Zuhruf Suresi

Mekke’de risâletin 12. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 89 âyetten oluşan, adını 35. âyette yer alan ve “altın, yaldızlı zinet, süs” anlamındaki زُخْرُف zuhruf kelimesinden alan Zuhruf sûresi, inişe göre 83, resmî sıralamada ise 43. sûredir.

Zuhruf sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Şûrâ sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûre de “başlangıç harflerinin hurûfu mukatta‘adan oluşması” (Şûrâ 1; Zuhruf 1-2); “vahyin indiriliş gayesi” (Şûrâ 7; Zuhruf 3); “insanların çiftler halinde yaratılması” (Şûrâ 11; Zuhruf 12); “kâinat kitabından çeşitli âyetler” (Şûrâ 29, 32-33; Zuhruf 9-11); “Son Saat’le ilgili uyarı” (Şûrâ 17-18; Zuhruf 61, 66); “kötülere cehennem azabı, iyilere cennet ödüllerinin verilmesi” (Şûrâ 22, 23, 26, 45; Zuhruf 67-73) gibi konularda ortak mesajlar içermektedir. Zuhruf sûresi, mukatta‘a harfleri, vahyin apaçık oluşu, anlaşılsın diye Arapça indirilişi ve Yüce Allah’ın katında yüce bir makamda oluşu mesajıyla başlamakta, geçmiş nesilllerin vahye dair çarpık algıları eleştirilmekte, müşriklerin Allah inancına sahip oldukları belirtilerek kâinat kitabından çeşitli konu başlıkları verilmektedir.

15. âyetten itibaren, Mekkeli müşriklerin Yüce Allah’a kız çocuk isnadı konusu ele alınmakta, meleklerin yaratılışlarına şahit olmadıkları, bu nedenle sorgulanacakları beyan edilmekte, müşriklerin taklide battıkları, eskilerden böyle olanların cezalandırıldığı, bu arada taklide karşı Hz. İbrâhim’in mücadele verdiği, müşriklerin Hz. Peygamber’in risaletini reddedişleri, peygamberliğin başkalarına verilmesi gerektiği, ilahi rahmeti başkalarının dağıtamayacağı mesajı verilmektedir.

33. âyetten itibaren, insanlar tekdüze olacak olmasalardı hepsine zinetlerle süslü imkanlar verilebileceği bildirilmekte, ancak bunların dünyanın geçimlikleri olduğu bildirilmekte, vahiyden uzak yaşayanların korkunç bir akıbete hazırlandıkları ifade edilerek vahye sarılmanın öneminde dikkat çekilmektedir.

46. âyetten itibaren, Hz. Musa’nın risalet öğretileri ve tebliğiyle ilgili birtakım detay denebilecek bilgiler verilmekte, Firavun’un baskıcı zulmüne dikkat çekilmekte, sonrasında konu Hz. İsa’ya getirilerek onun yaptığı tevhid mücadelesi ele alınmaktadır.

65. âyetten itibaren, insanların gruplara ayrılması eleştirilmekte, mahşerde iyi insanlardan başkaları arasında dostluk kalmayacağı, cennetliklere her türden ödüller verileceği, suçlulara ise ebedi cehennem azabının uygulanacağı belirtilerek, bu sonucu kendilerinin hak etmiş olacakları beyan edilmektedir.

77. âyetten itibaren, mahşerde yaşanacak sahnelerin bir kısmı dile getirilmekte, Yüce Allah’a çocuk isnadının ne kadar korkunç bir günah olduğuna dikkat çekilerek, bunu kabul edenlerin kendilerine vaad edilen azap gününe kadar bırakılmaları ifade edilmektedir.

84. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın her yerde ilah olduğu, bütün mahlûkatın hükümranlığının elinde bulunduğu, gerçeğe şahit olanlardan başkasının şefaate ehil olamayacağı, müşriklerin de aslında Yüce Allah’ın yaratıcılığını kabul ettikleri, ancak gerçeğe iman etmemekte ısrar ettikleri ifade edilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 46-56. âyetlerinde Hz. Musa ile Firavun’un kıssasına kısaca temas etmekte, Firavun’un kendi kavmini nasıl hor ve hakir görüp aşağıladığını, onları itaate mecbur bıraktığını beyan etmektedir.

a) Hz. Musa ve Firavun Kıssası

Yüce Allah, sûrenin 46-50. âyetlerinde Hz. Musa’yı âyetlerle Firavun’a ve yönetici seçkinlerine gönderdiğini, Hz. Musa’nın onlara “Ben âlemlerin Rabbinin elçisiyim” dediğini, onların ise kendisine güldüğünü, kendilerine gösterilen her bir âyetin veya delilin diğerinden daha büyük olduğunu, hakikate dönsünler diye onlara çeşitli azaplar uyguladığını bildirmektedir.

