاَخَافُ ve ehâfu fiili “ve korkarım”;اَنْ يَاْكُلَهُ en ye’külehû ifadesi “onu yemesinden”; الذِّئْب ez-zi’bu kelimesi “bir kurt”;وَاَنْتُمْ ve entüm zamiri “ve siz (şöyle) iken”; عَنْهُ ‘anhu ifadesi “ondan”; غَافِلُون ğâfilûne kelimesi ise “gafiller, habersizler iken” demektir.

Burada babalarının oğullarına yönelik dile getirdiği endişesi gündeme getirilmektedir.

1. قَالَ اِنّ۪ي لَيَحْزُنُن۪يٓ اَنْ تَذْهَبُوا بِه۪ “(Babaları) ‘Onu götürmeniz şüphesiz ki beni üzer.’ demişti.” Hz. Ya’kûb kendisinden izin isteyen kardeşlere cevap vermiş ve Hz. Yûsuf’u beraberlerinde alıp götürmelerinin kendisini üzeceğini beyan etmişti. Onun bu ifadesi son derece nezihti. “Siz beni üzersiniz” demek yerine, üzülmesini “götürme”yle ilişkilendirmesi harika bir duyarlılık ve ifade güzelliğidir. Üzüntü götürmeyle ilişkilendirilince sanki çocuklarının bu işlemden biraz olsun geri durmaları isteniyor demektir. “Götürmeniz beni üzer” demek çok kibar bir şekilde “götürmeyin” demektir; ancak çocuklarının bu nezakete nezaketle karşılık verip, söylenenden söylenmek isteneni anlamak diye bir durumu olmadığı için sonuç değişmemiştir.

2. وَاَخَافُ اَنْ يَاْكُلَهُ الذِّئْبُ وَاَنْتُمْ عَنْهُ غَافِلُونَ “Siz ondan habersizken onu bir kurdun yemesinden korkarım.” Hz. Yakup günün şartları ve ortamın özelliği gereği çocukları kendi meşguliyetlerindeyken, Hz. Yûsuf’tan habersiz bir durumdayken, dalgınlık hallerinde bir kurdun onu kapıp götürmesinden korktuğunu beyan etmiştir.

Onun bu korkusunun nedeni, yaşanan tecrübelere dayalı olabileceği gibi bir peygamber olması nedeniyle böyle bir yalanın kendisine söyleneceği noktasında bilgilendirilmesi de rüyasında böyle bir şeyi görmüş olması da olabilir.(16) Belli ki Hz. Yakup oğlu Hz. Yûsuf’un başına bir iş geleceği noktasında bir yürek yangını yaşamış, içine bir anlamda ateş düşmüştür. Ancak bir taraftan da diğer çocuklarının isteğini reddedememişti.

ııı. Kardeşlerin Aldatıcı Sözleri

قَالُوا لَئِنْ اَكَلَهُ الذِّئْبُ وَنَحْنُ عُصْبَةٌ اِنَّآ اِذًا لَخَاسِرُونَ “(Kardeşler) şöyle demişti: “Gerçekten biz (kalabalık) bir topluluk olduğumuz hâlde onu kurt yerse, o zaman biz kaybedenler oluruz.”

Âyetteki قَالُوا kâlû fiili “demişlerdi ki”; لَئِنْ اَكَلَهُ lein ekelehû ifadesi “elbette onu yerse”; الذِّئْب ez-zi’bu kelimesi “o kurt”; وَنَحْنُ ve nahnü zamiri “ve biz (şöyle iken)”; عُصْبَة ‘usbetün sözcüğü “bir topluluk, kalabalık (iken)”; اِنَّا innâ ifadesi “muhakkak ki bizler”; اِذًا izen edatı “o takdirde”; لَخَاسِرُونَ lehâsirûne kelimesi ise “elbette zarara uğrayanlar, kendine yazık edenler (oluruz)” demektir.

Burada Hz. Yûsuf’un kardeşlerinin babalarının uyarısına verdiği karşılık gündeme getirilmektedir.

Hz. Yûsuf’u kurdukları tuzak doğrultusunda kaçırıp onu kuyuya atmayı planlayan kardeşleri, babaları Hz. Ya’kûb’un dile getirdiği endişelerine rağmen, kendi planlarını uygumada kararlılık içine girmiş ve sayı kalablıklığını gerekçe göstererek endişeye mahal olmadığını söylemek istemişlerdi. “Biz kalabalık (on kişilik) bir grup iken, eğer kurt onu yerse demek ki biz aciz ve çaresiz kişileriz” diyerek kurttan korkmadıklarını ve kardeşlerini mutlaka sahiplenecekleri yalanını dile getirmişlerdi.

