Mutaffifîn Suresi

Mekke’de risâletin 12. yılında hicrete yakın bir zamanda indirilmiş olması muhtemel olan, 36 âyetten oluşan, adını ilk âyette geçen “yolsuzluk yapanlar” anlamındaki الْمُطَفِّف۪ين el-mutaffıfîne kelimesinden alan Mutaffifûn sûresi, inişte 90, resmî sıralamada ise 83. sûredir.

Mutaffifûn sûresi, “aldanmanın bir çeşidi olarak yolsuzluğun örneklendirilmesi, âhirete inanmanın gerekliliği ve mahşer yargılamasına değinilmesi” noktalarında öncesindeki İnfitâr sûresi ile konu ilişkisine sahiptir.

Bazı âlimler tarafından Medine döneminde indirildiği iddia edilen sûrenin ilk grup âyetinde, yolsuzluk yapanların bunu nasıl yaptıklarına dair bilgi verilmekte, daha sonra bunların âhirette büyük günün gerçekleşmesi noktasında inanç sorunu yaşadıkları gündeme getirilmektedir. Yolsuzluk yapanların isimlerinin zikredilmeme nedeni, âyetlerdeki mesajın evrenselliğini sağlamaktır.

7. âyetten itibaren, “Doğrusu, muhakkak ki suçluların kaydı Siccîn’dedir. Siccîn’in ne olduğunu sana bildiren ne olabilir ki! (O, suçluların suçlarının, yani) amellerin açıkça yazıldığı bir kitaptır” ifadesi gereği füccâr denilen “kötü insanlar”ın kayıt derterlerinin siccîn olduğu ve feci akıbetlerinin nasıl şekilleneceği beyan edilmektedir.

18. âyetten itibaren, “Doğrusu, muhakkak ki iyilerin kaydı ise, ‘Illiyyûn’dadır. ‘Illiyyûn’un ne olduğunu sana bildiren ne olabilir ki! (O, iyilerin iyiliklerinin, yani amellerin) açıkça yazıldığı bir kitaptır ve onu (kitabı, Allah’a) yaklaştırılmış olanlar (sevinçle) görür” ifadesi gereği ebrâr denilen “iyi insanlar”ın da ‘ılliyyûn diye bilinen kayıt defterlerine dair bilgiler verilmekte, her iki grubun yaşayacağı olaylar açıklanmaktadır.

Füccârdan veya ebrârdan olmayı insanlar tercih edeceğine göre, insanların ebrârdan olmak için yarışmaları istenmektedir. Öte yandan, günah batağına batanların dünyadaki küstahlıkları hakkında adeta detay verilmektedir.

29. âyetten itibaren, dünya hayatında iman edenlere gülüp onlarla alay eden şaşkınlara âhirette gülüneceği bildirilmekte, en sonunda, küfrü hayat tarzı edinenlerin kendi yaptıklarının karşılığını görecekleri “Kâfirler yaptıklarının cezasını buldular mı?’ (Elbette buldular)” şeklinde dile getirilmektedir.

Kur’ân’da konular genellikle karşıtlarıyla, yani zıtlarıyla anlatılır. Böylece insanlar mukayese yapabilirler, doğruyu ve yanlışı ayırt edebilir, tercihlerini sağlıklı bir şekilde ortaya koyabilirler. Kur’ân’daki bu üsluba “mesânî oluş” denmektedir. Bu metot gereği, sûrenin 18-28. âyetlerinde “kötüler”in zıddı olarak “iyiler” gündeme getirilmekte ve onlarla ilgili iyiliğe özendirici birtakım bilgiler verilmektedir.

a) Ebrâr - ‘Illiyyûn İlişkisi

Yüce Allah sûrenin 18-24. âyetlerinde iyi insanlarla ilgili bilgiler vermekte ve onların amellerinin kayıtlı olduğu yerle ilgili şu şekilde ifadeleri kullanmaktadır: “Doğrusu, iyilerin kaydı ise, muhakkak ‘Illiyyûn’dadır. ‘Illiyyûn’un ne olduğunu sana bildiren ne olabilir ki! (O, iyilerin iyiliklerinin, yani) amellerin açıkça yazıldığı bir kitaptır ve onu, Allah’a yaklaştırılmış olanlar (sevinçle) görür.”

Ardından, iyi insanların ödülleri hakkında şu bilgiler verilmektedir: “İyiler, koltuklar üzerinde etrafa bakınır halde nimet(ler) içinde olacaktır. Yüzlerinde nimetin sevincini göreceksin.”

ı. “Ebrâr’ın Kitâbı”nın Mahiyeti

كَلَّآ اِنَّ كِتَابَ الْاَبْرَارِ لَف۪ي عِلِّيّ۪ينَ وَمَآ اَدْرٰيكَ مَا عِلِّيُّونَ كِتَابٌ مَرْقُومٌ يَشْهَدُهُ الْمُقَرَّبُونَ “Doğrusu, şüphesiz ki iyilerin yazısı (kaydı) ise ‘Illiyyûn’dadır. ‘Illiyyûn’un ne olduğunu sana bildiren ne olabilir ki! Numaralandırılmış (açıkça yazılı) bir kitaptır. Onu (kitabı, Allah’a) yaklaştırılmış olanlar (sevinçle) görür.”

Buradaki كَلَّا kellâ edatı “hayır, doğrusu”; اِنَّ كِتَابَ inne kitâbe ifadesi “muhakkak ki kaydı, kitabı, amel defteri, sicili”; الْاَبْرَارِ el-ebrâri sözcüğü “iyilerin”; لَف۪ي عِلِّيّ۪ينَ lefî ‘ılliyyîne ifadesi “elbette İlliyyûn’dadır, yüceler yücesi makamdadır”; وَمَآ اَدْرٰيكَ ve mâ edrâke ifadesi “sana bildiren ne olabilir ki!”; مَا عِلِّيُّونَ mâ ‘ıllüyyûne sorusu “İlliyyûn’un ne olduğunu”; كِتَابٌ kitâbun kelimesi “kitap, kayıt”; مَرْقُومٌ markûmun kelimesi “yazılmış, rakamlanmış”; يَشْهَدُهُ yeşhedühû fiili “onu görür, ona şâhit olur”; الْمُقَرَّبُونَ el-mukarrabûne kelimesi ise “yaklaştırılmış olanlar” demektir.

