Mâ‘ûn Suresi

Mekke’de risâletin ikinci yılında indirilen, 7 âyetten oluşan, adını son âyetinde geçen “en küçük bir hayır” anlamındaki الْمَاعُون el-mâ‘ûn kelimesinden alan Mâ‘ûn sûresi, inişe göre 17, resmî sıralamada ise 107. sûredir.

Her ne kadar bazı âlimlerimiz bu sûrenin yarısının Mekke’de, yarısının Medine’de indirildiğini kabul etmişse de biz sûrenin bir defada ve Mekke’de indirildiği kanaatindeyiz. Çünkü bu sûrede Mekkeli müşriklerin dini yalanma ve bunun sonucunda sahip oldukları çeşitli inanç ve davranış bozuklukları gündeme getirilmektedir.

Mâ‘ûn sûresinin resmi sıralamada öncesinde bulunan Kureyş sûresiyle anlam ilişkisi vardır ve bu ilişki son derece açıktır. Kureyş sûresinde Yüce Allah’a kulluk etmesi istenen Kureyş ileri gelenlerinin nasıl bir nankörlük içerisinde bulundukları ele alınmakta, Mâ‘ûn sûresinde de aynı tipin gösterişten öte herhangi bir olumlu tutumunun bulunmadığı beyan edilmektedir. Mâ‘ûn sûresinde, âhireti yalanlayanların sahip olduğu davranış bozuklukları ve sahte ibadet gösterileri zikredilip kınanmaktadır.

Mâ‘ûn suresinde baştan sona kadar inkarcı bir insan tipinin çeşitli özellikleriyle ilgili bilgiler ele alınmaktadır.

a) Dini İnkârın Bazı Özellikleri

Yüce Allah, sûrenin 1-3. âyetlerinde dini yalanlamayı, yetimle ilgilenmemeyi ve yoksulu görmezlikten gelmeyi kınayıcı bir üslupla dile getirmektedir.

ı. “Dîn”i Yalanlamak

اَرَاَيْتَ الَّذ۪ي يُكَذِّبُ بِالدّ۪ينِ “Dini (hesap gününü) yalanlayanı gördün mü?”

Âyetteki اَرَاَيْتَ eraeyte fiili “gördün mü, dikkat ettin mi, baksana bir, düşünsene”; الَّذ۪ي يُكَذِّبُ ellezî yükezzibu ifadesi “yalanlayanı”; بِالدّ۪ينِ bi’d-dîni kelimesi ise “dini, hesabı” demektir.

Burada dini ve elbette mahşerdeki yargılamayı yalanlayanlar gündeme getirilmektedir. Âyetleri açıklamaya geçmeden önce sûrenin nüzûl sebebi hakkında bilgi vermek istiyoruz.

Âyetlerin İniş Sebebi

Bu âyetlerin, “dini” veya “mahşerdeki hesabı” yalanlayan kâfirler hakkında indirildiği beyan edilmektedir. Katâde’ye nispet edilen bir görüşe göre, âyetler Vehb b. ‘Âil, başka bir görüşe göre ise Âs b. Vâil hakkında indirilmiştir.(1) Âyetlerin Velîd b. Muğîre veya Ebû Cehil hakkında indirildiği de rivayet edilmektedir.(2) Taberî, âyetlerin Yüce Allah’ın sevap vermesini ve azap etmesini yalanlayanlar ve O’nun emirlerine ve yasaklarına itaat etmeyenlerle ilgili olduğunu belirtmektedir. Ayrıca ilk âyetin, Yüce Allah’ın hükmünü ve hesabı yalanlamakla ilgili olduğu da beyan edilmektedir.(3)

Zemahşerî, ilk üç âyetin Mekke’de, diğer dördünün ise Medine’de indirildiğini söylese de,(4) bütün bu rivayetlerden anlaşılıyor ki, sûre bütünüyle Mekke’de, üstelik risaletin ikinci yılında ve azılı kâfirler hakkında indirilmiştir. Kullanılan üslup, âyetlerin uyumu ve ele alınan konu, sûrenin bir anda indirildiğini göstermektedir.

Sûreyi bu bütünlük içerisinde açıklamak mümkün iken, âyetlerinin az bir bölümünün Mekke’de, çoğunun Medine’de indirildiğini söylemeye gerek olmadığı açıktır. Kaldı ki, üç âyet Mekke’de, dört âyet Medine’de indirildiyse, isimlendirme çoğunluk âyetlere göre olacağı için, bu sûreye Medenî denilmesi gerekirdi. Oysa bu sûrenin risâletin ikinci yılında indirildiği hakkında büyük oranda fikir birliği vardır.

Dahası, 4. âyetin başındaki fâ edatı, “gerekçe” bildiren bir konumdadır. Dini yalanlayan, yetimi itip kakan ve yoksulu doyurmaya önayak olmayan kişi veya kişiler, bu yüzden “salât” sandıkları eylemlerinden de habersizdirler. Gösteriş yaparlar ve her türlü yardımı muhataplardan esirgerler; hayra ve en küçük bir yardıma dahi engel olurlar.

