Fil Suresi

Mekke’de risaletin ilk dönemlerinde, 2 veya 3. yıllarında indirilmiş olması muhtemel olan, 5 âyetten oluşan, adını ilk âyetinde geçen “fil” anlamındaki الْف۪يل el-fîl kelimesinden alan Fîl sûresi, inişe göre 20, resmî sıralamada ise 105. sûredir.

Fîl sûresinin resmî sıralamada öncesinde bulunan Hümeze ile anlam ilişkisi şöyle kurulabilir: Mal biriktirme sevdası ve kendinden başka adam tanımayan alaycı ve küstah tavrıyla Ebrehe de, tıpkı Ebû Leheb gibi muhtemelen Hutame’yi boylayacaklar arasında yer alacaktır.

Bu sûrede Hz. Peygamber’in doğumundan bir yıl önce meydana gelen ve “Fîl Olayı” diye anılan bir girişimden ve sonuçlarından söz edilmektedir.

Fîl sûresinde Ebrehe ordusunun nasıl bir yolla perişan edildiği ve nasıl bir akıbete uğratıldığı ele alınmakta, Hz. Peygamber ve müminler motive edilmektedir.

a) Fil Olayı ve Boşa Giden Tuzaklar

Yüce Allah, sûrenin 1-2 âyetlerinde başında Ebrehe’nin bulunduğu “Fil Ordusu”nun helakini ve oyunlarını nasıl bozduğunu beyan etmektedir.

ı. Fîl Olayı

اَلَمْ تَرَ كَيْفَ فَعَلَ رَبُّكَ بِاَصْحَابِ الْف۪يلِ “Rabbinin fil sahiplerine ne yaptığını görmedin mi?”

Âyetteki اَلَمْ تَرَ elem tera sorusu “görmedin mi, bilmiyor musun”; كَيْفَ keyfe edatı “nasıl”; فَعَلَ fe‘ale fiili “yapmıştı”; رَبُّكَ rabbüke tamlaması “senin Rabbin”; بِاَصْحَابِ الْف۪يلِ biashâbu’l-fîli tamlaması ise “fil ordusuna” demektir.

Burada Fil Ordusu’na Yüce Allah’ın muamelesi gündeme getirilmektedir.

1. Kaynaklarda verilen bilgilere göre 6. asrın son yarısında, Habeşistan’a bağlı Yemen’in valisi Ebrehe, ticaretin çoğunluğunun gerçekleştiği Mekke’ye alternatif olsun ve ticaret kervanlarıyla hacıları toparlasın diye, San‘a’da bir kilise yaptırır. Bu kiliseye karşı yapılan bir nümayişi de bahane ederek, dönemin en güçlüsü ve donanımlısı demek olan fillerden oluşan bir orduyu, kendisi de başında olarak Mekke üzerine yürütür ve Kâbe’yi yıkmak ister.

Ebrehe’nin güçlü ordusu uçuşan varlıklar tarafından atılan pişmiş azap taşlarıyla yenmiş ekin tarlasına dönüşür. Ebrehe de geri dönüş yolunda hayatını kaybeder. Bu olay nedeniyle, olayın yaşandığı Mîlâdî 570 yılına “Fîl yılı” denilir. İlâhî müdahaleyle bu saldırıdan kurtuldukları için de Mekkeli Arapların kendilerine ehlüllâh yani “Allah’ın ev halkı” unvanı verdiği ifade edilmektedir.

2. İlk âyette geçen اَلَمْ تَرَ elem tera ifadesi, “Görmedin mi?” anlamına gelse de, burada “Haberin yok mu? Duymadın mı? Gözünde canlandırabilir misin?”(1) şeklinde anlaşılmalıdır. Çünkü olay, Hz. Peygamber doğmadan önce gerçekleştiği için, onun bu olayı görmesi elbette mümkün değildi. اَصْحَاب الْف۪يل ashâbü’l-fîli tamlaması ise, “fil ordusu, fil arkadaşları” demektir. Saldırıda fil kullanıldığı için ordu “fil” ile isimlendirilmektedir.

