Cinn Suresi

Mekke’de risaletin 10. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 28 âyetten oluşan, adını ilk âyetindeki “saklı, görünmeyen varlık” anlamındaki الْجِنّ el-cinn kelimesinden alan Cinn sûresi, inişe göre 63, resmî sıralamada ise 72. sûredir. Bu sûrenin iniş zamanı veya sırası hakkında çeşitli kanaatler ileri sürülse de sûrenin Mekke döneminin sonlarına yakın bir tarihte indirildiği anlaşılmaktadır.

Cinn sûresinin, öncesindeki Nûh sûresiyle yakın anlam ilişkisi vardır. Nûh sûresinde vahyin tevhid içerikli yapısı özelinde Hz. Nûh’un kavmine yönelik daveti üzerinde durulmuştu. Bu sûrede de benzer şekilde tevhid inancıyla taban tabana zıt olarak şekillenen “cin” kavramı, cinlere yüklenen ve hatalarla dolu olan anlayış ele alınarak, bunun tevhide aykırılığı söz konusu edilmektedir. Nûh sûresinde çeşitli putlar hakkında bilgi verilirken, bu sûrede de bazı zayıf inançlı insanların cinlere sığınmaları eleştirilmektedir.

Sûrenin ilk âyetlerinde bazı cinlerin Hz. Peygamber’i dinledikleri, bu arada Kur’ân’ın doğru yola ulaştıran kaynak olduğunu, ona inandıklarını, Allah’a ortak koşmayacaklarını, Allah’ın yüceliğini ve eşi ile çocuğunun bulunmadığını itiraf ettikleri bildirilmektedir. Bazı insanların cinlere sığındıkları ve bu nedenle cinlerin de kendilerinde anlamsız bir güç vehmettikleri ifade edilmektedir. 8. âyetten itibaren, göğü yokladıkları, ancak onu tam korumalı bir halde buldukları ve göksel haberler dinlemek için çeşitli yerlerde oturmalarının imkânsızlaştığı dile getirilmektedir. Cinlerin çeşitli konulardaki acizliklerini itiraf ettiklerini içeren âyetlerden sonra, içlerinde haktan yana olanlar olduğu gibi, sapanların da bulunduğu belirtilmektedir.

18. âyetten itibaren, mescitlerin Yüce Allah’a aidiyeti, ibadette devreye hiç kimseyi sokmamak ve O’na hiçbir şeyi ortak koşmamak gerektiği üzerinde durulmakta, yaratılmışların gaybı bilemeyeceği, bu nedenle Son Saat’le ilgili hiç kimsenin bilgi sahibi olmadığı, Yüce Allah’ın dilediği elçiye vahiy ile bildirdiklerinin de bu konuyu içermediği mesaj olarak muhataplara iletilmektedir. Sûrenin ana konusu, cin veya insanların gaybı bilemeyeceği, bu nedenle tevhide aykırı bir tutumdan uzaklaşmaları gerektiğidir.

Yüce Allah sûrenin 24-28. âyetlerinde Son Saat’e dikkat çekmekte, zamanının herkese gizlendiğini bildirmektedir. Yüce Allah, özellikle gayb denen olaylara sadece uygun gördüğü elçiyi ulaştıracağını ve bunun bir seramonik bilgilendirme ile gerçekleştirileceğini ifade ederek, her şeyin bilgisini kuşattığını ve tek tek sayarak onları korumaya aldığını beyan etmektedir.

a) Son Saat’in Bilinemezliği

Yüce Allah, sûrenin 24-25. âyetlerinde özellikle Mekkeli müşriklerin Son Saat ve mahşerdeki yargılamayla ilgili inkârlarını gündeme taşıyarak, yersiz övünmelerin nasıl felaketlere neden olacağını şu şekilde ortaya koymaktadır: “En sonunda, tehdit edildikleri (Son Saat’i veya kıyameti) gördükleri zaman, kimin yardımcısının daha zayıf ve sayısının daha az olduğunu yakında bileceklerdir.”

Ardından, Son Saat’in zamanının bilinemeyeceği Hz. Peygamber’e söylettirilerek bu konuda fikir beyan etmenin anlamsızlığı şu şekilde dile getirilmektedir: “De ki: Tehdit edildiğiniz (Son Saat veya kıyamet) yakın mıdır, yoksa Rabbim onun için uzun bir süre mi koyar, onu ben bilemem.”

ı. Gerçek Zayıflık ve Azınlık

حَتّٰىٓ اِذَا رَاَوْا مَا يُوعَدُونَ فَسَيَعْلَمُونَ مَنْ اَضْعَفُ نَاصِرًا وَاَقَلُّ عَدَدًا “Sonunda, kendilerine vadedilen şeyi gördükleri zaman, kimin yardımcısının daha zayıf ve sayısının daha az olduğunu ileride bileceklerdir.”

Âyetteki حَتّٰىٓ اِذَا رَاَوْا hattâ izâ raev ifadesi “gördükleri zaman”; مَا يُوعَدُونَ mâ yû‘adûne ifadesi “kendilerine vaad edilen şeyi”;فَسَيَعْلَمُونَ feseya‘lemûne “ileride bilecekler, anlayacaklar”; مَنْ اَضْعَفُ men ad‘afu ifadesi “kimin daha zayıf, daha güçsüz olduğunu”; نَاصِرًا nâsır sözcüğü “yardımcı olarak”; وَاَقَلُّ ve ekallü kelimesi “ve (kimin) daha az olduğunu”; عَدَدًا ‘adeden sözcüğü ise “sayı bakımından” demektir.

Burada inkârcıların Son Saat ve mahşerle ilgili tutumlarının yanlışlığını ortaya koymakla ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

Sûrenin 19. âyetinde dile getirildiği üzere, kendilerini Allah’a davet etmek isteyen Hz. Peygamber’in başına üşüşen Mekkeliler hem Hz. Peygamber’i hem de çevresindeki Müslümanları az ve önemsiz görüyorlardı.

