Mâide Suresi

Medine’de hicrî 7 veya 10. yılda indirilmiş olması muhtemel olan, 120 âyetten oluşan, adını 112 ve 114. âyetlerde geçen ve “(gök) sofrası” anlamına gelen مَآئِدَة mâideh kelimesinden alan Mâide sûresi, inişe göre 108, resmî sıralamada ise 5. sûredir.

Mâide sûresi, resmi sıralamada öncesinde bulunan Nisâ’ sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre “kitap ehliyle ilgili geniş bilgilerin verilmesi” (Nisâ’ 44-70, 153-156; Mâide 12-13, 18-26, 41-45, 51-66, 68-71, 77-86), “sözlerini bozan kitap ehline dair yaptırımların ortaya konulması” (Nisâ’ 154-156; Mâide 13), “kitap ehlinin dinde aşırıya gitmemesi gerektiği” (Nisâ’ 171; Mâide 77), “yahudi ve hrıstiyanların dost edinilmemesi zorunluluğu” (Nisâ’ 144; Mâide 51, 57), “hrıstiyanlar ve Hz. İsa ile ilgili malumatın zikredilmesi” (Nisâ’ 157-162, 171-172; Mâide 14-17, 46-50, 72-76, 110-118), “mutlak manada adaletin tesisi noktasında Allah için şahitlik edilmesi” (Nisâ’ 135; Mâide 8), “abdest ve teyemmümle ilgili bilgilerin verilmesi” (Nisâ’ 43; Mâide 6), “Yüce Allah’a ve Rasûlü’ne itaatin gerekliliği” (Nisâ’ 80; Mâide 92), “bütün mahlûkatın hükümranlığının Yüce Allah’a ait oluşu” (Nisâ’ 126, 131-132, 170; Mâide 120) vs. konular iki sûre arasındaki ortak mesajlar olarak belirlenebilir.

Mâide sûresinin ilk âyetlerinde, akitlerin gereğinin yerine getirilmesi, Yüce Allah’ın sembollerine saygı gösterilmesi, haram etler, kitap ehlinin kestiği hayvanların yenebilmesi, abdest ve teyemmümle ilgili bilgiler, şahitliğin yerine getirilmesi gerektiği, müminlere ödül, inkârcılara ise azap vaadi zikredilmektedir.

12. âyetten itibaren, İsrailoğullarıyla ilgili bilgilerle hrıstiyanların Hz. İsa’ya ilahlık yakıştırma içerikli bakışı ele alınmakta, yahudi ve hrıstiyanların kendilerini ayrıcalıklı görmeleri eleştirilmekte, İsrailoğullarının Hz. Mûsâ’yı bunaltmalarından söz edilmekte, iki âdemoğlunun kurban sunma kıssasına yer verilmekte, insan öldürmenin feci bir suç olduğu bildirilmektedir.

35. âyetten itibaren, takvâ vurgusu, mahşerde fidyenin geçerli olmaması, hırsızlara dünyada verilmesi gereken ceza hatırlatılmakta, tevbe ederlerse affedilecekleri bildirilmekte, Hz. Peygamber’in kitap ehlinin saptırma girişimlerine karşı dikkatli davranması gerektiği dile getirilmekte, Tevrât’taki bazı hükümlerin nelerden oluştuğuna değinilmekte, Hz. İsa’nın görev ve sorumluluklarına işaret edilmekte, sonrasında yahudi ve hrıstiyanların dost edinilmemesi gerektiğine dikkat çekilmekte, onların nasıl ikiyüzlü davrandıkları, ne türden korkunç hatalara sahip oldukları ifade edilmekte, teslisin küfür olduğu bildirilmekte, Hz. İsa ile Hz. Meryem’in insan oluşlarına dair özel açıklamalara yer verilmekte, kitap ehlinin kötüleri olduğu gibi iyilerinin de bulunduğuna dair bilgiler zikredilmektedir.

87. âyetten itibaren, temiz ve helal gıdaların yenmesi, yeminlerin keffareti, içki, kumar, dikili taşlar ve fal oklarının şeytanın işleri olduğu, av yapılmasıyla ilgili çeşitli hükümler, Kâbe’nin fonksiyonu, müminlerin soru sorma ahlakı, Yüce Allah’a rağmen haram konulmaması gerektiği, sorumlulukların şahsiliği, şahitliğin önemi ele alınmakta, mahşerde herkesin sorgulanacağı bildirilmektedir.

110. âyetten itibaren, Hz. İsa’nın durumu ile havarilerin iman itirafları, gökten sofra isteklerine yönelik ilahi nimetlendirme cevabı zikredilmekte, mahşerde Hz. İsa’nın sorgunlamasındaki sözlerine yer verilmekte ve mutlak hükümran olan Yüce Allah’ın kudretine dair verilen bilgi ile sûre sona erdirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 20-26. âyetlerinde Hz. Mûsâ’nın kavmine yönelik sözlerini, onlara vaatlere İsrailoğullarının verdiği olumsuz tepkileri, hadlerini aşan tekliflerini ve nihayet hakettikleri cezayı dile getirmektedir.

a) Hz. Mûsâ’nın Kavmiyle Konuşması

Yüce Allah, sûrenin 20-22. âyetlerinde bir zamanlar Hz. Mûsâ’nın, kavmine hitaben şöyle seslendiğini bildirmektedir: “Ey kavmim! Allah’ın size (lütfettiği) nimetini hatırlayın! Zira O, içinizden elçiler çıkarmıştı ve sizi hükümdarlar kılmıştı. Âlemlerde hiçbir kimseye vermediğini size vermişti. Ey kavmim! Allah’ın size (vatan olarak vaadedip) yazdığı mukaddes toprağa girin ve arkanıza dönmeyin; yoksa kaybedenler olarak dönmüş olursunuz.”

Ardından, Hz. Mûsâ’ya verdikleri cevapta “Ey Mûsâ! Orada zorba bir toplum var. Onlar oradan çıkıncaya kadar biz oraya asla girmeyeceğiz. Eğer oradan çıkarlarsa biz de hemen gireriz” şeklindeki sözleri dile getirdikleri, bir anlamda hadsiz davrandıkları, bir peygambere akıl öğretme girişimi gibi son derece yakışıksız bir tutum sergiledikleri beyan edilmiş olmaktadır.

ı. Yüce Allah’ın Nimetlerini Hatırlatması

وَاِذْ قَالَ مُوسٰى لِقَوْمِه۪ يَا قَوْمِ اذْكُرُوا نِعْمَةَ اللّٰهِ عَلَيْكُمْ اِذْ جَعَلَ ف۪يكُمْ اَنْبِيَآءَ وَجَعَلَكُمْ مُلُوكًا وَاٰتٰيكُمْ مَا لَمْ يُؤْتِ اَحَدًا مِنَ الْعَالَم۪ينَ “Hani Musa, kavmine şöyle demişti: Ey kavmim! Allah’ın size (lütfettiği) nimetini hatırlayın! Zira O, içinizden peygamberler görevlendirmiş ve sizi hükümdarlar kılmıştı. Âlemlerden (insanlardan) hiç kimseye vermediğini size vermişti.”

