Necm Suresi

Mekke’de risaletin ilk dönemlerinde, 2 veya 3. yıllarında indirilmiş olması muhtemel olan, 62 âyetten oluşan, adını ilk âyette geçen “vahiy, yıldız” anlamındaki النَّجْم en-necm kelimesinden alan Necm sûresi, inişe göre 26, resmî sıralamada ise 53. sûredir.

Necm sûresi, resmî sıralamada öncesinde bulunan Tûr sûresiyle yakın konu ilişkisi içerisindedir. Buna göre, başlarında vahiy ile ilgili yeminler bulunması, Tûr’un son kelimesi ile Necm’in ilk kelimesinin aynı oluşu, helak edilen kavimlerden örnekler verilmesi, inkârcıların vahiy ile alay edişleri, Yüce Allah ile putları karşılaştıranların alaycı bir üslüpla konu edinilmesi gibi konularda iki sûrenin konu irtibatı görülmektedir.

Necm sûresi, vahye ve onun kaynağına dikkat çeken mesajla başlamakta, ilk vahyin gelişi hakkında bilgi verilmekte, bu arada Hz. Peygamber’in Cebrâîl (as)’ı yüksek ufukta gördüğü, ayrıca uzak sidrenin yanında bir başka inişinde bir kez daha onu gördüğü belirtilmektedir.

19. âyetten itibaren, vahyin kaynağı noktasında olumsuz ve alaycı bir tutum içerisinde olanların tapındıkları putları düşünmeleri hatırlatılmakta, ayrıca kız erkek karşılaştırmasındaki çelişkileri ve çarpık anlayışları, putperestlerin temelsiz yaklaşımları göz önüne serilmektedir.

26. âyetten itibaren, müşriklerin şefaat algısı reddedilmekte, âhiret hakkındaki zanlarının bilgiden yoksunluğuna dikkat çekilmekte, nankör kişiye gönderme yapılarak ilâhî bilgilendirmede Hz. İbrâhim ve Hz. Mûsâ örnekliğinde ruh birlikteliği vurgulanmakta, sorumlulukların şahsiliğine, dünyada yapılıp edilenlerin karşılığının mahşerde mutlak surette verileceği bildirilmektedir. 41. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın mutlak gücü ve çeşitli sıfatları ele alınmakta, muhatapların dikkati çekilmek istenmektedir. Bu çerçevede eski kavimler içerisinden çeşitli örnekler verilerek onların helak edildiği, helaklerinin sebeplerinin neler olduğu, yapılan uyarılardan bir kısmı ele alınmaktadır.

Son grup âyette ise, bu vahyin bir hatırlatma ve uyarı olduğu beyan edilerek, âhiretin yakın olduğu, bu olayı Yüce Allah’tan başkasının ortaya çıkartamayacağı ifade edilerek, alaycılık yapmak yerine Yüce Allah için secdeye kapanıp ibadet edilmesi gerektiği emredilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 13-18. âyetlerinde Hz. Peygamber’in Cebrâîl (as)’ı bir inişinde daha gördüğünü beyan ederek, aslında bu konuda kendisiyle tartışmanın anlamsız olduğunu ortaya koymaktadır. Esasında, Hz. Peygamber’in Cebrâîl (as)’ı görmesinin çok büyük âyetlerden birisini görmesi anlamına geldiğini ifade etmektedir.

a) Cebrâîl (as)’ın İkinci Kez Görülmesi

Yüce Allah sûrenin 13-16. âyetlerinde Hz. Cebrâîl’in bir kez daha indiğinde onu Hz. Peygamber’in asıl suretinde ikinci kez gördüğünü, bu buluşmanın cennetü’l-me’vâ adındaki bir bahçede sidretü’l-müntehâ yani uzaktaki sidre ağacının yanında gerçekleştiğini, o esnada ağacı bürüyen manevi atmosferin hayretin son noktasında olduğunu bildirmektedir.

ı. Cebrâîl (as)’ın İkinci İnişi

وَلَقَدْ رَاٰهُ نَزْلَةً اُخْرٰى “Yemin olsun ki bir başka inişinde onu görmüştü.”