ıı. Boşa Giden Tuzak

اَلَمْ يَجْعَلْ كَيْدَهُمْ ف۪ي تَضْل۪يلٍ “Onların tuzaklarını boşa çıkarmadı mı?”

Âyetteki اَلَمْ يَجْعَلْ elem yec‘al sorusu “kılmadı mı, yapmadı mı”; كَيْدَهُمْ keydehum tamlaması “onların oyunlarını, tuzaklarını”; ف۪ي تَضْل۪يلٍ fî tadlîlin sözcüğü ise “şaşkınlığın içinde” demektir.

Bu âyette Ebrehe ordusunun Kâbe’yi yıkıp yok etme tuzağının boşa çıkartılmasından söz edilmektedir.

1. Âyette sözü edilen tuzak, onların Mekke’deki ticaret yoğunluğunu bahane ederek Kâbe’yi yıkmak istemeleri, dolayısıyla mabede karşı bir düşmanlık beslemeleri idi. Yüce Allah, insanların kurduğu tuzakları boşa çıkaracağını açıkça belirtmekte,(2) hatta tuzak kuranların, kurdukları tuzağın içine bizzat kendilerinin düşeceğini haber vermektedir. Fil ordusunun başına, Fâtır 35/43 ve Tûr 52/42’de sözü edilen durum gelmiş, yıkmaya geldikleri mabedin yanında, kendileri yıkılmaya mahkûm edilmişlerdir.

2. Âyette geçen تَضْل۪يل tadlîl kelimesi “şaşırtmak, boşa çıkarmak, kaybolmak, silinmek” manalarına gelmekte, böylece Fîl ordusunun şaşkınlığa çevrildiği, tuzaklarının hedefe ulaşamadığı ifade edilmek istenmektedir.

Kur’ân’da d-l-l kökünden gelen kelimelerin çeşitli manalarda kullanıldığı bilinmektedir. Buna göre söz konusu kökten gelen kelimeler yoğunluklu olarak “sapmak, saptırmak”,(3) kısmen yani az da olsa “kaybolmak, silmek”,(4) “boşa çıkarmak, geçersiz ve başarısız kılmak”,(5) “şaşırmak, şaşkınlık”(6) anlamlarını içermektedir. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen تَضْل۪يل tadlîl kelimesi de bu anlamlar içerisinde “boşa çıkarmak, geçersiz ve başarısız kılmak” veya “şaşırtmak” anlamına gelmektedir.

3. Ebrehe, zamanının en güçlü ordusunu kurup saldırıya geçmişti. Ancak Züleyhâ’nın “Allah, hainlerin hilesini başarıya ulaştırmaz”(7) ifadesi ile “Kâfirlerin çağrısı (duası) boşa gitmiştir”(8) gerçeğinin farkında değildi. Bir anlamda, kendi gücüne güvenip Yüce Allah’ı hesaba katmamıştı. O’nu hesaba katmayanlara, O, kendisini hatırlatıyordu ki Ebrehe’nin başına da bu gelmişti. Hesaba katmadığı Yüce Allah, onun bütün iğrenç planlarını alt üst etmiş, kendisini de ordusunu da şaşkınlık denizine yuvarlamıştı.

Bütün bunlardan hareketle, şu genel ilkenin bilinmesi ve unutulmaması gerekir: Hakk’a karşı duranlar, yaptıklarının karşılığını er ya da geç alacaklardır. Bugün de benzer saldırılar yapılmakta, Yüce Allah’ın mabedlerine karşı çeşitli saldırılar düzenlenmektedir. Bu sûreden anlaşılıyor ki, benzer şekilde düşmanlık tuzakları kuranlar benzer akıbeti paylaşacaklardır.