1. Mâ‘ûn sûresinin ilk âyetindeki اَرَاَيْتَ eraeyte fiili, ‘Alak 96/9’da da belirttiğimiz gibi, “Gördün mü?” “Gördün, değil mi?” “Fark ettin, değil mi?” “Düşünebilir misin?” şeklinde de tercüme edilebilir. Kelime burada “gözle görmek, görebilmek” şeklinde asıl anlamında kullanılmış olamaz.

Söylenmek istenen, bunun ibret içerikli bir bakış olduğu ve ders alınması gerektiğidir. Fiilin başındaki hemze, cevabı beklenen soru edatı değil, durumun çirkinliğini, kötülüğünü veya vahametini ortaya koyan bir konumdadır; bir anlamda burada “bak, gördün mü şunun yaptığını!” der gibi bir mesaj söz konusudur.

2. الَّذ۪ي يُكَذِّبُ ellezî yükezzibu “yalanlayan” ifadesinin isim cümlesi olarak getirilmiş olması, bu tür yalanlama işleminin adeta bir alışkanlık haline getirildiğini göstermektedir. Yalanlamayı yapan kişi, bundan beslenmekte ve bunu davranışlarına yansıtmaktadır; devam eden âyetler bunun bir ispatı durumundadır.

3. الدّ۪ينِ ed-dîn kelimesinin anlam çeşitliliğini Fâtiha 1/4’te detaylı bir şekilde ele almıştık. Burada sadece şu kadarını belirtmekle yetinelim: Dîn kelimesi Kur’ân’da “tevhîd”,(5) “hüküm, kanun”,(6) “taat, itaat, boyun bükme”,(7) “âdet, gelenek”,(8) “nizam”,(9) “yol”,(10) “fıtrat, tabiat kanunu”,(11) “borç”(12) ve “din edinmek”(13) gibi anlamlarda kullanılmaktadır.(14)

Mâ‘ûn sûresinin 1. âyetindeki ed-dîn kelimesine, âlimlerimizin bir kısmı, mutlak anlamda “din” demişlerdir -ki bunun Kur’ân’da pek çok kullanım örneği vardır- ve bu kavramın bütün dinî değerleri kapsadığını ileri sürmüşlerdir. Bazıları ise kelimenin “hesap ve borç” anlamından hareketle, Fâtiha’da olduğu gibi “hesap ve ceza (günü)” manasına geldiğini beyan etmişlerdir. Bu kelimenin “din” anlamından hareketle, dini bütünüyle yalanlamak da aynı sonucu vermektedir, diyebiliriz.

Bu kadar farklı anlamları bulunan ed-dîn kelimesine, Mâ‘ûn sûresinin ilk âyetinde söz konusu bütün anlamların verilebileceği kanaatindeyiz. Bazı âlimlerimizin kelimeye verdiği “ahlâkî değerler sistemi”(15) ve “Allah’a karşı borçluluk sorumluluğu”(16) anlamlarını da oldukça ufuk açıcı bulduğumuzu belirtmek isteriz. İşte, sorumluluğun ve değerler sisteminin, asıl ve nihaî anlamını bulacağı yer olan âhiretteki yargılamayı ifade etmesi bakımından ed-dîn kelimesini “hesap ve yargılanma” manasında izahı tercih etmekteyiz. Sûrenin iniş zamanı ve ilk muhataplarının âhireti yalanlıyor oluşu, tercihimizde haklılığımızın delilidir.

ıı. Yetimi İtip Kakmak

فَذٰلِكَ الَّذ۪ي يَدُعُّ الْيَت۪يمَ “İşte o, yetimi itip kakandır.”

Âyetteki فَذٰلِكَ الَّذ۪ي fe zâlikellezî ifadesi “işte o kişi (şöyledir)”; يَدُعُّ yedü‘‘u fiili “itip kakmaktadır”; الْيَت۪يمَ el-yetîme kelimesi ise “yetimi” demektir.

Burada dini yani hesabı yalanlayan insan tipinin ikinci özelliği gündeme getirilmektedir.

Bu cümlede de ilk âyette olduğu gibi, الَّذ۪ي يَدُعُّ ellezî yedü‘‘u şeklinde isim cümlesi kullanılarak bir eylemi alışkanlık haline getirmek anlamı vardır. Âhiret sorgulamasını inkâr eden kişinin bu dünyadaki en tehlikeli uygulaması, يَدُعُّ yedü‘‘u fiili gereği yetimi itip kakması veya onunla ilgilenmemesidir ki bu fiilin kökünden gelen iki kelime bir kez Tûr 52/13’te zikredilmektedir.

Ergenlik çağına erişinceye kadar yetimleri gözetmek, onları koruyup kollamak,(17) yetimlere iyilik ve yardımda bulunmak,(18) yetimin malına kötü şekilde yaklaşmamak(19) ve yetimleri azarlamamak(20) Kur’ân’da açık ifadelerle emredilmektedir. Mallarını haksız yere yemek ise karınlara ateş doldurmak ve sonunda cehenneme yaslanmak olarak nitelendirilmektedir.(21) Kur’ân’ın yetimi gözetme noktasındaki bu hassas tutumu, âhiretteki yargılamayı yalanlayan kişinin dünya hayatındaki ilk tutumu olarak gündeme getirilmektedir.

