İnşirâh Suresi

“Şerh” sûresi olarak da isimlendirilen, Mekke’de risaletin ilk döneminde Duhâ sûresiyle birlikte indirilmiş olup 8 âyetten oluşan, adını نَشْرَحْ neşrah fiilinden hareketle alan İnşirâh sûresi, iniş sırasına göre 6, resmî sıralamada ise 94. sûredir. Duhâ sûresiyle aynı iniş gerekçesine sahiptir.

İnşirâh sûresi hem iniş sırası olarak, hem de resmî sıralamada öncesindeki Duhâ sûresiyle yakın anlam ilişkisine sahiptir; hatta adeta onun devamıdır da diyebiliriz. Duhâ sûresinde Hz. Peygamber’e peygamberlik öncesi dönemde verilen ve peygamberlikle verilmekte olan bazı nimetler üzerinde durulmuştu. İnşirâh sûresinde ise hem risâletin verilmesiyle sağlanan, hem de daha sonra verilecek birtakım nimetler hatırlatılarak, Hz. Peygamber’in morali yüksek tutulmaya çalışılmaktadır.

Yüce Allah, Duhâ sûresinde dile getirdiği nimetlerle ilişkili olarak, özellikle risâletin verilmesiyle Hz. Peygamber’e sağlanan huzur örneklerinden birkaçını da İnşirâh sûresinde saymakta ve kendisine yönelik iki hususta onu inşa etmektedir.

a) Hz. Peygamber’e Verilen Çeşitli Nimetler

Yüce Allah sûrenin 1-6. âyetlerinde Hz. Peygamber’e verdiği nimetlerini hatırlamaya devam etmekte, “Biz senin için göğsünü ferahlatmadık mı? Böylece sırtını (belini) çatırdatan yükünü (sıkıntını) senden kaldırmıştık. Senin için şânını (ününü) de yüceltmiştik” ifadelerini zikretmekte, ona ve herkese moral vermek için de her bir zorlukla beraber en az bir tür kolaylığın bulunduğunu iki kez beyan ederek bir anlamda bütün muhataplarını müjdelemektedir.

ı. Gönlünün Rahatlatılması/Risâletin Verilmesi

اَلَمْ نَشْرَحْ لَكَ صَدْرَكَ “Senin için göğsünü (gönlünü) ferahlatmadık mı?”

Âyetteki اَلَمْ نَشْرَحْ elem neşrah sorusu “ferahlatmadık mı, açmadık mı, genişletmedik mi, rahatlatmadık mı”; لَكَ leke ifadesi “senin için”; صَدْرَكَ sadrake ifadesi ise “senin göğsünü, gönlünü” demektir.

Bu âyette Yüce Allah’ın, Hz. Peygamber’in gönlünü rahatlatmış olduğu nimeti soru ifadesiyle gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah, Nebî (as)’a verdiği nimetleri hatırlatmaya “gönlünün huzura kavuşturulması” anlamında peygamberlikle başlamaktadır. Sûrenin ilk üç âyeti Duhâ sûresinin 7. âyetiyle ilgilidir ve onu açıklamaktadır.

1. Duhâ 93/7’de de değinildiği gibi, Mekke’nin ağır ahlâksız yapısından bunalan ve bu nedenle Hira’ya çıkan Hz. Peygamber, elbette derin bir çaresizlik içerisinde hayatını devam ettiriyordu. Şüphesiz ki inanç bazında Mekke’de Hz. İbrahim’den kalma tevhid çizgisini devam ettiren hanifler vardı ve Hz. Peygamber de bu anlamda muvahhid bir insandı. Ancak Nebî (as), kendini aşmayı başaran ve empatiyi bilen bir insan olarak, çevrede olup bitenlerden etkilenmekte ve onlara kayıtsız kalmamak istemekteydi.