Âyettekiوَاِذْ قَالَ ۪ ve iz kâle fiili “hani (şöyle) demişti”; مُوسٰى mûsâ kelimesi “Musa”; لِقَوْمِه likavmihî ifadesi “onun, kendi kavmine”; يَا قَوْمِ yâ kavmi hitabı “ey kavmim”; اذْكُرُوا üzkürû emri “hatırlayın”; نِعْمَةَ اللّٰهِ nı‘metellâhi tamlaması “Allah’ın nimetini”; عَلَيْكُمْ ‘aleyküm ifadesi “size, üzerinize (olan)”; اِذْ جَعَلَ iz ce‘ale ifadesi “hani kılmıştı, görevlendirmişti”; ف۪يكُمْ fîküm ifadesi “aranızda, içinizde”; اَنْبِيَآء enbiyâe kelimesi “nebiler, peygamberler”; وَجَعَلَكُمْ ve ce‘aleküm fiili “ve yine sizi kılmıştı, görevlendirmişti”; مُلُوكًا mülûken kelimesi “yöneticiler”; وَاٰتٰيكُمْ ve âtâküm ifadesi “ve size vermişti”; مَا لَمْ يُؤْتِ mâ lem yü’ti ifadesi “vermediği şeyi”; اَحَدًا ehaden kelimesi “hiç kimseye”; مِنَ الْعَالَم۪ينَ mine’l-‘âlemîne ifadesi ise “âlemlerden, insanlardan” demektir.

Burada Hz. Mûsâ’nın İsrailoğullarına yönelik ihsan edilen çeşitli nimetleri gündeme getirilmektedir.

1. وَاِذْ قَالَ مُوسٰى لِقَوْمِه۪ يَا قَوْمِ اذْكُرُوا نِعْمَةَ اللّٰهِ عَلَيْكُمْ اِذْ جَعَلَ ف۪يكُمْ اَنْبِيَآءَ وَجَعَلَكُمْ مُلُوكًا “Hani Musa, kavmine şöyle demişti: Ey kavmim! Allah’ın size (lütfettiği) nimetini hatırlayın! Zira O, içinizden peygamberler görevlendirmiş ve sizi hükümdarlar kılmıştı.” Yüce Allah İsrailoğullarından söz aldığını beyan ettikten sonra, Hz. Mûsâ’nın da onlara, Allah’ın nimetlerini hatırlatarak o zorba kavim ile savaşmalarını emrettiğini, ancak onların vermiş oldukları mîsâka yani “söz”e muhalefet ettiklerini ve o zorba kavim ile savaşma hususunda Hz. Musa’ya karşı geldiklerini dile getirmektedir.

a) Hz. Mûsâ, İsrailoğullarına Yüce Allah’ın ihsan ettiği nimetler bağlamında kendilerine içlerinden pek çok nebi görevlendirdiğini, ayrıca İsrailoğullarını kendilerinin hükümdarları kıldığını, onları esaretten kurtardığını ifade etmektedir. Bilindiği üzere, insanlık tarihi içerisinde kendilerine en çok peygamber gönderilenlerden birisi ve belki de birincisi İsrailoğullarıdır. İşte Hz. Mûsâ kendilerine bu nimeti hatırlatmakta, bunun karşılığında yapılması gerekenlerle ilgili fedakârlık yapmaları gerektiğine dolaylı yoldan dikkat çekilmiş olmaktadır.

b) “İnsanların melik kılınması” öncelikli olarak devlet yönetmesi anlamında yorumlanmalıdır; ancak çeşitli müfessirlerimizin de ifade ettiği gibi, kişi kendi evinde söz sahibi olunca evinin maliki olmuş olur.(1) Buna göre, İsrailoğullarının melik kılınması onların esaretten kurtarılması şeklinde de yorumlanabilir. Zaten İsrailoğullarının Firavun’un zulmünden kurtarılmasının sonrasında bilinen şekliyle herhangi bir devletleri henüz yoktu.

Yüce Allah’ın İsrailoğullarına yönelik daha sonraları lutfettiği devlet yönetimi nimeti bağlamında A‘râf 7/129’da şöyle buyrulmaktadır: “(Mûsâ da onlara şöyle) cevap vermişti: Kesinlikle Rabbiniz düşmanınızı helâk edecek ve onların yerine sizi yeryüzüne (ülkeye) hâkim kılacak da nasıl hareket edeceğinize bakacaktır.” Benzer bir vaad Kasas 28/5-6’da şöyle belirtilmektedir: “Biz ise, o ülkede güçsüz düşürülenlere lütufta bulunmak, onları önderler yapmak ve onları (mukaddes topraklara) vâris kılmak istiyorduk. Ayrıca onları o ülkede hâkim kılmak; Firavun, Hâmân ve ordularına, onlardan (İsrailoğulları eliyle kendilerine geleceğinden) korktukları şeyi göstermek de (istiyorduk).”

İşte bu âyetlerde yer alan vaadlerin tutulduğu ise A‘râf 7/137’de şu şekilde ifade edilmektedir: “Zayıf düşürülmüş olan o kavmi (İsrailoğullarını), bereketli kıldığımız ülkenin doğu taraflarına ve batı taraflarına mirasçı kılmıştık. Sabırlarına karşılık Rabbinin İsrailoğullarına verdiği güzel söz yerine gelmişti. Firavun ve kavminin yaptıkları (bahçeleri veya sanat eserlerini) ve yükselttikleri (binaları)nı yerle bir etmiştik.”

İsrailoğullarında hükümdarlar çıkartılmasıyla ilişkili olabilecek şekilde Secde 32/24’te şöyle buyrulmaktadır: “Sabrettikleri ve âyetlerimize kesinlikle inandıkları zaman, onların içinden, buyruğumuzla doğru yola ileten önderler çıkarmıştık.” Bu âyette İsrailoğullarının “imamlar” kılınması, hepsinin değil de içlerinden bir bölümünün “önderler” veya “yöneciler” kılınması manasına alınmalıdır. Bu durumda ümmetin içinden imamlar yani önderler, yöneticiler çıkması, din adına toplumlara yön verebilecek nitelikte bilgili ve donanımlı insanların, hayırda ve fedakârlıkta önde olanların(2) ya da yönetici kişilerin(3) aralarından çıkartılmasıyla ilgili olmalıdır.

Esasında Firavun’un baskısına rağmen, İsrailoğullarının güçsüz ve sayıca az oluşları Yüce Allah’ın vaadinin gerçekleşmesini engelleyememiştir. Yüce Allah’ın yardımının hak edilmesi ve Allah’ın yardımıyla ilgili olarak Kur’ân’da çeşitli beyanlar yer almaktadır. Bu bağlamda bazı âyetleri hatırlatmakta yarar görmekteyiz:

Bakara 2/249’da “sayısı kalabalık nice orduların az askerli topluluklara mağlup olduğu”, Âl-i İmrân 3/139’da “eğer gerçekten inayorlarsa müminlerin üstün olduğu” beyan edilmekte, Mâide 5/56’da “Allah’ın tarafında olanların galip geleceği” bildirilmekte, A‘râf 7/128 ve Kasas 28/5’te “önceleri zayıf düşürülenlerin daha sonra önderler yapılacağı ve iktidara vâris kılınacakları” beyan edilmekte, Enfâl 8/19 ve Tevbe 9/25’te “kalabalık olmanın yetmediği”, Enbiyâ’ 21/105’te “yeryüzüne Allah’ın salih kullarının vâris kılınacakları” müjdelenmekte, Nûr 24/55’te “iman edip salih ameller işleyenlerin yeryüzünde iktidar sahibi kılınacakları” haber verilmektedir.

