A‘lâ Suresi

Mekke’de risaletin ilk döneminde indirilmiş olması muhtemel olup, 19 âyetten oluşan ve adını ilk âyetteki “yüce, en yüce” anlamındaki الْاَعْلٰى el-a‘lâ kelimesinden alan A‘lâ sûresi, iniş sırasına göre 9, resmî sıralamada ise 87. sûredir.

A‘lâ sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Târık sûresiyle “insanın yaratılışı ve kâinata gönderme yapması, vahyin etkinliği ve Kur’ân’ın öğüt vericiliği”nde çok net bir şekilde ortak anlam ilişkisine sahiptir.

A‘lâ sûresi, Yüce Allah’ı tesbîh emriyle başlamakta, “Yaratıp düzene koyan, takdir edip hidayet eden (takdire uygun imkânlar sunan, yol gösteren, topraktan) otlak çıkaran, sonra da onu kapkara kuru ota çeviren Yüce Rabbinin adını tesbih et” şeklinde O’nun yaratıcılığı, düzenleyiciliği, en ince ayrıntısıyla şekillendiriciliği ve her varlığı belli bir amaca hizmet edecek şekilde programlayıcılığı sıfatlarıyla devam etmektedir. Tabiattaki eşsiz düzene temas edilerek, kapkara kuru ota çevrilen yeşillik, insanoğlunun dikkatine sunulmakta ve tabiattaki sanatkârca dönüşümün farkına varılması amaçlanmaktadır.

6. âyetten itibaren, Hz. Peygamber’e ilâhî vahyin okunup kavratılacağı, onun da vahyi unutmamasının sağlanacağı şu şekilde beyan edilmektedir: “Sana yakında (Kur’ân’ı) Biz okutacağız. Allah’ın dilediği hariç unutmayacaksın. Muhakkak ki O (Allah), açığı ve gizleneni bilir. (Böylece) kolay olanı sana (daha da) kolaylaştıracağız (seni en kolaya muvaffak kılacağız).”

9. âyetten itibaren, gerçeği hatırlatmanın yararlı olacağı belirtilerek, Yüce Allah’a saygı duyanların bu öğütten yararlanacağı, azgınların ise öğütten kaçınıp ateşe yaslanacakları şöyle hatırlatılmaktadır. “O halde, hatırlamak fayda vereceği için gerçeği hatırlat. (Allah’a) derin saygı duyan kişi (gerçeği) hatırlayacaktır. En büyük ateşe girecek olan en azgın kimse ise öğütten kaçınacaktır. Sonra böylesi kişi ateşte ne (tam) ölür, ne de (tam) yaşar.”

14. âyetten itibaren, “Doğrusu (bu dünyada) arınan ve Rabbinin adını anıp (O’na) kulluk eden kişi kurtuluşa (mutluluğa) ermiş (olacak)tır. Fakat siz (ey inançsız insanlar! Bilinçsizce) dünya hayatını tercih ediyorsunuz. Oysa âhiret daha hayırlıdır ve daha kalıcıdır. Muhakkak bu (anlatılanlar), önceki vahiylerde, (meselâ) İbrâhim ve Mûsâ’nın sahifelerinde de vardı” beyanı kendisini arındıranların, Yüce Allah’ın adını anan ve O’na güvenenlerin gerçek arınmayı başaracakları, geri kalanların ise dünyayı tercihlerinin sonucunda âhireti kaybetmiş olacakları belirtilmekte ve bütün bu gerçeklerin evrensel anlamda bütün vahiylerde aynı olduğu ortaya konulmaktadır.

Sûrenin bu son grup âyetinde, öncelikle 10. âyetin açılımı yapılmakta, öğütten yararlananların yararlanma biçimleri hakkında bilgi verilmekte ve üç nitelik üzerinde durulmaktadır. Daha sonra, insanın dünya hayatını tercihteki hatasına dikkat çekilmektedir. Sûrenin son iki âyetinde ise ilâhî mesajların ruh birlikteliği hatırlatılmakta ve örnek isim olarak iki peygamberden söz edilmektedir.

a) Kurtuluşun Temel Şartları

Yüce Allah sûrenin 14-15. âyetlerinde kimlerin kurtuluşa ereceğiyle ilgili olarak “Doğrusu (bu dünyada günahlardan) arınan ve Rabbinin adını anıp (O’na) kulluk eden kişi mutluluğa ermiştir” beyanına yer vermekte, kurtuluşun fedakarlıklara bağlı olduğuna özellikle dikkat çekmektedir.

ı. Kötülüklerden Arınmak

قَدْ اَفْلَحَ مَنْ تَزَكّٰى “Arınan kişi elbette kurtulmuştur.”

Âyetteki قَدْ اَفْلَحَ kad efleha fiili “muhakkak ki kurtuldu, mutlaka kurtulacak”; مَنْ تَزَكّٰى men tezekkâ ifadesi ise “arınan kişi” demektir.

Burada kimlerin mahşerde kurtulmuş olacağıyla ilgili “ilk” nitelik “arınmış olmak” şeklinde gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah, kurtuluşun temellerini bu âyet grubunda üç esas şeklinde belirlemekte, böylece sûrenin ilk âyetleriyle de bir anlamda ilişki kurulmaktadır.

Kur’ân’da konuların anlatılışında, adına “mesânî oluş” denilen şöyle bir teknik vardır: Mesânî, “çifterli veya ikili anlatım, tekrarlamak, bir şeyi zıddıyla ele almak” gibi anlamlara gelir. İyiler-kötüler, dünya-âhiret, iman-küfür, hayır-şer, cennet-cehennem, hak-bâtıl, aydınlık-karanlık, ilim-cehâlet ve benzer konularda birbirini takip eden anlatım metodu, Kur’ân’da sıklıkla kullanılmaktadır. Bu nedenle A‘lâ sûresinin 11-13. âyetlerinde öğütten kaçınanlar ve akıbetleri hakkında bilgi verildikten sonra, söz yeniden iyilere ve onların sonlarına getirilmektedir.