Ardından, inkarcılık yapanların ise her defasında: “Ey büyücü! Sana verdiği ahde göre bizim için Rabbine dua et; çünkü biz artık doğru yola gireceğiz” dedikleri, buna karşılık Yüce Allah azabı her kaldırdığında sözlerinden hemen dönüverdikleri haber verilmektedir.

ı. İnkarcıların Âyetlerle Alay Edişi

وَلَقَدْ اَرْسَلْنَا مُوسٰى بِاٰيَاتِنَآ اِلٰى فِرْعَوْنَ وَمَلَا۬ئِه۪ فَقَالَ اِنّ۪ي رَسُولُ رَبِّ الْعَالَم۪ينَ فَلَمَّا جَآءَهُمْ بِاٰيَاتِنَآ اِذَا هُمْ مِنْهَا يَضْحَكُونَ “Yemin olsun ki biz Musa’yı delillerimizle Firavun’a ve yöneticilerine göndermiştik de (Musa) ‘Ben âlemlerin Rabbinin elçisiyim.’ demişti. Onlara delillerimizi getirince hemen onlara gülmüşlerdi.”

Buradaki وَلَقَدْ اَرْسَلْنَا ve lekad arselnâ fiili “yemin olsun ki göndermiştik”; مُوسٰى mûsâ kelimesi “Musa’yı”; بِاٰيَاتِنَآ biâyâtinâ tamlaması “bizim âyetlerimizle, delillerimizle”; اِلٰى فِرْعَوْنَ ilâ fir’avne sözcüğü “Firavun’a”;وَمَلَا۬ئِه۪ ve meleihî kelimesi “ve onun seçkin yöneticilerıne”; فَقَالَ fe kâle fiili “demişti ki”; اِنّ۪ي innî ifadesi “muhakkak ki ben”; رَسُول rasûlun kelimesi “elçisi(yim)”; رَبِّ الْعَالَم۪ين rabbi’l-‘âlemîne tamlaması “âlemlerin Rabbi’nin”; فَلَمَّا جَآءَهُمْ fe lemmâ câehum fiili “onlara geldiği zaman”; بِاٰيَاتِنَآ biâyâtinâ tamlaması “bizim âyetlerimizle, delillerimizle”; اِذَا هُمْ izâ hum ifadesi “birden, bir de bakarsın ki onlar”; مِنْهَا minhâ ifadesi “onlardan, o (deliller) nedeniyle”; يَضْحَكُونَ yadhakûne fiili ise “gülmekteler(di), gülmeye başlarlardı” demektir.

Burada Hz. Musa’nın Firavun’a ve seçkin yöneticilere gönderilişi ve onların alaycı tavırları gündeme getirilmektedir.

Hz. Musa’nın kıssası hakkında genel bilgileri Tâhâ 20/9’da vermiştik. Ayrıca A‘râf 7/103-168, Yûnus 10/75-93, İbrâhim 14/5-8, İsrâ’ 17/101-104, Meryem 19/51-53, Tâhâ 20/9-98, Enbiyâ’ 21/48-50, Furkân 25/35-36, Şu‘arâ’ 26/10-68, Neml 27/7-14, Kasas 28/4-46, Sâffât 37/114-119, Mü’min 40/23-37 ve Kamer 54/41-42’de çeşitli açıklamalar yaptığımız için burada herhangi bir detay vermeyeceğiz.

1. وَلَقَدْ اَرْسَلْنَا مُوسٰى بِاٰيَاتِنَآ اِلٰى فِرْعَوْنَ وَمَلَا۬ئِه۪ فَقَالَ اِنّ۪ي رَسُولُ رَبِّ الْعَالَم۪ينَ “Yemin olsun ki biz Musa’yı delillerimizle Firavun’a ve yöneticilerine göndermiştik de (Musa) ‘Ben âlemlerin Rabbinin elçisiyim.’ demişti.” Yüce Allah Mekkeli müşrikler Hz. Peygamber’in risaletini nasıl beğenmemiş, ona karşı bir kibir içerisine girmişler, Zuhruf 43/31. âyette geçtiği gibi “iki şehirden büyük birine indirilseydi ya” demişlerse, aynı kibri Firavun’un da Hz. Musa’ya gösterdiğini hatırlatmak üzere Hz. Musa’nın kıssasına bu âyet grubunda yer vermektedir. Zira Mekkeli müşrikler gibi Firavun da Hz. Musa’ya karşı Zuhruf 43/51. âyette de dile getirildiği gibi, “Mısır’ın mülkü benim elimde” diyerek kibir göstermişti.