Âyettekiوَلَقَدْ رَاٰهُ ve lekad raâhu fiili “yemin olsun ki onu mutlak surette görmüştü”; نَزْلَةً اُخْرٰى nezleten uhrâ tamlaması ise “bir başka inişte” demektir.

Burada Hz. Peygamber’in Cebrâîl (as)’ı bir başka inişinde bir kez daha gördüğü ifade edilmektedir.

Bu âyetteki وَلَقَدْ ve lekad ifadesi, başında bulunduğu cümle için yemin manası vermekte, mesajın önemini ortaya koymayı amaçlamakta ve cümleye “yemin olsun ki” anlamını katmaktadır.

Âyette sözü edilen görme işleminin Hz. Peygamberle ilişkili olduğunda âlimlerimiz arasında fikir birliği vardır. Ancak görülenin kim olduğunun yorumlanması noktasında sorunlar yaşanmaktadır.

1. Genel kabule göre, Hz Peygamber’in gördüğü varlık Cebrâîl (as)’dır ve Hz. Peygamber onu Mirac olayında Yüce Allah’ın yanından dönerken görmüştür. Demek ki olay Miracla alakalı kabul edilmekte ve “bir başka iniş” ifadesi de Hz. Peygamberle ilişkilendirilmektedir.

2. Diğer bir görüşe göre olay yine Miracla ilişkilendirilmekte, ancak inen varlık Cebrâîl (as) olarak ifade edilmektedir.(1) Bu durumda Cebrâîl’in aslında “yükseliş” demek olan Mirac’da nereye indiği ve o inerken Hz. Peygamber’in nerede olduğu konusunda bilgi verilmemektedir.

3. Ka‘b el-Ahbâr’dan gelen rivayete göre, gören varlık Hz. Muhammed’dir; onun gördüğü ise Yüce Allah’tır.(2) Bu yaklaşıma göre inen varlık -hâşâ- Yüce Allah’tır; ancak bu iniş manevi bir yaklaşma anlamındadır. Hatta bu görüşe göre âyetteki نَزْلَة nezleh kelimesi “iniş” değil, “çıkış” manasına gelmektedir.(3)

Elbette bunun da bir delili yoktur; sadece Yüce Allah’a iniş nispeti uygun görülmemesi nedeniyle böyle bir zorlamaya başvurulmuş olmalıdır. Kaldı ki, bu bağlamda gelen Necm 53/18. âyette görünenin “Yüce Allah” değil, onun “âyetlerinden biri” olduğu beyan edilmektedir.

Bu rivayete göre Hz. Peygamber Rabbini bir kez veya iki kez görmüştü. Bu olay Hz. Ayşe’ye ulaşınca şöyle demiştir: “Bu sözün heybeti nedeniyle tüylerim diken diken oldu. Bunu Nebî (as)’a sordum; o da cevaben şunu söyledi: Ben Cebrâîl’i kendi yaratılışı ve sureti ile ufuktan inerken gördüm.”

“Bir başka inişindeki görüşü” ifadesiyle onu kalbiyle görmesi kast edilmiştir.(4) Bu rivayette yer alan ifadeler aslında meseleyi açıklığa kavuşturmakta, görenin Hz. Peygamber, gördüğünün ise Cebrâîl (as) olduğunu açıkça ortaya koymaktadır.

İlk iki maddedeki yaklaşımlar genelde en çok kabul edilen görüşler olduğu için, en baştan belirtmekte yarar gördüğümüz bazı noktalar vardır:

a) Mirac olayının gerçekleşip gerçekleşmediği, gerçekleştiyse bunun bedenen mi, yoksa sadece ruhen mi olduğu konuları öteden beri tartışılmıştır. Biz, bu sonu gelmez ve faydasına inanmadığımız tartışmalara girmek istemiyoruz. Şu kadarını söyleyelim: Necm sûresinin ilk âyetleri, üzerinde konuşulan “Mirac”la ilgili değildir; aksine vahyin ilk indirilişi ve Hz. Peygamber’in Cebrâîl (as)’ı iki kez görüşüyle alakalıdır.(5)