Dahası, Mü’min 40/51’de “Yüce Allah’ın peygamberlere ve müminlere yardım edeceği” zikredilmekte, Sâffât 37/171-173’te “elçi kullarla ilgili olarak Allah’ın ‘onlar mutlaka yardıma eriştirilecektir ve bizim ordularımız mutlaka galip gelecektir’ şeklindeki kuralının geçerli olduğu” belirtilmekte, Mücâdele 58/21’de ise “Allah’ın ve elçilerin mutlak sûrette üstün olacakları, çünkü Allah’ın en güçlü ve yüce olduğu” ifade edilmektedir. Ayrıca En‘âm 6/34’te ve Yûsuf 12/110’da Yüce Allah’ın elçilerine yardımının geldiği ifadeleri de aynı manayı destekler mahiyettedir. Tâhâ 20/68’de de benzer bir içerik söz konusudur. Dahası Âl-i İmrân 3/160’ta Yüce Allah’ın yardım ettiği kişilere başka hiç kimsenin hiçbir şekilde galip gelemeyeceği bildirilmektedir.

2. وَاٰتٰيكُمْ مَا لَمْ يُؤْتِ اَحَدًا مِنَ الْعَالَم۪ينَ “Âlemlerden (insanlardan) hiç kimseye vermediğini size vermişti.” Hz. Mûsâ önceki cümlede de ifade ettiğimiz gibi, Yüce Allah’ın İsrailoğullarına pek çok nimet verdiğini belirtmekte, hatta bu cümlenin de delaletiyle âlemler içerisinde hiç kimseye vermediğini bunlara ikram ettiğini söylediğini nakletmektedir. Onları Firavun’un zulmünden ve Kıptilere esaretten kurtarıp hürriyetlerine kavuşturması, kendilerine efendilik eden kişilere karşı onları devlet sahibi kılması her halde nimetlerin en kıymetlisi olsa gerektir.

Yüce Allah’ın İsrailoğullarına yönelik nimetleriyle ilgili olarak Bakara 2/40, 47, 49, 50, 56, 58, 60, 61, A‘râf 7/129, 137, 138, 141, 160, 161, İsrâ’ 17/104, Kasas 28/5-6, Secde 32/24, Dühân 44/30-32 gibi pek çok âyette bilgiler verilmekte, yorumunu yapmakta olduğumz âyette ise bütün bunları da içerecek şekilde genel bir bilgi ile âlemlerde hiç kimseye verilmeyen nimetlerin bunlara verildiğini Hz. Mûsâ’nın kendilerine hitaben ifade ettiği belirtilmektedir. Yüce Allah Firavun’un tarifi imkânsız bozgunculuğu altında inim inim inleyen İsrailoğullarına çeşitli nimetler ihsan edeceğini müjdelemekte, onları kölelikten kurtaracağını, kendilerini önderler kılacağını ve ülkeye vâris yapacağını beyan etmektedir.

Yüce Allah’ın İsrailoğullarına yönelik verdiği nimetlerin hatırlatılmasının muhtemel sebebi, ilahi rızaya ve prensiplere uygun yaşayanların da aynı ödüllerle buluşturulacağı müjdesini vermektir.

ıı. Mukaddes Şehre Girmelerini İstemesi

يَا قَوْمِ ادْخُلُوا الْاَرْضَ الْمُقَدَّسَةَ الَّت۪ي كَتَبَ اللّٰهُ لَكُمْ وَلَا تَرْتَدُّوا عَلٰىٓ اَدْبَارِكُمْ فَتَنْقَلِبُوا خَاسِر۪ينَ “Ey kavmim! Allah’ın size yazdığı (vadettiği) kutsal toprağa girin ve arkanıza dönmeyin! Yoksa kaybedenler olarak dönmüş olursunuz.”

Âyetteki يَا قَوْمِ yâ kavmi hitabı “ey kavmim”; ادْخُلُوا üdhulû emri “girin”; الْاَرْضَ الْمُقَدَّسَةَ el-arda’l-mukaddesete tamlaması “kutsal toprağa”; الَّت۪ي كَتَبَ elletî ketebe ifadesi “yazmış olduğu, farz kıldığı”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah(ın)”; لَكُمْ leküm ifadesi “size, sizin için”; وَلَا تَرْتَدُّوا ve lâ tarteddû emri “ve geri dönmeyin”; عَلٰىٓ اَدْبَارِكُمْ ‘alâ edbâriküm ifadesi “sizin arkalarınız üzere”; فَتَنْقَلِبُوا fe tenkalibû fiili “(şöyle olmaya) dönersiniz”; خَاسِر۪ينَ hâsirîne kelimesi ise “kaybedenler şeklinde, yoksa kaybedenler olursunuz” demektir.

Burada Hz. Musâ’nın İsrailoğullarına yönelik dile getirdiği ilahi bir buyruk gündeme getirilmektedir.

1. يَا قَوْمِ ادْخُلُوا الْاَرْضَ الْمُقَدَّسَةَ “Ey kavmim! Kutsal toprağa girin!” Yüce Allah Hz. Mûsâ’nın İsrailoğullarına hatırlattığı nimetlerin sonrasında kendilerinden bir talepte bulunduğunu hatırlatmakta ve “Allah’ın onlar için yazdığı mukaddes topraklara girmelerini, kaçıp geri dönmemelerini veya inançlarını terk etmemelerini, aksi takdirde ziyana uğrayacaklarını” bildirdiğini ifade etmektedir.

Bir kez de Tâhâ 20/12’de geçen الْمُقَدَّس el-mukaddes sözcüğü “Tuvâ Vadisi” ile ilişkilendirilmekteyken, Kur’ânda sadece bu âyette geçen الْمُقَدَّسَة el-mukaddeseh sözcüğü ise “kutsal, mukaddes, kutsanmış”, “tertemiz”, “mübarek” gibi anlamlar içermektedir ki müfessirlerimizin yorumuna göre bu topraklar Hz. İbrâhim’e vaad edilmiş olan Filistin, Eriha, Şam, Ürdün diyarı olabilir.(4) Tarihi süreçte yaşananlara bakılınca ayette sözü edilen “Mukaddes toprak”tan maksat İsrailoğullarının atalarının, yani Hz. İbrahim, Hz. İshak ve Hz. Yakub’un 1000 yıl önceki anavatanları olan Filistin’dir.

Bu topraklara giriş onların fedakârlığını gerektirse de esasında bu buyruk kendilerine yönelik bir nimet olarak yorumlanmalıdır. Ancak onlar daha sonraki âyetlerde de dile getirildiği üzere, o beldeye yani o topraklara girmemek istediklerini, kendilerince de çeşitli bahanelerinin bulunduğunu dile getirmişlerdi.

2.الَّت۪ي كَتَبَ اللّٰهُ لَكُمْ “Allah’ın size (vatan olarak vaadedip) yazdığı.” Burada sözü edilen husus, Yüce Allah’ın İsrailoğullarına o mukaddes toprağa girmelerini emretmesidir. “Allah’ın yazması” demek, Yüce Allah’ın o yöreye girilmesini “emretmesi, oraya girilmesini kendilerine vaad etmesi” demektir. Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(5) geçen كَتَبَ ketebe fiili “yazmak, hükme bağlamak, yasa haline getirmek” gibi anlamlar içermektedir.