Yüce Allah, Hz. Musa’yı çeşitli delillerle Firavun’a ve seçkin yöneticilerine gönderdiğini, onun da kendi konumunu yani âlemlerin Rabbi Allah’ın elçisi olduğunu kendisine ilettiğini haber vermektedir.

a)وَلَقَدْ اَرْسَلْنَا مُوسٰى بِاٰيَاتِنَآ اِلٰى فِرْعَوْنَ وَمَلَا۬ئِه۪ “Andolsun ki biz Mûsâ’yı âyetlerimizle Firavun’a ve yönetici seçkinlerine göndermiştik.” Konuyla ilgili olarak Yûnus 10/75’te şöyle buyrulmaktadır: “Sonra onların ardından da Mûsâ ile Hârûn’u âyetlerimizle Firavun’a ve yönetici seçkinlerine göndermiştik; fakat onlar kibirlenmiş ve günahkâr bir toplum olmuşlardı.” A‘râf 7/103, Tâhâ 20/22-23, 42 ve Şu‘arâ’ 26/15’te de açıkladığımız üzere, Hz. Musa’ya ve Hz. Hârûn’a verilen deliller ‘asâ “değnek”(1) ve yed-i beydâ’ “beyaz el”(2) olabilir.

Ayrıca “âyetler”, tebliğde uymaları istenen “yumuşak söz söylemek”,(3) “arınmasını, böylece gerçeği hatırlayıp saygı duymasını sağlamak”(4) şeklindeki ilkeler olarak da düşünülebilir. Dahası, bu kapsamda Rabbimizin özellikle Hz. Musa’ya ilk hitabında dile getirdiği prensipler de söz konusu edilebilir. Bunlar, “Allah’tan başka hiçbir ilâh olmadığı, sadece O’na kulluk edilmesi ve namazı O’nu anmak için kılmak gerektiği, Son Saat’in mutlaka geleceği, iman etmeyip nefsine uyanların insanları Allah yolundan saptırmaması için çalışılmasının zorunluluğu”(5) şeklinde sıralanabilir.

Hz. Musa’ya ve Hz. Hârûn’a verilen âyetler, deliller, belgeler, mucizeler Kehf 18/101’de beyan edilen “dokuz beyan, dokuz mucize” olarak da anlaşılabilir.(6) Bunlar “tufan”,(7) “‘asâ”,(8) “yed-i beydâ’”,(9) “denizin yarılması”,(10) “kendisinden on iki su fışkıran kaya”,(11) “çekirge sürüsü ve kımıl (yaban sineği)”,(12) “kurbağa istilası”,(13) “suyun kana dönüşmesi”(14) ve “dağın onların üzerine kaldırılması”dır.(15)

b) ۪فَقَالَ اِنّ۪ي رَسُولُ رَبِّ الْعَالَم۪ينَ“(Mûsâ) ‘Ben âlemlerin Rabbinin elçisiyim’ demişti.” Yüce Allah, Hz. Musa’yı Firavun’a gönderdiğini beyan ettikten sonra, Hz. Musa’nın da kendi konumunu açıkça ifade etmek üzere, âlemlerin Rabbi’nin gönderdiği, görevlendirdiği elçisi olduğunu ona söylediğini belirtmektedir.

Aynı konunun ele alındığı A‘râf 7/104’te şöyle buyrulmaktadır: “Mûsâ şöyle demişti: Ey Firavun! Ben âlemlerin Rabbi tarafından gönderilmiş bir elçiyim.” Bu âyette Hz. Musa risaletle ilgili konumunu açıkça ortaya koymakta, söylemlerinin kendisine ait olmadığını, aksine âlemlerin Rabbi olan Allah tarafından gönderilmiş bir elçi olduğunu Firavun’un yüzüne baka baka adeta haykırmıştır.