İşte bu âyette onların bu küçümseyici tavrı hatırlatılarak, asıl kimlerin güçsüz ve sayıca az olduğunun yakında kendilerine bildirileceği haber verilmektedir. Hayatı dünyadan ibaret sayan bu kişiler aynı zamanda kıyamet gerçeğini de görmezden geliyorlardı. Bu nedenle, Yüce Allah söz konusu gerçekle herkesin yüzleşeceğini beyan etmekte ve özellikle inkârcıları uyarmaktadır.

1. حَتّٰىٓ اِذَا رَاَوْا مَا يُوعَدُونَ “Sonunda, kendilerine vadedilen şeyi gördükleri zaman.” Bu cümle hakkında farklı kanaatler ileri sürülmektedir.

a) Bu ifadeden maksat “Son Saat” olabilir. Mekkelilerin ısrarla inkâr ettikleri gerçek budur ve Kur’ân’da onların bu inkârlarıyla ilgili oldukça fazla âyet vardır.

b) Maksat yargılanma günü olarak “kıyamet, âhiret, mahşer” olabilir. Nitekim inkârlarının diğer bölümü âhiretle ilgilidir; çünkü onların önemli bir bölümü mahşerdeki yargılanmaya inanmıyorlardı.

c) Maksat “Bedir” de olabilir. Sûrenin Mekkî olduğu düşünüldüğünde devam eden cümledeki fiilin başındaki sîn edatı yakın geleceği ifade etmiş olur. Son Saat ve mahşere göre daha yakın olan Bedir Savaşı onların gerçek yüzlerini görecekleri bir ayna mesabesindeydi. Bu nedenle âyette görülmesinden söz edilen vaad Bedir de olabilir.

Bu üç ihtimalin de mümkün olduğunu Meryem sûresinin 75. âyeti ortaya koymaktadır. Çünkü orada da Yüce Allah vaad edilen şeyin dünyadaki bir azap olabileceği gibi Son Saat de olabileceğini söylemektedir.

2. فَسَيَعْلَمُونَ مَنْ اَضْعَفُ نَاصِرًا وَاَقَلُّ عَدَدًا“Kimin yardımcısının daha zayıf ve sayısının daha az olduğunu ileride bileceklerdir.” Burada sözü edilen yakınlık, kişinin “ölüm zamanı veya yakında yaşanacak bir felâket” olabileceği gibi “Son Saat” ve nihayet “âhiret” de olabilir.

a) Kişi yarın ne kazanacağını bilemeyeceği için yaşadığı andan sonraki her zaman onun için, yakınlık anlamı verir. Bu doğrultuda ölümün zamanı da bilinmemektedir.(1) Durum böyle olunca, ölümün daima yakın olduğunu söylemek durumundayız. Ölüm anında meydana gelecek sıkıntılar ve yaşanacak yalnızlık(2) âyette sözü edilen tehdidin amacını anlamamıza yardımcı olmaktadır. Demek ki âyetteki yakınlık “kişinin ölüm zamanı” ile ilgili olarak yorumlanabilir.

Yüce Allah, Me‘âric 70/6-7’de belirttiği üzere, inkârcıların uzak ihtimal gördükleri kıyamet ve âhireti kendisinin çok yakın gördüğünü beyan etmektedir. Dahası Nebe’ 78/40’ta mahşerdeki azabın “yakın azap” olarak nitelendirilmesi de Yüce Allah için zaman kavramının söz konusu olmadığını, bunun insanların anlayışları için bu şekilde ifade edildiğini ortaya koymaktadır. Buradan hareketle, söz konusu tehdidin kıyamet ve âhiretle ilgili olduğunu kabul etmekte de herhangi bir sakınca yoktur.

b) Âyetin son cümlesine çok benzeyen bir başka cümle yukarıda da aktardığımız üzere Meryem 19/75’te yer almaktadır. Yüce Allah, aynı içerikte ve muhatapları tehdit eden bir üslupta kimin konumunun daha kötü, asker ve taraftar bakımından kimin sayısının daha zayıf olacağını zamanı gelince bileceklerini beyan etmektedir.

Benzer bir meydan okuma ‘Alak 96/17-18’de yer almaktadır. Yüce Allah orada müşriklere seslenerek, kendisi “güçlü, alt edilemez melekler” anlamında “zebânîler”i çağıracağını belirtmekte, onların da varsa “nâdîler”ini, yani taraftarlarını çağırmasını kendilerinden isteyeceğini belirtmektedir.

Açıkça görülüyor ki âyette bir meydan okuma vardır. Sözü edilen azlık ve zayıflıkla ilgili olarak da çeşitli ihtimaller gündeme getirilebilir.

ı. Maksat “Bedir’deki durum” ise, şeklen ve sayıca kalabalık olmanın aslında bir anlam ifade etmediği, kalabalıkların yeri geldiğinde azınlık olabileceği haberi veriliyor demektir.

ıı. Âyette hatırlatılan husus “kişinin ölüm anı”yla ilgili ise yardımcı zayıflığı ve sayı azlığı kişinin ölüm anındaki yalnızlığı olabilir. Bu esnada ölüm melekleri suçlu kişileri azarlayacaklar, iyilik sahiplerini ise selamla karşılamış olacaklardır.(3) İnkârcılar için bu durum derin bir hüzne ve perişanlığa neden olacaktır.

ııı. Mesaj eğer “Son Saat” veya “mahşer”le ilgili ise durum daha da anlaşılabilirdir. Bu durumda yaşanacaklar hakkında Kur’ân’da oldukça fazla bilgi mevcuttur. Bir kısmını hatırlatmakla yetinelim.