Mekke’de gözde ve güvenilir bir konumda olmasına rağmen, dinî içerikli hatırlatmalarda bulunacak bir altyapıya sahip olmayan Hz. Peygamber, kurulu bir din anlamında dört başı mamur bir inanç sistemine sahip değildi. Çünkü dinî bilgisi kulaktan duymaya dayalıydı; sistemli bir yapısı ve fert veya toplumsal hayatı bütünüyle kuşatan pratikleri yoktu.

Hiçbir şekilde şirk içermeyen bir hissedişe ve daha çok düşünme ve gönül yönelişine sahipti. “Kitâb”ı ve “iman”ı bilmediği Şûrâ 42/52’de açıkça ifade edilen Hz. Peygamber, Kasas 28/86’da verilen bilgilere göre kendisine “Kitâb”ın verileceğinden de kesinlikle haberdar değildi; böyle bir beklentisi yoktu. Durum böyle olunca, onun ne denli sıkıntılar içerisinde olduğunu tahmin etmek zor olmasa gerektir.

İşte tam da bu durumu anlatmak üzere, önce Duhâ 93/7. âyette Nebi (as)’ın “şaşkınlığının giderilmesi” nimeti hatırlatılmıştı. İnşirâh 94/1’de de “gönlünün ferahlatılıp rahata kavuşturulması” kendisine verilen çok önemli bir nimet olarak vurgulanmaktadır.

2. Burada gözden kaçırılmaması gereken çok önemli noktalardan biri, âyette yer alan لَكَ leke kelimesidir. Tercümelerde genellikle görmezlikten gelinerek yer verilmeyen bu kelime, aslında bizim baştan beri söylediklerimize kaynaklık teşkil etmektedir. “Biz gönlünü ferahlatmadık mı?” tercümesi ile “Biz senin için gönlünü rahatlatmadık mı?” tercümesi arasında çok derin ve önemli bir fark vardır.

Birinci tercüme normal bir uygulamayı ifade ederken, ikincisi bu rahatlatmanın öncelikle Hz. Peygamber’e yönelik olduğu vurgusunu içermektedir. Bu rahatlatmada ilk hedef Hz. Peygamber idi; çünkü toplumun ahlâksız gidişatı en çok onu üzüyor, onu tedirgin ediyordu. Bu nedenle, sıkça evinden ayrılıp Hira’ya çekiliyor ve orada Rabbini tefekküre dalıyordu. Bir anlamda Hira, gerçeği aradığı okulu oluyor, sorularına cevap verilen ve tarihin en çok iz bırakan mekteplerinden biri halini alıyordu.

3. Kur’ân’daki bütün örneklerinde şerh ve sadr kelimeleri birlikte “manevi rahatlama, huzur bulma, göğsün ferahlatılması, gönlün rahatlatılması”(1) anlamında kullanılmakta, maddî bir yarma ve ayırma işlemini ifade etmemektedir. Bu kelimeler Zümer 39/22’de “kalbin katılaşmasının”, En‘âm 6/125’te “göğsün daralmasının zıddı” manası vermektedir. Nahl 16/106’da ise bu ifade “sahte bir huzur için göğsün küfre açılması” bağlamında geçmektedir.

Tâhâ 20/25’te Hz. Mûsâ’nın gönlünün rahatlatılmasını ifade eden şerh ve sadr kelimeleri yorumunu yapmakta olduğumuz âyette Hz. Peygamber’in gönlünün rahatlatılmasını ifade için kullanılmaktadır. Böylece Hz. Peygamber’in çocukluk döneminde veya daha sonralarda göğsünün yarılıp kalbinin dışarı çıkartılması, zemzemle yıkanması, sonra tekrar yerine konulması şeklindeki yaklaşımların Kur’ân’dan delili bulunmadığını ifade etmek zorundayız.

4. Hz. Peygamber’in vahiy ile buluşturulması demek olan “gönlünün rahatlatılması” işlemi, aslında onun için bir milattır. Risalet bizzat kendisi için manevî bir doğumdu ki insan için asıl doğum da budur. Peygamberlik görevi, herkesten önce onun rahatlaması ve huzur bulmasını sağlamıştı.