Âyette yer alan لَئِنْ اَكَلَهُ lein ekelehû ifadesindeki لَ lâm/le harfi bir te’kid edatıdır ve öncesinde vallâhi şeklinde gizli bir yemin ifadesinin bulunduğu kabul edilmektedir.(17) Âyetin sonundaki خَاسِرُون hâsirûne kelimesi de bağlam gereği, bir hayıflanma manası vermektedir. Söylemek istedikleri şudur: “Eğer kurt onu yerse o zaman yazıklar olsun bize! O zaman biz ölmüşüz, yanmışız demektir.” Bu ifade tıpkı Mü’minûn 23/34’te geçtiği gibi “Eğer bir beşere itaat ederseniz demek ki siz ziyandasınız; acizsiniz” manasını çağrıştırmakta, bir acizlik manası içermektedir.

c) Hz. Yûsuf’un Kuyuya Bırakılması

Yüce Allah, sûrenin 15-18. âyetlerinde kardeşlerinin Hz. Yûsuf’u götürüp kuyuya bıraktıklarını, o esnada bütün bu olup bitenleri kardeşlerine ileride anlatacağını kendisine vahyettiğini belirtmektedir. Daha sonra, kardeşlerin gece geç vakit ağlayarak babalarının yanına döndükleri, kendileri yarışırlarken bir anda ondan gafil kaldıkları ve onu kurtun yediği, ancak babalarının kendilerine inanmayacağını söyledikleri haber verilmektedir.

Bu esnada yalan bir kan ile birlikte gömleğini babalarına getirdiklerinde Hz. Yakup’un buna inanmadığı, çocuklarına kendi nefislerinin böyle şeyleri süslü gösterdiği, artık kendisine güzelce sabretmek kaldığı, onların söyledikleri karşısında Yüce Allah’tan yardım dilediği beyan edilmektedir.

ı. Kuyuya Bırakılırken Hz. Yûsuf’a Vahyedilmesi

فَلَمَّا ذَهَبُوا بِه۪ وَاَجْمَعُوٓا اَنْ يَجْعَلُوهُ ف۪ي غَيَابَتِ الْجُبِّ وَاَوْحَيْنَآ اِلَيْهِ لَتُنَبِّئَنَّهُمْ بِاَمْرِهِمْ هٰذَا وَهُمْ لَا يَشْعُرُونَ “Onu götürüp de o kuyunun görünmeyen yerine bırakmaya birlikte karar verdikleri zaman, (Yusuf’a) ‘Şüphesiz ki sen onlar farkına varamadan onların bu işlerini kendilerine bildireceksin.’ diye vahyetmiştik (bildirmiştik).”

Âyetteki فَلَمَّا ذَهَبُواfe lemmâ zehebû ifadesi “götürdüklerinde, gittikleri zaman”; بِه۪ bihî ifadesi “onu, onunla birlikte”;وَاَجْمَعُوا ve ecme‘û fiili “ve fikir birliğine vardıklarında”; اَنْ يَجْعَلُوهُ en yec‘alûhu ifadesi “onu yapmayla ilgili, atmayla ilgili”; ف۪ي غَيَابَتِ الْجُبِّ fî ğayâbeti’l-cübbi ifadesi “o kuyunun görünmeyen yerine”; وَاَوْحَيْنَا ve evhaynâ fiili “ve vahyetmiştik, ilham etmiştik”; اِلَيْهِ ileyhi ifadesi “ona, Yusuf’a”;لَتُنَبِّئَنَّهُمْ letünebbiennehum fiili “onlara mutlaka haber vereceksin”; بِاَمْرِهِمْ هٰذَا bi emrihim hâzâ ifadesi “onların bu işleriyle ilgili”; وَهُمْ ve hum zamiri “onlar (şöyle iken)”; لَا يَشْعُرُونَ lâ yeş‘urûne fiili ise “farkına varamazlar (iken)” demektir.

Burada kardeşlerinin Hz. Yûsuf’u götürmeleri ve Yüce Allah’ın ona yönelik vahyi gündeme getirilmektedir.