Son Saat’te annelerin yavrularını bırakacakları, hamilelerin düşük yapacağı, sarhoş olmamalarına rağmen insanların sarhoş bir görüntü vereceği,(4) zalimlerin ve kâfirlerin orada dostları ve sözü dinlenebilecek şefaatçilerinin olamayacağı,(5) alış verişin, kayırmacılığın, torpilin yaşanmayacağı(6) bir ortam söz konusu olacaktır.

Dahası, mahşer yargılamasında kişinin kendi kardeşinden, annesinden, babasından, eşinden ve çocuğundan kaçacağı beyan edilmekte,(7) bu arada suçlu kişilerin azaptan kurtulmak için kendi çocuklarını, eşlerini, kardeşlerini ve sığındıkları bütün yakınlarını, hatta yeryüzündeki bütün insanları fidye olarak vermek isteyecekleri bildirilmektedir.(8)

Yargılamanın teker teker yapılacağı ifadeleri de Kur’ân’da yer almaktadır.(9) Durum böyle olunca, asıl yalnızlığın ne demek olduğu, gerçek sahibin kim olduğu, sahipsizliğin nasıl bir kayıp oluşturacağı kolayca anlaşılmaktadır.

Yüce Allah işte bütün bu gerçeklerin anlaşılması için başta Mekkeli müşrikler olmak üzere, bütün zamanların inkârcılarına seslenmektedir. Dünya ve onun içindeki ilişkiler insanı asıl sahipten ayrı koymamalıdır. Özellikle sayı fazlalığına bakarak Hakk’ın karşısına dikilenler bu sahte güç ve kalabalığın gerçekte bir anlam ifade etmediğini zamanı geldiğinde anlayacaklardır; fakat bu anlamanın hiç kimseye faydası olmayacaktır.

Yüce Allah insanların bu duruma düşmemesini sağlamak için ilâhî vahyine bu bilgileri yerleştirmiş, bir taraftan vahyin indirildiği dönem insanını bilgilendirmiş, diğer taraftan da kıyamete kadar geçerli evrensel bir hakikat ortaya koymuştur.

ıı. Son Saat’in Belirsizliği

قُلْ اِنْ اَدْر۪يٓ اَقَر۪يبٌ مَا تُوعَدُونَ اَمْ يَجْعَلُ لَهُ رَبّ۪يٓ اَمَدًا “De ki: Size vadedilen (gün) yakın mıdır, yoksa Rabbim onun için uzun bir süre mi koyar, onu ben bilemem.”

Âyetteki قُلْ kul emri “de ki”; اِنْ اَدْر۪ي in edrî fiili “bilmem, idrak edemem”; اَقَر۪يبٌ e karîbun sorusu “yakın mıdır”; مَا تُوعَدُونَ mâ tû‘adûne ifadesi “size vaad edilen şey”; اَمْ يَجْعَلُ em yec‘alü ifadesi “yoksa kılar mı, yapar mı, belirler mi”; لَهُ lehû ifadesi “onun için, ona”; رَبّ۪ي rabbî tamlaması “benim Rabbim”; اَمَدًا emeden kelimesi ise “uzun zaman, uzaklık” demektir.

Burada Son Saat ve kıyamet-âhiret sürecinin Hz. Peygamber tarafından da bilinemeyeceğiyle ilgili beyan gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah bu âyette Hz. Peygamber’den çok önemli bir hususu ilan etmesini istemektedir. Konu gaybın bilinemeyeceği meselesidir. Gayb konusu ile ilgili olarak, Bakara 2/3’te bilgi verdiğimiz için burada tekrara düşmek istemiyoruz. Bu nedenle burada meselenin Son Saat ve kıyametle ilgili boyutunu incelemek istiyoruz.

Mekke müşriklerinin inkârı karşısında Yüce Allah Hz. Peygamber’i motive etmekte, bu arada gayb alanına hiç kimsenin giremeyeceğini de özellikle bildirmektedir. Cinn sûresinin 24. âyeti indirildiğinde Mekkeli Nadr b. el-Hâris “Bizi tehdit ettiğin şey ne zamanmış!” diyerek Hz. Peygamber’le ve dolayısıyla vahiy ile alay etmişti. İşte bu konuşma üzerine Cinn sûresinin 25. âyeti indirilmiştir.(10)

Bu âyette ele alınan konu, özelde Mekkeli müşriklere, genelde inkârcılara vaad edilen azabın ya da kıyametin ne zaman gerçekleşeceğini Hz. Peygamber’in dahi bilemeyeceğiyle ilgilidir. Buradakiاِنْ اَدْر۪ي in edrî ifadesi mâ edrî demektir ve “bilmiyorum” anlamına gelmektedir. Bu âyetin bir benzeri de Enbiyâ’ 21/109’dadır.

Bu arada Kur’ân’da dört âyette(11) geçen اَمَد emed sözcüğü ise “varılan son sınır”, “uzak mesafe” manasına gelmekte, Hz. Peygamber’in Son Saat ve kıyamet-âhiretle ilgili ne kadar uzun bir zamanın belirlenip belirlenmediğinin bilinmediği manasını vermektedir.

Mekke müşriklerinin büyük çoğunluğu kıyâmet konusunda derin şüphe içerisindeydiler. Bu grubun içinden bir bölümü ise Nâzi‘ât 79/6-12. âyetlerinde de geçtiği üzere konuyu alaya alıp, müminleri bunaltıyor ve onlarla dalga geçiyorlardı. Onların alaycı cümlelerinden biri şuydu: “Kıyâmetin kopması ne zamanmış!”