Daha önce Duhâ 93/9’da geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, Nebî (as) yetimlerle ilgili şöyle buyurmaktadır: “Kim, bir yetimin başını okşar, (bir sıkıntısı nedeniyle akan gözyaşını silerse), elinin değdiği her kıl, kıyâmette onun için bir nur olur.”(22) “Ben ve Allah’a karşı duyarlı olduğu sürece yetimle ilgilenen kişi, yan yana iki parmak gibiyiz.”(23)

Yetimi koruyup kollamak, onu kendine ve bütünüyle topluma yönelik bir emanet olarak kabul edip, ona gözü gibi sahip çıkmak istenmekteyken, yetimin itilip kakılması kabul edilebilir bir davranış değildir.

ııı. Yoksulu Gözetmemek

وَلَا يَحُضُّ عَلٰى طَعَامِ الْمِسْك۪ينِ “Yoksulu doyurmaya teşvik etmez.”

Âyettekiوَلَا يَحُضُّ ve lâ yehuddu fiili “ve teşvik etmez, önayak olmaz”; عَلٰى طَعَامِ ‘alâ ta‘âmi kelimesi “yemeğe, yedirmeye”; الْمِسْك۪ينِ el-miskîni sözcüğü ise “yoksulu” demektir.

Bu özellik, bir öncekinin devamı niteliğinde, toplumsal yardımlaşmalara katılmamanın ötesinde, onları teşvik etmemenin de aynı sonucu vereceğini açıkça ortaya koymaktadır.

1. Âyette yer alan يَحُضُّ yehuddu fiili, Râzî’nin de belirttiği üzere, “öncelikle kişinin yoksulu doyurmaya bizzat kendisini motive etmesi” anlamını verir. Kendisini bu işle görevli saymayan birinin, başkasını teşvik etmesi, samimiyetten uzak bir istek olacağı için etkisi de bulunmayacaktır.

Şu husus açık olarak bilinmelidir: Kişi yoksulu doyurmayı teşvik etmek için öncelikle bunun zorunlu bir görevi olduğuna inanmalıdır. Zira davranışlar önce kalbin onayını gerektirir. Kalbinde bu sorumluluğu hissetmeyenlerin doğru davranışlar sergilemesi beklenemez.

Sözün burasında genelde yanlış değerlendirilen Hz. Peygamber’in bir hadisini hatırlamak gerekir: “Sizden biriniz bir kötülük görünce onu eliyle değiştirsin; buna gücü yetmiyorsa dili ile değiştirsin. Eğer buna da gücü yetmiyorsa o zaman kalbiyle buğz etsin ki bu imanın en zayıf noktasıdır.”(24)

Bu hadiste, kötülüklere karşı kalbin öfke duyması sanki en son iş imiş gibi bir algı söz konusudur. Oysa burada dikkat çekilen husus, kalpte kötülüklere karşı buğz ve öfke yoksa zaten eller de diller de herhangi bir şey yapmazlar; çünkü buna ihtiyaç hissetmezler.

Fecr 89/17-18’de, “yetime yardımcı olmayıp onlara ikramda bulunmama”nın peşinden, “yoksulu doyurmaya teşvik etmemek” zikredilmektedir. Hâkka 69/34’te ise yoksulu doyurmaya teşvik etmemek, “Yüce Allah’a inanmama”nın hemen peşinde gelmekte ve konunun imanla yakın ilgisine dikkat çekilmektedir. Şüphe yok ki, garibanlara yardım etmek imanın bir parçasıdır, imkânlarla sınırlı ve bağımlı değildir.

2. “Yoksul” anlamına gelen الْمِسْك۪ين el-miskîn kelimesi, fakirlikten daha ileri ve daha kötü bir düşkünlüktür. “Fakîrlik”, genellikle, başkalarıyla ilgilenebilecek yeterlilikte bulunmamayı içerirken, “miskînlik” gününü geçirmeye mecali olmamayı, yoksulluktan dolayı yerinden kımıldayamamayı, çaresizlik nedeniyle karnı adeta toprağa yapışık olmayı ifade eder.(25)

Durum böyle olunca, yetimin itilip kakılmasının bir devamı olarak yoksullarla ilgilenmemek, İslâm inancının şiddetle reddettiği bir davranış bozukluğudur. Yetimin kendi malını ona vermeyip onunla olumlu anlamda ilgilenmeyenlerin, sahip oldukları kendi mallarından başkalarına vermeleri hiç beklenemez.

Âyette sözü edilen ikinci grup, “yoksul(lar)” anlamındaki الْمِسْك۪ين el-miskîn kelimesiyle ifade edilmektedir. Çeşitli âyetlerde geçen مِسْك۪ين/ الْمِسْك۪ينmiskîn/el-miskîn(26) kelimeleri “yoksul” anlamına gelmektedir. Bu kelimeden maksat “yoksul(lar)”, yani “yoksulluk kendisinde mesken tutmuş”, Beled 91/16’da da beyan edildiği gibi “açlıktan karnı adeta toprağa yapışan kişi” demektir.

3. Kur’ân’ın pek çok âyetinde, değişik şekillerde ve birçok yönüyle “infak” meselesi ve önemi üzerinde durulmakta, fakirin gönlüne giden yolun infaktan geçtiği belirtilmektedir. Bu toplumsal görev bilincine yabancı olup ilgisiz kalmamak, Müslümanlığın ve insanlığın bir gereğidir.