1. فَلَمَّا ذَهَبُوا بِه۪ وَاَجْمَعُوٓا اَنْ يَجْعَلُوهُ ف۪ي غَيَابَتِ الْجُبِّ “Onu götürüp de o kuyunun görünmeyen yerine bırakmaya birlikte karar verdikleri zaman.” Hz. Yûsuf’un kardeşleri babalarından izin aldıktan sonra onu beraberlerine alıp götürmüşlerdi. Bu yolculuk esnasında veya sonrasında kendi aralarında fikir birliği yapıp onu daha önce bir kardeşin teklif ettiği üzere bir kuyunun dibine bırakmışlardı. Bu kuyunun tam anlamıyla nerede olduğu konusunda elimizde birtakım tahminlerin ötesinde sağlam bilgiler yoktur. Bir ihtimal olarak bu yörenin Ken‘ân diyarı olduğu söylenebilir.

Âyetin başında yer alan ve لَمَّا lemmâ ile başlayan cümlelerin cevabı burada yer almamaktadır. Büyük kardeşler Hz. Yûsuf’u beraberlerinde alıp götürmüş ve onu kuyuya atma konusunda fikir birlikteliği sağlamış, sonrasında da onu söz konusu kuyunun görünmeyen bir yerine bırakmışlardı. İşte âyette “Yûsuf’u kuyunun görünmeyen bir yerine bıraktılar” manasına gelen cümle yer almamakta,(18) ancak ifadelerin devamı onların bu işi yaptığını açıkça göstermektedir.

Âyette dile getirildiği üzere, kardeşler bir konuda icmâ‘ etmişlerdi ki bu ifade “fikir birliğine sahip olmak”, “ittifak etmek” şeklinde anlaşılmaktadır. Yûsuf 12/102’de de geçen ve “fikir birlikteliği sağlamak” manasına gelen اَجْمَعُوا ecme‘û fiili kullanıldığı her iki âyette de maalesef iyi, faydalı ve olumlu bir işlemle değil, bir kötülükle ilişkili olarak gerçekleştirilmişti. Bu fiilin Yûnus 10/71 ve Tâhâ 20/64’te geçen emir kalıbı olan ecmi‘û kelimesi de aynı şekilde “tuzak ve entrika kurmak” anlamında olumsuz bir işlem için kullanılmıştır.

Dini kültürümüzde edille-i şer‘iyye “şeriatın delilleri” bağlamında sayılan icmâ‘ da bu kelimeyle aynı köktendir ve enteresan bir şekilde Kur’ân’da olumsuz içerikte bir kullanıma sahip görünmektedir. İcmâ‘ denen fikir birlikteliği hem içerik olarak olumsuz kanaat ve kararları içermekte, hem de sanıldığı gibi ümmetin her bir ferdinin onayını değil de bir araya gelenlerin ortak kararını oluşturmaktadır. Kavramlarımızın Kur’ân’dan oluşması gerektiğinden hareketle icmâ’ denen bu kavramın olumlu içerikte Kur’ânî bir referansının bulunmadığını bu vesileyle söylemekte yarar görmekteyiz.

2. وَاَوْحَيْنَآ اِلَيْهِ لَتُنَبِّئَنَّهُمْ بِاَمْرِهِمْ هٰذَا وَهُمْ لَا يَشْعُرُونَ “(Yusuf’a) ‘Şüphesiz ki sen onlar farkına varamadan onların bu işlerini kendilerine bildireceksin.’ diye vahyetmiştik (bildirmiştik).” Kardeşleri Hz. Yûsuf’u kuyuya bıraktıklarında Yüce Allah kendisine vahyettiğini haber vermektedir. Burada sözü edilen vahiy, elbette “ilâhî vahiy” kapsamında “ilham” biçiminde kalbe doğan bir bilgi olmalıdır. Çünkü insanlara yönelik vahiy eğer ümmete tebliğ edilmesi gereken bir bilgi ise bu bilgilere “hakiki vahiy” denmektedir ve muhataplar da peygamberdir.

“Vahiy kavramı” hakkında Nisâ’ 4/163’te detaylı bilgi verdiğimiz için benzer konuları tekrarlamak istemiyoruz. Şu kadarını söylemekle yetinelim: Hz. Yusuf kuyuya atılırken veya kuyuya atıldıktan hemen sonra Yüce Allah kendisine vahyetmiş, yani ilhamda bulunmuştu. Yüce Allah’ın Hz. Yusuf’a bu ilhamından anlaşılıyor ki onun korkmaması sağlanmış, içi ferah tutulmuş, bu işin sonucunda ölmeyeceği, başına kötü bir şey gelmeyeceği noktasında gönlü rahatlatılmıştı.