Dört âyetten oluşan bu âyet grubunda, ebrâr denilen iyilerin amel defterleriyle ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

Sûrenin 1-17. âyetlerinde, yolsuzluk yapan inkârcıların dünyadaki inanç ve davranışları ile âhiretteki konumları ele alınmışken, 18-24. âyetleri arasında iyi insanların amel defterleri, dünya hayatlarında fedakârlık yaparak ömür geçirenlerin âhiretteki ödülleri vs. hakkında bilgi verilmektedir.

1. كَلَّآ اِنَّ كِتَابَ الْاَبْرَارِ لَف۪ي عِلِّيّ۪ينَ “Doğrusu, şüphesiz ki iyilerin yazısı (kaydı) ise ‘Illiyyûn’dadır.”

Burada iyilerin kitabının bulunduğu yerle ilgili bilgiler gündeme getirlmektedir.

a) Mütaffifûn sûresinin 7. âyetinde de ifadeye çalıştığımız üzere, Kur’ân’da pek çok yerde geçen كَلَّا kellâ edatına, bağlama uygun olarak çeşitli anlamlar vermek mümkündür. Aslında bir karşı çıkışın cevabı olarak “hayır, hayır; asla öyle değil” anlamlarına gelen bu edata, “gerçekten de”, “hakikat şu ki”, “ancak”, “öte yandan”, “ama”, “kesinlikle evet”, “doğrusu” gibi anlamlar da verilebilir. Biz burada “doğrusu” anlamını tercih ettik.

b) اِنَّ كِتَابَ الْاَبْرَارِ لَف۪ي عِلِّيّ۪ينَ “Muhakkak ki iyilerin kaydı ise muhakkak ‘Illiyyûn’dadır.” Bu cümlede iki hususa değinilmektedir:

ı. “Ebrâr’ın Kitâbı”

Âyette ebrâra, yani iyilere nispet edilen كِتَاب kitâb kelimesi, Mütaffifûn sûresinin 7. âyetinde de ifade ettiğimiz üzere, “amel defteri”, “karne, kayıt” gibi anlamlara gelmektedir. Âhirete iman edenler de inkâr edenler de bilmelidirler ki, dünyada yapıp ettikleri iyilikler veya yanlarına kâr kaldığını zannettikleri davranışlar, aslında melekler tarafından kayda alınmakta ve onların her biri için ayrı birer kayıt tutulmaktadır.

ıı. Ebrâr Kimdir?

İnfitâr 82/13’te de açıkladığımız üzere, الْاَبْرَارِ el-ebrâr kelimesi birr kelimesinin çoğuludur ve “iyiler” anlamına gelmektedir. Ebrâr ve bu kökten gelen diğer kelimelerin anlamlarına bakıldığında, “iyi, iyilik, sorumluluk” gibi öğelerin öne çıktığı görülmektedir. Duyarlı insanların amel defterleri ‘ılliyyûn’dadır.

Bir sonraki âyette ele alınacağı üzere, “‘Illiyyûn’da olmak” demek, “orada arşivlenmek”, “kayıt altında tutulmak”, “kayıp ve kaçaktan uzakta muhafaza edilmek” demektir. İnsanların dünya hayatlarında yaptığı davranışlar bütünüyle kayıt altına alınmakta ve kitapta muhafaza edilmektedir; sonunda bunlar herkesin önüne getirilecektir.

2. عِلِّيُّونَ مَا وَمَآ اَدْرٰيكَ “‘Illiyyûn’un ne olduğunu sana bildiren ne olabilir ki!” Bir önceki âyette de yer alan عِلِّيُّون ‘ılliyyûne kelimesi sözlükte “yükseklerden sonra yükseklikler”, “yüceler yücesi”, “sonsuzluk” demektir.(1)

- ‘Illiyyûn Nedir?

Yüce Allah, iyilere ebrâr dedikten sonra, amel defterlerinin yerini de عِلِّيُّونَ ‘ılliyyûne kelimesiyle gündeme getirmektedir. Şu farkla ki, bu tür kelimelerin anlamı Yüce Allah bildirmeden akılla idrakin konusu olamazlar. Nitekim مَآ اَدْرٰيكَ mâ edrâke ifadesi ile kullanıldığı için kelimenin asıl anlamından farklı bir açılımının bulunduğu anlaşılmaktadır.

Yüce Allah, kelimenin anlamını bizzat kendisi vereceği için, burada “‘Illiyyûn’un ne olduğunu sana bildiren ne olabilir ki!” demektedir. Mütaffifûn sûresinin 8. âyetinde bu soru siccînle ilgili de sorulmakta, Hz. Peygamber dâhil, bunun anlamını Yüce Allah bildirmediği sürece hiç kimsenin bilemeyeceği ifade edilmektedir. Yüce Allah ‘ılliyyûn’un sözcüğünün manasını bizzat kendisi şöyle vermektedir:

3. كِتَابٌ مَرْقُومٌ “Numaralandırılmış (açıkça yazılı) bir kitaptır.” Sûrenin bu iki âyet grubunda dört defa geçen kitâb kelimesine, “amel defteri”, “karne, kayıt, sicil” anlamı vermek gerekir. Peşinden gelen مَرْقُوم markûm da buna uygun olarak “yazılmış”, “rakamlanmış”, “açıklık getirilmiş”, “işaretlenmiş” demektir. Daha önce yorumunu yaptığımız Mütaffifûn 83/9’da da geçen كِتَابٌ مَرْقُومٌ kitabun markûmun şeklindeki tamlamaya, “harfleri açıkça görünen kitap” açıklaması getirilmektedir.(2)

Buradan anlaşılıyor ki, hem kötülük yapanlar için siccîn, hem de iyilik sahibi olanlar için ‘ılliyyûn kelimelerini açıklayan كِتَابٌ مَرْقُومٌ ifadesi, “içinde insanların yaptıklarının açıkça kaydedildiği ve kayıtların da görünüp kolayca okunduğu kayıt defteri” demektir.