Nitekim miladi 610 yılı Ramazan ayındaki Kadir Gecesi, hayata bakışına anlam kazandırmış, hayatı Kur’ân ile gerçek rengine kavuşmuştu. Böylece çektiği sıkıntılardan kurtulmuş, cevabını aradığı sorular yerli yerine oturmaya başlamıştı. Yaşadığı onca dertten kurtulmanın ve risâlet görevinin engin şuuruyla buluşmanın lezzetiyle bir anlamda hayata yeniden başlamıştı.

Asıl Kutlu Doğum, onu da, bütün insanlığı da huzura götürecek şekilde, vahiyle buluşturulduğu Kadir Gecesi yaşanan doğumdu. Bu nedenle, sûrenin ilk âyetindeki leke kelimesi, vahyin öncelikli hedefinin Hz. Peygamber olduğu vurgusunu içermektedir.

Günümüzde de şu husus iyice bilinmelidir: İnsan sıkıntıya düştüğünde ümidini yitirmemeli, sığınacağı yeri iyi tespit etmeli, sığındığı hak makamın yardımını daima yanında bulacağını bilmelidir. Özellikle Duhâ 93/3. âyette ifade edildiği gibi, Yüce Allah’ın onu terk etmeyeceğini unutmamalı, O’nun gönderdiği son mesaj ile diyalogunu sıcak tutmalı, Kur’ân’ın arkadaşlığını ve dostluğunu her şeyin üstünde bir konuma getirmelidir. Her sıkıntısına Kur’ân’da genel anlamda çözümler bulacağını hatırında bulundurmalı ve Yüce Allah’ın insanlığa gönderdiği son mektubu olan Kur’ân’a sıkıca sarılmalıdır.

ıı. Belini Büken Yükün Kaldırılması

وَوَضَعْنَا عَنْكَ وِزْرَكَ اَلَّذ۪يٓ اَنْقَضَ ظَهْرَكَ “Belini büken yükünü senden atmıştık.”

Buradaki وَوَضَعْنَاve veda‘nâ fiili “ve kaldırmıştık”; عَنْكَ ‘anke ifadesi “senden”;وِزْرَكَ vizrake tamlaması “senin yükünü, sıkıntını”; اَلَّذ۪يٓ اَنْقَضَ ellezî enkada ifadesi “büken, kıran, çatırdatan”; ظَهْرَكَ zahrake tamlaması ise “senin sırtını, arkanı” demektir.

Yüce Allah, Hz. Peygamber’e yönelik nimetini açıklamak ve sonrakilere moral vermek üzere, ilâhî müdahalenin insandaki etkilerine dikkat çekmektedir.

1.وَوَضَعْنَا عَنْكَ وِزْرَكَ “Yükünü (sıkıntını) senden kaldırmıştık.” Bu iki âyetteki konu, hem Duhâ 93/7, hem de İnşirâh 94/1. âyetle yakından ilgilidir. Burada Hz. Peygamber’in yaşadığı olumsuzluklardan duyduğu sıkıntıların risâletle kaldırıldığından söz edilmekte ve bunun çok önemli nimetlerden olduğu hatırlatılmaktadır. Âyette geçen وَضَعَ veda‘a fiili bu âyette de olduğu gibi عَنْ ‘an edatıyla birlikte kullanıldığında “kaldırmak” manasına gelirken, bu edatsız kullanımında “koymak, yerleştirmek” manasını vermektedir.

2. اَلَّذ۪يٓ اَنْقَضَ ظَهْرَكَ “Sırtını (belini) çatırdatan (yükünü).” Bu âyet, önceki âyette yer alan وِزْر vizr denilen “yük”ü açıklamaktadır.

a) Âyetin başındakiاَلَّذ۪ي ellezî ism-i mevsûlü, bu cümlenin bir açıklama cümlesi olduğunu göstermektedir. Bu tür cümleler, önceki kelimenin veya cümlenin anlam açılımını yapar. “Beli çatırdatan yük” ifadesi, herhangi bir günah değil de, mecâzî olarak, “insanın içini daraltan ve ona hayatı zindan eden sıkıntılardan oluşan manevi ağırlık” demektir.