Âhirete inanmadıkları için diriltilmeyi, bunun öncesinde de Son Saat’i inkâr ediyorlardı. Ayrıca, “Eğer doğru söylüyorsanız, o vaad ne zamanmış!”(12) şeklindeki ifadeler onların alay cümlelerindendir. Müminlerin kıyâmet hususunda yürekleri titrerken, müşriklerden kıyâmete inanmayanlar gerçekleşeceğini düşünmedikleri için alaycı ifadelerle onu acele istiyorlardı. Oysa Son Saat hakkında şüphe yayanlar derin bir yanılgıya gömülmüşlerdir.(13)

Son Saat’in vaktinin Hz. Peygamber dâhil, hiçbir mahlûk tarafından bilinemeyeceğiyle ilgili geniş açıklamalarımızı Nâzi‘ât 79/43-44’te yapacağımız için, burada aynı şeyleri tekrarlamak istemiyoruz. Yorumunu yapmakta olduğumuz Cinn 72/25. âyetle ilgili olarak şunu söylemekle yetinelim:

Bu âyet, Son Saat’in vaktini Hz. Peygamber’in de bilemeyeceğini açıkça ortaya koymaktadır. Çünkü Hz. Peygamber Son Saat’le ilgili kendisine sorulan soruyu şöyle cevaplamıştır: “Ben ve kıyametin yakınlığı şu iki parmağımın yakınlığı gibidir.”(14) Bu ifade onun bu konudaki konumunu ve kıyametin yakınlığını açıkça göstermektedir. Benzer beyanlar ünlü bir rivayette de “Bu konuda kendisine soru sorulan kişi soruyu sorandan daha iyi bilmiyor”(15) şeklinde zikredilmektedir.

b) Gayb-Risalet İlişkisi

Yüce Allah, sûrenin 26-28. âyetlerinde gaybı sadece kendisinin bildiğini ve gaybına hiç kimseyi muttali kılmayacağını ifade etmekte, ardından bunun bir istisnasının bulunduğunu belirterek, vahyin ulaştırılmasıyla ilgili şöyle bir açıklama yapmaktadır:

“Sadece (bildirmeyi) dilediği elçi bunun dışındadır. Onun da önünden ve arkasından gözetleyici(ler, melek)ler salıp gönderir ki (vahyi getiren meleklerin) Rablerinin mesajlarını tebliğ ettiklerini bilip göstersin. (Zaten Allah), onların hallerini (yani vahyi getiren meleklerin durumunu bilgisiyle) kuşatmış ve (olup biten) her şeyi bir bir sayıp kaydetmiştir.”

ı. Gaybın Hiç Kimseye Açılmaması

عَالِمُ الْغَيْبِ فَلَا يُظْهِرُ عَلٰى غَيْبِه۪ٓ اَحَدًا “Gaybı (bilinemeyeni) bilen (Allah) gaybını (bilinemeyeni) kimseye açmaz.”

Âyetteki عَالِمُ الْغَيْبِ ‘âlimu’l-ğaybi tamlaması “gaybı, bilinemeyeni bilen(dir)”; فَلَا يُظْهِرُ fe lâ yuzhiru fiili “açmaz, göstermez, bildirmez”;عَلٰى غَيْبِه۪ ‘alâ ğaybihî ifadesi “O’nun gaybını, bilinemeyenini”; اَحَدًا ehaden sözcüğü ise “hiç kimseye, hiç kimseyi” demektir.

Burada Yüce Allah’ın gaybını hiç kimsye açmayacağıyla ilgili bir beyan gündeme getirilmektedir.

Râzî’nin de isabetle vurguladığı gibi, âyette sözü edilen gayb Son Saatle ilgilidir. Çünkü bu konuyla ilgili bağlamda yer alan bir önceki âyette Hz. Peygamber inkârcı muhataplara “vaadedilen azap veya kıyamet vaktinin yakın mı yoksa uzak mı olduğunu bilmediğini” beyan etmişti. Buradan hareketle, aslında önceki âyetteki maksadın “Son Saat’in vaktinin bilinemeyeceği” olduğu açıklığa kavuşturulmuş olmaktadır.

“Gayb” konusunda geniş bilgilendirmeleri Bakara 2/3’te yaptığımız için burada detaya girmek istemiyoruz. Yüce Allah, gaybını hiç kimseye açmayacak veya hiç kimseyi gaybına muttali kılmayacaktır. Demek ki ilâhî irade tecelli etmeden gayb konusu daima gizemini koruyacaktır.

İlâhî bilgilerle ilgili gayb alanı bütünüyle Yüce Allah’ın bilgisinin konusudur. O, dilemediği hiç kimseyi gaybıyla buluşturmaz. Ancak bir sonraki âyetten anlaşıldığına göre, Yüce Allah bu kuralının istisnasının olduğunu da bildirmektedir.

ıı. Gayb Konusundaki Tek İstisna

اِلَّا مَنِ ارْتَضٰى مِنْ رَسُولٍ فَاِنَّهُ يَسْلُكُ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَمِنْ خَلْفِه۪ رَصَدًا “Ancak dilediği elçi(ler) bunun dışındadır. Şüphesiz ki (O, elçinin) önünden ve arkasından gözetleyici(ler) gönderir.”

Âyetteki اِلَّا مَنِ ارْتَضٰى illâ men’ırtedâ istisnası “seçip razı olduğu, uygun gördüğü kişi(ler) hariç”; مِنْ رَسُولٍ min rasûlin ifadesi “herhangi bir elçi, rasül(den oluşan)”; فَاِنَّهُ fe innehû ifadesi “muhakkak ki O”; يَسْلُكُ yeslükü fiili “dizer, koyar, gönderir”; مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ min beyni yedeyhi ifadesi “onun (elçinin) önünden, ellerinin arasından”; وَمِنْ خَلْفِه۪ ve min halfihî ifadesi “ve onun arkasından, ardından”; رَصَدًا rasaden kelimesi ise “gözetleyici(ler)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın gaybını kime açacağı konusu gündeme getirilmektedir.