1. Bu âyette kurtuluşun “birinci” esası “kendini arındırmak” şeklinde belirlenmektedir. Âhirette gerçekleşecek kurtuluş için اَفْلَحَ efleha şeklinde “geçmiş zaman” kalıbının kullanılması, Kur’ân’ın bir üslubudur. Kur’ân’da özellikle gerçekleşeceği kesin olan olaylar için geçmiş zaman kalıbı tercih edilir. İşte bu uygulama gereği, âyetteki kurtuluş sanki gerçekleşmiş gibi geçmiş zamanla ifade edilmiştir ve üstelik fiilin başına “muhakkaklık” anlamında قَدْ kad edatı getirilmiştir.

Önceki âyetlerde cehenneme gideceği beyan edilen “azgın grub”un aksine, “iyiler”in kurtuluş yeri de elbette ahirettir. Ancak sayılacak özellikleri yaşayanların dünyada da mutlu olacağı, şirk vs. büyük günahlardan kurtulacakları da manada var kabul edilmektedir.

2. Sûrenin iniş zamanı dikkate alındığında, bu âyette sözü edilen arınmanın, her türlü şirk, küfür ve isyandan uzaklaşıp Yüce Allah’ın emirlerine sarılmak ve onları yerine getirmekle ilişkili olduğu ortaya çıkacaktır. Şirk ve küfürden arınmak, لا اله الا الله lâ ilâhe illallâh demekle başlar; diğer bütün ilâhî emirlere sarılmakla birlikte haramlardan kaçınmakla sonuç verir.(1)

3. Mü’minûn 23/4’te, kurtuluşa erenler arasında “arınmak için çalışanlar” ifadesi kullanılmaktadır. Her iki âyetteki maksadı birlikte düşündüğümüzde, genel anlamda arınma amaçlı her türlü faaliyetin bu kapsama girdiğini söyleyebiliriz. Bunu gerçekleştirenler için hem bu dünyada söz konusu kötülüklerden kurtulmak, hem de âhirette tarifi imkânsız cennet ödülleriyle buluşturulmak mümkün olacaktır. Kurtuluş her iki âlemi de içermektedir.

4. Şems 91/8-9’u dikkate aldığımızda, yorumunu yaptığımız bu âyetteki arındırmanın, takvâyı artırmak, yani nefse yerleştirilen takvâya yatırım yapmak olduğu da söylenebilir. Bakara 2/197’deki “takvâ azığını hazırlama” işlemi de bu şekilde anlaşılmalıdır. Bu durumda, arındırma işleminin hayat boyu süreceği ve kurtuluşun âhirete yönelik bir müjde olduğu sonucuna varılmış olur.

Arınmaya çalışmak dünya hayatını içerir. Zaten âyetteki fiilin تَزَكّٰى tezekkâ şeklinde getirilmesi, bunun bir süreç halinde gerçekleşeceğini ortaya koymaktadır. Bu kalıp, bir işin gerçekleşmesinde sürecin gerekliliğini ifade eder. Benzer bir ifade Leyl 92/18’de bu defa yetezekkâ kalıbında geniş zaman manası içerecek şekilde gelmektedir.

Arınmış olmanın tam anlamıyla ne demek olduğu veya kimin arınmış olduğu âhirette belli olacaktır. Bu nedenle, haksız yere kendini temize çıkaranlar, bir anlamda arınma iddiasını ispatlayamayanlar Kur’ân’da kınanmaktadır. Arınmış olma ile ilgili bilgi ve yargı sadece Yüce Allah’a aittir. Konuyla ilgili çok net uyarılar Nisâ’ 4/49, Nûr 24/21 ve Necm 53/32’de söz konusu edilmektedir.

ıı. Yüce Allah’ı Anıp O’na Destek Olmak

وَذَكَرَ اسْمَ رَبِّه فَصَلّٰى “Rabbinin adını anıp salât edenler (O’nun dinine destek olanlar) da.”

Âyetteki وَذَكَرَ ve zekera fiili “ve hatırlamış (olan), öğüt almış (olan)”; اسْمَ رَبِّه isme rabbihî tamlaması “onun Rabbinin ismini, yüceliğini”; فَصَلّٰى fe sallâ fiili ise “ve yaslanmış (olan), kulluk etmiş (olan), destek vermiş (olan)” demektir.

Burada kurtuluşa ermenin “Allah’ın adını anmak” ve “O’ndan yana olup davasına destek olmak” şeklinde iki unsuru daha gündeme getirilmektedir.

1. وَذَكَرَ اسْمَ رَبِّه “Rabbinin adını anmıştır (o) kişi.” Öğüt almanın ve kurtuluşa ermenin üç temel esasından “ikincisi”, Yüce Allah’ın adını anmak, yani O’nu yüceltip zikretmektir. Âyetteki bu ifade, sûrenin “Yüce Rabbinin adını tesbih et” şeklindeki ilk emriyle de uyumludur. Buradan hareketle, “tesbîh”le “zikr”in birbiriyle yakın ilgisinin olduğunu, tesbih emrinin insanlar tarafından zikirle de karşılanabileceğini söyleyebiliriz.

a) Yüce Allah, sûrenin ilk âyetlerinde tesbih emrini verdikten sonra, kâinata yerleştirdiği kanunlar çerçevesinde her varlığın bir yaratılış amacının bulunduğunu ve varlıkların da o amaca uygun şekillerde yaratıldığını beyan etmişti. İşte diğer varlıklar, Yüce Allah’ı kendi varlık özelliklerine göre sadece tesbih ederken, insanoğlu tesbihle birlikte zikir de yapabilmektedir. Âyet bu ayırımı ortaya koymada çok önemli mesaj vermektedir.

b) Yüce Allah’ı zikretmek O’nu hatırlamaktır; hatta O’nu mümkün olduğu kadar hatırdan çıkarmamaktır. Allah’ın çokça zikredilmesi, hayat pratiklerimizde O’nun şahitliğini ve gözetleyiciliğini akıldan çıkarmamayı sağlar. Böylece Allah’ı hatırlayanlar imanlarına şahit tuttukları Yüce Allah’ı amellerine de şahit tutmuş olurlar. Hayatının her anında Yüce Allah’ı hatırlamaya çalışanlar, mahşerdeki duruşmada sıkıntıya düşmeye neden olacak yanlışlıkları bu dünyada yapmamaya çalışırlar; işin önemini kavramış bir hayat ortaya koyarlar.

c) Yüce Allah’ın “adı”nı anmak, “Allah”ı anmak demektir. Sûrenin ilk âyetinde de olduğu gibi, burada Allah kelimesinin değil de rabb kelimesinin kullanılmış olması, Allah’ı hatırda tutmak anlamını vermektedir. Ancak rabb kelimesi, başka yönlerden de çok önemli mesajlar içermektedir.