2. فَلَمَّا جَآءَهُمْ بِاٰيَاتِنَآ اِذَا هُمْ مِنْهَا يَضْحَكُونَ “Onlara delillerimizi getirince hemen onlara gülmüşlerdi.” Yüce Allah Hz. Musa’nın Firavun’a ve seçkin yöneticilerine âyetlerini götürdüğünde onların bu duruma güldüklerini, yani sunduğu “asa”, “beyaz el”(16) vs. delilleri veya Hz. Musa’nın tebliğ ettiği hakikatler bağlamında tek ilah anlayışı ve tevhid prensiplerini alaya aldıklarını haber vermektedir. Firavun’un uyguladığı bu kibir İblis kaynağından başlayıp Mekkeli müşriklere, oradan da bütün zamanların istikbar tavırlılarına uzanan bir hastalık olarak sürmektedir.

Âyette zikredilen اِذَا هُمْ izâ hum “bir de bakarsın ki onlar” ifadesi “anilik” manası veren اِذَا izâ edatı gereği, Firavun ve adamlarının Hz. Musa’nın kendilerine ilettiği âyetleri duyduklarında onu hiç ciddiye almadıklarını, zaman geçirmeden hemen o âyetler, yani deliller nedeniyle gülmeye başladıklarını, ayetleri alaya aldıklarını göstermektedir.

ıı. Delillerin Büyüklüğü

وَمَا نُر۪يهِمْ مِنْ اٰيَةٍ اِلَّا هِيَ اَكْبَرُ مِنْ اُخْتِهَا وَاَخَذْنَاهُمْ بِالْعَذَابِ لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ “Onlara gösterdiğimiz her bir delil, kardeşinden (diğerinden) daha büyüktü. (Gerçeğe) dönsünler diye onları azapla yakalamış (cezalandırmış)tık.”

Âyetteki وَمَا نُر۪يهِمْ ve mâ nürîhim fiili “ve onlara göstermeyiz ki, onlara göstermekte olduğumuz (şeyler)”; مِنْ اٰيَةٍ min âyetin ifadesi “herhangi bir âyet, delil (olarak)”;اِلَّا هِيَ اَكْبَرُ illâ hiye ekberu istisnası “o (delil) daha büyük olmasın, onlar elbette daha büyüktü”; مِنْ اُخْتِهَا min uhtihâ ifadesi “onun diğerinden, diğer kardeşinden, benzerinden”;وَاَخَذْنَاهُمْ ve ehaznâhum fiili “ve onları almıştık, yakalamıştık”; بِالْعَذَابِ bi’l-‘azâbi ifadesi “azapla”; لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ le‘allehum yarci‘ûne ifadesi ise “belki dönerler diye” demektir.

Burada Firavun’a ve adamlarına gösterilen her bir delilin diğerinden daha büyük olduğu, iman etsinler diye çeşitli şekillerde sınandıkları gündeme getirilmektedir.

1. وَمَا نُر۪يهِمْ مِنْ اٰيَةٍ اِلَّا هِيَ اَكْبَرُ مِنْ اُخْتِهَا “Onlara gösterdiğimiz her bir delil, kardeşinden (diğerinden) daha büyüktü.” Bu cümle şöyle de anlaşılabilir: “Onlara hiçbir delil göstermeyiz ki kardeşinden (diğerinden) daha büyük olmasın.” Yüce Allah Firavun’a ve seçkin yöneticilerine Hz. Musa ve Hz. Hârûn aracılığıyla gönderdiği her bir âyetin yani delil ve mucizenin her birinin diğerinden daha etkileyici ve daha büyük olduğunu مَا mâ ve اِلَّا illâ yani “nefyü istisnâ” tekniğiyle hasr/kasr ifadesiyle “vurgulu” bir şekilde beyan etmektedir.

Âyette kullanılan اُخْت uht kelimesi “kızkardeş” anlamına gelse de maksat “gösterilen diğer deliller” şeklinde yorumlanmalıdır. Kelimenin müennes “dişi” formunda gelmesinin nedeni ise âyeh kelimesine uygunluğu nedeniyledir.

2. وَاَخَذْنَاهُمْ بِالْعَذَابِ لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ “(Gerçeğe) dönsünler diye onları azapla yakalamış (cezalandırmış)tık.” Yüce Allah delillerle alay eden bu kibirli azgınları Zuhruf 43/46. âyette saydığımız çeşitli belalara mübtela kıldığını, amacının ise onların imana ve hakikate geri dönmelerini sağlamak olduğunu ifade etmektedir. Benzer ifadeler Secde 32/21’de de dile getirilmekte ve Yüce Allah’ın gerçeğe geri dönsünler diye yoldan çıkan kötü insanları dünya hayatlarında çeşitli sıkıntılara düçar kıldığını bildirmektedir.