Bu ifadeyle ilgili olarak müfessirlerimiz şu yorumları yapmışlardır:

a) “Allah, Levh-i Mahfûz’da, o beldenin sizin için olduğunu yazmış, takdir etmiştir.”(6)

b) “Allah, onu size bahsetmiştir.”

c) “Allah, oraya girmenizi yazıp emretmiştir.”(7)

“Yüce Allah niçin önce, ‘sizin için yazdığı’ buyurup, sonra da ‘Muhakkak kî orası (o belde), kendilerine kırk yıl haram edilmiştir’ buyurmuştur?” denilirse, buna şu şekilde cevap verilir: İbn Abbas ‘Bu belde, Yüce Allah tarafından onlara bağışlanmıştı. Allah daha sonra, hak din hususunda diretip âsî olmaları yüzünden, o beldeyi onlara kırk yıl haram kılmıştır’ demiştir.”(8)

3. وَلَا تَرْتَدُّوا عَلٰىٓ اَدْبَارِكُمْ فَتَنْقَلِبُوا خَاسِر۪ينَ “Arkanıza dönmeyin! Yoksa kaybedenler olarak dönmüş olursunuz.” Yüce Allah Hz. Mûsâ’nın İsrailoğullarına yönelik dile getirdiği ifadeler bağlamında mukaddes topraklara girmelerinin emredildiğini ifade ettikten sonra, geri dönmemelerini, aksi takdirde ziyana uğrayacaklarını hatırlattığını bildirmektedir. “Geri dönmeyin” emrinden maksat, başta bu emir olmak üzere bütünüyle “ilahi buyruklardan geri dönmemek” anlamına gelebileceği gibi o topraklarda bulunanlardan çekinerek Mısır’a geri dönmemeleri anlamına da gelebilir ki bu ikincisi bağlama daha uygundur. Çünkü devam eden âyetlerde verilen bilgiler bunu desteklemektedir.

Emrin gereğini yerine getirmemeleri durumunda başlarına gelecek şeyle ilgili olarak “zarara uğramaları”ndan söz edilmesi ise, hem dünyada düşebilecekleri çeşitli zillet halleri manasına gelebilir, hem de mahşerde çarptırılacakları korkunç ateş azabı anlamını içerebilir. Nihayetinde evrensel manada herkes için geçerli olacağı üzere, ilahi buyruklara itibar etmemenin hem bu dünyaya hem de mahşere yönelik sonuçlarının olacağı unutulmamalıdır. Zaten yorumunu yapmakta olduğumuz âyetlerde verilmek istenen güncel mesajı da burada görmek gerekmektedir. Yüce Allah’ın emirlerine ve yasaklarına harfiyyen uyulmalıdır; aksi takdirde sonuçta hiç de arzu edilmeyen şeyler tecelli eder.

ııı. Kavminin Bunu Reddetmesi

قَالُوا يَا مُوسٰىٓ اِنَّ ف۪يهَا قَوْمًا جَبَّار۪ينَ وَاِنَّا لَنْ نَدْخُلَهَا حَتّٰى يَخْرُجُوا مِنْهَا فَاِنْ يَخْرُجُوا مِنْهَا فَاِنَّا دَاخِلُونَ “Onlar ise şu cevabı vermişlerdi: Ey Musa! Orada zorba bir toplum var. Onlar oradan çıkıncaya kadar biz oraya asla girmeyeceğiz. Oradan çıkarlarsa biz de hemen gireriz.”

Âyetteki قَالُوا kâlû fiili “(şöyle) cevap vermişlerdi, demişlerdi ki”;يَا مُوسٰى yâ mûsâ hitabı “ey Mûsâ”; اِنَّ ف۪يهَا inne fîhâ ifadesi “muhakkak ki orada var(dır)”; قَوْمًا kavmen kelimesi “(şöyle) bir kavim, topluluk”; جَبَّار۪ينَ cebbârîne sözcüğü “zorbalar”; وَاِنَّا ve innâ ifadesi “ve muhakkak ki biz”; لَنْ نَدْخُلَهَا len nedhulehâ ifadesi “oraya kesinlikle girmeyiz, girmeyeceğiz”; حَتّٰى يَخْرُجُوا hatta yahrucû ifadesi “onlar çıkıncaya kadar; مِنْهَا minhâ ifadesi “oradan”; فَاِنْ يَخْرُجُوا fe in yahrucû ifadesi “eğer onlar çıkarlarsa”; مِنْهَا minhâ ifadesi “oradan”; فَاِنَّا fe innâ ifadesi “muhakkak ki biz”; دَاخِلُونَ dâhılûne kelimesi ise “girenler (oluruz), gireriz” demektir.

Burada İsrailoğullarının Hz. Mûsâ’ya verdikleri olumsuz cevap gündeme getirilmektedir.

1.قَالُوا يَا مُوسٰىٓ اِنَّ ف۪يهَا قَوْمًا جَبَّار۪ينَ “Onlar ise şu cevabı vermişlerdi: Ey Musa! Orada zorba bir toplum var.” Hz. Mûsâ “kutsal toprağa girin” şeklinde İsrailoğullarına emir verdikten sonra, onların çekince ortaya koydukları ve sözü edilen yörede zorba bir topluluk bulunduğunu dile getirdikleri ifade edilmektedir. Âyette bu kavmin kimler olduğundan değil de niteliğinden söz edildiği için, biz de onların kimlikleri üzerinde fikir beyan etmeyeceğiz. Bunlar o dönemde mukaddes toprak denilen bölgede yaşayan zorba bir milletti. Bu cevapları İsrailoğullarının Hz. Mûsâ’nın kendilerine ilettiği buyruğa olumsuz tepki verdiklerini göstermektedir.

Bir kez de Şu‘arâ’ 26/130. âyette geçen جَبَّار۪ين cebbârîne kelimesi “zorbalar” manasına gelmektedir. Bu kelime insanlara nispet edildiğinde tekil olarak جَبَّار cebbâr kalıbında(9) olumsuz ve yerilen bir mana vermekte, Haşr 59/23’te olduğu gibi el-cebbâr şeklinde eliflâmlı olarak Yüce Allah’a nispet edildiğinde ise O’nun erişilmez kudretini ifade etmektedir.

2. وَاِنَّا لَنْ نَدْخُلَهَا حَتّٰى يَخْرُجُوا مِنْهَا فَاِنْ يَخْرُجُوا مِنْهَا فَاِنَّا دَاخِلُونَ “Onlar oradan çıkıncaya kadar biz oraya asla girmeyeceğiz. Oradan çıkarlarsa biz de hemen gireriz.” Yüce Allah İsrailoğullarının Hz. Mûsâ’nın kendilerine ilettiği ilahi buyruğa olumsuz cevap verdiklerini ifade ettikten sonra, sözünü ettikleri yörede son derece zorba bir kavim dedikleri kişiler oradan çıkıp gitmeden kendilerinin oraya asla ve asla girmeyeceklerini, eğer o yöreyi boşaltıp tek ederlerse ancak o zaman kendilerinin ilgili yere hemen girebileceklerini söylediklerini ifade etmektedir.

b) İsrailoğullarının Farklı Tavırları ve Hakedilen Sonuç

Yüce Allah, sûrenin 23-26. âyetlerinde İsrailoğullarının içlerinden olmak üzere Allah’tan korkanların içinden Allah’ın kendilerine lütufta bulunduğu iki kişinin şu sözleri söylediklerini bildirmektedir: “Onların üzerine kapıdan girin; oraya girdiğinizde (artık) muhakkak ki siz galip gelirsiniz. Eğer müminler iseniz sadece ve sadece Allah’a güvenin!” Buna karşılık İsrailoğullarının “Ey Mûsâ! Onlar orada bulundukları sürece biz oraya asla girmeyeceğiz. Sen ve Rabbin gidin, savaşın; biz burada oturacağız” dediklerini hatırlatmaktadır.