“İyilerin amel kayıtları ‘ılliyyûn’dadır” ifadesi, iyilik sahiplerinin amellerinin, “içeriği açıkça belli olan, hiçbir gizlilik ve kaybın yaşanmadığı yükseklerde ve yücelerde bir kayıt defterinde” olduğunu ortaya koymaktadır.

Demek ki, iyilik ve hayır sahipleri dünyada yaptıkları güzel davranışların karşılığını âhirette göreceklerdir. Bu anlamda herhangi bir kayıp kesinlikle söz konusu olmayacaktır. Dünyada yaptıklarını âhirette karşılarında, korunmuş, kayıpsız, kaçaksız, hazır ve tastamam olarak bulacaklardır. İşte Yüce Allah’ın açıklamasına göre, ‘ılliyyûndaki amel defterinin de anlamı budur.

4. يَشْهَدُهُ الْمُقَرَّبُونَ “Onu (kitabı, Allah’a) yaklaştırılmış olanlar (sevinçle) görür.” Önceki âyetlerde ebrâr denilen “iyiler” ve “amel defterlerinin muhafaza edildiği yer” hakkında bilgi verildikten sonra, şimdi de onlara kimlerin şahitlik edeceği konusuna değinilmektedir.

Âyetteki يَشْهَدُ yeşhedü fiili, tıpkı Ramazan ayına erişmek anlamında kullanılan şehide fiili gibi,(3) “buluşmak”, “ortamında bulunmak”, “erişmek”, “görmek” vs. anlamlarına gelmektedir. Fiilin peşinden gelen hû zamiri ise kitâba aittir.

a) Amel defterine sevinçle şahit ve sahip olacak kişiler “hakka yaklaştırılmış olanlar”dır. الْمُقَرَّبُونَ el-mukarrabûne kelimesi, Kur’ân’da “Hakk’a yaklaştırılmış melekler” için de kullanılmaktadır.(4) Ancak asıl kullanım alanı insanlarla ilgilidir. Nitekim Vâkı‘a 56/7-11’de insanların mahşerde şu üç gruba ayrılacağı bildirilmektedir: “Amel defteri kendisine sağ taraftan verilenler”, “amel defteri kendisine sol taraftan verilenler” ve “sâbıklar”.

es-Sâbikûne denilenler “dünyada fedakârlıkta önde olup âhirette ödülde de önde olacak kişiler”dir. Yüce Allah, bunlara “(Hakk’a) yaklaştırılmış olanlar” anlamında el-mukarrabûne sıfatını vermektedir. İşte, Mutaffifûn 83/21 ve 28 ile Vâkı‘a 56/88’de sözü edilenler bunlardır. Elbette bunların arasında öncelikle Nisâ’ 4/69’da sayılan şu dört grup insan yer almaktadır: “Peygamberler”,(5) “hakkı onaylayan sıddîklar”, “hakka şahit olan şehîdler” ve “inancı ile davranışı uyumlu olan sâlihler.”

Mahşerde herkese amel defteri verilecektir; burada sözü edilenler, amel defteriyle buluşmaktan memnun olanlardır. Nitekim amel defterini sağ tarafından alanlar şöyle sevinç çığlıkları atacaktır: “Alın işte, okuyun kitabımı (amel defterimi), karnemi! Ben, hesabımla yüzleşeceğime kesin olarak gönülden inanmıştım.”(6) Mutaffifûn 83/21’de sözü edilenler bunlardır.

Karnesi sol eline verilenler ise şu cümleleri söylemek zorunda kalacaktır: “Âh, eyvâh! Keşke bana amel defterim hiç verilmeseydi! Hesabımın ne olduğunu (keşke) hiç bilmeseydim!”(7) “Kitap ortaya konulacak; bunun üzerine, suçluların orada gördüklerinden dolayı dehşetle irkildiklerini ve ‘Âh, eyvâh! Bu nasıl bir kitapmış ki, küçük büyük dememiş, hepsini bir bir sayıp dökmüş’ dediklerini görürsün.”(8) Bu ifadeler de amel defteriyle buluşmaktan memnun olmayanlara ait olacaktır.

b) Bazı âlimlerimiz, âyetteki el-mukarrabûne kelimesini “melekler” olarak kabul etmiş ve amel defterlerinin ilgililere ulaştırılması esnasında meleklerin buna şahit olacağını beyan etmişlerdir.(9) Âyetteki يَشْهَدُ yeşhedü fiilinin anlamını verirken de söylediğimiz üzere, bu kelime “buluşmak, ortamında bulunmak, erişmek, görmek” gibi anlamları içermektedir.

Durum böyle olunca, ifade edilen bu yaklaşımın da doğru olabileceğini ve delilden yoksun olmadığını belirtmek durumundayız. Mahşerde gerçekleşecek duruşma ortamında her ümmetten şahitler getirileceği, bu arada Hz. Peygamber’in de şahitlik yapacağı ifade edilmektedir.(10) Şahitlik kurumunun bir parçası olarak meleklerin bu işte görevlendirilecekleri görüşü oldukça dikkat çekicidir.

c) Mahşerde insanlara amel defterleri verilirken daha önce defterini alan ve yargılamadan başarıyla geçen diğer şahitlerin şahitlik yapacakları anlamı da âyette var kabul edilebilir. Bu yaklaşımla sadece meleklerin değil, hakka yaklaştırılmış diğer bütün insanların da şahitlik yapacakları gerçeği, yargılamanın aleni, yani herkese açık olacağının bir delilidir.

Bu son iki yaklaşıma rağmen, bizim tercihimiz birinciden yanadır. Çünkü Mütaffifûn sûresinin 28. âyetinde söz konusu kişilerin insanlar olması ihtimali daha baskındır. Konu gereği aynı bağlamda farklı varlıkların kastedilmesinin ikinci bir görüş olarak görülmesi gerektiği kanaatindeyiz.