Ayette geçen اَمْرِهِمْ هٰذَا emrihim hâzâ ifadesindeki hâzâ işaret ismi tamlama şeklindeki iki kelimeyi içerdiği için tamlamanın sonuna gelmiştir; tıpkı Yûsuf 12/93’te geçen bi kamîsî hâzâ “şu benim gömleğimi” ifadesinde olduğu gibi. Bu onuda başka örnekleri Yûsuf 12/93’te vereceğiz.

Âyetin sonundaki وَهُمْ لَا يَشْعُرُونَ ve hum lâ yeş‘urûne cümlesi “onlar farkında değillerken” manasına gelmektedir. Yüce Allah’ın Hz. Yûsuf’a ilham ettiği konu, kerdeşlerinin ona yaptığı bu işi onlar durumun farkına varamayacakları veya Hz. Yûsuf’u tanıyamayacakları bir yer ve zamanda kendilerine haber vermesiyle ilgilidir. Esasında bu yaklaşımda Yûsuf 12/58 ve 89-90’da dile getirilen husus kast ediliyor demektir.(19)

Bu cümle Hz. Yûsuf’un onlara bu durumu haber vereceği “Maliye Bakanı” olduğu zamanla ilişkili olabilmesinin yanında, söz konusu ilham, kardeşleri onu kuyuya bıraktıkları esnayla da ilişkili olabilir. Onlar onu kuyuya atarken Yüce Allah da kendisine ilhamda bulunuyordu; ancak onlar bunun farkında değillerdi.(20) Bu görüş bir ihtimal olsa da ilk yaklaşım daha doğrudur.

Kur’ân’da Hz. Yûsuf’un o esnada kaç yaşında olduğu noktasında herhangi bir bilgi yoktur. Bu nedenle biz de konuyla ilgili herhangi bir yaş tahmininde bulunmayacağız. Anlaşılıyor ki Hz. Yûsuf bırakıldığı kuyudan kendi çabasıyla çıkabilecek bir yaşta değildi; ancak kalbine doğan ilhama inanıp güvenecek bir muhakemeye de sahipti. Aksi takdirde insan böyle bir durumda tarifi imkânsız savrulmalar yaşayabilirdi.

ıı. Kardeşlerin Babalarına Konuştukları Yalan

وَجَآؤُٓ۫ اَبَاهُمْ عِشَآءً يَبْكُونَ قَالُوا يَآ اَبَانَآ اِنَّا ذَهَبْنَا نَسْتَبِقُ وَتَرَكْنَا يُوسُفَ عِنْدَ مَتَاعِنَا فَاَكَلَهُ الذِّئْبُ وَمَآ اَنْتَ بِمُؤْمِنٍ لَنَا وَلَوْ كُنَّا صَادِق۪ينَ “(Oğulları) yatsı vakti ağlayarak babalarına gelmişlerdi: ‘Ey babamız! Biz Yusuf’u eşyamızın yanında bırakmış bir şekilde yarışmak üzere (yanından) uzaklaşmıştık. (Ne yazık ki) kurt onu yemiş! Fakat biz doğru söyleyenler olsak da sen asla bize inanmazsın.’ demişlerdi.”

Buradaki وَجَآؤُٓ۫ ve câû fiili “ve gelmişlerdi”; اَبَاهُمْ ebâhum ifadesi “onların kendi babalarına”; عِشَآء ‘ışâen kelimesi “akşam geç vakit, yatsıda”; يَبْكُونَ yebkûne fiili “ağlayarak”; قَالُوا kâlû fiili “demişlerdi ki”; يَآ اَبَانَآ yâ ebânâ hitabı “ey bizim babamız”; اِنَّا innâ ifadesi “muhakkak ki biz”; ذَهَبْنَا zehebnâ fiili “gitmiştik”; نَسْتَبِقُ nestebiku fiili “yarışıyorduk”;وَتَرَكْنَا ve teraknâ fiili “ve bırakmıştık”; يُوسُفَyûsufe kelimesi “Yusuf’u”; عِنْدَ مَتَاعِنَا ‘ınde metâ‘ınâ ifadesi “bizim eşyamızın yanında”; فَاَكَلَهُ fe ekelehû fiili “ve onu yedi”; الذِّئْب ez-zi’bu sözcüğü “kurt”;وَمَآ اَنْتَ ve mâ ente ifadesi “sen hiçbir şekilde (şöyle) değilsin”; بِمُؤْمِنٍ bi mü’minin ifadesi “inanan, inanmazsın”; لَنَا lenâ ifadesi “bize”; وَلَوْ كُنَّا ve lev künnâ ifadesi “biz (şöyle) olsak bile”; صَادِق۪ين sâdikîne kelimesi ise “doğru söyleyenler” demektir.