b) Bu sûre risaletin ilk yıllarında ve 26. sırada indirilmiştir. Bilindiği kadarıyla Mirac olayı Hüzün yılında, yani risaletin 10. yılında gerçekleşmişti. Hz. Peygamber’in çok sevdiği amcası Ebû Tâlib ve ilk Müslüman hanım olan eşi Hz. Hatice vâlidemiz vefat edince, Yüce Allah bir anlamda hüznünü dağıtmak ve moralini yükseltmek için Hz. Peygamber’e manevi/ruhani bir yolculuk yaptırmıştı. Mirac olayı peygamberliğin 10. yılında gerçekleştiğine göre, bu sûrenin inişinden yıllar sonra gerçekleşen olay hakkında çok öncesinden bilgi verilmesi vakaya aykırıdır.

c) Kur’ân’da İsrâ’dan söz eden İsrâ’ 17/1. âyet de bu sûreden çok sonra indirildiğine göre, Necm’de anlatılan bu olayın İsra ve Mirac ile ilişkilendirilmesi sağlıklı ve delili olan bir görüş olarak olarak görünmemektedir.

d) Burada sözü edilen “bir başka iniş” sanıldığı gibi Mirac’la ilişkili olamaz. Çünkü bu sûrenin ilk âyetlerinde iki konu ele alınmaktadır. İlki “vahyin ilk gelişi, yani Hira mağarasında yaşanan olaydı”; diğeri ise buna göre daha sonra gerçekleşen ve “Hz. Peygamber’in vahiy meleğini asıl suretinde gördüğü bir başka inişiydi.”

Necm sûresi indirildiğinde bu “iki görme olayı” da gerçekleşmişti. Yüce Allah Hz. Peygamber’e bu olayları hatırlatmış, vahyin kaynağının ilâhî olduğunu ve onu Hz. Peygamber’e getirip Cebrâîl (as)’ın öğrettiğini beyan etmişti. Demek ki bütün bunlar iddia edilen Mirac’dan çok önce gerçekleşmişti.

e) Meselenin Mirac ile ilişkilendirilmesi yaklaşımlarına karşı şu çok önemli sorunun cevaplandırılması gerekmektedir: Madem ki Hz. Peygamber kendisi Mirac’dan inerken bir başka inişinde Cebrâîl (as)’ı gördü, o zaman bunun birincisi acaba ne zaman gerçekleşmişti?

Kaynaklarda bunun cevabı, “namaz pazarlığı esnasındaki inişler” olarak verilse de elbette bu iknadan uzaktır. Zira o rivayetlerde Hz. Peygamber inerken ikide bir Cebrâîl (as)’ı değil, Hz. Musa’yı görmüştü.

f) Olay Mirac ile ilişkilendirildiğine ve Mirac da “yükseliş” anlamına geldiğine göre, o zaman Hz. Peygamber’in bu yükseltilişi hakkında Kur’ân’da bilgi verilmesi gerekirdi; oysa Kur’ân’da bu konuda herhangi bir bilgi olmadığı gibi herhangi bir işaret de yoktur.

g) Âyetleri anlamaya çalışırken uygulanması gereken en önemli ilkelerden biri, âyetlerdeki fiil ve zamir kullanımına dikkat etmektir. Burada “Yüce Allah’ın görülmesi” anlamında bir uygunluk söz konusu değildir. Cebrâîl (as)’ın Hz. Peygamber’i gördüğünü söylemenin de bir anlamı yoktur; çünkü inen Hz. Peygamber değil, Cibrâîl (as)’dır.

Bu durumda geriye sadece tek seçenek kalmaktadır ki, o da görenin Hz. Peygamber, gördüğünün de Hz. Cabrâîl olduğudur. Görme fiili daha önce Necm 53/11 ve 12. âyetlerde Hz. Peygamber’e nispet edildiği gibi burada da ona nispet edilmelidir; bunun dışındaki yaklaşımlar metne uygun olmayan yorumlardır. Gerçeği Allah bilir.