ıı. İyilere Verilecek Bazı Ödüller

اِنَّ الْاَبْرَارَ لَف۪ي نَع۪يمٍ عَلَى الْاَرَآئِكِ يَنْظُرُونَ تَعْرِفُ ف۪ي وُجُوهِهِمْ نَضْرَةَ النَّع۪يمِۚ “Şüphesiz ki iyiler, elbette nimet içindedir. Koltuklar üzerinde (etrafa) bakarlar. Nimetin parıltısını yüzlerinde sezersin (görürsün).”

Âyetteki اِنَّ الْاَبْرَارَ inne’l-ebrâra ifadesi “muhakkak ki iyiler”; لَف۪ي نَع۪يمٍ lefî na‘îmin sözcüğü “elbette nimetlerdedir”; عَلَى الْاَرَآئِكِ ‘ale’l-erâiki kelimesi “sedirlerde, tahtlarda, divanlarda”; يَنْظُرُونَ yenzurûne fiili “bakarlar, beklerler”; تَعْرِفُ ta‘rifu fiili “bilirsin, görürsün”; ف۪ي وُجُوهِهِمْ fî vücûhihim ifadesi “onların yüzlerinde”; نَضْرَةَ nadrate kelimesi “sevincini, neşesini”; النَّع۪يمِ en-na‘îmi sözcüğü ise “o nimet(ler)in” demektir.

Yüce Allah, dünya hayatlarında fedakârlık yaparak ömür geçirenlerin âhiretteki ödüllerini çeşitli başlıklarda bizlere sunmaktadır.

1. Nimet Cenneti

اِنَّ الْاَبْرَارَ لَف۪ي نَع۪يمٍ “Şüphesiz ki iyiler, elbette nimet içindedir.”

İnfitâr 82/13’te genişçe izah ettiğimiz üzere, na‘îm kelimesi “nimet” demektir ve diğer âyetlerin delaletiyle bu nimetler insanlara cennette verilecektir.

Suçluların mahşerdeki durumu, özellikle Mütaffifûn 83/16. âyette “cehennem” olarak belirlenmişti. İyilerin âhiret hayatında karşılanacakları yer ise “cennet”tir. Bu nimetlerle dolu cennet ödülünün yanında, çeşitli göz aydınlıkları ve sınırsız ikramlar iyi insanlara sunulacaktır. Devam eden âyetlerde, nimet çeşitleri hakkında bazı bilgiler gelecektir. Ödüle kavuşmanın yolu dünyada Yüce Allah’ın verdiği nimetleri O’nun rızasına uygun şekilde değerlendirmekten geçmektedir. Nimetle buluşmak sonuçtur; sebebi ise dünya hayatında fedakârlık yapmaktır.

2. Koltuklar

عَلَى الْاَرَآئِكِ يَنْظُرُونَ “Koltuklar üzerinde (etrafa) bakarlar.”

Âyetteki الْاَرَآئِك el-erâik kelimesi “sedir, taht, divan, koltuk ve yatak” anlamlarındaki el-erîkeh kelimesinin çoğuludur. Kelimenin başındaki عَلَى ‘alâ edatı, bunların üzerine oturulduğunun delilidir. يَنْظُرُونَ yenzurûne fiili ise “bakmak, seyretmek”, “umutla beklemek” gibi anlamlara gelir. Bu ifade cennettekilerin fiziksel anlamda oturuş şekilleri ve bakışları hakkında bilgi içermektedir.

Cennetlikler orada nimetler içerisinde tahtlar üzerinde etrafı seyredeceklerdir. Onların baktığı şey, kendilerine verilen nimetler veya cennet manzaraları olabilir. Mutaffifûn 83/34-35’in işaretiyle, bakacakları şeyin cehennemlikler olması da muhtemeldir. Bazı âlimlerin ifade ettiği gibi, bunun “Yüce Allah’a bakmak” anlamına geldiği görüşü delilden yoksundur.

Cennetliklerin baktığı şeyin ne olduğunun cevabı Kur’ân’da vardır. Nitekim Hıcr 15/45-47’de şöyle buyurulmaktadır: “Muttakiler, cennetlerde ve gözelerin başlarında olacaklar. Onlara, ‘Esenlik ve güvenlik içinde oraya girin’ denilecek. Biz, onları, içlerine işlemiş her türlü olumsuz duygu ve düşünceden tamamen arındıracağız. Onlar mutluluk tahtları üzerinde kardeşler olarak karşılıklı oturacaklar.” Burada da açıkça görüldüğü üzere, cennetlikler tahtlar üzerinde karşılıklı oturmuş olacaklardır.

Sâffât 37/44’te de yer aldığı gibi, bu tür bir oturuşta insanlar birbirlerine bakarlar. Dühân 44/53’te ise, bu oturuşta ipek ve altın işlemeli olarak giyilen elbiselere de gönderme yapılarak, adeta göz göze birbirleriyle bakışacakları beyan edilmektedir.

Vâkı‘a 56/15-16’da şu ifadeler vardır: “(Cennetlikler altın işlemeli) huzur tahtlarına kurulacaklar; birbirlerine (sevgi ile) bakarak onlara yaslanacaklardır.” Bu âyette Yüce Allah, cennetliklerin yaslandıkları şeyleri zikrettikten sonra, mütekâbilîne kelimesini kullanmaktadır. Bu kelime, Mutaffifûn 83/23’teki yenzurûne sözcüğünün karşılığıdır. Buradan hareketle, cennetliklerin baktığı şeyin öncelikle kendileri gibi cennetlik kardeşleri olduğunu rahatlıkla söyleyebiliriz.