1. اِلَّا مَنِ ارْتَضٰى مِنْ رَسُولٍ “Ancak dilediği elçi(ler) bunun dışındadır.” Âyetin bu kısmında sözü edilen “elçi”nin kim olduğu hakkında farklı kanaatler vardır:

a) Bu elçi “Hz. Peygamber” olabilir. İncelemeye çalıştığımız âyetteki رَسُول rasûl “elçi” eğer Hz. Peygamber ise söz konusu gayb, Taberî’nin de ifade ettiği gibi Yüce Allah’ın ona vahyettiği Kur’ân’dır.(16) Bu ihtimalde gayba konu olan mesajlar vahyedildiği için herhangi bir olumsuzluktan söz edilemez.

Diğer bir ihtimale göre ve âyetlerin bulunduğu bağlam gereği buradaki gayb “Son Saatle ilgili bilgi” de olabilir. “Kur’ân’ın Kur’ân’la Tefsîri” metodu gereği, Cinn sûresinde sözü edilen, “Sırlarını kimseye açmaz. Ancak, (bildirmeyi) dilediği elçi bunun dışındadır” şeklindeki istisnanın aslında gerçekleşmediği, konuyla ilgili diğer pek çok âyetin muhtevasından anlaşılmaktadır.

Görünen o ki, Son Saatle ilgili gayb Hz. Peygamber’den de uzak tutulmuştur. Yüce Allah kendine ait kıldığı o alanı hiç kimseyle paylaşmamaktadır ve bunu özellikle Hz. Peygamber’e de söyletmektedir.

Risaletle buluşturulan diğer bütün peygamberler gibi Hz. Muhammed (as) da kendisine ulaştırılan gaybı, yani vahiy ürünü Kur’ân’ı insanlara ulaştırmada herhangi bir kusur işlememiştir. Zaten peygamberlerin masumluğu bu noktada kendini gösterir; yani onlar vahyi insanlara ulaştırmada masumdurlar; herhangi bir şeyi ne eksiltirler, ne de ilave ederler.(17) “O, gaybın bilgilerini (sizden) esirgemez”(18) âyeti, Hz. Peygamber’in gaybı yani vahyi insanlara ulaştırmada hiçbir şekilde cimrilik yapmadığını göstermektedir.

Âyetteki ارْتَضٰى irtedâ fiili “seçmek”, “razı olmak”, “uygun görmek”, “beğenmek” anlamına gelmekte ve “peygamber olarak uygun görmek” anlamını vermektedir. Burada sözü edilen elçiyi insan peygamber olarak alınca, رَسُول rasûl kelimesinin başındaki مِنْ min edatını da “beyaniye” olarak kabul etmek durumundayız.

Çünkü vahiy denen bilgilendirilme usulü bütün peygamberler için söz konusudur. Vahiy alamayan kişiye peygamber denemeyeceği için, söz konusu tercihler kaçınılmazdır. Zaten konuyla ilgili olarak Âl-i İmrân 3/179’da da رُسُل rusül kelimesinin çoğul getirilmesinin amacı bu olsa gerektir.

İlâhî bildirimlerden haberdar edilmeleri, biraz olsun bilgi sahibi olmaları için insanlara zaman zaman peygamberler ve kitaplar gönderilmiştir. İşte insan elçilere, yani peygamberlere açılan gayb, vahye konu olan ve yazılı vahiy metinlerinde yer alan ilâhî bilgilendirmelerdir. Âl-i İmrân 3/179’da sözü edilen durum da budur ki konuyla ilgili olarak bu âyet mutlaka bilinmelidir.

b) Âyetteki elçiyi Hâkka 69/40 ve Tekvîr 81/19’un işaretiyle “vahiy meleği” olarak almak da mümkündür. Buna göre Cebrâil’in bildiği gayb ise Yüce Allah’ın ona bildirdiği ve peygamberlere ulaştırmakla yükümlü tutulduğu mesajlardır.

Şevkânî’nin nakline göre, başkaları uzak bir ihtimal gibi görse de Sa‘îd b. Cübeyr, Cinn 72/27. âyette geçen rasûlün “vahiy getiren melek”, yani “Cebrâîl (as)” olduğu kanaatindedir.(19) Buna göre Yüce Allah gaybını elçi meleklere açmış ve onlar da muhatapları olan peygamberleri bu noktada bilgilendirmiş olurlar.

Söz konusu sûrenin tefsirindeki başlıca görüşleri sıralayan Süleyman Ateş şunları belirtmektedir:

“Allah, gayb bilgisini, yalnız razı olduğu elçiye (meleğe) bildirir. Ona verdiği gayb bilgisini (vahyi) de, sağdan soldan onu kollayan muhafız meleklerin koruması altında insan elçisine gönderir. Melek elçi, Allah’tan aldığı bilgiyi insan elçiye aynen tebliğ eder. İnsan elçi de ondan aldığı vahyi hiçbir değişikliğe uğratmadan insanlara duyurur.”(20)

İlgili âyetlerden bizim de öncelikle anladığımız budur. Ancak burada şunu belirtmeliyiz: Her iki görüş de aslında maksat açısından aynı yerde buluşmaktadır. Şöyle ki: Gaybla ilgili ilk muhatap vahiy meleğidir; gaybe konu olan ise son vahiy Kur’ân’dır.(21) Meleğin gayb bilgisiyle buluşturulmasının amacı da elbette söz konusu bilginin peygamberlere ve dolayısıyla Hz. Peygamber’e ulaştırılmasıdır. Aksi takdirde, risalete ve tebliğe konu olmayacak bilgilendirmelerin Kur’ân’da yer almasının anlamı olmaz.