Kur’ân, insanlığa, insan onuruyla uyuşmayan esaslar getirmemiştir. Aksine, haysiyetiyle uyumlu ilkeler bütünü olarak programlanmıştır. Bu değerleri hayatının bir parçası yapan Hz. Muhammed’in örnekliğiyle, söz konusu değerlerin yaşanabilir olduğu herkese gösterilmektedir.

4. Eğer “Kur’ân’ın toplumsal anlamda en önemli önceliği nedir?” diye sorulsa, ilk cevap olarak “yetimlerin, fakirlerin ve yoksulların gözetilmesidir” diyebiliriz. İşte Kur’ân, iniş itibariyle daha ilk sûrelerinden itibaren, konuyu bütünüyle kendine mesele edinmekte, inanırlarına bu görevden kaçınmamaları gerektiğini öğretmektedir. Buna rağmen durumu müsait olmasına karşılık, aksi davranışta olmayı dini, âhireti yalanlama saymaktadır.

b) Sahte İbadet Gösterileri

Yüce Allah, sûrenin 4-7. âyetlerinde âhiret yargılamasını inkâr edenlerin davranış bozukluklarını kınayıcı bir üslupla saymaya devam etmekte ve şu ifadelere yer vermektedir: “Yazıklar olsun şu salât edenlere ki, onlar (yaptıklarını sandıkları) ibadetlerinden habersizdirler. Onlar gösteriş yaparlar. Hayra da engel olurlar.”

ı. Yanlış Yere Yaslanmak

فَوَيْلٌ لِلْمُصَلّ۪ينَ “Yazıklar olsun o salât edenlere (ibadet ettiğini sananlara).”

Âyetteki فَوَيْلٌ fe veylün kelimesi “yazıklar olsun”; لِلْمُصَلّ۪ينَ li’l-müsallîne kelimesi ise “yaslananlara, ibadet ettiğini sananlara” demektir.

Burada ibadet ettiğini sananların davranışları kınanmaktadır.

1. Âyette geçen الْمُصَلّ۪ين el-müsallîne kelimesine genellikle “namaz kılanlar” anlamı verilmekte, bu nedenle çeşitli yorum zorlukları yaşanmaktadır. Öncelikle şu husus unutulmamalıdır: Bu sûre, Kâfirûn sûresinden önce indirilmiştir. Sûre, Hz. Peygamber’in risâletinin ilk yıllarında ve Mekkeli inkârcıların düşmanlıklarının ortaya çıktığı dönemde indirildiğine göre, kınananlar da öncelikle Mekke müşrikleridir.

2. Âyetin başındaki وَيْل veyl kelimesi, Kur’ân’da cehennemlikler için kullanılan bir kınama ifadesidir. الْوَيْل/وَيْل veyl/el-veyl kelimeleri Kur’ân’da 27 kez yer almaktadır. Bu kelimenin geçtiği bağlamlarda çeşitli konular dile getirilmektedir. Mâ‘ûn sûresindeki وَيْل veyl kelimesini de bu genel kullanım doğrultusunda anlamlandırmak gerekmektedir. Görülüyor ki, Yüce Allah’a, âhirete ve bütünüyle dinî değerlere inanan bir kişinin, eksiklikler içerse de yaptığı ibadet için “yazıklar olsun” denemez.

3. Salât ve musallî gibi kelimelerin de türetildiği s-l-y kökünden gelen sözcüklerde “yaslanmak, destek olmak” anlamı vardır. Buradan hareketle, bunların yanlış bir yere, şeytana veya dünyaya yaslananlar olduğunu söyleyebiliriz. Dünyada yanlış yere yaslananların âhirette ateşe yaslanacakları Kur’ân’da pek çok âyette açıkça ifade edilmektedir. Baştaki وَيْل veyl kelimesinin “cehennemdeki bir tabaka” anlamından hareketle, bu yaklaşımımızın delilden yoksun olmadığı ortadadır.

4. Âyetlerde kullanılan ifadeler üzerinde düşündüğümüzde, maksadın “namaz” olmadığını söyleyebiliriz. Çünkü ‘Alak 96/10’da da geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, salât sözcüğü, ikâme (ekâme, yukîmü, ekım, vs.) kelimesiyle birlikte kullanıldığında “formu belli namaz” anlamına gelir. Burada böyle bir kullanım olmadığı için, âyetteki anlamı “namaz”la ilişkilendirmek durumunda değiliz.

5. Sûrenin ilk âyetlerindeki “dini yalanlamak, yetimi itip kakmak, yoksulu doyurmaya önayak olmamak” şeklindeki inanç ve davranış bozukluklarının peşinden gelen الْمُصَلّ۪ين el-müsallîne kelimesinde bu özellik sahiplerinin kınandığı anlaşılmaktadır.

فَوَيْل fe veylün ifadesindeki fâ/fe edatı, الْمُصَلّ۪ين el-müsallîne denen kişilerin önceki âyetlerde sıralanan olumsuz inanç ve davranışlarıyla ilişkisini ortaya koymaktadır. “Ta‘kîbiye” veya “sebebiyye” anlamına gelen bu edat, sayılanlar arasındaki birlikteliği ve gerekçe ilişkisini ortaya koymak için kullanılır.