3. تَعْرِفُ ف۪ي وُجُوهِهِمْ نَضْرَةَ النَّع۪يمِۚ “Nimetin parıltısını yüzlerinde sezersin (görürsün).” Bu ifade, cennetliklerin yüz ifadeleri hakkında bilgi içermektedir.

a) Burada sözü edilen husus, âhirette cennetliklerin yüzlerinde oluşacak ifadenin güzelliğidir. Cennette nimetlendirildikleri için yüzlerinde beliren bir ışıltı ve sevinç bulunacak; kendilerine bakanlar yüz ifadelerinden onların cennetlik olduklarını anlayacaklardır.

b) Âyetin başındaki تَعْرِفُ ta‘rifü fiili meçhûl, yani edilgen kalıpta tu‘rafü veya yu‘rafü şeklinde de okunabilir. Bu durumda anlam, “Onların yüzlerinde nimetten kaynaklanan mutluluklar görülecektir” şeklini alır.(11) Cümlenin böyle okunması daha kapsamlı bir anlam verilmesinin de önünü açar.

Âhirette insanlar hak ettikleri sonla ilgili olarak çeşitli yüz ifadelerine sahip olacaklardır. Bu doğrultuda Kur’ân’da;

ı. “Ağaran veya kararan yüzler”,(12)

ıı. “Zelil veya mutlu yüzler”,(13)

ııı. “Işıl ışıl parlayan veya buruşuk yüzler”,(14)

ıv. “Pırıl pırıl veya kederli kapkara yüzler”(15)den söz edilmektedir.

Cennetliklerle cehennemliklerin yüz ifadelerinin ikişerli olarak bir arada verildiği bu örneklerin dışında, Kur’ân’da ayrıca;

- “Ateşin yakacağı”,(16)

- “Yüzükoyun cehenneme (sürülüp) toplanacak”,(17)

- “Ateşe çevrilecek”,(18)

- “Ateşin bürüyeceği”,(19)

- “Kararan”,(20)

- “Ateşle dağlanan”(21) ve

- “Kendilerine vurulan yüzler”den(22) de Kur’ân’da söz edilmektedir.

Anlaşılan o ki, âhirette gerçekleşecek yüz ifadelerinden biri de cennetliklere ait olandır. Mutaffifûn 83/24’te sözü edilenler bu mutluluk yüzlerine yansıyacak ve gözlerinden okunacak kişilerdir. Esasında bu insanlar dünyadayken de yüzlerindeki secde izlerinden tanınıyor, diğer insanlar arasında farklı bir konum arz ediyorlardı: “Onların nişanları yüzlerindeki secde izleridir. Bu, onların Tevrat’taki temsilidir.”(23)

Yüce Allah’a kul olan ve bu doğrultuda sadece O’na yaslanan bir hayatı tercih edip yaşamaya çalışanlar, tarih boyu aynı nuru ve secde izini taşıyan yüzlerin sahipleri olmuşlardı. Âyette vurgulanan evrensel husus budur. Âhirette nimetlerin mutluluğu yüzlerine yansıyanlar dünyada yüzlerinde secde izleri taşıyanlardır. Burada secde ile tanışmayanların orada mutlulukla buluşması akla ziyandır. Kur’ân’daki “sebep-sonuç ilişkisi” esası bu sonucu çıkarmamızın en önemli gerekçesidir.

b) Cennetteki Bir Başka Ödül

Yüce Allah sûrenin 25-28. âyetlerinde mahşerde nimeti hak edenlere orada vereceği ödüllerle ilgili şu müjdeleri vermektedir: “Kendilerine mühürlü hâlis bir içecek sunulacak. (İçiminin) sonu misk olacaktır. İşte yarışanlar ancak onu elde etmek için yarışsınlar. (O içeceğin) karışımı Tesnîm’dendir. (Tesnîm, Allah’a) yaklaştırılmış olanların içecekleri bir kaynaktır.”

ı. Hâlis İçecekler

يُسْقَوْنَ مِنْ رَح۪يقٍ مَخْتُومٍ خِتَامُهُ مِسْكٌ وَف۪ي ذٰلِكَ فَلْيَتَنَافَسِ الْمُتَنَافِسُونَ “Kendilerine (ağzı) mühürlü, katıksız (sarhoş etmeyen) bir (içki)den içirilir. (İçiminin) sonu misk olacaktır (güzel kokacaktır). Yarışanlar (imrenenler) işte (buna imrensin) bunun için yarışsınlar!”

Âyetlerdeki يُسْقَوْنَ yüskavne edilgen fiili “içerilecekler, onlara su verilecek”; مِنْ رَح۪يقٍ min rahîkın kelimesi “içecek, kaliteli, hâlis bir kaynaktan”; مَخْتُومٍ mahtûmin sözcüğü “mühürlü, kapalı”; خِتَامُهُ hıtâmuhû tamlaması “onun sonu, bitimi”; مِسْكٌ miskün sözcüğü “hoş koku(dur), misk(tir)”; وَف۪ي ذٰلِكَ ve fî zâlike ifadesi “bunun yolunda, bunun hakkında, bu konuda”; فَلْيَتَنَافَسِ fe’lyetenâfes emri “yarışsın(lar)”; الْمُتَنَافِسُونَ el-mütenâfisûne kelimesi ise “yarışanlar” demektir.

Burada cennetliklere sunulacak bir içecekten ve bunu elde etmek için çalışılması gerektiğinden söz edilmektedir.

Yüce Allah, önceki âyetlerde, ödülü hak edenlerin cennete gönderileceğini, orada koltuklara yaslanacaklarını ve sevinçli yüz ifadelerine sahip olacaklarını beyan ettikten sonra, sûrenin 25-26. âyetlerinde ise cennette karışımı çok özel olan bir içecek hakkında bilgi vermektedir.

1.يُسْقَوْنَ مِنْ رَح۪يقٍ مَخْتُومٍ “Kendilerine (ağzı) mühürlü, katıksız (sarhoş etmeyen) bir (içki)den içirilir.” Kur’ân’da sadece bu âyette geçen رَح۪يقٍ rahîk kelimesi “içecek, kaliteli, hâlis, içinde onu bozacak bir şey bulunmayan”(24) manasına gelmektedir. Baştaki fiilin edilgen kalıpta oluşu, cennetliklere özel görevlilerin servis yapacağını göstermektedir. Öyle anlaşılıyor ki, Şu‘arâ’ 26/90 ve Kâf 50/31’de ifade edildiği üzere, cennet muttakilere yaklaştırılacak, bunun bir devamı olarak cennetliklere içecek ikram edilecek ve bunu almaya gitmelerine bile gerek kalmayacaktır.