b) Hz. Peygamber’e peygamberlik görevinin verilmesi, bir taraftan toplumla ilgili duyduğu sıkıntıların giderilmesini sağlamış, diğer taraftan bir başka ağır sorumluluğu kendisine yüklemişti. Müzzemmil ve Müddessir sûrelerinin ilk âyetlerindeki hitap, bu sorumluluğun büyüklüğünü ve ağırlığını ifade etmektedir. Çünkü özellikle Müzzemmil 73/5’te Kur’ân vahyi “ağır bir söz” olarak tanıtılmaktadır.

Kur’ân’ın hem bütünü, hem de her bir âyeti boş ve faydasızlıktan uzak olduğu için, içerik olarak da sorumluluk olarak da ağır bir nitelik arz etmektedir. Bu âyetler çerçevesinde konuya baktığımızda “beli çatırdatan yük”ün kaldırılmasının, onu başıboş bir hale terk etmek anlamına gelmediği de anlaşılmış olmaktadır.

c) Hira’ya çıkışı nasıl ki sadece Mekke’den kaçış değil, aynı zamanda gerçeğe yürüyüş idiyse, risâletle buluşması da bir taraftan sıkıntılardan kurtulmak, diğer taraftan yeni sorumluluklar ile buluşmak demekti. Buluştuğu bu yeni görevde kendisi nasıl sıkıntılardan kurtarıldıysa, artık o da fertlerin boyunlarındaki zincirleri ve boyundurukları kırıp, onları özgürlüğe kavuşturacaktı. A‘râf 7/157. âyet Hz. Peygamber’in bu misyonunu bizlere net bir şekilde göstermektedir.

Günümüzde Kur’ân okurları olarak biz de hem kendi zihni dünyamızdaki yanlışlıklardan Kur’ân’ın ışığıyla arınmalı, hem de benzer prangalardan kurtulmanın yolunun Kur’ân’a sarılmaktan geçtiğini çevremizdekilere anlatmalıyız. Hz. Peygamber’in sıkıntılarını gideren Yüce Allah, bizim de benzer sıkıntılardan kurtulmamız için Kur’ân’ı göndermiştir.

Olaylara Kur’ân penceresinden bakmak demek, Hz. Peygamber’e uygulanan usulü takip etmek, yani sünnetüllâhı izlemek demektir. Ona gönderilen vahiy muhatap ve sorumluluk alanı olarak bizleri de ilgilendirdiği için, onunla hayat bulmak isteyen herkes, vahyin aydınlatıcılığı ve huzur vericiliği özeliğinden yaralanabilir.

ııı. Şanının Yüceltilmesi

وَرَفَعْنَا لَكَ ذِكْرَكَ “Senin için şanını da yüceltmiştik.”

Âyetteki وَرَفَعْنَا ve rafe‘nâ fiili “ve yükseltmiştik, yüceltmiştik”; لَكَ leke ifadesi “senin için”; ذِكْرَكَ zikrake tamlaması ise “senin ününü, şanını, şerefini, vahyi, Kur’ân’ı” gibi anlamlara gelmektedir.

Yüce Allah, Hz. Peygamber’e risâlet görevini vermekle onu rahatlatmış ve manevî sıkıntılardan kendisini kurtarmıştı. Onu çok daha kapsamlı ve anlamlı başka bir nimete daha sahip kıldığını da işte bu âyette ifade etmektedir.

1. İnşirâh sûresinde Hz. Peygamber’e sunulan nimetlerden biri de onun “şanının yüceltilmesi”dir. Bu nasıl gerçekleşmiştir? Elbette “şerefli” ve “haysiyetli” olarak tanıtılan Kur’ân’ın ona vahyedilmesiyle. Enbiyâ 21/10, Sâd 38/1, Zuhruf 43/44 gibi âyetlerde zikr kelimesi, Kur’ân’ın adı olarak kullanılmakta, “şeref, haysiyet, itibar ve onur” diye anlamlandırılmaktadır.