ııı. İnkârcıların Dönekliği

وَقَالُوا يَآ اَيُّهَ السَّاحِرُ ادْعُ لَنَا رَبَّكَ بِمَا عَهِدَ عِنْدَكَ اِنَّنَا لَمُهْتَدُونَ فَلَمَّا كَشَفْنَا عَنْهُمُ الْعَذَابَ اِذَا هُمْ يَنْكُثُونَ “(Musa’ya) şöyle demişlerdi: ‘Ey büyücü! Sana verdiği söze göre bizim için Rabbine dua et; çünkü biz artık doğru yola gireceğiz.’ Onlardan azabı (sıkıntıyı) her açıp kaldırdığımızda hemen sözlerinden dönmüşlerdi.”

Buradaki وَقَالُوا ve kâlû fiili “ve demişlerdi ki”; يَآ اَيُّهَ السَّاحِرُ yâ eyyuhe’s-sâhıru hitabı “ey büyücü”; ادْعُ üd‘u emri “dua et”; لَنَا lenâ ifadesi “bizim için”; رَبَّكَ rabbeke ifadesi “senin Rabbine”; بِمَا عَهِدَ bimâ ‘ahide ifadesi “verdiği söze göre, o söz gereği”; عِنْدَكَ ‘ındeke ifadesi “sana”; اِنَّنَا innenâ ifadesi “muhakkak ki biz”; لَمُهْتَدُونَ lemühtedûne kelimesi “elbette hidayete erdirilenler (olacağız)”;فَلَمَّا كَشَفْنَا fe lemmâ keşefnâ ifadesi “kaldırdığımız, açtığımız zaman”; عَنْهُمُ ‘anhum ifadesi “onlardan”; الْعَذَاب el-‘azâbe kelimesi “azabı”; اِذَا هُمْ izâ hum ifadesi “bir de bakarsın ki onlar”; يَنْكُثُونَ yenküsûne fiili ise “sözlerinden dönmektedirler, sözlerinden dönerler(di)” demektir.

Burada İsrailoğullarının Hz. Musa’dan bir isteği ve istek gerçekleşince ortaya koydukları dönek tutum gündeme getirilmektedir.

1.وَقَالُوا يَآ اَيُّهَ السَّاحِرُ ادْعُ لَنَا رَبَّكَ بِمَا عَهِدَ عِنْدَكَ اِنَّنَا لَمُهْتَدُونَ “(Musa’ya) şöyle demişlerdi: Ey büyücü! Sana verdiği söze göre bizim için Rabbine dua et; çünkü biz artık doğru yola gireceğiz.” Yüce Allah Firavun ve adamlarının veya Hz. Musa’nın muhatabı olan İsrailoğullarının her bir sıkıntı ve azap zamanında takındığı tavrı beyan etmektedir.

Bu çerçevede öncelikle Hz. Musa’ya السَّاحِر es-sâhır yani “büyücü” diye hitap etmelerinden anlaşılıyor ki onlar “Biz doğru yola geleceğiz” sözlerinde yalan söyledikleri gibi alay da etmeye devam ediyorlardı. Önceki âyetlerde yani 47. âyette belirtildiği üzere, delilleri her gördüklerinde gülenler yaşadıkları her bir sıkıntıya rağmen aynı tavrı sürdürmekte bir sakınca da görmemişlerdi.

Hz. Musa’ya Rabbinin verdiği ahitten kasıt ise, “O’nun sana verdiği söz (yani senin katında olan, sana olan ahdi) sebebiyle” şeklinde olur. Burada sözü edilen ‘ahd yani verilen “söz”, Hz. Musa'ya verilmiş olan “nübüvvettir, peygamberlik”tir.(17) Firavun’un adamları bir taraftan Hz. Musa’nın risaletine inanmamakta, diğer taraftan da ona Rabbinin verdiği ahde, yani söze itibar ederek Yüce Allah’a yalvarmasını ondan istemektelerdi.