Âyette sözü edilen katıksız içeceğin özellikleri bağlamında şu bilgiler yer almaktadır: مَخْتُومٍ “(O içecek) mühürlüdür, kapalıdır.” Kur’ân’da sadece bu âyette geçen مَخْتُومٍ mahtûm kelimesi, söz konusu içeceğin mühürlü olduğunu ve daha önce açılmadığını göstermektedir. Bu ifade, sözü edilen içeceğin şahsa özel bir mahiyet arz edeceğini ve kıymetli oluşu nedeniyle kapatılmış olacağını ortaya koymaktadır. Günümüzde de özel hediyeler, sunumlardaki veya müzayedelerdeki ilgili nesneler, önce kapalı bir şekilde getirilmekte, daha sonra sahibinin önünde açılmaktadır.

Cennetliklere sunulacak bu içeceğin özel bir kapla getirileceği de ağzının kapatılmış olmasından anlaşılmaktadır. Ağzının kapalılığı, söz konusu içeceğin ilk defa içileceğini, tadının daha önce bilinmediğini de gösterebilir. Vâkı‘a 56/18’de belirtildiği üzere, bu içecekler kâse, ibrik ve kupalarla sunulacak, Nebe’ 78/34’te geçtiği gibi, kaplar da alabildiğine dolu olacaktır.

İşte üzeri kapatılan içecekler bu kaplarla servis edilecektir. Dahası, bu durum bunun seri bir üretim değil, kişiye özel oluşunun göstergesidir. Allah için her kul özeldir. Özgün ve özel kulluklara, özgün ve özel ikramlar layıktır.(25)

2. خِتَامُهُ مِسْكٌ “(İçiminin) sonu misk olacaktır (güzel kokacaktır).” Bu ifade, cennetliklere sunulacak dördüncü nimet olan katkısız içeceğin ikinci niteliğidir. Burada anlatılmak istenen husus, üzeri kapalı, kişiye özel, örtülü, katkısız, hâlis içeceğin, içiminin sonunda sahibine hoş koku vereceğidir.

İçildikten sonra rahatsızlık verici bir kokusu ve etkisi olmayan bu içeceğin, Muhammed 47/15’te sayılan dört grup ırmakla ilişkili olabileceğini düşünmekteyiz. Orada Yüce Allah, cennetteki ırmakların “bozulmayan su”, “tadı değişmeyen süt”, “içene doyumsuz lezzet veren meşrubat” ve “süzme bal ırmakları” olduğunu beyan etmektedir. Yorumunu yaptığımız âyetteki “sonu misk” olacak içecekler muhtemelen bunlardır.

Âyette, içilecek şeyin neden oluştuğu açıklanmadığı için, diğer âyetlerdeki meşrubatın niteliği burada verilmektedir diyebiliriz. Vâkı‘a 56/89’da ifade edilen huzur, güzel rızık ve mutluluğun bir parçası, “sonu misk olan bu tür içecekler”dir.

3. وَف۪ي ذٰلِكَ فَلْيَتَنَافَسِ الْمُتَنَافِسُونَ “Yarışanlar (imrenenler) işte (buna imrensin) bunun için yarışsınlar!” Âyetteki لْيَتَنَافَسِ li yetenâfes emri ve الْمُتَنَافِسُونَ el-mütenâfisûne kelimesi, “başkasında görülen bir erdeme imrenip onu geçmek uğruna nefislerin yarışması duygusu, başkasında olana sadece kendisinin sahip olması duygusu” anlamına gelir.

Âyetin bu cümlesinde özellikleri sıralanan içecekler için yarışılması gerektiği ortaya konulmaktadır. Kelimenin kökünde “nefislerin arzu ettiği, tutkulu bir şekilde istenen şey, güzel olan şey” anlamı da vardır. İşte bu nedenle maksat, bu değer uğrunda insanların “yarışmasını” sağlamaktır.(26)

Cennetliklere sunulacak içeceğin nitelikleri henüz bitirilmeden, araya bu cümle getirilmiştir. Bunun nedeni, Elmalılı’nın da vurguladığı gibi, bu tür nimetleri elde etmek için kararlı ve devamlı bir yarışın gerekli olduğunu ortaya koymaktır. Yarışın hatırlatılması, bir anlamda dünyanın ve hayatın bütünüyle bir sınav yeri ve zamanı oluşundan kaynaklanmaktadır. Hayat imtihandır; onu başarmak ise şansa değil, çalışmaya bağlıdır.

Sâffât 37/60-61’de, “Muhakkak ki bu, muhteşem bir başarıdır. Çalışanlar işte buna benzer bir sonuç için çalışsınlar” buyurulmakta ve her iki âyette de benzer mesajlar verilmektedir. İnşirâh 94/8’de yer alan, “Sadece Rabbine rağbet et” emrinde istenen de, benzer bir rağbetin sağlanmasıdır. İnsanların rağbeti, Rablerine ve O’nun cennetteki nimetlerine olmalıdır. Âyetteki asıl mesaj budur.

Kurtulmak ve ödülle buluşmak sonuçtur; sonuca ulaşmak için, sebepleri yerine getirmek gerekir. Nimetlerin nitelikleri sayılırken araya bu ifadenin getirilmesi, konunun öneminden kaynaklanmaktadır. Ulaşılamayacak nimetleri saymanın da övmenin de bir anlamı olmaz.

Cennet nimetlerine ulaşmak mümkün olduğu için, onlarla buluşmanın yolu çalışmak şeklinde belirlenmiştir. Tercihini Yüce Allah’tan yana belirleyip hayatını O’nun rızasına uygun şekilde yaşamaya çalışanlar bir kez daha bilgilendirilmekte, özellikle yarışı bırakmamaları gerektiği kendilerine hatırlatılmaktadır.