Hz. Peygamber’in şanını ve ününü arttıran değer, ona vahyedilen Kur’ân olmuştur. Kendisine vahiy gönderildiği her geçen gün, onun ünü yayılıp artmaya başlamıştı; ileriki dönemlerde bu artışın daha büyük oranlara çıkacağı bu âyetle müjdelenmekte, bir anlamda moralinin yüksek tutulması sağlanmış olmaktadır.

2. Doğmadan önce geleceğinin haber verilmesi(2) ve âlemlere merhametin tecellisi olarak gönderilmesi(3) de yüceltilmişliğin birer örneğidir.

3. Hz. Peygamber’in şanının yüceltilmesi, Kur’ân’da adının bazı âyetlerde Yüce Allah ile peş peşe zikredilmesinde de görülür.(4) Elmalılı’nın vurguladığı gibi, Müslümanlar Yüce Allah’ı anınca, beraberinde Nebî (as)’ı da anmakta, Kelime-i Şehâdet’te, ezanda ve ikamette adını zikretmektedir. Bu, önemli ve ayrıcalıklı bir hususiyettir.

4. Diğer peygamberlere verilen ilâhî bilgilerden farklı olarak, Kur’ân’da kâinat kitabına dair çeşitli pasajlara yer verilmektedir. Bu âyetler, bilim ve teknolojiyle ilgili ufuk kazandıran ve bütün insanlara adeta ev ödevleri veren içerikleriyle evrensel olarak bütün dikkatleri üzerine çekmektedir. Bu mesajlar anlaşıldıkça, Kur’ân’ın nasıl yüce bir kitap olduğu elbette fark edilecektir. Zikrinin yüceltilmesi, içerik farklılıkları nedeniyle ona yönelik vahyin de farklı gönderilmesi anlamına gelebilir.

Bugünün insanına yönelik olarak bu âyette çeşitli müjdeler de söz konusudur. Öncelikle bilinmelidir ki, Hz. Peygamber’i yücelten, adını ve ününü yükselten değer Kur’ân olduğu için, Kur’ân ile buluşanlar, onu anlayan, yaşayan ve anlatanlar da benzer bir yükseliş yaşayacaklardır.

Fâtır 35/10’da ifade edildiği üzere, sâlih amelin yücelttiği ve Yüce Allah’a yükselen en güzel kelimeler hiç şüphesiz O’nun kelimeleridir, yani Kur’ân’dır. İzzet ve şerefi Kur’ân’da arayanlar, bu yücelikten nasiplerini elbette alacaklardır.

ıv. Zorluklara Karşı Kolaylıkların Olması

فَاِنَّ مَعَ الْعُسْرِ يُسْرًا اِنَّ مَعَ الْعُسْرِ يُسْرًا “Şüphesiz ki her zorlukla birlikte bir kolaylık vardır. (Evet), şüphesiz ki her zorlukla birlikte bir kolaylık vardır.”

Buradaki فَاِنَّ مَعَ الْعُسْرِ fe inne me‘a’l-‘usri ifadesi “muhakkak ki her bir zorlukla beraber vardır”;يُسْرًا yüsran kelimesi “(bir tür) kolaylık”; اِنَّ مَعَ الْعُسْرِ inne me‘a’l-‘usri ifadesi “(evet evet) muhakkak ki her bir zorlukla beraber vardır”;يُسْرًا yüsran kelimesi “(bir tür) kolaylık” demektir.

Bu âyetlerde, öncelikle Hz. Peygamber’e, ardından herkese yönelik çok önemli bir mesaja yer verilmektedir.

Hz. Peygamber’i Mekke toplumunun ahlâkî düşüklüğü karşısında çektiği onca sıkıntıdan kurtaran ilâhî irade, Duhâ 93/6, 7 ve 8’de hatırlatılan çeşitli zorluklardan da onu kurtarmış ve hiç beklemediği bir onurla kendisini buluşturmuştu. Nasıl ki geçmiş sıkıntılar yerini kolaylıklara bırakmış idiyse, bundan sonra gerçekleşecek sıkıntıların da elbette çeşitli kolaylıkları sağlanacaktı.