6. Âyette sözü edilenlerin, gösteriş yaptıklarını ve samimiyetsiz davranış sahibi olduklarını söylemek durumundayız. Bu hareketler, sahte ibadet niteliğiyle Mekke müşriklerine ait içi boş görüntülerdir. Tıpkı Enfâl 8/35’te olduğu gibi, buradaki müsallîne kelimesi de, “salâtını ıslık çalmak ve el çırpmaktan ibaret tutanlar”dır. Onlar bu işi hem ibadet zannıyla yapıyor hem de Fussılet 41/26’da belirtildiği gibi, Kur’ân’ın sesini bastırmak için gerçekleştiriyorlardı. Her iki durumda da korkunç bir hatanın içine gömülmüşlerdi.

7. Bu âyetler ve sûreler indirildiğinde, yani Mekke’de, üstelik risâletin de ilk dönemlerinde, Hz. Peygamber’in çevresindeki Müslümanların ne kadar fedakâr ve samimi olduklarını söylemeye bile gerek yoktur. Onlar, canları pahasına Hz. Peygamber’in etrafında toplanmış, samimiyet ve fedakârlıklarını tarihin altın sayfalarına altın harflerle kaydettiren ender insanlardı. Onların arasında, âyette kınanan türden kişilerin bulunduğunu söylemek akla ziyandır.

Sözün özü şudur: Bu âyette kınananlar hiçbir şekilde Müslümanlar değildir; şeytana veya putlara yaslanan ve içi boş bazı hareketleri ibadet sanan Mekkeli müşriklerdir. Onların bu hareketleri zaten dini yalanlamanın, yetimi itip kakmanın ve yoksulu gözetmeye önayak olmamanın sonucu olarak zikredilmektedir ki, bu özellikler samimi Müslümanda bulunamaz. Bunlar şirkin ve inkârın sonucu olan bozuk inanç ve davranışlardır.

Kur’ân’daki âyetleri iniş sebepleri ve iniş zamanlarıyla sınırlı tutmamak adına, buradan dersler çıkartmak gerekmektedir. Olumsuz davranışların hatırlatılma nedeni, onları yapmamayı sağlamaktır. Çünkü kınanan tutum ve davranışlardan uzak durmak Müslümanların en önemli görevleri arasındadır.

ıı. “Salât”tan Habersiz Olmak

اَلَّذ۪ينَ هُمْ عَنْ صَلَاتِهِمْ سَاهُونَ “Ki onlar (yaptıklarını sandıkları) salâtlarından (ibadetlerinden) habersiz olanlardır.”

Âyetteki اَلَّذ۪ينَ هُمْ ellezîne hum ifadesi “işte onlar (şu kişilerdir)”; عَنْ صَلَاتِهِمْ ‘an salâtihim kelimesi “onların ibadetlerinden, ibadet zannıyla yapılan işlerden”; سَاهُونَ sâhûne sözcüğü ise “habersizler” demektir.

Burada ibadetlerinden habersiz olanlardan söz edilmektedir. Âyette kastedilenlerin kim olduğu çok önemli olduğu için muhtemel anlamlar hakkında bilgi vermek istiyoruz.

1. Sûrenin Mekke’de ve risâletin ikinci yılında indirildiğini kabul ettiğimize göre, muhatapları da ona göre anlamak durumundayız. Önceki âyetin izahında الْمُصَلّ۪ين el-müsallîne kelimesinden maksadın kimler olduğunu belirtmeye çalışmıştık. Bu doğrultuda bu âyetteki muhatapların da öncelikle “ibadetlerini ıslık çalmak ve el çırpmaktan”(27) ibaret sayan Mekke müşrikleri olduğunu söylemek durumundayız.

Onlar yaptıklarının anlamından habersizce, güya ibadet olsun diye bunu yapmaya devam etmekteydiler. Onların “salât”ı buydu. İşte âyette kınamaya sebep olan davranış, bu şekilde yapılan ibadet sanılarıdır. Bir kez de Zâriyât 51/11’de geçen سَاهُون sâhûne sözcüğü ise “debelenenler”, “yanılanlar”, “bilinçsiz ve habersiz olanlar”, “imandan çıkanlar”, “gafil olanlar” manalarına gelmektedir.(28)

Mesajı günümüze getirmeye çalışırsak, şu sonucu elde edebiliriz: Maksat, salât’tan ve onun amacından gafil olanlardır. Yani, alkış ve ıslık eşliğinde yaptıkları tavafı ibadet (salât) zanneden müşrikler gibi, ibadetin hikmet, illet ve gayesini unutup, kendi kafasına göre yaptığının adını ibadet koyanlardır.(29)

2. Tefsir geleneğimizde bu âyetleri Müslümanlarla ilişkili görenler şu tartışmayı yapmışlardır: “Namazdan gafil olmak” ve “namazda gafil olmak” arasında fark var mıdır? “Namazdan gafil olma”yı, daha çok onun “içini, hakikatini, değerini bilmemek, namazı hatırlamamak, vakitlerini takip etmemek, namazı terk etmek” şeklinde yorumlamışlardır.