Yüce Allah, insanlara ümitsizlik aşılanmaması gerektiğini bu âyetiyle de ortaya koymaktadır. Allah dediğine göre mesele yoktur; şüpheye de yer yoktur. Bilinmelidir ki, bir yarışı kazanmak için her şeyden önce o yarışa katılmak gerekir. Dünyevî bir yarışı, katılanlardan sadece birisi kazanabileceği halde, Yüce Allah’ın açtığı bu yarışmada çalışan herkes kazanmakta ve hiç kimseye haksızlık edilmemektedir.

ıı. Yücelerden Bir Karışım

وَمِزَاجُهُ مِنْ تَسْن۪يمٍ عَيْنًا يَشْرَبُ بِهَا الْمُقَرَّبُونَ “Onun (içeceğin) karışımı Tesnîm’dendir. (Tesnîm, Allah’a) yaklaştırılmış olanların içeceği bir kaynaktır.”

Âyetlerdekiوَمِزَاجُهُ ve mizâcuhû kelimesi “ve onun karışımı”;مِنْ تَسْن۪يمٍ min tesnîmin sözcüğü “yücelerden(dir), yücelikten(dir)”; عَيْنًا ‘aynen kelimesi “bir gözeden”; يَشْرَبُ yeşrabü fiili “içer, içecek”; بِهَا bihâ ifadesi “ondan”; الْمُقَرَّبُونَ el-mukarrabûne sözcüğü ise “yaklaştırılanlar, yakınlaştırılmış olanlar” demektir.

Burada cennetteki içeceklerin çok özel karışımı hakkında bilgi gündeme getirilmektedir.

1. وَمِزَاجُهُ مِنْ تَسْن۪يمٍ “Onun (içeceğin) karışımı Tesnîm’dendir.” Kur’ân’da sadece bu âyette geçen تَسْن۪يم tesnîm sözcüğü “yüceler, yücelik”(27) anlamında “cennet çeşmelerinden birinin özel ismi”dir.(28) Bu âyet, cennetliklere yönelik nimetlerden olan içeceğin üçüncü özelliğini ifade etmektedir.

Daha önce yorumladığımız rahîk kelimesine “hâlis, katkısız” anlamını vermiştik. Buradaki mizâc kelimesi ile rahîk kelimesi arasında bir anlam çelişkisi yoktur; zira mizâc kelimesi, rahîk olan bu içeceğe cennetin yücelerinden bir katkının sağlanacağını ifade etmektedir. Böylece, hâlis olan içeceğe تَسْن۪يم tesnîm denilen çeşmeden de karıştırılarak, daha lezzetli bir hal alması sağlanacaktır. Bir anlamda su, süt, meyve ve saf bal ırmaklarına تَسْن۪يم tesnîmden de karıştırılarak çok daha değişik bir tadın elde edileceğini söylemek mümkündür.

İnsân 76/5’te, iyilerin içeceğiyle ilgili olarak şöyle bir ifade yer almaktadır: “Elbette iyiler de hoş kokulu çiçek özü katkılı tarifsiz bir kadehten içecekler.” Burada yer alan kâfûr kelimesi, söz konusu içeceğin karışımını ifade etmekte ve son derece hoş bir tadının bulunduğunu ortaya koymaktadır. Kâfûr ile tesnîm, mükemmel bir tadın oluşumundaki birlikteliği ortaya koymaktadır.

Bu bilgilerin sonunda şunu itiraf etmeliyiz: Cennette insanlara verilecek ödüller hakkında çok net bilgiler vermekten de kaçınmak gerekir. Çünkü Secde 32/17’de belirtildiğine göre, cennetliklere dünyada yaptıklarının karşılığı olarak, hiçbir canın bilemeyeceği türden göz aydınlıkları gizlenmiştir. Hz. Peygamber’in de “Hiçbir gözün görmediği, hiçbir kulağın işitmediği ve hiçbir akla gelmeyen türden cennet nimetleri”nin olduğuna dair bildirimleri vardır.(29)

İşte bütün bunlar gibi, Mutaffifûn 83/25-28’de de sözü edilen içeceğin verileceğine inanırız; ancak maddesinin ve mahiyetinin nasıl olduğu konusunda kesin bilgi vermekten kaçınmak durumundayız.

“Tesnîm” denilen çeşmenin önemli bir özelliğine ise bir sonraki âyette değinilmektedir:

2. عَيْنًا يَشْرَبُ بِهَا الْمُقَرَّبُونَ “(Tesnîm, Allah’a) yaklaştırılmış olanların içeceği bir kaynaktır.” Cennetteki yüksek çeşmeden, hakka yaklaştırılmış olanlar içeceklerdir.

a) Âyetteki الْمُقَرَّبُون el-mukarrabûne kelimesini eğer “melekler” olarak kabul edersek, o zaman bu çeşmeden, herhangi bir katkıyla karıştırılmadan sadece onların yararlandığı anlaşılır. Bu kaynaktan biraz alınıp rahîk denilen saf suya karıştırılarak da ebrâr denilen iyilere içirilecek demektir. Ancak, cennet bir ödül yeri olduğu için, oradaki bu tür nimetlendirilmelerin meleklerle ilişkilendirilmesi çok sağlıklı bir tercih olmasa gerektir.

b) Biz, Mutaffifûn 83/18. âyette sözü edilen ebrârın, aynı zamanda Mutaffifûn 83/21. âyetin de işaretiyle mukarrabûn olduğunu düşünmekteyiz. Durum böyle olunca, cennetteki “tesnîm” adlı kaynaktan cennetin yüksek konuklarının yararlanacağını söylemek gerekir. Çünkü İnsân 76/5’te, ebrâr denilen iyi insanların, karışımı kâfûr olan bir kadehten içecekleri belirtildikten sonra, İnsân 76/6. âyette şöyle buyurulmaktadır: “(Bunların doldurulduğu) öyle bir göze vardır ki, Allah’ın has kulları gürül gürül fışkıran bu kaynaktan içeceklerdir.”

Demek ki çeşitli âyetlerde sözü edilen ebrâr (iyiler), ‘ıbâdüllâh (Allah’ın has kulları) ve mukarrabûn (hakka yaklaştırılanlar) şeklinde isimlendirilenler aslında aynı kişilerdir. Böylece konunun “melekler”le değil, “iyi insanlar”la ilişkili olduğu ortaya çıkmış olur.