2. فَاِنَّهُ يَسْلُكُ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَمِنْ خَلْفِه۪ رَصَدًا “(Allah, o elçinin) önünden ve arkasından gözetleyiciler (melekler) salıp gönderir.” Yüce Allah, şeytan ve cinlerin vahye müdahale etmelerini engellemek için elçi olarak seçtiği görevlinin önünden ve arkasından “çeşitli gözetleyiciler” salıp gönderir. Bu gözetleyicilerin koruduğu “elçi”nin kim olduğu çok önemlidir.

a) Gözetleyicilerin korumasını yaptığı elçi vahiy getiren “melek” olabilir. Buna göre melekler sadece Yüce Allah’ın emri doğrultusunda ineceklerini beyan ederek bir anlamda ilâhî korumada olduklarını ifade etmektedirler.(22) Anlaşılan o ki, vahiy getiren melekler bu görevleri esnasında her gökten geçerken melekler tarafından karşılanmakta, böylece cinlerin müdahalesinden korunmuş olmaktaydılar.(23)

Sa‘îd b. Cübeyr’den gelen bir rivayete göre, Cebrâîl (as) her vahiy getirdiğinde beraberinde dört tane koruyucu meleğin bulunduğunu Hz. Peygamber beyan etmiştir.(24) Bu durum adeta törensel bir görüntü vererek, hem olayın ihtişamını ortaya koymakta, hem de herhangi bir müdahale ihtimalini ortadan kaldırmayı amaçlamaktadırlar.

Kadr sûresinde sözü edilen, “Meleklerin, beraberlerinde ruh yani vahiy varken inişleri”nde anlatılan budur. Yine aynı âyeti “Beraberlerinde rûh yani Cebrâîl de varken meleklerin Kadir Gece’sindeki inişleri” şeklinde tercüme edince de anlaşılan budur. Bu durum ayrıca Nahl 16/2’de de yer almaktadır.

b) Sözü edilen görevli elçi “vahyin ulaştırıldığı peygamber” de olabilir. Bu durumda önünden ve arkasından gözetleyiciler gönderilmesinin anlamı vahyin şeytan müdahalesinden korunması olmalıdır. Kur’ân, her peygambere gönderilen vahye şeytanın müdahale teşebbüsünden söz etmekte ve bu müdahaleleri Yüce Allah’ın sildiğini bildirmektedir.(25) Dolayısıyla âyetteki elçiyi peygamber olarak aldığımızda gözetleyicilerin görevlendirilmesinin amacı da açıkça ortaya çıkmaktadır.

Ayrıca Yüce Allah Hz. Peygamber’e hitaben, kendisine Rabbinden indirilen bütün mesajları tebliğ etmesi gerektiğini, bunu yapmamışsa risalet görevini yerine getirmemiş olacağını ifade ettikten sonra şu müjdeyi vermektedir: “Allah seni insanlar(ın saldırısından veya müdahalesin)den koruyacaktır. Muhakkak ki Allah kâfir toplumu başarıya ulaştırmaz.”(26)

İşte Hz. Peygamber de tıpkı diğer peygamberlerde olduğu gibi, kendisine vahiy geldiğinde şeytanın ve şeytanlaşmış insanların bazı müdahale teşebbüslerinden Yüce Allah’ın gönderdiği vahiy meleklerinin yardımıyla korunmuştur. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki “koruyucu”luktan kasıt bu olsa gerektir.

Cinn sûresinin bu son âyetlerinde bütünüyle risalet kurumunun işleyiş biçimi de bu şekilde özetlenmiş ve tanıtılmış olmaktadır, diyebiliriz. Yüce Allah’ın vahiy gönderirken bu sistemi işlettiğini söylemesinin amacı, bazı cinlerin gökten bilgi çaldığı veya vahye müdahale edebileceği düşüncelerini iptale yöneliktir. Bu yanlış bir zannı düzeltmektir, yoksa kesinlikle bir aczin ifadesi değildir.

Açıklamaya çalıştığımız bu cümleyi daha farklı anlayan âlimlerimiz de vardır. Onlara göre Yüce Allah, elçisini, gerek bildiği, gerekse bilmediği hususlarda ilâhî gözetim altına alarak hedefine ulaştırdığını bu cümlede beyan etmektedir.(27) “Önünden ve arkasından” ifadesi “bilinen ve bilinmeyen konular” şeklinde yorumlanarak, peygamberlerin kendilerine ulaştırılan ve henüz ulaştırılmamış olan bilgilerle donatılacağı anlamını verir.

Peygamberlik kurumunun sahibi olan Yüce Allah’ın peygamberlerini ihmal etmeyeceği ve onları sahipsiz bırakmayacağı mesajını içermesi bakımından bu tercihin de önemli mesajlar içerdiği kanaatindeyiz.

ııı. Allah’ın Bilgisinin Her Şeyi Kuşatıcılığı

لِيَعْلَمَ اَنْ قَدْ اَبْلَغُوا رِسَالَاتِ رَبِّهِمْ وَاَحَاطَ بِمَا لَدَيْهِمْ وَاَحْصٰى كُلَّ شَيْءٍ عَدَدًا “(Allah, vahyi getiren meleklerin) Rablerinin mesajlarını onların (meleklerin) tebliğ ettiğini bilsin diye (gözetleyiciler gönderir). (Allah) onların beraberinde bulunanı kuşatmış ve her şeyi bir bir sayıp kaydetmiştir.”

Âyettekiلِيَعْلَمَ li ya‘leme fiili “sonunda bilip öğretecek, gösterecek”;اَنْ قَدْ اَبْلَغُوا en kad ebleğû ifadesi “elbette ulaştırdıklarını, tebliğ ettiklerini”; رِسَالَاتِ رَبِّهِمْ risâlâti rabbihim tamlaması “onların Rablerinin öğretilerini, mesajlarını”; وَاَحَاطَ ve ehâta fiili “ve kuşattı, kapladı”; بِمَا لَدَيْهِمْ bimâ ledeyhim ifadesi “onların yanlarında olanları, ellerinde olanları”;وَاَحْصٰى ve ahsâ fiili “ve saymıştır”: كُلَّ شَيْءٍ külle şey’in tamlaması “her şeyi”; عَدَدًا ‘adeden kelimesi ise “sayı bakımından” demektir.