Ardından, Hz. Mûsâ’nın Yüce Allah’a niyazı bağlamında “Ey Rabbim! Ben kendimden ve kardeşimden başkasına hâkim olamıyorum; bizimle, bu yoldan çıkmış toplumun arasını ayır” duasına yer verilmekte, sonrasında Yüce Allah’ın şu buyruğu ifade ettiği bildirilmektedir: “Öyleyse orası (mukaddes topraklar) onlara kırk yıl yasaklanmıştır. (Bu müddet içinde) yeryüzünde (o topraklarda) şaşkın şaşkın dolaşacaklar. Artık sen, yoldan çıkmış o toplum için üzülme!”

ı. Olumlu Bir Teklif

قَالَ رَجُلَانِ مِنَ الَّذ۪ينَ يَخَافُونَ اَنْعَمَ اللّٰهُ عَلَيْهِمَا ادْخُلُوا عَلَيْهِمُ الْبَابَ فَاِذَا دَخَلْتُمُوهُ فَاِنَّكُمْ غَالِبُونَ وَعَلَى اللّٰهِ فَتَوَكَّلُوٓا اِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِن۪ينَ “(Allah’tan) korkanlar içinden Allah’ın kendilerine lütufta bulunduğu iki adam şöyle demişti: Onların üzerine (yanlarına) kapıdan girin! Oraya girdiğinizde (artık) şüphesiz ki siz galip gelirsiniz. Müminlerseniz yalnızca Allah’a güvenin!”

Âyetteki قَالَ kâle fiili “(şöyle) demişti”; رَجُلَان racülâni kelimesi “iki kişi, iki erkek”; مِنَ الَّذ۪ينَ يَخَافُونَ minellezîne yehâfûne ifadesi “korkan kişilerden”; اَنْعَمَ en‘ame fiili “nimet vermişti”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; عَلَيْهِمَا ‘aleyhimâ ifadesi “onlara, kendilerine”; ادْخُلُوا üdhulû emri “girin”; عَلَيْهِمُ ‘aleyhim ifadesi “onlara, onların yanına”; الْبَابَ el-bâbe kelimesi “kapı, kapıdan”; فَاِذَا دَخَلْتُمُوهُ fe izâ dehaltümûhu ifadesi “oraya girdiğiniz zaman”; فَاِنَّكُمْ fe inneküm ifadesi “muhakkak ki sizler”; غَالِبُونَ ğâlibûne kelimesi “galip gelenler (olacaksınız)”; وَعَلَى اللّٰهِ ve ‘alellâhi ifadesi “sadece Allah’a”; فَتَوَكَّلُوا fetevekkelû emri “güvenin”; اِنْ كُنْتُمْ in küntüm fiili “(şöyle) iseniz”; مُؤْمِن۪ينَ mü’minîne ifadesi ise “müminler, eğer iman ediyorsanız” demektir.

Burada İsrailoğulları içerisindeki iki yiğit müminin teklifi gündeme getirilmektedir.

1.قَالَ رَجُلَانِ مِنَ الَّذ۪ينَ يَخَافُونَ اَنْعَمَ اللّٰهُ عَلَيْهِمَا “(Allah’tan) korkanlar içinden Allah’ın kendilerine lütufta bulunduğu iki adam şöyle demişti:” İsrailoğulları Hz. Mûsâ’nın kendilerine ilettiği isteğe olumsuz cevap verince, içlerinden Yüce Allah’ın kendilerine nimet verdiği iki kişinin buna karşılık cesaret gösterdiği ifade edilmektedir. رَجُلَانِ مِنَ الَّذ۪ينَ يَخَافُونَ ifadesi gereği, bu iki kişinin diğerleri gibi durumdan korkmadıkları belirtilmekte, korkaklar gibi korkularına yenilmedikleri anlaşılmaktadır. İfade الَّذ۪ينَ يَخَافُونَ şeklinde çoğul getirildiği için, İsrailoğulları içerisinde sözü edilen topraklara, yani ilgili şehre girmeye çekinmeyen, Yüce Allah’ın buyruklarına itibar edip O’ndan korkan başkalarının da bulunduğunu söyleyebiliriz.

Yüce Allah’ınاَنْعَمَ اللّٰهُ عَلَيْهِمَا beyanı gereği, ismini vermediği bu kişilere nimet vermesi ise, muhtemelen Allah’ın iman davetine icabet etmeleri ve peygamberlerinin yanında yer alarak tercihlerini hak ve hakikattan yana belirlemeleri, bu sayede Allah’a güvenerek hareket etmelerinin karşılığında kendilerine cesaret nimeti lutfedilmesi olabilir. Bu kişilerin kim olduklarıyla ilgili Kur’ân’da herhangi bir bilgi yer almamaktadır. Nitekim bu türden ifadeler çerçevesinde adı zikredilmeyip niteliklerinden söz edilen çeşitli örnek kullanımlar söz konusudur.(10)

2. ادْخُلُوا عَلَيْهِمُ الْبَابَ فَاِذَا دَخَلْتُمُوهُ فَاِنَّكُمْ غَالِبُونَ وَعَلَى اللّٰهِ فَتَوَكَّلُوٓا اِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِن۪ينَ “Onların üzerine (yanlarına) kapıdan girin! Oraya girdiğinizde (artık) şüphesiz ki siz galip gelirsiniz. Müminlerseniz yalnızca Allah’a güvenin!” Yüce Allah kendilerine nimet verdiği söz konusu iki kişinin diğerlerine hitap ederek şehre ana kapıdan girmelerini söylediğini belirtmekte, bir anlamda savaş stratejisi öğrettikleri aktarılmaktadır.

a) ادْخُلُوا عَلَيْهِمُ الْبَابَ “Onların üzerine (yanlarına) kapıdan girin!” Şehrin ön kısmından saldırıp ana kapıyı tutmaları istenerek muhatapların mağlup edilmeleri amaçlanmaktadır. Bunun sonucunda ana kapıdan şehre girildiğinde artık kendilerinin galip gelecekleri ifade edilerek, dönemin şartları gereği bir savaş durumu planlaması yaptıkları anlaşılmaktadır.

b) فَاِذَا دَخَلْتُمُوهُ فَاِنَّكُمْ غَالِبُونَ “Oraya girdiğinizde (artık) muhakkak ki siz galip gelirsiniz.” Yüce Allah’ın nimetine mazhar olan bu iki kişi bir anlamda savaş planı yaparak İsrailoğullarını ikna etmeye çabalamışlar, dediklerini yaparlarsa yani şehre ön tarafından saldırıp ana kapıdan girerlerse içerdekilerin dayanamayacağını, böylece galip geleceklerini ifade ettikten sonra, bu galibiyetin asıl sahibinin Yüce Allah olacağını, çünkü müminlerin sadece ve sadece Allah’a iman edip güvenmeleri gerektiğini belirtmişlerdi.