“Sahip”, “efendi”, “idare eden”, “terbiye eden” ve “yetiştiren” gibi anlamlara gelen rabb kelimesi, Hz. Peygamber’in insan olduğunu ve onun da kulluk etmesi gerektiğini kendisine hatırlatmaktadır. Bu kelime, Hz. Peygamber’in sahipsiz olmadığını, onu daima destekleyenin Yüce Allah olduğunu içermektedir. Bu kelimenin kullanılmasıyla, bir taraftan Hz. Peygamber ve inananlar motive edilirken, diğer taraftan karşıtlarına gözdağı verilmektedir.

Rabb kelimesi, Hz. Peygamber’in risâlet görevindeki sunumlarının kendisine ait olmadığını, onun Yüce Allah’ın emir ve yasaklarını insanlara iletmekte olduğunu da ortaya koymaktadır. Bu durumda, Hz. Peygamber’in tebliğ ettiği esasları yalanlayanların, aslında Yüce Allah’ın âyetlerini yalanladıkları,(2) bu düşmanlıklarının sonucunda karşılarında Yüce Allah’ın gazabını bulacaklarını bilmeleri gerektiği de dolaylı olarak hatırlatmaktadır.

2. فَصَلّٰى “O’na kulluk etmiş (destek olmuş, O’ndan yana olmuştur).” Bu kişi de mutluluğa ermiş olacaktır. Öğüt almanın ve kurtuluşa ermenin bu âyet grubundaki “üçüncü” ve son esası “salât etmek” olarak belirlenmiştir.

a) Bazı âlimlerimiz bu kelimeyi “beş vakit namaz kılmak, bayram namazı kılmak” şeklinde yorumlamışlardır. Hatta bazıları bir önceki âyetteki tezekkî (arınma)yı “fıtır sadakası”, bu âyetteki zikr’i “iftitah tekbiri”, salât’ı da “namaz” olarak yorumlamışlardır.(3)

Oysa bu sûre, Mekke’de ve vahyin ilk dönemlerinde 9. sırada indirilmiştir. Sûrenin indiriliş yeri ve zamanı dikkate alındığında, konunun bayram namazı ve fıtır sadakası ile ilişkili olamayacağı kendiliğinden ortaya çıkmaktadır. Kaldı ki, Râzî’nin de dediği gibi, namaz ve zekâttan birlikte söz eden âyetlerde önce namaz, sonra zekât gelmekteyken, burada söz konusu sıra görülmemektedir.(4)

‘Alak 96/10’da detaylı bir şekilde ele aldığımız üzere, Kur’ân’da namaz ibadetinden söz eden âyetlerde salât kelimesi tek başına getirilmez. Namazın kılınması onun “ikame edilmesi” şeklinde verilir; dolayısıyla bu ifadeyi “özel olarak namaz ibadeti” şeklinde yorumlamak sorunludur.

b) Tercümede de verdiğimiz gibi, bunu “Allah’a kulluk etmek” şeklinde anlamak daha kapsayıcıdır. Şekli ve vakitleri henüz tespit edilmemiş de olsa, kulluk niyetiyle yapılan her türlü tevhid içerikli eylem bu kapsamda kabul edilebilir. Nitekim zekât da âtâ, tü’tî, yü’tû, yü’tûne vs. kelimelerle kullanılınca bilinen manada “zekat vermek” manasını içermektedir.

c) Taberî’nin de ifade ettiği üzere, buradaki maksadın “Allah’ı zikretmek, O’na dua etmek ve O’na yönelmek” olduğu bazı âlimlerce de benimsenmiştir.(5) Dolayısıyla “yaslanmak” anlamından hareketle salât kelimesini “Allah’a yönelten, O’nun rızası için yapılan, tercihi Allah’tan yana belirlenmiş olan her türlü tevhid eylemi” olarak anlamak, namazı da diğer ibadetleri de kuşatacaktır.

‘Alak 96/10’da da belirttiğimiz üzere, Hz. Peygamber’e salât ve selâm etmek de aslında “ona ve tebliğ ettiği dine yardım etmek” demektir. “Allah’a yaslanmak ve O’ndan istemek” şeklindeki bütün yakarışlar Allah’tan yana olmayı ortaya koyan ve O’nun vazgeçilmezliğini ilan eden davranışlardır. Kurtuluşun başkaca bir yolu yoktur.

Hz. Peygamber’e yönelik olan ilk âyetteki tesbih ve A‘lâ 87/9. âyetteki gerçeği hatırlatma emrinin, aslında bütün insanlığa yönelik olduğu yorumunu yapmakta olduğumuz 14-15. âyetlerden anlaşılmaktadır. O tesbih ve öğüt emrinin sonuçları bu üç maddede detaylandırılmakta ve adeta alt başlıkları verilmiş olmaktadır.

b) Dünya ile Âhiretin Karşılaştırılması

Yüce Allah sûrenin 16-17. âyetlerinde inkarcıların ilahi prensiplere itibar etmediklerini, aksine yasakları tercih ettiklerini “Fakat siz (ey inançsız insanlar! Bilinçsizce) dünya hayatını tercih ediyorsunuz” şeklinde dile getirmekte, “Oysa âhiret daha hayırlıdır ve daha kalıcıdır” beyanıyla da mahşerin dünyaya göre farkını bildirmektedir.

ı. Dünya Hayatını Tercih

بَلْ تُؤْثِرُونَ الْحَيٰوةَ الدُّنْيَا “Fakat siz dünya hayatını tercih ediyorsunuz.”

Âyetteki بَلْbel edatı “bilakis, esasında”; تُؤْثِرُونَ tü’sirûne fiili “tercih ediyorsunuz”; الْحَيٰوةَ الدُّنْيَا el-hayâte’d-dünyâ tamlaması ise “yakın hayatı, dünya hayatını” demektir.

Burada nankör insanların tercihi gündeme getirilmekte, önceki âyetlerde anlatılan gerçeklere rağmen, insanlardan dünyayı tercih edenler olacağı bilgisiyle dünya ve âhiret hayatı hakkında karşılaştırma yapılmaktadır.