Burada kardeşlerin babalarının yanına dönüşü ve söyledikleri yalanlar gündeme getirilmektedir.

1. وَجَآؤُٓ۫ اَبَاهُمْ عِشَآءً يَبْكُونَ “(Oğulları) yatsı vakti ağlayarak babalarına gelmişlerdi.” Yüce Allah Hz. Yûsuf’un kardeşlerinin onu kuyuya bıraktıktan sonra geç vakit ağlayarak babalarının yanına döndüklerini haber vermektedir. Âyette geçen عِشَآء ‘ışâ’ kelimesi “yatsı vakti, akşam geç vakit” manasına gelmekte, dolayısıyla kardeşlerin akşamdan hemen sonra değil, güya kardeşlerini aradıkları izlenimi vermek için geç vakit geldikleri beyan edilmiş olmaktadır.

Bu arada bir hususa dair kısaca bir hatırlatmada bulunmak istiyoruz. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi Kur’ân’da zamire bağlı olmadan kullanılan bütün جَآؤُ۫ câû(21) fiillerinin sonunda diğer çoğul kalıplarda olduğu üzere elif harfi kullanılmamaktadır. Bu çerçevedeبَآؤُ۫ bâû,(22) ayrıca فَآؤُ۫ fâû(23) ve تَبَوَّؤُ tebevveû(24) fiillerinin de bu şekilde yazıldığını belirtmek isteriz. Bu konudaki örneklerden birisi de Sebe’ 34/5’teki se‘av fiilidir. Diğer cemi müzekker “erkek çoğul” kalıplarının sonunda yazılan elif harfinin bu fiillerin çoğullarının sonunda yazılmamasının muhtemel sebebi ilgili fiillerin hemze ile bitiyor oluşudur.

Hz. Yakup onların ağladıklarını duyup görünce ağlamalarının sebebini kendilerine sormuş, onlar da şu şekilde bir yalan konuşmuşlardı:

2. قَالُوا يَآ اَبَانَآ اِنَّا ذَهَبْنَا نَسْتَبِقُ وَتَرَكْنَا يُوسُفَ عِنْدَ مَتَاعِنَا فَاَكَلَهُ الذِّئْبُ “(Kardeşleri) ‘Ey babamız! Biz Yusuf’u eşyamızın yanında bırakmış bir şekilde yarışmak üzere (yanından) uzaklaşmıştık. (Ne yazık ki) kurt onu yemiş!’ demişlerdi.” Yüce Allah Hz. Yûsuf’un kardeşlerinin yalanlarını beyan etmekte ve daha önce babalarının kendilerine korkusunu ifade ederken söylediği sözden istifade ederek Yûsuf’u kurtun yediğini söylemişlerdi.

Kardeşlerin ne oyunu oynadıkları noktasında izah yapmaya gerek yoktur; çünkü zaten yalan konuşuyorlardı. Onlar bu yalanlarında kendilerince her konuya değinmiş, her tedbiri almış, yalanlarının kılıflarını da hazırlamışlardı. Güya yarış yapmışlar; o esnada da Yûsuf’u eşyalarının yanına bırakıp onun yanından uzaklaşmışlardı ki kurt gelip onu yemiş.

3. وَمَآ اَنْتَ بِمُؤْمِنٍ لَنَا وَلَوْ كُنَّا صَادِق۪ينَ “Fakat biz doğru söyleyenler olsak da sen asla bize inanmazsın.” Hz. Yûsuf’un kardeşleri her ne kadar doğru sözlü (!) olsalar da babalarının kendilerine hiçbir şekilde inanmayacağını beyan etmişlerdi. Âyette geçen مَا mâ ve بِ bâ/bi edatları cümleye mutlak anlamda olumsuz anlam katmakta ve babalarının “hiçbir şekilde” kendilerine inanmayacağını söylemişlerdi.