İşte bu âyetler bunun müjdesini içermekte, yakın bir gelecekte veya ileriki dönemlerde Hz. Peygamber’in karşılaşacağı problemler için Yüce Allah’ın kolaylıklar yaratacağı haberi çok önceden verilmektedir. Leyl 92/5-7. âyetlerde de bu hakikat değişik ifadelerle ortaya konulmaktadır.

Yüce Allah, Talâk 65/7’de “her zorluktan sonra bir kolaylık yaratacağını” beyan etmekte, yine Talâk 65/2, 3, 4 ve 5. âyetlerde de O’na karşı duyarlı olanların daima çözümle ve huzurla buluşturulacağını ifade etmektedir. Yüce Allah kendisine karşı duyarlı olanlara mutlak surette bir çıkış yolu yaratacaktır. Çünkü “Allah’a güvenen kişiye Allah yeter.”

Hz. Peygamber, bu âyetleri tefsir sadedinde olmak üzere ve ümmetin moralinin yüksek tutulmasını sağlamak için şu eskimez ilkeyi bizlere bırakmıştır: لن تغلب عسر يسرين “Hiçbir zorluk iki kolaylığa galip gelemeyecektir.”(5) Bu âyetlerde sözü edilen husus, bir zorluğun karşısında en az iki kolaylığın bulunduğudur.

Günümüz insanı bu gerçekten hareketle şunu iyice bilmelidir: Hayırlı ve doğru işleri yaparken, Yüce Allah insanın yardımcısıdır ve bu uğurda karşılaşılan zorlukla beraber, en az iki çıkış yolu da yaratmıştır. Önemli olan, kul olarak üzerimize düşen görevi hakkıyla yapmaya çalışmamızdır.

Yüce Allah doğru iş yapanların yardımcısıdır. Muhammed 47/7. âyet gereği, hayırlı işler yaparken Yüce Allah’ın yardımının bulunduğu akıldan çıkartılmamalı ve Yüce Allah’ı hesaba katmak gerektiği unutulmamalıdır. Çünkü dost, vekîl, şâhit ve yardımcı olarak Yüce Allah yeter.

b) Hz. Peygamber’i İnşada İki Konu

Yüce Allah sûrenin 7-8. âyetlerinde Hz. Peygamber’i inşa etmeye devam etmekte, “Bir işi bitirdiğin zaman, hemen (başka) bir işe koyul ve sadece Rabbine yönel” şeklinde ona iki önemli görev vermektedir.

ı. Samimiyet ve Dik Duruş

فَاِذَا فَرَغْتَ فَانْصَبْ “(Bir işi bitirip) boş kaldığın zaman hemen (başka bir işe) kalk!”

Âyetteki فَاِذَا فَرَغْتَ fe izâ ferağte fiili “bitirdiğin zaman, yüreğini doldurduğun zaman”; فَانْصَبْ fa’nsab emri ise “kalk, dik dur” demektir.

Bu âyette bir davranış ahlâkı üzerinde durulmakta, bir anlamda “boş zaman” anlayışının Müslümanın ajandasında olamayacağı beyan edilmek istenmekte, bu arada meşguliyetlerde Yüce Allah’ın rızasının gerekliliğine dikkat çekilmektedir.

Âyetin anlamı, sanıldığı gibi “işini bitirdiğinde namaz kılmak” değildir. Bu âyetin indirildiği dönemde namaz emri henüz gelmemişti ve sistemi ve ayrıntıları belirlenmiş bir namaz ibadeti bilinen şekline henüz kavuşturulmamıştı. Dahası, Kur’ân’da namazla ilgili olarak kullanılan kelimelerden hiçbirisi bu âyette yer almamakta, konuyu namazla ilişkilendirenler âyetin mesajını amacından uzaklaştılmış olmaktadırlar.