Bu sayede Vâkı‘a 56/10-11’de sözü edilen sâbikûn adındaki “yarışta ve ödülde önde olanlar”ın insan olduğu ve mukarrabûn olarak isimlendirildiği ifade edilmiş olur. Konuya böyle yaklaşınca, âyetler arasında herhangi bir anlam çelişkisinin olmadığı kendiliğinden ortaya çıkacaktır.

c) Yüksek çeşmelerden içenler veya bunu hak edenler, yüksek değerlerin sahipleridirler. Dünyada yüksek ideallerin sahibi olup bunlar uğrunda fedakârlık yapanlar, âhirette yüksek kaynaklardan içeceklerdir. Yüksek kaynaklardan içenler, haliyle kendileri de yükselmiş olacaklardır. Âyetleri okuyup anlamaya çalışırken asıl maksadı gözden kaçırmamak gerekir.

Yüce Allah bütün bu özendirici nimetleri bir amaç gerçekleştirilsin diye anlatmaktadır. Bütünüyle bir imtihan olan hayatın sonunda ödülle buluşmayı özendirmek için, cennetteki bu yüksek kaynağın katışıksız suyundan içilmesi arzu edilmektedir. Elbette bunu başarmak, dünyadaki sınavı başarmaya bağlıdır.

Hedef olarak gösterilen bu yüce nimetlere ulaşmak için fedakârlık yapmak durumunda olan varlıklar insanlardır. Sırf bu nedenle bile, âyetlerde kastedilenlerin melekler değil, insanlar olduğunu rahatlıkla söyleyebiliriz.

Meleğin sahip olacağı bir nimeti insan için yarışma konusu yapmaktansa, onu insana özel bir nimet olarak algılamak daha doğru bir yaklaşımdır. Zaten Mutaffifûn 83/26. âyette emredilen “yarış” da ancak bu şekilde anlam kazanır; çünkü meleklerin yarışmak ve yarışı kazanmak gibi bir özelliği ve sorumluluğu yoktur; bunlar insanlar için söz konusudur.

d) Hedefi olmayanlar veya küçük hesapların peşinden koşanlar bu yükseklikleri anlayamazlar; bunlar uğrunda fedakârlık yapmanın gereğini kavrayamazlar ve dolayısıyla bu uğurda çaba da göstermezler. Yolsuzluk yaparak ve haram yiyerek, önce kendilerini, sonra da nesillerini helak edenler, bütün bir toplumu yok olmaya götürdüklerinin farkında değillerdir.

Yüce Allah, bu ve benzer yanlışlıkları yapmak bir yana, bunların akıldan dahi geçirilmemesi gerektiğini hatırlatarak, ufuklar ötesi ödüllerden söz etmektedir. Sözü edilen yüksek mükâfatlara ulaşmak için sadece büyük hatalar yapmamak yetmez; büyük fedakârlıklarda bulunmak da gerekir.

İşte adına sâbikûn denilen “hayır ve gayrette önde olanlar”ın, ebrâr adını alarak mukarrabûn kimliğiyle Hakk’a yaklaştırılmaları sağlanacak ve muhteşem ödüller bunların olacaktır. Gerçeği elbette Rabbimiz bilmektedir.

“Rabbim bizi de bunların arasına katılmayı hak edenlerden eylesin!”

Dipnotlar

• 1 - Ferrâ, age., III, 247.
• 2 - İbn Fâris, age., II, 393.
• 3 - Bakara 2/185. 4 - Nisâ’ 4/172. Bu kelime, Firavun’un kendine yakınlaştıracağını söylediği büyücüler için dünyevî bir ödül olarak da zikredilmektedir (A‘râf 7/114; Şu‘arâ’ 26/42).
  • Bakara 2/185 Nisâ 4/172 A‘râf 7/114 Şu‘arâ 26/42 Şu‘arâ 26/42
• 5 - Hz. İsâ da mukarrabûn arasında sayılan özel insanlardan biridir (Âl-i İmrân 3/45). 6 - Hâkka 69/19-20.
  • Âl-i İmrân 3/45 Hâkka 69/20
• 7 - Hâkka 69/25-26. 8 - Kehf 18/49. 9 - Bu görüş için bk. Râzî, age., XXXI, 97.
  • Hâkka 69/26 Kehf 18/49
• 10 - Nisâ’ 4/41; Nahl 16/84, 89.
  • Nisâ 4/41 Nahl 16/84 Nahl 16/89
• 11 - Ferrâ, age., III, 248. 12 - Âl-i İmrân 3/106-107. 13 - Ğâşiye 88/1-11. 14 - Kıyâmet 75/22-25. 15 - ‘Abese 80/37-42.
  • Âl-i İmrân 3/107 Ğâşiye 88/11 Kıyâmet 75/25 ‘Abese 80/42
• 16 - Mü’minûn 23/104. 17 - Furkân 25/34. 18 - Ahzâb 33/66. 19 - İbrâhim 14/50. 20 - Zümer 39/60. 21 - Tevbe 9/35. 22 - Enbiyâ’ 21/39. 23 - Feth 48/29.
  • Mü'minûn 23/104 Furkân 25/34 Ahzâb 33/66 İbrâhîm 14/50 Zümer 39/60 Tevbe 9/35 Enbiyâ 21/39 Fetih 48/29
• 24 - İbn Fâris, age., II, 424; Semerkandî, age., III, 558; Taberî, age, XXX, 105-106; Zemahşerî, age., IV, 710;
• 25 - İslâmoğlu, age., s. 1234’te 8. not.
• 26 - Taberî, age., XXX, 108.
• 27 - Taberî, age., XXX, 108; Kurtubî, age., XIX, 174. 28 - Semerkandî, age., III, 558.
• 29 - Ebû Muhammed Abdullâh b. Abdirrahman ed-Dârimî, es-Sünen, Beyrut, 1986, Rikâk, 98, 105; Ahmed b. Hanbel, II, 313, 370, 407.