Yüce Allah, sûrenin son âyetinde risalet görevinin bu şekilde belirlenmesinin amacını ortaya koymakta, elçilerin sahip olduğu bütün bilgileri kuşattığını ve her şeyi tek tek saydığını beyan etmektedir.

1. لِيَعْلَمَ اَنْ قَدْ اَبْلَغُوا رِسَالَاتِ رَبِّهِمْ “ (Allah, vahyi getiren meleklerin) Rablerinin mesajlarını onların (meleklerin) tebliğ ettiğini bilsin diye (gözetleyiciler gönderir).” Âyetin bu cümlesinde birden çok anlam ihtimali bulunduğu için önce onları hatırlatmak istiyoruz.

a) Âyette sözü edilen bilen kudret “Yüce Allah”, mesajları tebliğ edenler ise “vahiy getiren melekler” olabilir. Buna göre anlam şöyledir: “(Allah) böylece (vahiy elçilerinin) Rablerinin mesajlarını (peygamberlere) getirip tebliğ ettiklerini bilsin diye.” Bu ihtimalde Yüce Allah’ın sonradan bir şeyler bildiği gibi bir sonuç çıkartılmamalıdır.

Çünkü benzer kullanımlar Kur’ân’da vardır(28) ve bunlarda maksat “bildirmek veya ortaya çıkarmak”tır. Çünkü İbn Abbâs, Mücâhid, Humeyd ve Ya‘kub gibi âlimler buradaki fiili لِيُعْلِمَ liyu‘lime şeklinde okumuşlardır.(29) Böyle olunca anlam zaten “Allah’ın bildirmesi” olmaktadır.

b) Âyetteki bilen kudret yine “Yüce Allah”, mesajları tebliğ edenler ise “peygamberler” olabilir. Buna göre anlam şöyledir: “(Allah) böylece (peygamberlerinin) Rablerinin mesajlarını (insanlığa) tebliğ ettiklerini bilsin diye.”(30)

c) Âyetteki bilen varlık “peygamberler, dolayısıyla Hz. Peygamber”, öğretileri tebliğ edenler de “vahiy getiren melekler” olabilir. Buna göre anlam şöyle olur: “(Peygamber) böylece Rablerinin mesajlarını (vahiy elçilerinin) getirip tebliğ ettiklerini bilsin diye.”

d) Âyetteki bilen varlıklar “cinler”, öğretileri tebliğ edenler de “peygamberler” olabilir.(31) Bu durumda anlam şöyle olur: “Böylece (cinler) bütün peygamberlerin Rablerinin mesajlarını getirip tebliğ ettiklerini bilsin diye.” Bu tercihe göre haliyle âyetin maksadı sûrenin başından itibaren gelen konuyla da birleştirilmiş olur.

e) Âyetteki maksadı “bütün insanlar ve cinler”in bu gerçeği bilmeleri şeklinde anlamak da mümkündür. Nitekim âyetin başındaki لِيَعْلَمَ fiilinin meçhul olarak لِيُعْلَمَ liyu‘leme şeklinde de okunduğu ifade edilmektedir.(32) Bu durumda anlam “insanlar ve cinler tarafından bilinsin diye” şeklini alır.

f) Âyetteki bilen kişi “müşrik tip” de olabilir; öğretileri tebliğ edenler de “vahiy getiren melekler veya peygamberler” olabilir. Buna göre anlam şöyle olur: “(Müşrikler) böylece (peygamberlerin veya elçi meleklerin) Rablerinin mesajlarını getirip tebliğ ettiklerini bilsin diye.”(33)

Bu son tercih diğerlerine göre biraz zorlamalar içermektedir. Çünkü âyetteki zamirler ve fiil kullanımları bu görüşü desteklememektedir. Diğer görüşler ise hem gramer olarak, hem de konu akışı itibariyle doğru kabul edilmektedir. Bize göre, bunların içerisinden ilk yaklaşım fiillerin ait olduğu kelime itibariyle diğerlerine göre daha önceliklidir. Bu nedenle tercümeyi bu şekilde vermeyi uygun gördük.

2. وَاَحَاطَ بِمَا لَدَيْهِمْ “(Allah) onların beraberinde bulunanı kuşatmıştır.” Önceki cümleyle uyumlu olarak söylersek buradaki maksat şudur:

a) Yüce Allah, vahyini beraberlerinde gönderdiği elçi meleklerin durumlarını bilgisiyle kuşatmıştır. O’na hiçbir şey hiçbir şekilde gizli kalamaz; çünkü O’nun bilgisi, aracıya muhtaç olmayan ve olaylar meydana gelmeden de var olan bir mahiyet arz eder. Yüce Allah’ın erişilmez bilgisi Bakara 2/33, 254, Tâhâ 20/110 ve Enbiyâ’ 21/28 gibi pek çok âyette dile getirilmektedir. Bilgisini hatırlatmasının amacı, insanların O’na güvenmesi ve O’ndan gelen prensipleri tereddütsüz bir şekilde kabul edip uygulamaya çalışmasıdır.

b) Âyetin bu cümlesini “(Zaten Allah), onların hallerini (yani vahyi getiren meleklerin de vahyi alan elçinin de durumunu bilgisiyle) kuşatmıştır” şeklinde de anlayabiliriz. Bu durumda maksat vahyi getiren meleklerin ve vahyi alan peygamberlerin bütün hallerini Yüce Allah’ın bildiğini göstermeyi amaçlar.