Önceki âyette de ifade ettiğimiz üzere, Yüce Allah’ın yardımı sayesinde müminler galip gelecek, Âl-i İmrân 3/139, Mâide 5/56, A‘râf 7/128, Enbiyâ’ 21/105, Nûr 24/55, Kasas 28/5, Sâffât 37/171-173, Fussılet 41/51 ve Mücâdele 58/21 gibi âyetlerde de belirtildiği gibi çeşitli vaatlere muhatap kılınmaktadırlar. Ayrıca En‘âm 6/34’te ve Yûsuf 12/110’da Yüce Allah’ın elçilerine yardımının geldiği ifadeleri de aynı manayı destekler mahiyettedir. Tâhâ 20/68’de de benzer bir içerik söz konusudur. Dahası Âl-i İmrân 3/160’ta Allah’ın yardım ettiği kişilere başka hiç kimsenin galip gelemeyeceği bildirilmektedir.

Bütün bu âyetlerden ve yorumunu yapmakta olduğumuz âyetten anlaşılan şudur: Eğer gerçek manada Yüce Allah’a inanılıp güvenilir ve O’nun buyrukları doğrultusunda hareket edilirse, Bedir’de olduğu gibi başka savaşlarda da başka zamanlarda da Müslümanlar üstün olacaklar, üstünlüklerini sürdüreceklerdir. Bu yüzden geçici sıkınıtları genele yaygınlaştırmayıp görev ve sorumluluklarımızı bilerek gevşemeyecek, hüzünlenmeyecek ve gerçekten inanıyorsak üstün olacağımızı unutmayacağız. İşte İsrailoğullarının içindeki iki yiğidin de dikkat çektiği nokta burası olmuştur.

c) وَعَلَى اللّٰهِ فَتَوَكَّلُوٓا اِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِن۪ينَ “Eğer müminler iseniz sadece ve sadece Allah’a güvenin!” Yüce Allah’ın nimetine mazhar olan söz konusu iki kişinin de dile getirdiği bu gerçek, “Müminler yalnızca Allah’a güvensinler” cümlesi şeklinde çeşitli âyetlerde mesaj olarak geçmekte,(11) müminlerin sadece ve sadece Yüce Allah’a tevekkül etmeleri gerektiğini içermektedir. Daha önce Mâide 5/11. âyette de ifade ettiğimiz üzere, tevekkül ile ilgili olarak Yüce Allah’a güven üzerinde durulmaktadır. Âyetteki devrik cümle Allah’tan başkasına güvenilemeyeceğini ve mümin olmanın da sadece Allah’a güveni gerektirdiğini ortaya koymaktadır. İki müminin Allah’a tevekkülle ilgili bu sözlerini Hz. Mûsâ’dan öğrenmiş olduklarını söyleyebiliriz. Çünkü Yûnus 10/84’te beyan edildiği üzere, Hz. Mûsâ da muhataplarından iman konusunda aynı duyarlılığı göstermelerini istemiştir.

ıı. Hadsiz Bir Teklif

قَالُوا يَا مُوسٰىٓ اِنَّا لَنْ نَدْخُلَهَآ اَبَدًا مَا دَامُوا ف۪يهَا فَاذْهَبْ اَنْتَ وَرَبُّكَ فَقَاتِلَآ اِنَّا هٰهُنَا قَاعِدُونَ “(İsrailoğulları) “Ey Musa! Onlar orada bulundukları sürece biz oraya asla girmeyeceğiz. Sen ve Rabbin gidin, savaşın! Biz burada oturacağız!” demişlerdi.”

Âyetteki قَالُوا kâlû fiili “(şöyle) demişlerdi”;يَا مُوسٰى yâ mûsâ hitabı “ey Mûsâ”; اِنَّا innâ ifadesi “muhakkak ki biz”; لَنْ نَدْخُلَهَا len nedhulehâ ifadesi “oraya asla ve asla girmeyeceğiz”; اَبَدًا ebeden kelimesi “ebedi olarak”; مَا دَامُوا mâ dâmû ifadesi “onlar bulunduğu, devam ettiği sürece”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”; فَاذْهَبْ fezheb emri “git, gid(in)”; اَنْتَ ente zamiri “sen”; وَرَبُّكَ ve rabbuke ifadesi “ve senin Rabbin”; فَقَاتِلَا fe kâtilâ emri “ikiniz savaşın”; اِنَّا innâ ifadesi “muhakkak ki biz”; هٰهُنَا hâhünâ ifadesi “muhakkak ki biz”; kelimesi “burada”; قَاعِدُونَ kâ‘ıdûne kelimesi ise “oturanlar(ız), oturuyor (bekliyor)uz” demektir.

Burada İsrailoğullarının Hz. Mûsâ’ya verdiği olumsuz cevap ve haddini aşan bir de teklifleri gündeme getirilmektedir.

1. قَالُوا يَا مُوسٰىٓ اِنَّا لَنْ نَدْخُلَهَآ اَبَدًا مَا دَامُوا ف۪يهَا “(İsrailoğulları) ‘Ey Mûsâ! Onlar orada bulundukları sürece biz oraya asla girmeyeceğiz’ demişlerdi.” Hz. Mûsâ İsrailoğullarına girmeleri emrini vermesine rağmen, onlar oradaki zorba halkı bahane göstererek onlar ilgili şehirden çıkmadıkça oraya kesinlikle girmeyeceklerini söylemişler, içlerinden Yüce Allah’ın kendilerine iman ve teslimiyet lutfettiği iki kişi Hz. Mûsâ’nın dediğini yapmak üzere şehre ana kapısından girmeleri halinde galip geleceklerini beyan etmişlerdi. İşte bütün bunlara karşılık, İsrailoğulları yeniden aynı olumsuz kararlılıklarını dile getirmekte, halkı orada bulunduğu sürece şehre kesinlikle girmeyeceklerini ifade etmişlerdi.

Âyette yer alan لَنْ len edatı tıpkı Mâide 5/22. âyette de geçtiği gibi ileride bir şeyin kesinlikle yapılmayacağını gösteren bir edattır. Bunun verdiği olumsuz anlamı desteklemek üzere âyette bir de اَبَدًا ebed kelimesi kullanılmaktadır ki, bu kelime bilinen anlamda sonsuzluk değil, bir şeyle kayıtlı olmak anlamını cümleye katmaktadır. Zaten âyette bu kelimenin hemen peşinden getirilen مَا دَامُوا ف۪يهَا “onlar orada oldukları sürece” cümlesi de bu kayıtlılık manasını apaçık bir şekilde ortaya koymaktadır.

Kur’ân’da kullanılan ve cennet ve cehennemin süresiyle ilişkili olarak zikredilen “ebed” kavramı hakkında doğru bilgi sahibi olunması son derece önemlidir. “Bu kavramla ilgili olarak Bakara 2/95’te bilgi verdiğimiz için burada aynı şeyleri tekrarlamayacak, diğer cümleye geçeceğiz.