“Sadık olsaydık da” ifadesine gelince bu da onların zaten sadık olmadıklarını göstermektedir. Çünkü ifadenin başındaki لَوْ lev edatı “-saydı” gibi gerçekleşmemiş bir durumu ortaya koymaktadır. Demek ki onlar geçmişlerinde de sadık bir görüntü vermemişlerdi. Önceki durumları güvenilir olmadığı için o esnada söylediklerinin de inandırıcı olmadığını beyan etmişlerdi. Esasında bütün sözleri yalan olduğu için Yûsuf’a muhabbeti yoğun olan Hz. Yakup’un onlara inanması mümkün değildi;(25) zaten cümledeki mutlak olumsuzluk da bunun bir göstergesidir.

ııı. Hz. Yûsuf’un “İlk Gömleği”

وَجَآؤُ۫ عَلٰى قَم۪يصِه۪ بِدَمٍ كَذِبٍ قَالَ بَلْ سَوَّلَتْ لَكُمْ اَنْفُسُكُمْ اَمْرًا فَصَبْرٌ جَم۪يلٌ وَاللّٰهُ الْمُسْتَعَانُ عَلٰى مَا تَصِفُونَ “Gömleğinin üzerinde sahte bir kan ile (Yusuf’un kanlı gömleğiyle) gelmişlerdi. (Yakup onlara) şöyle demişti: Hayır! Nefisleriniz sizi (kötü) bir işe sürüklemiş. Artık (bana düşen) güzelce sabretmektir. Anlattığınız şeyler karşısında yardımına sığınılacak olan Allah’tır.”

Âyettekiوَجَآؤُ۫ ve câû fiili “ve gelmişlerdi, getirmişlerdi”; عَلٰى قَم۪يصِه۪ ‘alâ kamîsihî ifadesi “onun gömleğinin üzerinde var olduğu halde”;بِدَمٍ bidemin ifadesi “bir kan ile”; كَذِبٍ kezibin kelimesi “yalan, yalancı”; قَالَ kâle fiili “demişti ki”; بَلْ bel edatı “aksine”; سَوَّلَتْ sevvelet fili “sürükledi”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizi”; اَنْفُسُكُمْ enfüsüküm tamlaması “sizin nefisleriniz”;اَمْرًا emran kelimesi “(yanlış) bir işe, duruma”; فَصَبْرٌ جَم۪يلٌ fe sabrun cemîlün tamlaması “en güzel sabır (bana düşer), bana düşen güzelce sabırıdr”; وَاللّٰهُ vellâhu ifadesi “Allah”; الْمُسْتَعَان el-müste‘ânu kelimesi “yardım istenilen(dir)”; عَلٰى مَا تَصِفُونَ ‘alâ mâ tesıfûne ifadesi ise “sizin anlattıklarınıza karşılık, anlattıklarınız üzerine” demektir.

Burada Hz. Yakup’un oğullarının yalanlarına karşılık verdiği esaslı ve Hakk’a teslimiyetli cevap gündeme getirilmektedir.

Âyette Hz. Yûsuf’un kıssasında yer alan “üç gömleği”nin “ilki” hakkında bilgi verilmektedir.

1.وَجَآؤُ۫ عَلٰى قَم۪يصِه۪ بِدَمٍ كَذِبٍ “Gömleğinin üzerinde sahte bir kan ile (Yusuf’un kanlı gömleğiyle) gelmişlerdi.” Âyette geçen بِ جَآؤُ ۫... câû bi ifadesi “ile gelmek” veya “getirmek” manasını vermektedir. Yüce Allah Hz. Yûsuf’un kardeşlerinin babalarının yanına sahte kanla bulanmış bir gömlek getirdiklerini bildirmektedir. Hz. Yakup’un, gömlekteki kanın yalan olduğunu anlayıp anlamadığı konusunda herhangi bir bilgi yoktur.

Ancak eğer bunu anladıysa muhtemelen gömleğin yırtılmamış, parçalanmamış, sağlam oluşu vs. ona bir bilgi vermiş olabilir. Esasında Hz. Yakup anlamamış olsa da bizatihi gömleği getiren kardeşlerin bunun yalan bir kan olduğunu bildikleri kesindir. Bu nedenle âyetteki دَمٍ كَذِبٍ dem-i kezib ifadesi her şekilde doğru bir ifadedir.