Bu arada Hakk’ın savunucularına psikolojik destek verilmekte ve morallerini yüksek tutmaları kendilerinden istenmektedir. Bilinmelidir ki, Hakk’ı destekleyenlerin destekçisi hakkın sahibi olan Yüce Allah’tır. “Ey iman edenler, siz eğer Allah’a yardım ederseniz, O da size yardım eder, ayaklarınızı sağlam tutar.”(9) Benzer müjdeler Âl-i İmrân 3/139, Mâide 5/56, Hacc 22/40, Mü’min 40/51 ve Mücâdele 58/21 gibi âyetlerde de zikredilmektedir.

b) Fîl Ordusu Nasıl Perişan Edildi?

Yüce Allah, sûrenin 3-5. âyetlerinde Fil ordusunu nasıl bozguna uğratıp perişan ettiğini “Kendilerine sert taşlar savuran sürü sürü uçuşan varlıklar göndermişti. Böylece (Allah), onları yenmiş ekin tarlasına çevirmişti” şeklinde beyan etmekte, böylece kötülük planları yapanlara, yaptıkları cinsten karşılık verdiğini göstermektedir.

ı. Kanatlı Ordusu

وَاَرْسَلَ عَلَيْهِمْ طَيْرًا اَبَاب۪يلَ “Üzerlerine sürü sürü kuşlar göndermişti.”

Âyetteki وَاَرْسَلَ ve arsele fiili “ve göndermişti”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onlara, onların üzerine”;طَيْرًا tayran kelimesi “uçuşan varlıkları, kuşları, haşaratı”; اَبَاب۪يلَ ebâbîle sözcüğü “grup grup, sürü sürü” demektir.

Burada Fil Ordusu’na yapılan ilâhî müdahale gündeme getirilmektedir.

1. اَرْسَلَ arsele fiili Yüce Allah’a nispet edildiğinde bir yücelik anlamı verir. Burada sözü edilen husus, fil ordusunun üzerine yukarıdan saldırıldığı gerçeğidir. Âyetteki عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi müdahalenin yukarıdan olduğunun delilidir. Buna göre yüce bir makamın gönderdiği şey her ne ise sıra dışıdır ve mutlak surette bir amacı gerçekleştirmek için gönderilmişlerdir.

2. Gönderilenler طَيْر tayr “uçuşan varlık” olduğu için, bu işlemin yukarıdan gerçekleştirildiğinde şüphe kalmamaktadır. Tefsirlerimizde bu varlıkların kuş olduğu belirtilmekte, nitelikleri hakkında çok değişik ve anlaşılması mümkün olmayan detaylar verilmektedir. Ayrıntıya girmeden, Yüce Allah’ın dediğiyle yetinip, uçuşan varlıkların “kuş” olmasının zorunlu olmadığını belirtmekle yetinmek istiyoruz.

3. اَبَاب۪يل ebâbîl kelimesi Türkçemizde bir kuş türü olarak kullanılırsa da, bu âyette söz konusu kelime “grup grup, bölük bölük, kalabalık, sürüler halinde” anlamlarına gelmektedir. Gramer olarak, bu kelimeyi kuşların ismi değil de sıfatı olarak almak zorundayız. Bu durumda, uçuşan varlıkların adından değil, geliş şekillerinden söz edildiği anlaşılmaktadır.

4. Bu arada çok önemli bir noktanın daha burada gizli olduğunu söylemek isteriz: Uçuşan varlıkları eğer “kuş” olarak kabul edersek, bu durumda Yüce Allah, saldırganlara karşı, onlardan çok daha güçsüz gibi görünen, ama kendi cinslerinden, yani hayvanlardan bir ordu ile mukabele etmektedir, demektir. Güçlü hayvana karşı güçsüz hayvanlar kullanılmış ve Yüce Allah’ın desteğine sahip olanlar kazanmıştır.