ıı. Sidre-i Müntehâ, Cennet-i Me’vâ

عِنْدَ سِدْرَةِ الْمُنْتَهٰى عِنْدَهَا جَنَّةُ الْمَاْوٰى “Cennetü’l-me’vâ (durmaya değer bahçe)nin yanındaki sidretü’l-müntehâ (uzaktaki sedir ağacı)nın yanında (bir kez daha görmüştü).”

Buradaki عِنْدَ ‘ınde kelimesi “yanında”; سِدْرَةِ الْمُنْتَهٰى sidrati’l-müntehâ ifadesi “uzaktaki ağacın, Sidre-i Müntehâ’nın”; عِنْدَهَا ‘ındehâ ifadesi “onun yanında vardır”; جَنَّةُ الْمَاْوٰى cennetü’l-me’vâ ifadesi ise “oturulacak bahçe, Cennetü’l-Me’vâ” demektir.

Burada Hz. Peygamber’in Cebrâîl (as)’ı görmesiyle ilgili bir bilgi gündeme getirilmektedir.

Âyette sözü edildiği üzere, Hz. Peygamber’in Cebrâîl (as)’ı bir başka inişinde gördüğü yer hakkında iki farklı tamlama kullanılmaktadır.

1. Âyette geçen سِدْرَة sidreh kelimesinin “Tûbâ ağacı” olduğu, yedinci kat gökte bulunduğu, cennet ırmaklarının onun köklerinden çıktığı ifade edilmektedir. الْمُنْتَهٰى el-müntehâ kelimesiyle nitelendirilme sebebi ise müminlerin ruhlarının orada son halini alacağı şeklinde beyan edilmektedir.(6)

جَنَّةُ الْمَاْوٰى cennetü’l-me’vâ tamlaması ise muttakilerin gideceği cennet veya meleklere ait bir cennet olarak tanımlanmaktadır.(7) Cennet kelimesinin el-me’vâ ile kullanılma sebebi ise şehitlerin ruhlarının oraya gidip orada bulunması olarak ifade edilmektedir.(8)

Bu kavramların mahşerde müminlere vaadedilen cennetle ilişkilendirilmesi gerçekten anlaşılabilir bir durum değildir. Konu, müminlerin mahşerde nereye gidecekleri ve nasıl bir ödüle kavuşturulacakları ile ilgili değil ki. Bu iki âyette sözü edilen şey, Hz. Peygamber’in Cebrâîl (as)’ı asıl suretinde gördüğü onun ikinci inişidir; oysa bu izahlar inişle değil, çıkışla, üstelik âhiretle ilişkilendirilerek, anlaşılması imkânsız bir durum meydana getirilmektedir.

2. Bazı âlimlerimiz, سِدْرَة الْمُنْتَهٰى Sidretü’l-Müntehâ’nın “en ileri derecede duyulan hayret ve şaşkınlık” anlamında es-sedera kelimesinden geldiğini ve “aklın daha fazlasının olmayacağı bir biçimde hayret ettiği” zamanlarda kullanıldığını belirtmektedir. “Hz. Peygamber Cebrâîl (as)’ı en ileri hayret esnasında gördü” veya “aklı olanların akıllarının şaştığı bir zamanda gördü” gibi anlamlar burada söz konusu edilmektedir.(9)

Bu ihtimalleri dile getiren âlimler, görenin Hz. Peygamber, gördüğünün ise Yüce Allah olduğunu söyleseler de, bizim için önemli olan nokta sidre-i müntehâ’nın bir mekan değil, bir makam veya hal olduğunun bildirilmesidir. Buradan hareketle ve bağlama uygun olarak, Hz. Peygamber’in Cebrâîl (as)’ı asıl suretinde bir başka inişinde bir kez daha gördüğü ifade edilmiş olmaktadır. Önemli olan nokta, bunun nasıl bir ruh halinde gerçekleştiğini beyandır; yoksa mekanın neresi olduğunun çok da bir önemi yoktur.