2. قَالَ بَلْ سَوَّلَتْ لَكُمْ اَنْفُسُكُمْ اَمْرًا “(Yakup onlara) şöyle demişti: Hayır! Nefisleriniz sizi (kötü) bir işe sürüklemiş.” Bu cümlenin aynısı Yûsuf 12/83’te de bir kez daha yine Hz. Yakup’un sözü olarak geçmektedir. Âyette geçen بَلْ bel edatı “bilakis, aksine, tam tersine, hayır” gibi anlamlar içermekte, dolayısıyla kardeşlerin “onu kurt yedi” şeklindeki sözlerine inanmadığını göstermektedir. Bu durum Hz. Yakup’un Hz. Yûsuf’un ölümüne inanmadığını, ancak başına kötü bir iş gelmiş olduğunu sezdiğini hissettirmektedir.

Kur’ân’da dört kez(26) geçen سَوَّلَتْ sevvele/sevvelet fiili “sürüklemek, sevk etmek” anlamına gelmektedir. Hz. Yakup, oğullarını kendi nefislerinin böyle bir işe sürüklediğini ifade etmiştir. Söz konusu fiile “süslemek, süslü göstermek” gibi anlamlar da verilmektedir.(27) Bu durumda yaptıkları bu kötü işi kendilerine nefislerinin güzel ve süslü gösterdiği beyan edilmiş olmaktadır. Anlaşıyor ki Hz. Yakup oğullarının kendisine getirip gösterdiği sahte kanla bulanmış gömleğin ardından buna inanmamış ve nefislerinin kendilerini böyle bir işe sürüklediğini beyan etmişti.

3. فَصَبْرٌ جَم۪يلٌ “Artık (bana düşen) güzelce sabretmektir.” Hz. Yakup’un söylediği bu cümle bir kez daha yine Hz. Yakup tarafından bu defa da küçük oğlu Bünyamin’in durumuyla ilgili olarak Yûsuf 12/83’te dile getirilmektedir. Hz. Yakup’un söylemek istediği şey kendisinin artık güzelce sabırdan başka seçeneğinin bulunmadığını beyandır.

Gramer açısından bu ifadenin başında fe sabrî “benim sabrım” veya fe huve “o sabır” anlamında gizli bir mübtedânın bulunduğu ve bu sıfat tamlamasının da gizli mübtedanın haberi olduğu beyan edilmektedir. Buna göre ifadenin anlamı “artık benim sabrım güzelce bir sabırdır” şeklindedir. Bu ifadenin başında ‘aleyye şeklinde bir “mukaddem haber” bulunması ve bu tamlamanın da “muahhar mübteda” olması da bir ihtimaldir. Bu durumda “bana düşen şey güzel bir sabırdır” manası devreye girmektedir. Hatta bu ifadenin başında asbiru şeklinde gizli bir cümle bulunup bu tamlamanın sabran cemilen şeklinde mansub okunduğu da nakledilen görüşler arasında yer almaktadır.(28)

4. وَاللّٰهُ الْمُسْتَعَانُ عَلٰى مَا تَصِفُونَ “Anlattığınız şeyler karşısında yardımına sığınılacak olan Allah’tır.” Hz. Yakup yaşadığı bu travmanın sonrasında oğullarının anlattığı şeylere inanmadığını, bunu kendilerine nefislerinin süsleyip bu korkunç yanlışa kendilerini nefislerinin sürüklediğini, bunun sonucunda artık güzelce sabretmekten başka hiçbir çaresinin kalmadığını beyan ettikten sonra oğullarına şöyle seslenmişti: “Sizin anlattığınız bütün bunlara karşı yardımına sığınılacak yegâne kudret Yüce Allah’tır.”

Âyetteki الْمُسْتَعَان el-müste‘ân kelimesi bir kez de Enbiyâ’ 21/112’de yer almakta ve “yardım istenilecek makam” manasına gelmekte, bir peygamber duruşu bu şekilde ümmete de öğretilmiş olmaktadır. Zira Fâtiha 1/5’te de evrensel anlamda dile getirildiği gibi, kendisinden yardım istenecek yegâne kudret Yüce Allah’tır ve Hz. Yakup da işte bunu dile getirmiştir. İnsanların başına çeşitli sıkıntılar gelebilir. Bu durumlarda A‘râf 7/200, Nahl 16/98, Mü’minûn 23/97-98 ve Fussılet 41/36’da da belirtildiği gibi, Yüce Allah’ın yardımına sığınmaktan başka bir çare ve yol yoktur. Zira bir insan peygamber bile olsa Yüce Allah’ın yardımı olmadan sıkıntılardan kurtulması mümkün değildir.