5. Burada dikkat çeken bir başka nokta ise, savaşların sadece kara harekâtıyla değil, hava harekâtıyla da kazanılacağı, asıl gücün havadan etkili olabileceği imasına da burada yer verildiği kanaatindeyiz.(10)

6. Konuyla ilgili şu farklı ve oldukça önemli bilgileri de aktarmak istiyoruz: “اَبَاب۪يل ebâbîl, sıfat olarak ‘katar katar, sürüler halinde’ anlamına gelir. Kelimenin kökeni ve tekili olup olmadığı konusunda farklı görüşler vardır.

Zayıf bir ihtimal olmakla birlikte, اَبَاب۪يل ebâbîl kelimesinin bülbül’den türetilmiş olması da mümkündür. طَيْر tayr, kuştan sineğe, görünenden görünmeyene kadar, bir yerden bir yere havada/hava ile intikal eden her hareketli varlık için kullanılır. طَيْر tayr’ın ille de kanatlı olması şart değildir; zira En‘âm 6/38’de “kanat” ayrıca zikredilir.

Bu veriler ışığında طَيْر tayr kelimesi, “volkanik bir püskürtünün yakıp kavuran lavları” yorumunu da, buna benzer başka yorumları da dışlamaz. Her halükârda kesin olan, orada ve o anda ilâhi bir müdahalenin varlığıdır. Bu zamanlama bile, başlı başına bir olağanüstü müdahalenin yapıldığının göstergesidir. “Göklerin ve yerin bütün orduları Allah’ın emrine âmâdedir”(11) ve “Rabbinin ordularını O’ndan başka kimse bilemez”(12) âyetleri ışığında zımni anlam şu olur: “Allah’ın, kimsenin akıl fikir erdiremediği ordularından bir ordu, fil ordusunu perişan etmiştir.”(13)

Olay ister kuşlarla, ister uçuşan varlıklarla, ister mikrobik müdahalelerle, isterse volkanik taşlarla vs. gerçekleşmiş olsun, sonuç değişmemektedir. Olayda bir olağanüstülük ve Yüce Allah’ın müdahalesi olduğu çok açıktır. Yüce Allah, mabedine saldıranlara iradesiz Müslüman kullarıyla karşılık vermiş ve düşmanı helak etmiştir.

ıı. Adrese Teslim Sert Taşlar

تَرْم۪يهِمْ بِحِجَارَةٍ مِنْ سِجّ۪يلٍ “Onlara çamurdan sertleşmiş taşlar atıyorlar(dı).”

Âyetteki تَرْم۪يهِمْ termîhim fiili “onlara atıyor(du)”; بِحِجَارَةٍ bihıcâratin ifadesi “taş(lar)”; مِنْ سِجّ۪يلٍ min siccîlin ifadesi ise “şiddetli, katı, sert, kiremit gibi sertleşmiş taş, dünya semâsı” demektir.

Burada Fil Ordusu’na nasıl müdahale edildiğiyle ilgili bilgiler verilmektedir.

Hûd 11/82 ve Zâriyât 51/33. âyetlerin de işaretiyle her iki kelime bir arada “sertleşmiş, katı taş” demek olur. A‘râf 7/133. âyetin delaletiyle ve siccîl kelimesinin “kova” anlamındaki secl köküne nispetle bu azabın “yukarıdan aşağıya doğru, kovalar dolusu, sert taşlardan” oluştuğu anlaşılmaktadır.

Burada, fil ordusunun üzerine yukarıdan sert taşların atıldığı ifade edilmektedir. Önceki âyette sözü edilen “uçuşan varlıklar” her ne ise, ister kuş, isterse volkanik taşlar olsun, işte onlar fil ordusuna bu tür sert taşları atıyordu. Bu müdahalenin sonu hakkında da sonraki âyette bilgi verilmektedir.

Ayrıca tescîl şeklindeki kalıptan anlaşılabileceği gibi, bu taşların adeta “adresi tespit edilmiş, tescillenmiş” olduğu ve siccîn kelimesiyle benzeşmesi gereği “azaplarının yazılı olduğu taşlar” anlamına geldiği de kaynaklarda ifade edilmektedir(14) ki bu mana elbette mecazdır.