İnşirâh 94/7. âyette kastedilen husus, Hz. Peygamber’in her yorgunluğunun bir kolaylıkla karşılanacağı ve zorlukların kucağına terk edilmeyeceği bilgisinin ona verilmesidir. Sorunları ve çeşitli sıkıntıları çözüme kavuşturulan Hz. Peygamber, yaşadığı ve kendisine hatırlatılan tecrübelerden de destek alarak, hayatının tamamını vahyin hizmetine sunmayı işte bu âyetin de içeriğinden anlamış ve hayatına uygulamıştır.

1. Âyetin ilk kelimesi olan فَرَغْتَ ferağte fiili “yüreğini doldurmak” anlamı gereği, bir işi yaparken ona yüreğini de katmak gerektiğini mana olarak içermektedir. Kasas 28/10’da beyan edildiği üzere, nehre bırakılan Hz. Mûsâ’nın annesinin yüreğinin onun arkasından adeta akmasını ifade eden beyanda da fâriğan kelimesi kullanılmakta, dolayısıyla risaletin bir gönül seferberliği olduğu orataya konulmak istenmektedir.

Müddessir 74/2’de geçen enzir kelimesinin “kendini görevine adamak” anlamında olduğu gibi, burada da risalet görevinde Hz. Peygamber’in bu göreve adeta yüreğini katması ondan istenmektedir. Risalet kurumu bir adanmışlık kurumu olduğu gibi, aynı zamanda bir gönül kurumudur da. Bütün peygamberler bu göreve kendilerini hem adamışlardır; hem de görevlerini yaparken yüreklerini de işin içine katmışlardır.

Onlar görevlerini yapmakla kalmamış, görevlerini adeta yaşamışlardır. Böylece gönülden gelen davetleri sayesinde yüreklerini davalarıa adayan insanlarla önce arkadaş, sonra kardeş, nihayet dost olmayı başarabilmişlerdir.

2. Hıcr 15/48. âyette de geçtiği üzere, âyetteki انْصَبْ insab emrine “yorgunluk, yorulmak” anlamı da verilebilir. Bu durumda âyetin anlamı, “Bir işi bitirdiğinde yeniden yorul” şeklini alır. Âyette öncelikle Hz. Peygamber’e hitap edilmekte ve vahiy ile emredilen bir husus yerine getirilince veya bir mesaj muhataplara anlatılınca, peşinden diğerine geçmenin önemine dikkat çekilmektedir. Risâlet görevine yeni başlayan Hz. Peygamber’in görev süresi, günün tamamı olarak belirlenmekte, bir anlamda gece-gündüz demeden her zamanda çalışması ondan istenmektedir.

Nesab kelimesinin “dikili taş” anlamı da vardır. Nitekim Mâide 5/90. âyette geçen el-ensâb kelimesi ile Mâide 5/3. âyette geçen en-nüsub kelimesi “dikili taşlar” demektir. Buradan hareketle, İnşirâh 94/7. âyete “bir işi bitirdiğin ya da bir sıkıntıdan kurtulduğun zaman, dik ve sağlam duruşun devam etsin” şeklinde bir yorum da getirilebilir. Durum böyle olunca, Müslümanın şahsiyetine dair önemli bir öğretiyle daha karşılaşıyoruz demektir: Müslüman, dik durmayı ve sağlam bir duruş sergilemeyi başaran sağlam insandır.

3. Günümüz Müslümanı bu âyetten şu sonucu çıkarmalıdır: Müslümanın hayatında lüzumsuz tatile yer yoktur; hatta hayatında boş zaman hiç olmamalıdır. Mü’minûn 23/3 ve Furkân 25/72. âyetlerde vurgulandığı üzere, Müslüman boş ve anlamsız işlerden kaçınan, hayatında gereksiz işlere yer vermeyen, tatil kavramını iş ve meşguliyet değişimi olarak yeniden belirleyen ve sahip olduğu her konumda doğru iş yapıp üretken olmayı başaran insandır.

ıı. Sadece Allah’a Yöneliş

وَاِلٰى رَبِّكَ فَارْغَبْ “Yalnızca Rabbine yönel!”