“Namazda gafil olma”yı ise “namazı kılarken ne yaptığını bilmemek, başka düşüncelere dalmak” şeklinde anlamışlardır. Hatta bazı yorumlarda âyette fî edatının değil de ‘an edatının kullanılması ileri sürülerek, mesajın ve tehdidin Müslümanlara yönelik olmadığı ifade edilmiştir.(30)

Bu iddiayı dile getirenler, kanaatimizce bir önceki âyetteki el-müsallîne kelimesini yeterince dikkate alamamışlardır. Eğer el-müsallîne kelimesi “namaz kılan Müslümanları” içeriyorsa, âyetteki edatın fî veya ‘an olması, sonucu değiştirmemektedir. Çünkü neticede namazı kılmayıp dışında kalanlar veya namazdayken ne yaptığını bilmeyenler yine namaz kılmakta olan Müslümanlardır ve bu davranışları kınanma konusudur.

Âyetlerin iniş sebeplerini açıklarken de söylediğimiz üzere, bu âyetler müşriklerle ilgilidir ve onların ibadet sanarak yaptığı davranışlar kınanmaktadır.

3. Burada unutulmaması gereken çok önemli bir husus daha vardır: Âyetlerin inişinin özel bir sebebe bağlı oluşu, onlardan genel sonuçlar çıkartmaya engel değildir. Dolayısıyla, kınanan bir durum varsa, ondan uzak durmak gerekir. Buradan hareketle, ibadette duyarlı olmak ve yapılanların içini doldurarak yapmak gerektiği açıktır.

En güzele ulaşmak için ilgili davranışları yapmaya devam etmek gereklidir. Bazı insanlar şöyle derler: “Mademki ibadetlerimde, meselâ namazımda tam anlamıyla Allah’ı hatırlayamıyorum -zaten her an bu mümkün de değildir-, öyleyse ibadet yapmama, meselâ namaz kılmama gerek yoktur.” Böyle bir anlayış, “namazda gözü olmayanın ezanda kulağı olmaması” gibi, inandırıcılığı olmayan bir bahanedir ve hiçbir şekilde doğru değildir. İnsanlar çalışarak olgunlaşırlar.

Yüzmek bilmeyen birinin, yüzme öğrenebilmek için suya girmesi gerekir. “Ağzıma ara sıra su kaçıyor, ben dışarıda yüzme öğreneceğim” diyen kişiye “yüzmenin öğrenilme yeri suyun içidir, başka bir yer değil” cevabı verilir. Sanatkârlar, eser ürete ürete sanatlarının zirvesine ulaşırlar. İbadette de durum aynıdır. İbadete devam ederek arzu edilen düzeye gelinir, bahaneler üreterek değil.

ııı. Gösteriş Yapmak

اَلَّذ۪ينَ هُمْ يُرَآؤُ۫نَ “Onlar gösteriş yapanlardır.”

Âyetteki اَلَّذ۪ينَ هُمْ ellezîne hum ifadesi “işte onlar (şu kişilerdir)”; يُرَآؤُ۫نَ yürâûne fiili ise “gösteriş yapmaktadırlar” demektir.

Burada kınanan davranıştan maksat, ibadeti gösteriye ve gösterişe dönüştürmektir.

1. Bu âyette sözü edilenler, öncekilerde olduğu gibi Mekkeli müşriklerdir. Bu tür insanlar, başkaları tarafından görülmek isterler. İbadeti gösteriye mahkûm ederler, çünkü niyetleri bozuktur. Yaptıklarında düzgün ve hâlis bir niyet olmadığı için yapılanlar şekilden öte bir değer taşımaz. İnkârcı bir kafaya sahip olanların, yaptıkları silinip gidecektir.(31) Esasında bu tipler, yaptıklarını iptal ettiklerinin farkına dahi varamazlar.

2. Bu âyetten Müslümanların da çıkartacağı mesajlar veya dersler vardır.

a) Bu âyeti genelde “ibadet”, özelde “namaz”la ilgili yorumlarsak, Nisâ’ 4/142’de sözü edilen münafıkların kıldığı namazı hatırlatmalıyız. Âyet mealen şöyledir: “Münafıklar Allah’ı aldatmaya çalışıyorlar; oysa Allah, onların aldatmasını boşa çıkarmakta (başlarına çevirmekte)dir. Zaten namaza durdukları zaman da üşenerek kalkarlar ve insanlara gösteriş yaparlar; Allah’ı pek az hatıra getirirler.” İşte gösteri ve gösteriş amaçlı kılınan namaz veya bu düşünceyle yapılan diğer faaliyetler insanı münafık özelliğine sahip kılar.

b) Bakara 2/264’te, sadakaların iptali “malını insanlara gösteriş olsun diye vermeye, Allah’a ve âhirete inanmamaya” bağlanmaktadır. Böyle bir infak, üzerinde azıcık toprak bulunan ve bir sağanakla toprağı yok olan kaya parçasına benzetilmektedir. İbadetlerin en önemli iptal gerekçesi, gösterişe mahkûm edilmesi ve Allah rızasından başka amaçlara hizmet için yapılmasıdır.

c) Nisâ’ 4/38’de, mallarını gösteriş için dağıtanlar, Allah’a ve âhiret gününe inanmayanlar şeytanın arkadaşları olarak tanıtılmaktadır.

d) Gösteriş denen davranış bozukluğu, Enfâl 8/46-47’de şöyle ifade edilmektedir: “Allah’a ve Rasûlüne itaat edin, kavga etmeyin; aksi takdirde gücünüz ve rüzgârınız kaybolur; sabredin, Allah sabredenlerle beraberdir. Sakın ha, çalım satmak, insanlara gösteriş yapmak, onları Allah yolundan saptırmak ve engellemek için yurtlarından çıkanlar gibi olmayın…” Bu âyetlerde gösteriş, bir küfür özelliği olarak zikredilmekte ve Müslümanlardan böyle bir davranıştan uzak kalmaları istenmektedir.