Âyetten maksat, elbette bütün insanlar değil, içlerinden söz konusu şekilde yanlış davrananlardır. Bu böyle olduğu için âyetin muhatabı da ilgililerdir. Sanki bütün insanlar böyleymiş gibi bir anlam akla gelmemelidir. Her insanda benzer eğilimlerin olması mümkündür; ancak, burada özellikle kınamaya dönüşen tercihler dikkate sunulmaktadır. Bu tür insanlar, iki hayattan dünyaya nispet edileni tercih etmekte, ona önem vermekte ve ona layık olduğundan çok daha fazla özen göstermektedirler.

1. Âyetin başındaki بَلْ bel edatı, önceki âyetlerde sözü edilen hakikatlere rağmen yapılan tercihe dikkat çekmekte, dünyaya yönelik tercihin daha baştan yanlış olduğu bu edatla belirtilmiş olmaktadır. Bel edatı, “bilakis” şeklinde kendisinden önceki ifadenin tersi bir anlam verir.

Bu durumda âyetlerde şu mesajın kast edildiğini söyleyebiliriz: “Kurtuluş ve arınmanın yolu, Allah’ı anıp O’nun için fedakârlık yapmaktan geçmesine rağmen, sizler hâlâ dünya hayatını tercih ediyorsunuz.” Benzer bir ifade Kıyâmet sûresinde geçmekte, orada da insanların dünyaya yönelik sevgi ve tercihleri kınama içerikli bir üslupla dile getirilmektedir; sadece fark olarak orada tühıbbu fiili kullanılmaktadır.(6)

2. Âyetteki تُؤْثِرُونَ tü’sirûne fiili, “tercih etmek” demektir ve burada nankör insanların dünyayı tercihlerini ifade etmektedir. Ayrıca Nâzi‘ât 79/37-39’a göre, bazı insanlar azgınlıkları gereği dünya hayatını tercih etmekte ve onun sonucunda cehennemi boylamaktadırlar. Bu ifadelerden anlaşılıyor ki, dünya hayatını tercih edenler bütün insanlar değil, insanların azgın olanlarıdır.

Âyetteki تُؤْثِرُونَ tü’sirûne fiili, Kur’ân’da her zaman olumsuz anlamda kullanılmamaktadır. Hz. Yûsuf’un Yüce Allah tarafından seçilip tercih edilmesinde veya kardeşlerine üstün görülmesinde aynı kökten âsera kelimesi kullanılmaktadır.(7) Firavun’un seçtiği büyücüler Hz. Mûsâ’nın tarafını tutunca, ona “Bize gelen gerçeklerin karşılığında seni asla tercih etmeyeceğiz” sözünü söylerken de nü’sira kelimesi tercih edilmiştir.(8)

Haşr 59/9’daki yü’sirûne kelimesinin anlamı ise daha sonra kültürümüzde “îsâr” şeklini almış ve çok övülen bir duyarlılık olarak sunulmuştur. Îsâr, “kendisi muhtaç olmasına rağmen kardeşini kendisine tercih etmek” demektir. Bu kullanımlardan anlaşıldığına göre, tercih ne için ve ne uğruna yapılmışsa ona göre değer ve anlam kazanmaktadır.

3. Âyette yer alan ve Kur’ân’da oldukça fazla kullanım örneği bulunan الْحَيٰوة الدُّنْيَا el-hayâtü’d-dünyâ tamlaması, “dünya hayatı” olarak tercüme edilmektedir. Aslında bu tamlamadaki dünyâ kelimesi, “yakın” veya “düşük” anlamına gelmektedir.

Âhiret hayatına göre bu hayat “daha az değerli” olduğu için, bu âlemde yaşanan hayata “dünya hayatı” denmiş olması mümkündür; ya da “şimdi, yakında, içinde yaşandığı” için bu ad verilmiş olabilir. Bu gerekçeler dikkate alınınca, söz konusu tamlamaya neden “dünya hayatı” dendiği anlaşılmaktadır. Hayat dünyanın olduğu için değil, sadece yakın olduğu için bu tercüme tercih edilmektedir.

İşte azgın insanlar, âhirete genellikle inanmadıkları veya onu çok uzakta kabul ettikleri için yakın olan dünya hayatını tercih etmektedirler. Oysa onlar uzak görseler de âhiret çok yakındır.(9)

ıı. Kalıcı Hayat

وَالْاٰخِرَةُ خَيْرٌ وَاَبْقٰى “(Oysa) ahiret daha iyi ve daha kalıcıdır.”

Âyetteki وَالْاٰخِرَةُ ve’l-âhıratü kelimesi “ve âhiret ise”; خَيْرٌ hayrun sözcüğü “daha hayırlı(dır)”; وَاَبْقٰى ve ebkâ kelimesi ise “ve daha kalıcı(dır)” demektir.

Burada dünyaya karşılık âhiretin durumu ve süresi gündeme getirilmektedir.

1. Kur’ân’da dünya ve âhiret karşılaştırması yapılan âyetler vardır; işte onlardan biri de budur. Âyetteki الْاٰخِرَة el-âhıreh kelimesi e-h-r kökünden الْاٰخِر el-âhır kelimesinin müennesi, yani dişilidir. Dolayısıyla الأخرة el-âhıratü kelimesi ألأولي el-ûlâ kelimesinin zıddıdır.

Hadîd 57/3’te geçenالْاَوَّل el-evvel kelimesi, “her şeyden önce var olan” anlamına gelmekte; الْاٰخِر el-âhır kelimesi ise “her şeyden sonraya kalan” anlamıyla Yüce Allah’ın sıfatı olmaktadır. Kur’ân’da çeşitli kullanımlarda 100’den fazla yerde geçen ve “evvelin zıddı, son, sonra gelen” anlamlarına gelen âhırah kelimesi, genellikle “dünya hayatının sonu ve karşılığı”nı ifade için kullanılmaktadır.(10)

2. Yorumunu yaptığımız bu âyette, dünyaya göre âhiretin daha hayırlı ve kalıcı olduğu ortaya konulmaktadır. “Sizin yanınızdakiler geçicidir; Allah’ın katındakiler ise kalıcıdır.”(11) “Servet ve çocuklar dünya hayatının süsüdür; güzel kalıcı işler ise Rabbin katında daha hayırlı ve daha ümit edilmeye değerdir.”(12) Bu ve benzer âyetlerde dünyanın ve malının geçiciliği, âhiretin ve âhiret için yapılan fedakârlıkların kalıcı olduğu ortaya konulmakta, akıllı insanların âhirete yönelik yatırımlar yapması gerektiği herkese hatırlatılmaktadır.