Âyetteki وَاِلٰى رَبِّكَ ve ilâ rabbike tamlaması “ve sadece senin Rabbine”; فَارْغَبْ fa’rğab emri ise “yönel” demektir.

Bu son âyette Hz. Peygamber’e bir yöneliş makamı belirlenmektedir.

Hz. Peygamber’in de bizim de yöneleceğimiz tek makam Yüce Allah’tır; O’nun rızası ve memnuniyetidir. Âyette اِلٰى رَبِّكَ ilâ rabbike ifadesinin ارْغَبْ ırğab emrinden öne alınması, takdim-te’hîr denen hasr/kasr yollarından birisidir ve cümleye “vurgu” manası katmaktadır. Bu yüzden, yönelişin gerçekleştirileceği tek makamın Rabbimiz olduğunun vurgulanması amaçlanmaktadır. Bu durumda, başka hiçbir şeye rağbet edilmemesi gerektiği vurgusu da ortaya konulmaktadır.

Niyetini Yüce Allah’ın rızası olarak belirleyenler, işlerinde olumlu sonuç alsalar da almasalar da, görünüşte başarılı olsalar da olmasalar da, sonuçta gereken fedakârlığı yaptıkları için Allah katında ödüle hak kazanırlar. Bu nedenle, Müslümanın hayatında niyetini doğru belirlemek kaydıyla “kaybetmek” diye bir şey olmadığı anlaşılmaktadır.

Rağbetin sadece Yüce Allah’a olması, yapılacak davetin ve çağrının da sadece O’na yönelik olmasını sağlamak demektir. İnsanlar kendilerine, çevrelerine, partilerine, mezheplerine, cemaatlerine, tarikatlerine vs. değil, Ahzâb 33/46 gereği “Allah’ın izniyle sadece Allah’a davet etmeli”dirler. Rağbet, bir taraftan Allah’ı gönülde hazır etmeyi gerektirirken, diğer taraftan ilgi ve fedakârlığı da aynı tarafa yönlendirmeyi zorunlu kılmaktadır. Tevbe 9/59’da da ideal Müslüman olmanın gereklerinden birisi “Yüce Allah’a rağbet etmek” şeklinde belirlenmektedir. Benzer bir ifade Kalem 68/32’de de yer almaktadır.

Yüce Allah bu iki sûrede kendisini dört defa da rabb sıfatıyla tanıtmaktadır. Rabb sıfatı bir taraftan Yüce Allah’ın sahip çıkma, yetiştirme, eğitme ve terbiye etme yönünü ifade ederken, diğer taraftan Hz. Peygamber’in sahipsiz bırakılmadığını, daima desteklendiğini, yalnızlığa terk edilmeyeceğini ve özellikle de bir kul olduğunu unutmamasını öğütlemektedir.

İnsanlık için en önemli tehlikelerden biri, kendisini yeterli görmek ve başkasına muhtaç olmadığını zannetmek veya bunu iddia etmektir. İşte bu iki sûrede ve bütünüyle Kur’ân’da Yüce Allah’a nispet edilen rabb kelimeleri, insanların böyle bir yanlışlığa düşmemesini sağlamaya yönelik çok önemli hatırlatmalar içermektedir.

Dipnotlar

• 1 - En‘âm 6/125; Nahl 16/106; Tâhâ 20/25; Zümer 39/22.
  • En‘âm 6/125 Nahl 16/106 Tâhâ 20/25 Zümer 39/22
• 2 - Feth 48/29; Saff 61/6. 3 - Enbiyâ’ 21/107. 4 - Nisâ’ 4/59, 80; Ahzâb 33/56; Feth 48/28-29.
  • Fetih 48/29 Saff 61/6 Enbiyâ 21/107 Nisâ 4/59 Nisâ 4/80 Ahzâb 33/56 Fetih 48/29
• 5 - Mâlik b. Enes, el-Muvatta’, İstanbul, 1992, Cihâd, 6.