Gerçi bazı âlimlerimiz, yanında “durulmaya değer bir bahçe” anlamında جَنَّةُ الْمَاْوٰى Cennetü’l-Me’vâ’nın Hira dağına yakın veya onun eteklerinde bir bahçe olduğunu ifade etmektedirler. Buradaki Sidretü’l-Müntehâ’nın da söz konusu bahçenin uzak kısmındaki büyükçe bir ağaç olduğunu belirtmektedirler.(10)

Anlaşılıyor ki, her iki âyette de yer alan bu tamlamalar Mekke yakınlarında güzel bir bahçe ve yakınındaki bir ağaçtır; Hz. Peygamber Cebrâîl (as)’ı işte bir başka inişinde bir kez daha aslî suretinde orada (Ci‘râne’de) görmüştür. Elbette bu da çok önemli ve saygı değer bir görüştür ve bizce diğer görüşlere göre de çok daha ikna edicidir.

Esasında Hz. Peygamber’in vahiy meleğiyle gerçekleşen bu çok önemli buluşmasının, durulmaya değer bir bahçedeki sidre ağacının yanında meydana gelmesi, tıpkı Hz. Musa’ya Tuvâ vadisindeki özel bir ağaçtan seslenilmesi ve vahiy almasıyla(11) da benzeştirilebilir.

Dahası Hz. Meryem’e Cebrâîl (as)’ın bir hurma ağacının alt tarafından seslenmesi de,(12) Yüce Allah’ın razı olduğu bir grup müminin, altında biat ettikleri bir ağaç da(13) bu noktada hatırlanabilir. Ancak biz bütün bunlara gerek olmadan, meselenin Hz. Peygamber’in ruh halini tasvir ettiğini kabul ile yetinmek istiyoruz. Gerçeği Allah bilir.

ııı. Sidre’nin Durumu

اِذْ يَغْشَى السِّدْرَةَ مَا يَغْشٰى “Hani o sidre’yi (sedir ağacını) neler kaplıyordu neler!”

Âyetteki اِذْ يَغْشَى iz yağşâ fiili “hani kaplamıştı, bürümüştü”; السِّدْرَة es-sidrate kelimesi ise “ağacı, Sidre’yi”; مَا يَغْشٰى mâ yağşâ ifadesi “kaplamakta, bürümekte olan şey” demektir.

Burada vahyin inişinde ağacın aldığı hâl gündeme getirilmektedir.

1. Bu âyette Sidre’nin Mirac’da olağanüstü bir mahiyet arz eden yapısına gönderme yapıldığı kabul edilmektedir. Bu bağlamda “Sidre’yi bürüyen şey”in “altından kelebekler, çekirgeler, kuşlar” veya “Allah’ı sürekli tesbih eden melekler”, “altından yataklar” veya “Allah’ın nurları” olabileceği ifade edilmektedir.(14)

Konu Mirac ile ilişkilendirilince bu ve benzer ifadelerin söylenip olayın içinin çeşitli motiflerle doldurulması artık kaçınılmazdır. Oysa daha önce de ifade ettiğimiz gibi, burada ele alınan konu Mirac ile değil, Hz. Peygamber’in vahiy meleğini ikinci kez nasıl gördüğüyle ilgilidir. Aklı hayretlere düşüren bir halin yaşandığı o görüşmede artık Hz. Peygamber’in daha da ileri düzeyde bir aşamaya geçtiğine, aklını hayretler içerisine düşüren olağanüstülüklerin peş peşe yaşandığına dikkat çekilmektedir.

2. Bir insanın aklını kuşatabilecek veya aklının kaldırabileceği son nokta neyse, işte Hz. Peygamber’in de onu yaşadığı ifade ediliyor olsa gerektir. Çünkü âyette kullanılan مَا يَغْشٰى mâ yağşâ ifadesi, herhangi bir detaydan veya kolay kavranabilir bir şeyden söz edilmediğini, “akla hayale gelmeyecek bir olağanüstülüğün yaşandığını” ortaya koymaktadır. Orada ve o esnada yaşananlar belli ki ifadelere konu edinilemeyecek kadar duygu doluydu ve sadece yaşayan tarafından hissedilebiliyordu.