- Âhiret Hayatı Dünyayı İhmali Gerektirir mi?

1. Âyette yer alan hayr kelimesi, âhiretin daha hayırlı olduğunu ortaya koyarken, dünyanın işe yaramazlığını belirtmiş olmaz. Daha hayırlı bir şey varsa, daha az hayırlılar da var demektir. Buradan hareketle, insanların âhiret için güzellik istemelerinin yanında, dünya hayatı için de güzellik istemeleri daha kolay anlaşılmış olacaktır. İşte hac esnasında yapılan ve bizim her namazımızda okuduğumuz Rabbenâ dualarından biri bize bunu bildirmektedir. “Ey Rabbimiz, bize dünyada da iyilik ver; âhirette de iyilik ver ve bizi ateş azabından koru.”(13)

2. Kur’ân, bize dünya hayatını dışlamayı veya hiç önemsememeyi öğütlemez. Dünya ne kadarını hak ediyorsa o kadar önemsenmeli, âhiret de öyle. Başka bir ifadeyle, dünyada ne kadar yaşayacaksak, ona o kadar önem vermeliyiz; âhirette ne kadar kalacaksak, orası için de o kadar çalışmalıyız. Dahası, ateşe ne kadar dayanabileceksek, o kadar günah işlemeyi göze almalı, ne kadar çok ödül istiyorsak, o kadar fedakârlık yapmalıyız.

3. Dünya önemsiz olsaydı, ebedî olan âhiret hayatı buradan kazanılmazdı. “Dünya âhiretin tarlasıdır”(14) mealindeki hadiste söylenen husus, dünyanın önemine vurgu yapmayla ilgilidir. Nasıl ki iyi, verimli ve uygun olmayan bir tarladan verim elde edilemezse, kalitesiz ve değersiz bir dünyadan da âhiret elde edilemez. Önemli olan bir yerin imtihanı, hiç değeri olmayan bir yerde yapılmaz. İmtihan doğru ve adaletli bir şekilde yapılsın diye, bütünüyle kâinat insanın hizmetine sunulmuş ve imtihanı kazanması için uygulama yeri olarak dünya belirlenmiştir.

4. Genellikle layık olduğu kadar değil de, çok daha fazla, ölçüsüz ve abartılı bir dünya sevgisi anlayışı toplumlarda hâkim olduğu için, bu sevgiyi azaltma gereği söz konusu olmaktadır. Bu işlem, “dünyayı hiç sevmeyin, ona hiç değer vermeyin” demek değildir. İfrat şeklinde abartılı ve ölçüsüz, tefrit şeklinde de aşırı indirgemeci ve dikkate almayan bakışlar doğru değildir; zaten doğru sonuçlar da vermemektedir. Aksine, dünyaya layık olduğu ve lazım olduğu kadar değer verip ölçüyü kaçırmamak i‘tidâl’dir; en doğru davranış da budur.

5. Dünya hayatı âhiret için bir araç konumundadır. Dünyanın araç olduğunu, amaç olmadığını bilerek davrananlar, her ikisi için de gerektiği kadar fedakârlık yapmayı başarabilirler. “Hiç ölmeyecekmiş gibi dünya için, yarın ölecekmiş gibi âhiret için çalışmak” şeklinde belirlenen ve her iki âlemin değerini ortaya koyan bu eşsiz tanım, meseleye nasıl bakılması gerektiğini açıkça ortaya koymaktadır.

6. Dünyayı beğenmeyip kendini ona kaptırmama duygusuyla çalışmayanların, başka insanlara nasıl muhtaç oldukları herkesin gözü önündedir. Fert için sonuç muhtaçlık olurken, toplumlar için felâketin boyutunu varın siz hesap edin. İşte İslâm dünyasının bugün içinde bulunduğu içler acısı durum, herhalde bu duyarsızlığın hayata yansıma biçimidir. Çalışmayan ve üretmeyenler, çalışıp üretenlere mağlup ve mahkûm olurlar. Bilim üretmeyip sadece üretilenleri tüketmekle ömür geçirenlerin de toplumlar arenasında nasıl gerilerde kaldığı ve alay konusu haline getirildikleri bilinmektedir.

7. Müslümanlar olarak, yaşadığımız bu dünyayı başkalarına terk edemeyiz; biz de çalışıp üretmeliyiz; bizim de kâinatı tanımak ve onu insanlara tanıtmak gibi görevlerimiz vardır. Sürekli başkalarının icatlarıyla uğraşmaktan ve onları geriden takip etmektense, önde biz olmalı ve başkaları tarafından takip edilmeliyiz. Tarihte örneğini verdiğimiz ve yüzümüzü ağartan manzaraları şimdilerde başkalarında görmekten gözlerimize neredeyse aklar inmektedir. Oysa kitabımız, bize dünyayı ihmal etmeyi önermemektedir. O sadece, dünyaya tapmamayı, asıl hayat olan âhiret için burada hazırlık yapmayı öğütlemektedir.

8. Sanıldığı gibi, insanoğlunun dünya hayatı serüveni bir ceza değildi; yani Hz. Âdem’in ve eşinin cennetten kovulmasıyla başlamamıştı. Dünya hayatı bir suçun cezasının çekilme yeri ya da sürgün adresi değildir. Suçların veya iyiliklerin karşılık bulacağı yer âhirettir. Hz. Âdem’in de eşinin de yaratıldığı toprak bu topraktı; onlar bir hatanın sonucu, özel olarak ağırlanıp nimetlendirildikleri bir cennetten, yani bahçeden çıkartılmış, adeta hayatın zorluklarıyla baş başa bırakılmışlardı.