Ayrıca başlarına gelen sıkıntının kaynağında Yüce Allah’ı gördükleri için de Rabbine dua etmesini teklif etmektelerdi. Bu durum Firavun’un adamlarının nasıl bozuk ve çelişkili bir inanç yapısına sahip olduklarını açıkça göstermektedir. Bu arada ادْعُ لَنَا رَبَّكَ “Bizim için Rabbine dua et” diyerek Yüce Allah’ın kendilerinin değil de Hz. Musa’nın Rabbi olduğunu beyan etmişler, inkârcılıklarını terk etmediklerini ortaya koymuşlardı.

Onlar derin bir algı yanılgısı yaşadıkları için, nerede, hangi tepkiyi vermeleri gerektiğini de unutmuş gibi bir görüntü vermişlerdi. Ancak âlimlerimizin de belirttiği gibi, onlar gözlerinde büyüttükleri, bilgin ve âlim insanlar için bu türden hitaplarda bulunmuşlarsa,(18) o zaman bu dediğimiz türden bir çelişki yaşadıkları söylenemez. Sadece sıkıntı zamanında samimi dua edip sıkıntı sonrası eski hallerine geri dönen dönekliklerinden söz edebiliriz.

Âyette onların bu sözlerinde Hz. Musa’dan tam olarak neyi istedikleri açıklanmış olmasa da bir sonraki âyetin işaretiyle istedikleri şeyin üzerlerinde bulunan azabın kaldırılması olduğu anlaşılmaktadır. Dahası, konunun ele alındığı A‘râf 7/134’te bu konu çok açık ifadelerle şöyle dile getirilmektedir: “Tepelerine bela her indiğinde, ‘Ey Mûsâ! Sana verdiği söz gereği bizim için Rabbine dua et! Eğer bizden azabı kaldırırsan, mutlaka sana inanacağız ve muhakkak İsrailoğullarını seninle göndereceğiz’ demişlerdi.”

2. فَلَمَّا كَشَفْنَا عَنْهُمُ الْعَذَابَ اِذَا هُمْ يَنْكُثُونَ “Onlardan azabı (sıkıntıyı) her açıp kaldırdığımızda hemen sözlerinden dönmüşlerdi.” Yüce Allah onların isteklerine olumlu cevap verip istedikleri türden üzerlerindeki azabı açıp kaldırınca hemen sözlerinden döndüklerini beyan etmekte, onların dönekliklerini ortaya koymaktadır. Bu konuda A‘râf 7/135’te benzer şekilde şöyle buyrulmaktadır: “Biz, ulaşacakları bir süreye kadar onlardan azabı kaldırınca hemen sözlerinden dönüvermişlerdi.”

Âyetlerin sonunda yer alan اِذَا هُمْ يَنْكُثُونَ ifadesinin başında bulunanاِذَا izâ edatı “hemen, aniden” manasına gelmekte ve azabı kaldırır kaldırmaz İsrailoğullarının verdikleri iman sözünü hemen bozdukları, sözlerinden vazgeçtikleri, caydıkları beyan edilmiş olmaktadır. İnkârcıların böyle bir tutum içerisine girmeleriyle ilgili yani onların ne kadar büyük bir nankörlük yaptıklarıyla ilgili Kur’ân’da çeşitli âyetler vardır. Bu konuyu İsrâ’ 17/67’de oldukça geniş bir şekilde ele aldığımız için burada aynı şeyleri tekrarlamak istememekteyiz.

b) Firavun’un Hezeyanları

Yüce Allah, sûrenin 51-53. âyetlerinde Firavun’un kavmine şöyle dediğini aktarmaktadır: “Ey kavmim! Mısır’ın hükümranlığı ve altımdan akıp giden şu ırmaklar benim değil mi? Hâla görmüyor musunuz? Yoksa ben, kendisi zayıf ve neredeyse söz anlatamayacak durumda bulunan şu adamdan daha hayırlı değil miyim? Ona altından bilezikler verilmeli veya beraberinde (kendisine yardımcı) melekler gelmeli değil miydi?”

ı. Abartılı Gösteriş Merakı

وَنَادٰى فِرْعَوْنُ ف۪ي قَوْمِه۪ قَالَ يَا قَوْمِ اَلَيْسَ ل۪ي مُلْكُ مِصْرَ وَهٰذِهِ الْاَنْهَارُ تَجْر۪ي مِنْ تَحْت۪ي اَفَلَا تُبْصِرُونَ “Firavun, kavmine seslenip şöyle demişti: Ey kavmim! Mısır’ın hükümdarlığı ve altımdan akıp giden şu ırmaklar benim değil mi? (Hâlâ gerçeği) görmüyor musunuz?”