3. Mirac’la ilişkilendirildiğinde tefsire konu edinilen Sidre-i Müntehâ eğer vahiy meleği dâhil hiçbir varlığın gidemeyeceği, giderse de yanacağı bir mekân ise, onu yeniden bir şeylerin bürümesine, kuşatmasına gerek de yoktur. Çünkü nasıl olsa orası tarifler üstü bir donanıma sahiptir ve yeniden alması gereken bir şekil de yoktur.

4. Sidre kelimesi, Arabistan kirazı denilen Nebk ağacıdır ve Kur’ân’da hem dünyadaki(15) hem de cennetteki(16) bir ağacın adı olarak ve başında eliflâm takısı olmadan kullanılmaktadır. Ayrıca yorumunu yapmakta olduğumuz âyet grubunda yani Necm 53/14. âyette eliflâmsız, 16. âyette ise eliflâmlı olarak gelmektedir.

Vahyin geliş şekli ve bu sûrenin indiriliş zamanı gibi hususlar göz önünde bulundurulduğunda, burada geçen sidreh kelimelerinden maksadı, mahşerdeki cennetle ve içindeki bir ağaçla ilişkilendirmektense, onu dünyadaki bir ağaç şeklinde anlamanın daha doğru olacağı kanaatindeyiz.

Esasında sidreh kelimesinin eliflâmlı veya eliflâmsız kullanımına değinmemizin sebebi de budur. Yani burada yedinci gökteki özel bir sidreden değil de, dünyadaki bir “sidre ağacı”ndan söz edildiği anlaşılmaktadır. Necm 53/16. âyetteki es-sidreh kelimesinin eliflâmlı gelişinin sebebi 14. âyettekine gönderme yapılmasıdır; yoksa dünya dışında başka bir yerdeki özel ağaç değildir. Gerçeği Allah bilir.

5. Râğıb el-Isfehânî’nin de dediği gibi, bu kelime yapraklarının gölgesinden dolayı sidr veya sedra’dan gelmiştir. Bunun gökteki özel bir mekân ve makam olması fikrine ilâve olarak, bazı âlimlere göre bunun, altında Hz. Peygamber’e biat edilen ağaç olduğu da beyan edilmektedir.(17) Birinci görüş yaygın kabul görse de ikincisinin de çok önemli bir açılım getirdiğinde şüphemiz yoktur.

6. Eğer maksadı yeryüzünde içerisinde sidre ağacı bulunan ve durulmaya değer çok güzel bahçe olarak kabul edersek, bu durumda vahiy meleğinin beraberinde başka meleklerle birlikte seramonik gelişinin konu edinildiğini söyleyebiliriz. Hem Cinn 72/27-28’de dile getirilen “vahiy meleğinin yanında koruyucu başka meleklerin bulunuşu”, hem de Nahl 16/2’de ve Kadr 97/4’te ifade edildiği gibi “vahyin melekler topluluğu ile getirilişi” işte bu olağanüstülüğü ortaya koymaktadır, diyebiliriz.

Hz. Peygamber’e melekler topluluğunun vahiy getirişi muhteşem bir görsel şölene sahne olmakta, bu arada söz konusu bahçedeki sidre ağacının, tarifi imkânsız ve insan aklının tahayyül edemeyeceği bir hale büründüğü ifade edilmiş olmaktadır; âcizane kanaatimiz budur. Elbette her konuda olduğu gibi bu konuda da en doğruyu Rabbimiz bilir.

b) En Büyük Âyetlerden Biri: Hz. Cebrâîl

Yüce Allah sûrenin 17-18. âyetlerinde Hz. Peygamber’in yaşadığı bu olağanüstü tecrübenin onu olumsuz yönde etkilemediğini, gözünün gördüğü şeylerin kendisini hakikat yolundan azdırmadığını, çünkü Rabbinin en büyük delillerinden birisini bu şekilde görüp tanıdığını belirtmektedir.

ı. Nebî(as)’ın Cebrâîl(as)’a Odaklanması

مَا زَاغَ الْبَصَرُ وَمَا طَغٰى “(Peygamber’in) gözü ne (sağa sola) kaymış ne de sınırı aşmıştı.”

Âyetteki مَا زَاغَ mâ zâğa fiili “kaymamıştı, şaşmamıştı, meyletmemişti”; الْبَصَر el-besaru kelimesi “göz”; وَمَا طَغٰى ve mâ tağâ fiili ise “ve sınırı da aşmamıştı” demektir.