9. Hıristiyanların sahip olduğu ezeli günah veya ilk günah anlayışı bizde kesinlikle yoktur. Hz. Âdem ve eşinin yaptığı hata onları ilgilendirmekteydi; zaten istiğfar edip tevbeyi gerçekleştirdikleri için Yüce Allah da onları affetmişti. Suçlu doğmak ve kötü bir yere gönderilmiş olmak gibi bir anlayışımız olamaz, olmamalıdır. Bu doğrultuda dünyayı hor ve hakir görmemek durumundayız. Dünya, insanın sürgün mekânı değil, imarı için görevlendirildiği yerdir. Bir anlamda, insan dünyaya atılmamış, adeta oraya görevli olarak atanmıştır; “halife olmak”, anlamını ancak bu şekilde bulabilir.

10. İnsanların âhirette hesaba çekilecekleri şeyler, onlara dünyada verilen nimetlerdir;(15) hatta dünya bile bir nimettir. Adına nimet denilen bu hayat mekânını anlamsız ve değersiz görmek, âhiret imtihanının sorularını da hafife almak demektir. Böyle bir yaklaşım, sahibini yanlış sonuçlara götürür.

11. Nâmerde muhtaç olmayacak ve ailenin geçimini sağlayacak kadar çalışmak bir ibadettir. Hac esnasında bile rızık arayışında vebal olmadığı bir hakikattir.(16) “Allah’ın ihsanından siz de arayın” anlamında Kur’ân’da emirler yer almaktadır.(17) “Allah’ın sana verdiği şeylerde âhiret yurdunu ara; dünyadan da nasibini unutma”(18) anlamındaki âyette verilen mesaj, âhiret için yatırım yapmayı ve dünyadan da nasipkâr olmayı emretmektedir. Bizler ibadeti sadece namaz, oruç, hac, zekât gibi belli uygulamalardan ibaret görmemeliyiz. Kâinat kitabını okumak da bir ibadettir; hatta bu dinin ilk emirlerinden biri budur. Dünya için çalışmak zorundayız; ancak bu çalışma, burada kalacağımız süre kadar olmalıdır.

12. Bu amaç doğrultusunda elbette sadece “yemek için yaşamamalıyız; yaşamak için yemeliyiz”. Yaşayacağız ki diğer fedakârlıkları yapalım. Bunun tersi doğru olsaydı, İslam dininin fakirleri gözetme emri nasıl yerine getirilebilir, mâlî ibadetler nasıl yapılabilirdi? İslam dininin sosyal düzenin sağlanması için toplumsal yardımlaşma türlerine verdiği önem herkesçe bilinmektedir. Bu anlamda İslam çalışıp servete sahip olmayı ve ekonomik anlamda gücü elinde bulundurmayı önemsemektedir. Bu nedenle “köle azadını”, “topluma emanet edilen yetimlerin gözetilmesini” ve “yoksulların bakımının sağlanmasını” inanırlarından özellikle istemektedir.

Sözün özü şudur: Mala sahip olmak dünya hayatı için gereklidir. Ancak bunu mala “sahip olmaktan” çıkartıp mala “ait olmaya” dönüştürünce, işte o zaman âhiret hayatı maalesef unutulmuş olmakta ve felaket kaçınılmaz hale gelmektedir. Her şeye, layık ve gerekli olduğu kadar önem ve değer verilmeli, abartıdan ve küçümsemekten kaçınılmalıdır. Dünya ve âhiret dengesi iyi kurulmalı, dünyanın âhiret karşısındaki durumu gözden uzak tutulmamalı, araç olan dünya hayatını amaç olan âhiret için değerlendirmeye gayret edilmelidir.

c) İlâhî Mesajlardaki Misyon Birlikteliği

Yüce Allah sûrenin 18-19. âyetlerinde ilâhî bilgilendirme sistemindeki ruh ve kaynak birlikteliğine dikkat çekerek iki peygamberden de örnekler vermekte ve şu ifadeleri zikretmektedir: “Muhakkak bu (anlatılanlar), önceki vahiylerde, (meselâ) İbrâhim ve Mûsâ’nın sahifelerinde de vardı.”

ı. Mesajın Evrenselliği

اِنَّ هٰذَا لَفِي الصُّحُفِ الْاُو۫لٰى “Şüphesiz ki bu (anlatılanlar), önceki sahifelerde de (vahiylerde de) vardı:”

Âyetteki اِنَّ هٰذَا inne hâzâ ifadesi “muhakkak ki bu”; لَفِي الصُّحُفِ الْاُو۫لٰى lefi’s-suhufü’l-ûlâ tamlaması “elbette ilk sahifelerde, önceki sahifelerde” demektir.

Yüce Allah, elbette mesajlarını birbirinin reddiyesi olarak göndermemektedir. Dolayısıyla, Kur’ân’da geçmiş ümmetlere ait pek çok kıssa örneği vardır. Hem kıssa bağlamında, hem de net mesajlar şeklinde zaman zaman önceki peygamberlere göndermeler yapılmaktadır. İşte sûrenin son iki âyeti bunun bir örneğidir.

Burada kastedilenler, sadece iki peygambere nispet edilen sahifeler değildir. Elbette onlar da aynı kategoride değerlendirilmektedir. Ancak suhuf-i ûlâ tamlaması, ilâhî mesajların en eski tarihlisinden itibaren, insanlığın atasına ve onun ümmetine kadar uzanmaktadır. Hz. İbrâhîm ve Hz. Mûsâ isimleri, tercümede de verdiğimiz üzere, “yani, meselâ” ara kelimesiyle karşılanırsa âyetin mesajı daha doğru bir şekilde ortaya konulmuş olabilir.

ıı. Hz. İbrahim ve Hz. Mûsa Örnekliği

صُحُفِ اِبْرٰه۪يمَ وَمُوسٰى “(Meselâ) İbrahim’in ve Musa’nın sahifelerinde (vardı).”

Âyetteki صُحُفِ اِبْرٰه۪يمَ suhufi ibrâhime tamlaması “(meselâ) İbrahim’in sayfalarında”; وَمُوسٰى ve mûsâ kelimesi “ve Musa’nın (sahifelerinde)” demektir.

Hz. İbrâhim ve Hz. Mûsâ’nın sahifelerinde bütün bu gerçeklerin yer aldığının bildirilmesi, Kur’ân âyetlerinin ve temel konularının önceki mesajlarda da bulunduğunu göstermektedir. Bu noktada Nisâ’ 4/26’da Yüce Allah’ın bu ümmeti önceki ümmetlerin yoluna iletmeyi istediği bilgisi ve Şûrâ 42/13’teki önceki ümmetler vurgusu mutlaka hatırlanmalıdır.