Âyetteki وَنَادٰى ve nâdâ fiili “ve seslenmişti”; فِرْعَوْن fir‘avnu kelimesi “Firavun”;ف۪ي قَوْمِه۪ fî kavmihî ifadesi “kavmi içinde”; قَالَ kâle fiili “demişti ki”; يَا قَوْمِ yâ kavmi hitabı “ey benim kavmim”; اَلَيْسَ eleyse sorusu “(şöyle) değil midiir”; ل۪ي lî ifadesi “benim için”; مُلْكُ مِصْرَ mülkü mısra tamlaması “Mısır’ın mülkü, hükümranlığı, egemenliği”;وَهٰذِهِ الْاَنْهَارُ ve hâzihi’l-enhâru ifadesi “ve bu nehirler de”; تَجْر۪ي tecrî fiili “akmaktadır, akmakta olan”; مِنْ تَحْت۪ي min taytî ifadesi “benim alt tarafımdan”; اَفَلَا تُبْصِرُونَ efelâ tubsırûne ifadesi ise “görmüyor musunuz, düşünmüyor musunuz” demektir.

Burada Firavun’un sahip olduğu dünyalıklar ve onun bunlarla övünmesi gündeme getirilmektedir.

1.وَنَادٰى فِرْعَوْنُ ف۪ي قَوْمِه۪ قَالَ يَا قَوْمِ اَلَيْسَ ل۪ي مُلْكُ مِصْرَ وَهٰذِهِ الْاَنْهَارُ تَجْر۪ي مِنْ تَحْت۪ي “Firavun, kavmine seslenip şöyle demişti: Ey kavmim! Mısır’ın hükümdarlığı ve altımdan akıp giden şu ırmaklar benim değil mi?” Yüce Allah kibirli Firavun’un kendi kavmini nasıl baskı altına aldığını bu âyette zikredilen sözleriyle ortaya koymakta, bütün Mısır ülkesinin hâkimiyetinin, hükümranlığının, otoritesinin, yönetiminin, egemenliğinin ve alt tarafından akıp giden nehirlerin kendisine ait olduğunu, onun kontrolünde bulunduğunu, bunu artık görüp anlamaları gerektiğini söylediğini aktarmaktadır.

Cümlede yer alan her iki soru edatı da muhatapların bu durumu anlamaları ve bunu görmeleri gerektiğini ortaya koyan uyarıcı bir mana içermektedir.

Firavun’un burada “altından aktığını söylediği nehirler”in Melik, Tolon, Dimyat ve Tınnîs nehirleri olduğu ve köşklerinin altından aktıkları ifade edilmektedir.(19) Bu nehirlerin Nil nehrinin çeşitli kanalları olma ihtimali de elbette vardır. Firavun bu sözleriyle dünyevi iktidarına ve kendince sınırsız ve eşsiz sandığı gücüne dikkat çekmeyi amaçlamıştı.

2. اَفَلَا تُبْصِرُونَ “(Hâlâ gerçeği) görmüyor musunuz?” Âyetin sonundaki “görmüyor musunuz?” ifadesi, Firavun’un bu sözleri halkına karşı bir kibir ve baskı aracı olarak kullandığının da bir göstergesidir. Çünkü bu ifadesiyle “bakın, görün; benden çekinin, buyruklarıma itibar ve itaat edin; başkalarının dediklerine asla itibar etmeyin ve onların izinden sakın gitmeyin” şeklinde bir tehdit ve uyarı beyanları burada var kabul edilmelidir. Belli ki İsrailoğullarının bazı fertleri Hz. Musa’nın ve Hz. Hârûn’un tebliğinden etkilenmiş olmalılar ki Firavun bu sert uyarıyı yapma zorunluluğu hissetmişti.

ıı. Hz. Musa İle Alay Edişi

اَمْ اَنَا۬ خَيْرٌ مِنْ هٰذَا الَّذ۪ي هُوَ مَه۪ينٌ وَلَا يَكَادُ يُب۪ينُ “Yoksa ben kendisi zayıf ve neredeyse söz anlatamayacak durumda bulunan şu (adam)dan daha hayırlı değil miyim?”