Burada vahyin alınışında Hz. Peygamber’in gözlerinin hakikatten ayrılmadığı gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah, bu âyette Hz. Peygamber’in vahiy meleğini gördüğünde, görmesi gerekene odaklanıp, onu ilgilendirmeyen şeylere yönelmediğini beyan etmektedir. Hz. Peygamber Cebrâîl (as)’ı asıl suretinde görünce ondan etkilenmiş, gözü başka taraflara asla kaymamış, böylece kendisine belirlenen sınırı aşmamıştır.

Âyette الْبَصَر el-besar kelimesinin kullanılması, Necm 53/13. âyetin tefsirinde aktardığımız üzere, “görenin Cebrâîl” olduğu görüşünü geçersiz kılmaktadır; çünkü الْبَصَر el-besar kelimesi Kur’ân-ı Kerîm’de sadece insanlara nispet edilmektedir. Ayrıca “görülen zatın Yüce Allah” olduğu görüşü ise, “gözlerin Allah’ı idrak edemeyeceği”nin beyan edildiği En‘âm 6/103’teki ifadeler doğrultusunda yeniden düşünülmelidir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz Necm 53/18’de ise Hz. Peygamber’in “gözlerinin hiçbir tarafa kaymadığı ve sınırı aşmadığı” beyan edilmektedir. Demek ki, burada sözü edilen gözler karşıdakine odaklanmış, muhatabı idrak edemediğinden değil, adeta ona kilitlenmişliğinden söz edilmiştir.

Bu âyet grubunda konu baştan beri Hz. Peygamber’in Cebrâîl (as)’ı bir başka inişinde görmesiyle ilişkilidir ve meselenin başka varlıkları görmeyle de başka yerlerde gerçekleşmeyle de ilgisi yoktur; kanaatimiz budur. Pasajın son âyeti ise bu konuyu toparlayan bir mesajla sona erdirilmektedir.

ıı. En Büyük Âyeti Görmesi

لَقَدْ رَاٰى مِنْ اٰيَاتِ رَبِّهِ الْكُبْرٰى “Şüphesiz ki (orada) Rabbinin en büyük delillerinden (birini, Cebrail’i) görmüştü.”

Âyetteki لَقَدْ رَاٰى lekad raâ fiili “muhakkak ki görmüştü”; مِنْ اٰيَاتِ min âyâti kelimesi “âyetler(in)den, deliller(in)den, ibretler(in)den”; رَبِّهِ rabbihî tamlaması “onun Rabbinin”; الْكُبْرٰى el-kübrâ sözcüğü ise “en büyük” demektir.

Bu âyette, Hz. Peygamber’in Yüce Allah’ın en büyük âyetlerinden birini gördüğü gündeme getirilmektedir.

Âyetin başındaki لَقَدْ lekad ifadesi bu görme işleminin mutlak surette gerçekleştiğini göstermektedir. Bu sûrenin başından itibaren رَاٰى raâ fiilinin çeşitli âyetlerde tekrarlanma sebebi, sözü edilen “görme”nin bir hayal değil, gerçekliğini ifade etmek olabilir.

مِنْ اٰيَات min âyâti ifadesinde yer alan مِنْ min edatı, “bir kısmı, birisi” anlamına gelmektedir. Genelde âlimlerimiz bu edatın “bir kısmı” anlamından hareketle, Hz. Peygamber’in gördüğü şeyleri Mirac ile ilişkilendirmekte ve bunların birden fazla olduğunu ifade etmektedirler. Bu bağlamda maksadın Hz. Peygamber’in binerek Sidre-i Müntehâ’ya geçtiği “ufku kuşatan yeşil refref” olduğu ifade edildiği gibi,(18) bununla Yüce Allah’ın bütün kâinatı idaresiyle ilgili olağanüstülüklerin kast edildiği de beyan edilmektedir.(19)

Burada sözü edilen “âyetlerden bir kısmı” ifadesi tıpkı İsrâ’ 17/1’de de geçtiği üzere İbn Mes‘ûd’un da dediği gibi “Cebrâîl (as)” olmalıdır.(20) Buna göre âyetteki مِنْ min edatı “bir kısmı” anlamı doğrultusunda “bir tanesi” manasına alınmış olur. Esasında sûrenin beşinci âyetinden itibaren anlatılan konu, Hz. Cebrâîl ve Hz. Peygamber’in onu asıl suretinde iki kez görmesidir.