- İlâhî Mesajların Ruh Birlikteliği

Yüce Allah Âl-i İmrân 3/81’de Peygamberlerin kendilerinden sonra gönderilecek peygambere iman etmeleri ve ona yardım etmeleri sözünü aldığını beyan etmektedir. Bu yönüyle peygamberlik kurumu birbirini reddetmeye değil, onaylamaya dayalı bir kurum olarak şekillendirilmiştir.

Bu âyetlerde verilmek istenen mesajla ilgili olarak öncelikle şunu belirtmek gerekmektedir: İlâhi öğretilen içeriğine bakıldığında hepsinin aynı kaynaktan geldikleri, aynı ruh birlikteliğine sahip oldukları, içeriklerinin ve hedeflerinin bir olduğu görülmekte, mesajlar arasında herhangi bir çelişkinin bulunmadığı anlaşılmaktadır. Zaten Bakara 2/83-84, Mâide 5/12, Nahl 16/36, 118, Fussılet 41/33, 43, Şûrâ 42/13, Necm 53/36-37 ve A‘lâ 87/18-19 gibi âyetlerde de dikkat çekilen husus bundan başkası değildir.

1. Bu noktada Şu‘arâ’ 26/192-196. âyetler oldukça dikkat çekicidir: “Şüphesiz bu mesaj, elbet âlemlerin Rabbi tarafından indirilmiştir; onu güvenilir ruh (Cebrâîl), uyarıcılardan olasın diye, apaçık Arapça bir lisan ile senin kalbine getirmiş, indirmiştir. Yine şüphe yok ki, bu mesaj öncekilerin hikmet dolu sayfalarında da vardı.”

Demek ki, Kur’ân’ın mesaj derinlikleri öncekilerin sayfalarına kadar uzanmakta, oralarda da yer almış olarak, bir misyon birlikteliğine vurgu yapılmaktadır. Esasında Kur’ân kelimesinin “toplamak” anlamındaki el-kar’u kökünden türetildiği görüşü de bunun destekçisi sayılabilir. “Toplamak” anlamı, Kur’ân’ın önceki vahiylerin esaslarını içermesi demektir.

2. Yüce Allah’ın ilk peygamberden son peygambere kadar gönderdiği bütün mesajların ortak adı “islâm”dır. Âl-i İmrân 3/19, 85, Enbiyâ’ 21/92 ve Mü’minûn 23/52 gibi âyetlerde dikkat çekilen husus da budur. Hz. Nûh’a neler vahyedilmişse, şeriat olarak Hz. Muhammed’e de onlar vahyedilmiştir.(19) Ayrıca önceki ümmetlerin inanırlarına da Yüce Allah tarafından “müslüman” adı verilmiştir.(20)

3. Hiçbir günah yüklüsünün başkasının günah yükünü yüklenemeyeceği, insana sadece kendi yaptığının fayda vereceği, gerçekleştirdiği işlerin kendisine gösterilip, tam karşılıklarının verileceği bilgisi hem Hz. Mûsâ’nın, hem de Hz. İbrâhim’in sahifelerinde bildirilmiş gerçekler olarak bizlere sunulmaktadır.(21)

4. “Sahife” ile “kitap” arasında anlam içeriği bakımından herhangi bir fark yoktur. Bir peygamberin sahifeleri demek, ona verilen kitap demektir; yani ona verilen ilâhî mesaj anlamına gelmektedir.

5. Yüce Allah, insanlığa vahiy gönderirken onları birbirinin karşıtı veya zıddı olarak göndermiş değildir. Peygamberler de birbirlerinin rakibi değil, birbirlerinin onaylayıcısı ve destekleyicisidirler. En‘âm 6/83-90’da pek çok peygamber zikredildikten sonra, Yüce Allah Nebî (as)’a “Sen de onların hidayetine uy” talimatını vermiş, hidayetin herkes açısından aynı değeri ve anlamı ifade ettiğini belirtmiştir.

6. Ahkâf 46/9’da şöyle bir ifade yer almaktadır: “De ki: Ben peygamberlerin ilki değilim; bana da size de ne yapılacağını bilmiyorum.” Âyette geçen bid‘an kelimesi, bir taraftan “bid‘at”, diğer taraftan da “türedi, öncesi olmayan” anlamına gelmektedir. Demek ki Hz. Peygamber ilk peygamber değildi; peygamberlik anlamında herhangi bir bidat da ortaya koymuyordu; çünkü peygamberlik kurumu onunla başlamamıştı. O, peygamberler zincirinin son halkasıydı ve peygamberlik kurumu onunla bitirilmiştir.

7. Hz. Peygamber’in peygamberliğinin evrenselliği ve bütün insanlara gönderilmiş oluşu, anlamını Kur’ân’ın bu yönünden almaktadır. Bozulmamış bir inanç sahibi, Kur’ân vahyi ile karşılaştığında onu yadırgamayacak, adeta kendi çocuğunu tanır gibi, mesajı veya Hz. Peygamber’i de tanıyacaktır.(22) Nitekim Mâide 5/82-84’te böyle insanların varlığından söz edilmekte ve itiraflarına uzun uzun yer verilmektedir.

8. Kitap ehlinden öylesi vardır ki, kendisine bir hazine emanet etsen, zerresine tenezzül etmeden onu sana iade eder. Öylesi de vardır ki bir dinar versen, dünyayı başına yıkmadan, başına dikilmeden onu sana geri vermez.(23) Demek ki kitap ehli insanlar tek tip değildir, çeşitlilik arz etmektedirler. Onların övülenleri Kur’ân’ın da emrettiği hareketleri yapan, yani Kur’ân ahlâkını taşıyanlardır.

9. Âl-i İmrân 3/113-115’te, kitap ehlinden bazılarının gece boyunca Yüce Allah’ın âyetlerini okudukları, sağlam bir duruş sergiledikleri ve secdelere kapandıkları belirtilmektedir. Bunların Allah’a ve âhiret gününe inandıkları, iyiliği emredip kötülüğü yasakladıkları, hayırda yarıştıkları ve sâlih kullardan olmayı hak ettikleri beyan edilmekte, yaptıkları hiçbir fedakârlık ve hayrın inkâr edilmeyeceği, dahası onların da muttaki oldukları ifade edilmektedir.