Her iki tercihte de gözden kaçırılmaması gereken nokta şudur: Melekler de peygamberler de ilâhî korumadadırlar. Bu nedenle, vahyin koruyucusu Yüce Allah’tır; vahyinin başına bir şey gelmesine kesinlikle müsaade etmeyecektir. Hıcr 15/9 işte bunun bir teminatıdır. Rabbimizin koruma garantisine aldığı Kitâb’ını biz de hayatımızda uygulayarak koruyanlardan olmaya çalışmalıyız. Onca özenle gönderilen bu eşsiz emanete gereken saygıyı göstermekte Rabbim bizleri muvaffak kılsın.

3. وَاَحْصٰى كُلَّ شَيْءٍ عَدَدًا “(Olup biten) her şeyi bir bir sayıp kaydetmiştir.” Bu ifade Yüce Allah’ın olup biten her şeyi tek tek sayıp kaydetmekte olduğunu göstermektedir. Burada, bir taraftan vahyin akışı aşamalarında yaşanan her ne varsa onların kayıt altına alındığı ifade edilmektedir; diğer taraftan da vahyin ana kaynağı olan Levh-i Mahfûz’da her şeyin bilindiği hatırlatılmaktadır.

Bu iki yaklaşımın devamı olarak, insanların amellerinin, kaybolup silinme ihtimali bulunmayan bir kütükte, yani amel defterinde bir bir sayılmakta olduğu beyan edilmektedir. Sûrenin asıl mesajı, bilinçli insan yetiştirmeye yönelik olduğu için bu sonucu çıkarmamızın doğru bir yaklaşım olduğunu belirtmeliyiz.

İnsanlar unutsalar da Yüce Allah hiçbir şeyi unutmaz.(34) Her şeyi imâm-ı mübîn’de yani ana kayıt merkezinde ve amel defterlerinde sayıp dökmüştür. Bu bilince sahip olabilen insanlar hem Yüce Allah’ın ezelî ve erişilmez bilgisine güvenmekte, hem de buna uygun tutum ve davranışlar sergilemeye gayret etmektedirler.

Dipnotlar

• 1 - Lokmân 31/34. 2 - Vâkı‘a 56/85.
  • Lokmân 31/34 Vâkı‘a 56/85
• 3 - Nahl 16/28, 32.
  • Nahl 16/28 Nahl 16/32
• 4 - Hacc 22/2. 5 - En‘âm 6/70; Mü’min 40/18. 6 - Bakara 2/254. 7 - ‘Abese 80/34-36. 8 - Me‘âric 70/11-14.
  • Hacc 22/2 En‘âm 6/70 Mü'min 40/18 Bakara 2/254 ‘Abese 80/36 Me‘âric 70/14
• 9 - En‘âm 6/94; Kehf 18/47; Meryem 19/95; Rahmân 55/31.
  • En‘âm 6/94 Kehf 18/47 Meryem 19/95 Rahmân 55/31
• 10 - Râzî, age., XXX, 167.
• 11 - Âl-i İmrân 3/30; Kehf 18/12; Hadîd 57/16; Cinn 72/25. 12 - Yûnus 10/48, Enbiyâ’ 21/38, Neml 27/71, Sebe’ 34/29; Yâsîn 36/48, Mülk 67/25. 13 - Şûrâ 42/18.
  • Âl-i İmrân 3/30 Kehf 18/12 Hadîd 57/16 Cinn 72/25 Yûnus 10/48 Enbiyâ 21/38 Neml 27/71 Sebe' 34/29 Yâsîn 36/48 Yûnus 10/48 Enbiyâ 21/38 Neml 27/71 Şûrâ 42/18
• 14 - Buhârî, Rikâk, 39; Müslim, Cum‘a, 43. 15 - Buhârî, İmân, 37.
• 16 - Taberî, age., XXIX, 122.
• 17 - Konuyla ilgili âyetler için bk. Mâide 5/67; Hûd 11/12; İsrâ’ 17/73-75; Hâkka 69/44-47; Cinn 72/27-28. 18 - Tekvîr 81/24.
  • Mâide 5/67 Hûd 11/12 İsrâ 17/75 Hâkka 69/47 Cinn 72/28 Tekvîr 81/24
• 19 - Şevkânî, age., V, 311. İbn Cübeyr’in bu görüşü için ayrıca bk. Kurtubî, age., XIX, 19. 20 - Ateş, Tefsîr, X, 111.
• 21 - Bu âyetin de içinde bulunduğu bağlam dikkate alındığında buradaki gayb, yine Kur’ân’da yer alan bir konu olan kıyametin ne zaman kopacağının bilinemeyeceği bilgisidir.
• 22 - Meryem 19/64. 23 - Ferrâ, age., III, 196; Semerkandî, age., III, 508; Taberî, age., XXIX, 122. 24 - Semerkandî, age., III, 508.
  • Meryem 19/64
• 25 - Konuyla ilgili âyet için bk. Hacc 22/52. 26 - Mâide 5/67.
  • Hacc 22/52 Mâide 5/67
• 27 - İslâmoğlu, age., s. 1181.
• 28 - Âl-i İmrân 3/140, 142; Tevbe 9/16; ‘Ankebût 29/3, 11; Muhammed 47/31. 29 - Kurtubî, age., XIX, 21. 30 - Zemahşerî, age., IV, 620.
  • Âl-i İmrân 3/140 Âl-i İmrân 3/142 Tevbe 9/16 ‘Ankebût 29/3 ‘Ankebût 29/11 Muhammed 47/31
• 31 - Semerkandî, age., III, 508. 32 - Ferrâ, age., III, 196; Zemahşerî, age., IV, 620. 33 - Taberî, age., XXIX, 123.
• 34 - Mücâdele 58/6.
  • Mücâdele 58/6