3. Hz. Peygamber’in, riya hakkında bu ümmeti uyarmak anlamında çok önemli bir tarifi vardır. Ne kadar hassas davranılması gerektiğini çok nefis bir benzetmeyle ortaya koyan ilgili rivayette Rasûlüllâh (as) şöyle buyurmaktadır: “Riya, bir karıncanın, zifiri karanlık bir gecede simsiyah bir yerdeki hareketinden çok daha gizlidir.”(32)

Gönülden geçen şeylerin gönül süzgecinden doğru geçirilmesi ve Hakk’a yönelik rızada sapma olmaması için, davranışların özellikle niyet aşamasında herhangi bir sapma göstermemesi çok önemlidir. Gönüldeki milimetrik, en küçük bir sapma, davranışlarda kilometrelerce uzaklaşmaya dönüşebilmektedir. Hz. Peygamber’in bu harika tanımıyla şu husus ortaya çıkmaktadır: Riya, kaçınılması çok zor bir hastalıktır ve Yüce Allah’ın yardımına sığınılmadan kendisinden uzak kalmak imkânsıza yakın derecede zordur.

ıv. Hayrı Engellemek

وَيَمْنَعُونَ الْمَاعُونَ “(En ufak) yardıma (bile) engel olurlar.”

Âyetteki وَيَمْنَعُونَ ve yemne‘ûne fiili “ve engel olmaktadırlar”; الْمَاعُونَ el-mâ‘ûne kelimesi ise “en küçük bir hayra, küçük herhangi bir iyiliğe bile” demektir.

Burada sûreye adını veren kelime kullanılmakta ve nankörlerin en küçük bir yardımı bile esirgedikleri ifade edilmektedir.

Bu âyete “yardımı esirgerler” anlamı da verilebilir. Yardıma engel olanlar ve her hayrı engelleyenler öncelikle Mekkeli müşriklerdir. Yardımı engelleyenler elbette kendileri de yardım yapmayanlardır. Bunun aksini düşünmek mümkün değildir.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen الْمَاعُون el-mâ‘ûne kelimesi, bazı âlimlerimize göre “zekat” demektir; gerekçeleri de “namaz”la ilgili bir âyetin arkasından gelmesidir. Bazılarına göre الْمَاعُون el-mâ‘ûne, “örfen verilmesi, verilmezlik yapılmaması gereken, zengin fakir herkesin birbirinden istediği her şey”in adıdır. Böyle şeyleri vermeyenler kötü huylu ve cimri sayılırlardı.

Bu bağlamda Hz. Peygamber’in, “Üç şey vardır ki onların verilmemesi helal değildir: Su, ateş, tuz”(33) hadisi delil olarak sunulmaktadır. Evlerdeki ufak tefek, herkesin, her zaman muhtaç olabileceği şeylere de mâ‘ûn isminin verildiği yine kaynaklarda yer almaktadır.(34)

Buradan anlaşılan şudur: Davranışı kötü olan insanlar, dinî bir kaygı ve görev bilinci duymadan dahi, çevresindekilere en ufak bir yardımı bile yapmaz, insanî ilişkilerdeki zorunlu ihtiyaçları görmezlikten gelirler. Birgün kendisinin de muhtaç olabileceği ufak tefek şeyleri başkalarından esirgeyecek kadar çevresine karşı duyarsız olanlar bu âyette kınananlardır.

Cimrilik yapıp başkalarının da cimrilik yapmasını emredenler,(35) fakir düşme korkusunu yayarak insanları sadaka ve zekâttan alıkoyanlar,(36) yardıma muhtaçlara infak yapmayıp onları Allah’a havale edenler(37) ve nihayet her türlü hayrı ve iyiliği engelleyenler,(38) davranışları Kur’ân’da kınanan insanlardır. Böyleleri, toplumsal duyarlılığı da olmayan, gamsız, egoist ve kendinden başkasını görmeyen menfaatperestlerdir.

Bu nedenle sûrenin bu âyetinde Yüce Allah, müşriklerin “hayra engel olmak” şeklindeki bu yanlış davranışını “ibadetinden habersiz olan, yetimi itip kakan, yoksulu doyurmayan, ibadetinde gösteriş yapan ve hesabı yalanlayan kişi”nin davranışları arasında saymaktadır. Bu tutum, uzaklaşılması için üzerinde hassasiyet gösterilmesi gerekli kötü ve olumsuz özellikler arasında sayılmaktadır.

Âyetlerin Günümüze Mesajları

1. Kur’ân mesajını okuyan bütün muhatapların bu âyetlerden öğreneceği çok şeyler vardır. İlk muhataplar farklı insanlar olsa da, yapılan yanlışlıklardan dersler çıkarmak ve benzer yanlışlıklara düşmemeye çalışmak gerekmektedir. Hatalı davranışı müşrik de Müslüman da yapsa yanlış olur. Bu nedenle dikkatli davranmak bir zorunluluktur.