10. Âl-i İmrân 3/199’da, kitap ehlinden bazılarının hem kendilerine indirilmiş olana, hem de bizlere indirilene iman ettikleri, Allah’a derin bir saygı içerisinde boyun eğdikleri ve Allah’ın âyetlerini az bir dünyevî bedel karşılığında satmadıkları, bu nedenle ödüllerinin de Yüce Allah katında tam olduğu beyan edilmektedir.

Bütün bu âyetlerde vurgulanan husus, peygamberlerin ve getirdikleri mesaj içeriklerinin ruh ve misyon açısından birlikteliklerini ortaya koymaktır. Bu itibarla tekrar vurgulayalım ki, önceki peygamberlere veya kitaplara nispet edilen ilâhî mesajların doğruluk değeri veya doğruluk ölçüsü, Kur’ân’a uygunluk şartına bağlıdır. Kur’ân’a uygun iseler doğru ve geçerlidirler; aykırı iseler bozulmuşlardır ve geçerliliklerini de haliyle yitirmişlerdir.

İlahi öğretilerdeki birliktelikle ilgili olarak Hacc 22/78’de detaylı bilgiler vermiştik. Önemine binaen birkaç ayetin mealini hatırlatarak konuyu toparlamak istiyoruz:

ı. En‘âm 6/83-90’da pek çok peygamber zikredildikten sonra Yüce Allah Nebî (as)’a “Sen de onların hidayetine uy” talimatını vermiş, hidayetin herkes açısından aynı değeri ve anlamı ifade ettiğini belirtmiştir.

ıı. Nahl 16/118: “Sana anlattıklarımızı, daha önce Yahudi olanlara da haram kılmıştık. Biz, onlara haksızlık etmedik; fakat onlar kendilerine haksızlık ediyorlardı.”

ııı. Hacc 22/78: “O, gerek daha önce (gelmiş kitaplarda), gerekse bunda (Kur’ân’da) size ‘müslümanlar’ adını vermiştir.”

ıv. Fussılet 41/33: “(İnsanları) Allah’a davet eden, salih amel işleyen (iyi işler yapan) ve ‘Ben, Müslümanlardanım!’ diyenden daha güzel sözlü kim olabilir ki!?”

v. Fussılet 41/43: “(Ey Peygamber!) Sana söylenmekte olan, senden önceki rasullere/elçilere söylenmiş olandan başka bir şey değildir. Şüphesiz ki senin Rabbin, hem bağışlama sahibidir hem de elem verici bir azabın sahibidir.” Bu son iki âyette verilen bilgiler risalet öğretilerinin bütün peygamberlerde aynı olduğunun apaçık delilleri arasında görülmelidir.

vı. Ahkâf 46/9: “De ki: Ben peygamberlerin ilki değilim; bana da size de ne yapılacağını bilmiyorum.”

Dipnotlar

• 1 - Benzer görüşler için bk. Taberî, age., XXX, 155-156.
• 2 - En‘âm 6/33.
  • En‘âm 6/33
• 3 - Taberî, age., XXX, 155; Zemahşerî, age., IV, 728; Râzî, age., XXXI, 147-148; Kurtubî, age., XX, 17. 4 - Râzî, age., XXXI, 147.
• 5 - Taberî, age., XXX, 155.
• 6 - Kıyâmet 75/20-21.
  • Kıyâmet 75/21
• 7 - Yûsuf 12/91. 8 - Tâhâ 20/72.
  • Yûsuf 12/91 Tâhâ 20/72
• 9 - Me‘âric 70/6-7; Nebe’ 78/40.
  • Me‘âric 70/7 Nebe' 78/40
• 10 - Âhıret kelimesinin anlamı için bk. Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem İbn Manzûr, Lisânü’l-Arab, Mısır, trs., I, 38-40; Muhammed Murteza el-Hüseynî ez-Zebîdî, Tâcü’l-‘Arûs, Dârü’l-Fikr, baskı tarihi yok, IV, 9; Muhammed b. Ebî Bekr b. Abdülkadir er-Râzî, Muhtâru’s-Sıhâh, Beyrut, 1995, s. 9; Ebû Nasr İsmâil b. Hammâd el-Cevherî, es-Sıhâh: Tâcu’l-Luğa, Beyrut, 1979, I, 12; Ahmed b. Yûsuf b. Abdi’d-Dâim Semîn el-Halebî, ‘Umdetü’l-Huffâz fî Tefsîri Eşrafi’l-Elfâz, Beyrut, 1996, I, 72-73.
• 11 - Nahl 16/96. 12 - Kehf 18/46. Benzer âyetler için bk. Meryem 19/76; Duhâ 93/4. 13 - Bakara 2/201.
  • Nahl 16/96 Kehf 18/46 Meryem 19/76 Duhâ 93/4 Duhâ 93/4 Bakara 2/201
• 14 - Bu rivayetin Gazâlî’nin İhyâ’sında var olduğu, manasının doğru olduğu ifade edildiği gibi, bunun sahih olmadığını ifade edenler de vardır. Bilgi için bk. İsmail b. Muhammed el‘Aclûnî, Keşfu’l-Hafâ ve Müzîlü’l-İlbâs, Beyrut, 1988, s. 412.
• 15 - Tekâsür 102/8. 16 - Bakara 2/198. 17 - Cum‘a 62/10. 18 - Kasas 28/77.
  • Tekâsür 102/8 Bakara 2/198 Cum‘a 62/10 Kasas 28/77
• 19 - Şûrâ 42/13. 20 - Hacc 22/78. Benzer âyetler için bk. Âl-i İmrân 3/52; A‘râf 7/126.
  • Şûrâ 42/13 Hacc 22/78 Âl-i İmrân 3/52 A‘râf 7/126 A‘râf 7/126
• 21 - Necm 53/36-41.
  • Necm 53/41
• 22 - Bakara 2/146; En‘âm 6/20.
  • Bakara 2/146 En‘âm 6/20
• 23 - Âl-i İmrân 3/75.
  • Âl-i İmrân 3/75