Buradan hareketle, bağlamın bizi getirdiği nokta, Yüce Allah’ın en büyük âyetlerinden birisi olan Cebrâîl (as)’dır. Nebî (as) Cebrâîl’i gördüğünü Mekkelilere haber verdiğinde çok şaşırmışlar ve bunu reddetmişlerdi. Bunun üzerine Yüce Allah, Hz. Peygamber’in onu bir başka inişinde tekrar gördüğünü bu şekilde beyan etmiş olmaktadır.(21)

Âyetin sonunda yer alan الْكُبْرٰى el-kübrâ kelimesi, İsrâ’ 17/1’in de delaletiyle, öncesindeki gizli bir âyet kelimesinin sıfatı kabul edilerek, böylece Hz. Peygamber’in Rabbinin âyetlerinden en büyüğünü, yani Cebrâîl (as)’ı gördüğü ortaya çıkmaktadır. Böyle olunca, sûrenin anlatımında bir konu bütünlüğü sağlanmakta, başka meselelere değinmeden anlam bozulmasının önüne geçilmektedir.

Kur’ân’da âyetleri tefsir noktasında anlamı farklı alanlara çekilen ve mesajın kavranılamamasına sebep teşkil eden bölümlerden biri olan bu pasaj hakkında kanaatimiz budur. Hata varsa bize aittir; gerçeği sadece Rabbimiz bilmektedir.

Dipnotlar

• 1 - Zemahşerî, age., IV, 411. 2 - Semerkandî, age., III, 360; Râzî, age., XXVIII, 291. 3 - Râzî, age., XXVIII, 291.
• 4 - Semerkandî, age., III, 360. 5 - İsrâ’ 17/90-93’te Mekkeli müşriklerin Hz. Peygamber’e yönelik istekleri arasında yer alan “göğe yükselmesi ve oradan kendilerinin okuyabileceği özel bir kitap getirmesi isteği” bu noktada özellikle hatırlanmalıdır. Korktuğumuz nokta şudur: Onların bir mucize isteği tam onların istediği gibi olmasa da kısmen gerçekleşmiş gibi algılanmak durumu kaçınılmaz olmaktadır. Bu durum Kur’an’ın mucize konusuna bakışına, Yûnus 10/15-16, İsrâ’ 17/59 ve ‘Ankebût 29/50-51 gibi pek çok âyete açıkça aykırılık teşkil etmesine sebep olmaktadır. Dahası, istenen mucizeler gelmesine rağmen inanmayanların topluca helaki gerçeği de bu noktada yara almaktadır, vesselâm.
  • İsrâ 17/90 Yûnus 10/15 İsrâ 17/59 ‘Ankebût 29/50
• 6 - Semerkandî, age., III, 360. 7 - Zemahşerî, age., IV, 411; Râzî, age., XXVIII, 292. 8 - Semerkandî, age., III, 360.
• 9 - Râzî, age., XXVIII, 292.
• 10 - Ateş, age., IX, 111.
• 11 - Kasas 28/30. 12 - Meryem 19/24. 13 - Feth 48/18.
  • Kasas 28/30 Meryem 19/24 Fetih 48/18
• 14 - Semerkandî, age., III, 360; Zemahşerî, age., IV, 411; Râzî, age., XXVIII, 293.
• 15 - Sebe’ 34/16. 16 - Vâkı‘a 56/28.
  • Sebe' 34/16 Vâkı‘a 56/28
• 17 - Isfehânî, age., s. 403.
• 18 - Semerkandî, age., III, 360. 19 - Zemahşerî, age., IV, 411.
• 20 - Semerkandî, age., III, 360. 21 - Semerkandî, age., III, 360-361.