2. فَاذْهَبْ اَنْتَ وَرَبُّكَ فَقَاتِلَآ اِنَّا هٰهُنَا قَاعِدُونَ “(Onlar) ‘sen ve Rabbin gidin, savaşın; biz burada oturacağız’ (demişlerdi).” İsrailoğulları Hz. Mûsâ’ya hitaben halkı orada bulunduğu sürece söz konusu şehre girmeyeceklerini ifade ettikten sonra, hadlerini iyice aşarak bu defa “sen ve Rabbin gidin, savaşın; biz burada oturup bekliyoruz” şeklinde son derece edep dışı bir söz söylemişlerdi. Esasında Yüce Allah Hz. Mûsâ’ya Firavun’a karşı nasıl yardım ettiyse, bu şehre girişte de öylece yardım etsin demeye getirmişlerdi. Âyette zikredilen وَرَبُّكَ ve rabbuke “ve Rabbin” ifadesinden maksadın Hz. Mûsâ’dan iki yaş büyük olduğu için onun mürebbisi kabul ettikleri Hz. Hârûn olma ihtimalinden de söz edilmektedir.(12) Hz. Mûsâ’nın bir sonraki âyette Hz. Hârûn’u zikretmesi bu görüşün de dolaylı da olsa doğru olabileceğini desteklemektedir. Her ne olursa olsun, ilahi bir buyruk karşısında İsrailoğullarının takındığı bu tavır bir kula asla ve asla yakışacak bir tavır değildir.

ııı. Hz. Mûsâ’nın Duası Ve Yüce Allah’ın İcabeti

قَالَ رَبِّ اِنّ۪ي لَآ اَمْلِكُ اِلَّا نَفْس۪ي وَاَخ۪ي فَافْرُقْ بَيْنَنَا وَبَيْنَ الْقَوْمِ الْفَاسِق۪ينَ قَالَ فَاِنَّهَا مُحَرَّمَةٌ عَلَيْهِمْ اَرْبَع۪ينَ سَنَةً يَت۪يهُونَ فِي الْاَرْضِ فَلَا تَاْسَ عَلَى الْقَوْمِ الْفَاسِق۪ينَ “(Musa) ‘Rabbim! Ben kendim ve kardeşimden başkasına sahip (hâkim) olamıyorum; bizimle, yoldan çıkmış bu toplumun arasını ayır!’ demişti. (Allah) ‘Orası (kutsal toprak) onlara kırk sene yasaklanmıştır. (Bu sürede) yeryüzünde (o topraklarda) şaşkın şaşkın dolaşacaklar. Artık sen yoldan çıkmış o toplum için üzülme!’ demişti.”

Buradaki قَالَ kâle fiili “(şöyle) demişti”; رَبِّ rabbi hitabı “Rabbim, ey Rabbim”; اِنّ۪ي innî ifadesi “muhakkak ki ben”; لَآ اَمْلِكُ lâ emlikü fiili “sahip değilim”; اِلَّا نَفْس۪ي illâ nefsî istisnası “benim nefsimden, kendimden başkasına”; وَاَخ۪ي ve ahî ifadesi “ve kardeşimden (başkasına)”; فَافْرُقْ fefruk duası “ayır”; بَيْنَنَا beynenâ ifadesi “bizim aramızla”; وَبَيْنَ الْقَوْمِ الْفَاسِق۪ينَ ve beyne’l-kavmi’l-fâsikîne ifadesi “ve yoldan çıkan kavmi(mi)n arasını”; قَالَ kâle fiili “(şöyle) demişti”; فَاِنَّهَا fe innehâ ifadesi “muhakkak ki o, orası”; مُحَرَّمَةٌ muharrametün kelimesi “yasaklanmış(tır)”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onlara”; اَرْبَع۪ينَ سَنَةً erba‘îne seneten ifadesi “kırk yıl süresince”; يَت۪يهُونَ yetîhûne fiili “şaşkın şaşkın dolaşırlar”; فِي الْاَرْضِ fi’l-ardı ifadesi “yeryüzünde”; فَلَا تَاْسَ fe lâ te’se emri “sakın üzülme”; عَلَى الْقَوْمِ الْفَاسِق۪ينَ ‘ale’l-kavmi’l-fâsikîne ifadesi ise “yoldan çıkan topluma karşı” demektir.

Burada Hz. Mûsâ’nın Yüce Allah’a yakarışı ile ona verilen cevap gündeme getirilmektedir.

1.قَالَ رَبِّ اِنّ۪ي لَآ اَمْلِكُ اِلَّا نَفْس۪ي وَاَخ۪ي فَافْرُقْ بَيْنَنَا وَبَيْنَ الْقَوْمِ الْفَاسِق۪ينَ “(Musa) ‘Rabbim! Ben kendim ve kardeşimden başkasına sahip (hâkim) olamıyorum; bizimle, yoldan çıkmış bu toplumun arasını ayır!’ demişti.” Yüce Allah İsrailoğullarının verdiği olumsuz cevabı ve haddini aşan tekliflerini zikrettikten sonra, bu defa Hz. Mûsâ’nın bir duasına yer vermektedir.

a)قَالَ رَبِّ اِنّ۪ي لَآ اَمْلِكُ اِلَّا نَفْس۪ي وَاَخ۪ي “(Mûsâ): ‘Rabbim! Ben kendimden ve kardeşimden başkasına sahip (hâkim) olamıyorum’ diye yalvarmıştı.” Hz. Mûsâ, Yüce Allah’ın emrettiği mukaddes şehre girilmesiyle ilgili olarak yaptığı teklife, dahası Allah’ın kendilerine nimet verdiği iki kişinin ileri sürdüğü olumlu düşüncelere rağmen aldığı olumsuz cevap nedeniyle elbette morali bozulmuş ve kardeşi Hz. Hârûn’dan başkasına söz geçiremedeğini, dolayısıyla bu davada ikisinin yalnız kaldıklarını beyan ederek, Yüce Allah’tan yardım talep etmiş, kendileriyle yoldan çıkan kavminin arasını ayırmasını, yani onların şerrinden korunmayı istemişti. Hz. Mûsâ’nın bu durumu oğlunu kaybeden Hz. Ya‘kûb’un “Tasa ve hüznümü Allah’a arz ederim”(13) sözlerine benzemekte, sığınılacak makamın Yüce Allah’ın katı olduğunu bütün muhataplara iletmiş ve öğretmiş olmaktadır.

Daha önce yorumladığımız Mâide 5/22’de Yüce Allah’tan korkan ve Allah’ın kendilerine nimet verdiği iki kişinin durumu elbette merak konusudur. Çünkü Hz. Mûsâ kendisine ve kardeşi Hz. Hârûn’dan başkasına söz geçiremediğini beyan ederek bu iki kişiyi ifadesine almamış olmaktadır. Bu konuda Zemahşerî ve Râzî şu değerlendirmeyi yapmışlardır:

“Hz. Musa sanki bu yönetici ve uyarıcların çoğunun isyan üzerinde olduklarını görünce, bu iki kişiye de tam tamına güvenememiştir.”

“Bir başka ihtimale göre ‘belki de Hz. Mûsâ, bu sözü kendisine muvafakat edenleri az gördüğü için söylemiş’ de olabilir.”