ııı. Ve Hazin Son

فَجَعَلَهُمْ كَعَصْفٍ مَاْكُولٍ “Böylece, onları yenilmiş ekin (tarlası) gibi yapmıştı.”

Âyettekiفَجَعَلَهُمْ fe ce‘alehum fiili “ve onları yapmıştı, şekillendirmişti”; كَعَصْفٍ ke ‘asfin kelimesi “kırıp dökülmüş, eğip bükülmş, ekin yaprağı gibi”; مَاْكُولٍ me’kûlin sözcüğü ise “yenmiş” demektir.

Burada Fil Ordusu’nun müdahale sonrasında nasıl bir hal aldığı gündeme getirilmektedir.

Rahmân 55/12. âyette de geçen العَصْف el-‘asf kelimesi “yaprak” anlamında kullanılmaktadır. Burada zikredilenعَصْف ‘asf kelimesi de “kırıp dökülmüş, eğip bükülmş, ekin yaprağı gibi, saman, taze yaprak, tane, taze ekin” gibi anlamlar içermektedir. Dolayısıyla Ebrehe ordusu, üzerlerine taş atılması gazabından kurtulamamış, adeta yenmiş ekin yaprağına dönüştürülmüş, yerle bir edilmişlerdir.

Fil Sûresinin Bugüne Mesajı Nedir?

Âyetleri izah ederken sözünü ettiğimiz bütün ihtimaller, kelimelerin anlam zenginliğinden kaynaklanmakta ve her biri için bu izahlar makul görülebilmektedir. Bizim burada belirtmek istediğimiz asıl husus şudur: “Göklerin ve yerin bütün ordularının sahibi olan”(15) Yüce Allah, bazı kötü niyetlilere karşı şiddetli bir azap uygulamıştır.

“Allah’ın ordularını O’ndan başka hiç kimsenin bilemeyeceği”(16) ve “Kuvvet ve kudret sadece ve sadece, ancak ve ancak Allah’a ait olduğu”(17) için, azabın niteliği hakkında aklı zorlayan izahlara gerek olmadığı kanaatindeyiz. Gözden kaçırılmaması gereken husus budur. Azap bazen bir gürültü, bazen kıtlık, bazen kuraklık, bazen doğal bir afet, deprem, yanardağ patlaması, bazen de çeşitli hayvan istilaları ile olur.

Azaptan kurtulmaya çalışmak, azap gerektirecek davranışlardan uzak durmak ve ilâhî iradeyi görmezlikten gelmemek gerekir. Daha da önemlisi, Allah’ın rızası ve O’nun adına hareket etmenin, imanın zorunlu sonucu olduğunun unutulmamasıdır. Allah adına fedakârlık yapanlar, O’nun yardımı ve desteğinden mahrum bırakılmayacaklarını bilmeli, buna göre hayat yaşamaya çalışmalıdır.

Ebrehe ordusunun Kâbe’yi yıkma emelleri nasıl sonuçsuz kalıp, ordunun neferleri ve komutanı nasıl yerlebir edildiyse, Hakk’ın düşmanlarının da ilâhî iradeyle benzer şekilde karşılaşacakları bilinmelidir. Sûrenin asıl mesajı işte budur. Bu durumda Hz. Peygamber’e ve ona inanan ilk Müslümanlara, yalnız bırakılmayacakları mesajı verilmektedir.

Hakk’ın karşısına dikilmeleri halinde Mekke müşriklerinin veya diğer insanların da er ya da geç Ebrehe ordusunun akıbetiyle karşılaşacakları beyan edilmektedir. Bu nedenle, bütün muhataplar benzer hatalara düşmemeleri gerektiği noktasında uyarılmaktadır.