2. İbadet eden bütün inananların, ibadetlerini bilinçli yapmaları gerektiği bu tür âyetlerle onlara öğretilmektir. İbadetlerin yapılışı esnasındaki dikkat ve hassasiyet ne kadar önemliyse, ibadet öncesinde de sonrasında da benzer özenin gösterilmesi gerekir. Hayatı, ibadetin hedeflediği şekilde yaşamak, hatta ömrü bütünüyle kulluk denilen ubudiyete dönüştürürcesine yaşamaya çalışmak, bu âyetlerin mesaj hedefleri arasında yer almaktadır. Özenerek, hissederek, duyarak ve farkına vararak yapılan ibadetler, gerçekleri doğru kavramayı beraberinde getirir; sonuçta hayatın tamamı ibadet alanına dönüştürülmüş olur.

3. Dinin veya kıyâmetteki hesabın yalanlanması hariç, yetimin itilip kakılması ve yoksulun doyurulmasının teşvik edilmemesi, sadece âhireti veya hesabı inkâr edenlerle sınırlı değildir. Aynı şekilde, namazından ya da yaptığı ibadetlerden yeterince haberdar olmamak da sadece başkalarına ait bir durum değildir.

Her yanlıştan ders çıkartıp, onları yapmamaya çalışmak, daha iyiye ve mükemmele doğru adım atmak her Müslümanın öncelikli görevidir. Eğer bir âyette müşrik, kâfir ya da münafıklara ait yanlış bir davranıştan söz ediliyorsa, bilinmelidir ki onun anlatılma nedeni, benzer davranışları Müslümanların da yapmamasını ve sonunda aynı akıbeti paylaşmamalarını sağlamaktır. Kur’ân mesajları, herkesi, özellikle Müslümanları öncelikli olarak ilgilendirmektedir.

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., III, 625. 2 - Yazır, age., IX, 501. 3 - Taberî, age., XXX, 310. 4 - Zemahşerî, age., IV, 798.
• 5 - Zümer 39/2. 6 - Yûsuf 12/76; Nûr 24/2. 7 - Tevbe 9/29. 8 - Hucürât 49/16. 9 - Tevbe 9/36. 10 - En‘âm 6/161. 11 - Rûm 30/30. 12 - Bakara 2/282. 13 - Tevbe 9/29. 14 - Bu kelimenin değişik kullanım örnekleri hakkında bk. Okuyan, Kur’ân’da Çok Anlamlılık, “d-y-n maddesi”.
  • Zümer 39/2 Yûsuf 12/76 Nûr 24/2 Tevbe 9/29 Hucurât 49/16 Tevbe 9/36 En‘âm 6/161 Rûm 30/30 Bakara 2/282 Tevbe 9/29
• 15 - Esed, age., s. 1312. 16 - İslâmoğlu, age., s. 1309’da 1. not.
• 17 - Nisâ’ 4/6. 18 - Bakara 2/83, 177, 215, 220; Nisâ’ 4/2, 3, 8, 36, 127; Fecr 89/17-18; Beled 90/14-15. 19 - En‘âm 6/152; İsrâ’ 17/34. 20 - Duhâ 93/9. 21 - Nisâ’ 4/10.
  • Nisâ 4/6 Bakara 2/83 Bakara 2/177 Bakara 2/215 Bakara 2/220 Nisâ 4/2 Nisâ 4/3 Nisâ 4/8 Nisâ 4/36 Nisâ 4/127 Fecr 89/18 Beled 90/15 En‘âm 6/152 İsrâ 17/34 Duhâ 93/9 Nisâ 4/10
• 22 - Ahmed b. Hanbel, V, 250. 23 - Buhârî, Talâk, 25; Müslim, Zühd, 42.
• 24 - Ebû Dâvûd, Melâhım, 17; Nesâî, İman, 17; İbn Mâce, İkâme, 155.
• 25 - Beled 90/16.
  • Beled 90/16
• 26 - Bakara 2/184; İsrâ’ 17/26; Rûm 30/38; Mücâdele 58/4; Kalem 68/24; Hâkka 69/34; Müddessir 74/44; İnsân 76/8; Fecr 89/18; Beled 90/16; Mâ‘ûn 107/3.
  • Bakara 2/184 İsrâ 17/26 Rûm 30/38 Mücâdele 58/4 Kalem 68/24 Hâkka 69/34 Müddessir 74/44 İnsân 76/8 Fecr 89/18 Beled 90/16 Mâ‘ûn 107/3
• 27 - Enfâl 8/35.
  • Enfâl 8/35
• 28 - Semerkandî, age., III, 342; Taberî, age., XXVI, 192; Zemahşerî, age., IV, 388. 29 - İslâmoğlu, age., s. 1309’da 4. not.
• 30 - Râzî, age., XXXII, 113-114.
• 31 - Muhammed 47/1.
  • Muhammed 47/1
• 32 - Ahmed b. Hanbel, IV, 403.
• 33 - Ebû Dâvûd, Zekât, 36. 34 - Râzî, age., XXXII, 115-116 35 - Nisâ’ 4/37; Hadîd 58/24. 36 - Bakara 2/268. 37 - Yâsîn 36/47. 38 - Kalem 68/12.
  • Nisâ 4/37 Mücâdele 58/24 Bakara 2/268 Yâsîn 36/47 Kalem 68/12