“Dahası, âyette geçen وَاَخ۪ي ve ahî ‘ve kardeşim’ ifadesiyle, Hz. Mûsâ’nın, din kardeşlerini kastetmiş olması da mümkündür. Böyle olması halinde, bu iki kişi de Hz. Mûsâ’nın ‘kardeşim’ ifadesine girmiş olurlar.”(14)

Bu üç ihtimalin içerisinde akla en yakın olanı sonuncusudur; çünkü zikredilen iki ikişinin sözünden ve inancından döndüğüne dair herhangi bir bilgi verilmemektedir.

b)فَافْرُقْ بَيْنَنَا وَبَيْنَ الْقَوْمِ الْفَاسِق۪ينَ “Bizimle, bu yoldan çıkmış toplumun arasını ayır!” Yüce Allah Hz. Mûsâ’nın isteği bağlamında dile getirdiği “Artık bizimle, o fâsıklar topluluğunun arasını ayır” cümlesinin anlamı da muhtemelen şudur: “Hak ettiğimiz şey sebebiyle bizim lehimize, onların hak ettikleri şey sebebiyle de onların aleyhine hükmetmen suretiyle, aramızı, bizi birbirimizden ayır!” Bu dua cümlesi “Bizi onlarla birlikte bulunmaktan kurtar” şeklinde de anlaşılabilir. Nitekim Kasas 28/21’de de belirtildiği gibi, yine Hz. Mûsâ bir cinayet sonrası Medyen’e doğru kaçarken yaptığı duasında “Ey Rabbim, beni zalim toplumdan kurtar” demişti.

2. قَالَ فَاِنَّهَا مُحَرَّمَةٌ عَلَيْهِمْ اَرْبَع۪ينَ سَنَةً يَت۪يهُونَ فِي الْاَرْضِ فَلَا تَاْسَ عَلَى الْقَوْمِ الْفَاسِق۪ينَ “(Allah) ‘Orası (kutsal toprak) onlara kırk sene yasaklanmıştır. (Bu sürede) yeryüzünde (o topraklarda) şaşkın şaşkın dolaşacaklar. Artık sen yoldan çıkmış o toplum için üzülme!’ demişti.” Yüce Allah Hz. Mûsâ’nın yakarışına cevap vermekte ve kendisine moral kazandırmayı amaçlamaktadır.

a)قَالَ فَاِنَّهَا مُحَرَّمَةٌ عَلَيْهِمْ اَرْبَع۪ينَ سَنَةً “(Allah), ‘Orası (mukaddes topraklar) onlara kırk yıl yasaklanmıştır’ demiştir.” Yüce Allah Hz. Mûsâ’nın “Bizimle o fasık toplumun arasını ayır” şeklindeki duasını cevaplamak üzere, artık girmelerini emrettiği mukaddes topraklara kırk yıl girmelerinin yasaklandığını, onların bu büyük ödülden kırk yıl süreyle mahrum bırakıldığını bildirmektedir.

b) يَت۪يهُونَ فِي الْاَرْضِ فَلَا تَاْسَ عَلَى الْقَوْمِ الْفَاسِق۪ينَ “(Bu müddet içinde) yeryüzünde (o topraklarda) şaşkın şaşkın dolaşacaklar. Artık sen, yoldan çıkmış o toplum için üzülme!” Yüce Allah mukaddes topraklara girmeyi reddeden İsrailoğullarına ceza olsun diye kırk yıl süreyle o topraklara giremeyeceklerini, o imkânlardan mahrum kalacaklarını bildirdikten sonra, bu kişilerin bulundukları o topraklarda yani İsrailoğullarının yaşadığı ve şartları çok zor olan Tîh çölünde şaşkın şaşkın, başıbozuk bir şekilde dolaşacaklarını bildirmektedir.(15) Kur’ân’da sadece bu âyette geçen يَت۪يهُونَ yetîhûne fiili “şaşkın bir şekilde dolaşmak” manasına gelmekte, kök harfleri itibariyle çok ilginç bir şekilde Tîh kelimesiyle kök birlikteliğine sahip olduğu için “Tîh çölünde şaşkın bir şekilde dolaşmak” manasını içermektedir.

Yüce Allah İsrailoğullarını cezalandırmak üzere mukaddes beldeye girmelerini kırk yıl yasakladıktan, onları o ödülden kırk yıl süreyle mahrum bıraktıktığını bildirdikten sonra, Tîh çölünde şaşkın bir şekilde dolaşıp duracaklarını beyan etmekte, artık onların bu durumuna üzülmemesi gerektiğini Hz. Mûsâ’ya tenbihlediğini ifade etmektedir. Hem bu âyetin hem de bir önceki âyetin sonunda yer alan ve İsrailoğullarını niteleyen “fasıklık”, Yüce Allah’ın buyruklarını tanımayıp onlara karşı bir duruşu tercih eden, esasında hak ve hakikat yolundan ayrılan kişiler için kullanılan bir sıfattır. İşte kendilerinin böyle bir nitelik ortaya koyduğunu bildirdiği İsrailoğullarına uyguladığı kırk yıllık mahrumiyetle ilgili olarak Hz. Mûsâ’nın onların bu durumuna üzülmemesi gerektiğini hükme bağlamaktadır.

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., I, 381; Taberî, age., VI, 169-170; Zemahşerî, age., I, 607.
• 2 - Semerkandî, age., II, 624. 3 - Taberî, age., XX, 28; Zemahşerî, age., III, 379.
• 4 - Semerkandî, age., I, 381; Taberî, age., VI, 171-172; Zemahşerî, age., I, 607-608.
• 5 - Bakara 2/187; Mâide 5/21; En‘âm 6/12, 54; Tevbe 9/51; Mücâdele 58/21,22; Haşr 58/3.
  • Bakara 2/187 Mâide 5/21 En‘âm 6/12 En‘âm 6/54 Tevbe 9/51 Mücâdele 58/21 Mücâdele 58/22 Mücâdele 58/3
• 6 - Zemahşerî, age., I, 608. 7 - Semerkandî, age., I, 381. 8 - Taberî, age., VI, 172; Râzî, age., XI, 197.
• 9 - Hûd 11/59; İbrâhim 14/15; Meryem 19/14, 32; Kasas 28/19; Mü’min 40/35; Kâf 50/45.
  • Hûd 11/59 İbrâhîm 14/15 Meryem 19/14 Meryem 19/32 Kasas 28/19 Mü'min 40/35 Kâf 50/45
• 10 - Nûr 24/37; Ahzâb 33/23; Mü’min 40/28-44.
  • Nûr 24/37 Ahzâb 33/23 Mü'min 40/44
• 11 - Âl-i İmrân 3/122, 160; Mâide 5/11; Tevbe 9/51; Yûsuf 12/67; İbrâhim 14/11, 12; Zümer 39/38; Mücâdele 58/10; Teğâbun 64/13.
  • Âl-i İmrân 3/122 Âl-i İmrân 3/160 Mâide 5/11 Tevbe 9/51 Yûsuf 12/67 İbrâhîm 14/11 İbrâhîm 14/12 Zümer 39/38 Mücâdele 58/10 Teğâbun 64/13
• 12 - Semerkandî, age., I, 382.
• 13 - Yûsuf 12/86.
  • Yûsuf 12/86
• 14 - Zemahşerî, age., I, 609; Râzî, age., XI, 200.
• 15 - Semerkandî, age., I, 382; Zemahşerî, age., I, 610.