Dipnotlar

• 1 - İslâmoğlu, age., s. 1304.
• 2 - Enfâl 8/18; Yûnus 10/21.
  • Enfâl 8/18 Yûnus 10/21
• 3 - Bazı örnekler için bk. Bakara 2/108; Nisâ’ 4/44, 116, 136, 167; Mâide 5/12, 77, 105; En‘âm 6/24, 56, 94, 117, 140; A‘râf 7/37, 149; Yûnus 10/30, 108; Hûd 11/21; Nahl 16/87, 125; İsrâ’ 17/15, 48, 67; Kehf 18/104; Tâhâ 20/92, 123; Furkân 25/9; Neml 27/92; Kasas 28/75; Secde 32/10; Ahzâb 33/36; Sebe’ 34/50; Sâffât 37/71; Sâd 38/26; Zümer 39/41; Fussılet 41/48; Ahkâf 46/28; Muhammed 47/1, 4, 8; Necm 53/30; Mümtehıne 60/1; Kalem 68/7. 4 - En‘âm 6/24, 94; A‘râf 7/37, 53; Yûnus 10/30; Nahl 16/87; İsrâ’ 17/67. 5 - Ra‘d 13/14; Mü’min 40/25, 50; Nûh 71/24; Fîl 105/2. 6 - Bakara 2/282; Nisâ’ 4/176; Yûsuf 12/8, 95; Tâhâ 20/52; Şu‘arâ’ 26/20; Necm 53/2; Kalem 68/26; Duhâ 93/7. 7 - Yûsuf 12/52. 8 - Ra‘d 13/14.
  • Bakara 2/108 Nisâ 4/44 Nisâ 4/116 Nisâ 4/136 Nisâ 4/167 Mâide 5/12 Mâide 5/77 Mâide 5/105 En‘âm 6/24 En‘âm 6/56 En‘âm 6/94 En‘âm 6/117 En‘âm 6/140 A‘râf 7/37 A‘râf 7/149 Yûnus 10/30 Yûnus 10/108 Hûd 11/21 Nahl 16/87 Nahl 16/125 İsrâ 17/15 İsrâ 17/48 İsrâ 17/67 Kehf 18/104 Tâhâ 20/92 Tâhâ 20/123 Furkân 25/9 Neml 27/92 Kasas 28/75 Secde 32/10 Ahzâb 33/36 Sebe' 34/50 Sâffât 37/71 Sâd 38/26 Zümer 39/41 Fussilet 41/48 Ahkâf 46/28 Muhammed 47/1 Muhammed 47/4 Muhammed 47/8 Necm 53/30 Mümtehine 60/1 Kalem 68/7 En‘âm 6/24 En‘âm 6/94 A‘râf 7/37 A‘râf 7/53 Yûnus 10/30 Nahl 16/87 İsrâ 17/67 Ra‘d 13/14 Mü'min 40/25 Mü'min 40/50 Nûh 71/24 Fil 105/2 Bakara 2/282 Nisâ 4/176 Yûsuf 12/8 Yûsuf 12/95 Tâhâ 20/52 Şu‘arâ 26/20 Necm 53/2 Kalem 68/26 Duhâ 93/7 Yûsuf 12/52 Ra‘d 13/14
• 9 - Muhammed 47/7.
  • Muhammed 47/7
• 10 - Benzer değerlendirmeler için bk. Bayraklı, age., XXI, 363-364.
• 11 - Feth 48/4, 7. 12 - Müddessir 74/31. 13 - İslâmoğlu, age., s. 1304’te 3. not.
  • Fetih 48/4 Fetih 48/7 Müddessir 74/31
• 14 - Râzî, age., XXXII, 101; İslâmoğlu, age., s. 1304’te 4. not.
• 15 - Feth 48/4, 7. 16 - Müddessir 74/31. 17 - Buhârî, Ezân, 7; Müslim, Salât, 12.
  • Fetih 48/4 Fetih 48/7 Müddessir 74/31