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., II, 186; Râzî, age., XVIII, 92. 2 - Zemahşerî, age., II, 428.
• 3 - Semerkandî, age., II, 187; Taberî, age., XII, 155; Zemahşerî, age., II, 429. 4 - Semerkandî, age., II, 187.
• 5 - Semerkandî, age., II, 187; Taberî, age., XII, 155; Zemahşerî, age., II, 429.
• 6 - Yûsuf 12/30. 7 - Âl-i İmrân 3/64; En‘âm 6/74; A‘râf 7/60; Meryem 19/38; Enbiyâ’ 21/54; Şu‘arâ’ 26/97; Kasas 28/85; Lokmân 31/11; Ahzâb 33/36; Sebe’ 34/24; Yâsîn 36/24, 47; Zümer 39/22; Zuhruf 43/40; Ahkâf 46/32; Cum‘a 62/2; Mülk 67/29.
  • Yûsuf 12/30 Âl-i İmrân 3/64 En‘âm 6/74 A‘râf 7/60 Meryem 19/38 Enbiyâ 21/54 Şu‘arâ 26/97 Kasas 28/85 Lokmân 31/11 Ahzâb 33/36 Sebe' 34/24 Yâsîn 36/24 Yâsîn 36/47 Zümer 39/22 Zuhruf 43/40 Ahkâf 46/32 Cum‘a 62/2 Mülk 67/29
• 8 - Bakara 2/272; Rahmân 55/27; İnsân 76/9.
  • Bakara 2/272 Rahmân 55/27 İnsân 76/9
• 9 - Semerkandî, age., II, 187; Taberî, age., XII, 155. 10 - Zemahşerî, age., II, 430.
• 11 - Semerkandî, age., II, 188; Taberî, age., XII, 156; Zemahşerî, age., II, 430.
• 12 - Semerkandî, age., II, 188; Zemahşerî, age., II, 430. 13 - Semerkandî, age., II, 188; Zemahşerî, age., II, 430. 14 - Buhârî, Îmân, 42; Müslim, İmân, 95; Ebû Dâvûd, Edeb, 59; Tirmizî, Birr, 17; Nesâî, Bî‘ah, 31; Dârimî, Rikâk, 41; Ahmed b. Hanbel, I, 351; II, 297; IV, 102, 103.
• 15 - Semerkandî, age., II, 189; Taberî, age., XII, 158-159; Zemahşerî, age., II, 431.
• 16 - Semerkandî, age., II, 189.
• 17 - Zemahşerî, age., II, 431.
• 18 - Taberî, age., XII, 160; Zemahşerî, age., II, 432.
• 19 - Semerkandî, age., II, 190; Zemahşerî, age., II, 432-433. 20 - Taberî, age., XII, 161-162.
• 21 - Âl-i İmrân 3/184; A‘râf 7/116; Yûsuf 12/16, 18; Nûr 24/11, 13; Furkân 25/4; Neml 27/84; Haşr 59/10. 22 - Bakara 2/61, 90; Âl-i İmrân 3/112. 23 - Bakara 2/226. 24 - Haşr 59/9.
  • Âl-i İmrân 3/184 A‘râf 7/116 Yûsuf 12/16 Yûsuf 12/18 Nûr 24/11 Nûr 24/13 Furkân 25/4 Neml 27/84 Haşr 59/10 Bakara 2/61 Bakara 2/90 Âl-i İmrân 3/112 Bakara 2/226 Haşr 59/9
• 25 - Zemahşerî, age., II, 433.
• 26 - Yûsuf 12/18, 83; Tâhâ 20/96; Muhammed 47/25. 27 - Semerkandî, age., II, 190; Taberî, age., XII, 165.
  • Yûsuf 12/18 Yûsuf 12/83 Tâhâ 20/96 Muhammed 47/25
• 28 - Semerkandî, age., II, 190; Taberî, age., XII, 165; Zemahşerî, age., II, 434.