Âyettekiاَمْ اَنَا۬ em ene zamiri “yoksa ben miyim”; خَيْر hayrun kelimesi “daha hayırlı (olan)”; مِنْ هٰذَا min hâzâ ifadesi “bundan”; الَّذ۪ي هُوَ ellezî huve ifadesi “(şöyle) olan kişi(den)”; مَه۪ينٌ mehînun kelimesi “zayıf olan, aşağılık kişi”; وَلَا يَكَادُ يُب۪ينُ ve lâ yekâdü yübînu ifadesi ise “(kendisini) neredeyse açıkça ortaya koyamayan” demektir.

Burada Firavun’un Hz. Musa’yı değersiz ve kusurlu görme ve gösterme çabaları gündeme getirilmektedir.

Firavun kavmine hitaba devam etmekte, önce ihtişamını hatırlattıktan sonra, bu defa kendisini Hz. Musa ile mukayese ederek Hz. Musa’yı küçümsemektedir. Firavun “onca mülkiyete sahip olan kendisinin mi, yoksa değersiz, herhangi bir sözü açıkça ortaya koymaktan aciz biri olan şu adam yani Mûsâ mı daha hayırlıdır?” diye sorarak, aslında kendisinin çok daha hayırlı olduğunu ortaya koymayı amaçlamakta ve kavminin bunu böyle kabul etmesi gerektiğini beyan etmek istemekteydi.

Âyette Firavun’un Hz. Musa için dile getirdiği ve Secde 32/8, Kalem 68/10 ve Murselât 77/20’de de geçen مَه۪ين mehîn kelimesi “değersiz, aşağılık” manasına gelmekte, böylece Hz. Musa’nın etkisiz, değersiz, fakir ve zayıflığı dile getirilmek istenmektedir.(20)

Bu arada âyetin sonundaki لَا يَكَادُ يُب۪ينُ lâ yekâdü yübînu ifadesi ise “neredeyse bir sözü, meramını açıkça ortaya koyamayan” manasına gelmekte, risaletine dair açık izahatta bulunamaması, delillerini savunamaması kast edilmektedir. Onun bu sözüyle kast ettiği şey, Hz. Musa’nın konuşmasındaki geçici sıkıntılı halini gündeme getirmek istemesiydi.

Önemine binaen bu meseleyi tekrar ele almakta yarar vardır. Konuyla ilgili olarak Tâhâ 20/27-28’de açıklamalarda bulunduğumuz üzere, Hz. Musa’nın bu durumla ilgili olarak kendi beyanı şöyle dile getirilmektedir: “Dilimden bağı çöz ki sözümü anlasınlar.” Hz. Musa bu cümlesinde dilinden bağın çözülmesini Yüce Allah’tan istemekte, gerekçesini de “sözlerinin anlaşılması” olarak belirlemektedir.

Hz. Musa’nın dilindeki düğüm sanıldığı ve iddia edildiği gibi bir çeşit “kekemelik” olamaz.(21) Çünkü peygamberlik bir tebliğ kurumudur ve tebliğ de dili güzel kullanmanın zorunlu olduğu bir görevdir. “Kekemelik” elbette bir suç değildir; ancak risalet görevinde mesajın muhataplara doğru, açık ve etkili bir şekilde aktarılması vazgeçilmez, ertlenemez, ötelenemez bir öneme sahiptir.

Bu durumda Hz. Musa’nın böyle bir istekte bulunmasının sebebi ne olabilir? Bu sorunun cevabı mahiyetinde Şu‘arâ’ 26/12-14’te şu bilgileri görmekteyiz: “(Bu emir üzerine Yüce Allah’a yönelik olarak) Mûsâ demişti ki: Ey Rabbim! Beni yalanlamalarından korkuyorum. İçim daralabilir, dilim dönmeyebilir; onun için Hârûn’a da (bana yardımcı olsun diye) peygamberlik görevi ver. Onların bana yönelttikleri bir de suç var. Bu nedenle beni öldürmelerinden de korkuyorum.”

Bu konuda benzer başka bir bilgi de Kasas 28/33-34’tedir: “Mûsâ şöyle demişti: Ey Rabbim! Ben (yanlışlıkla) onlardan birini öldürmüştüm, beni öldürmelerinden korkuyorum. Kardeşim Hârûn’un dili benimkinden daha düzgündür. Onu da beni doğrulayan bir yardımcı olarak benimle birlikte gönder. Bana yalancılık ithamında bulunmalarından endişe ediyorum.”

İşte bu âyetlerde Hz. Musa’nın dilindeki düğümün sebebi “kavmi tarafından yalanlanma korkusu”, “göğsünün daralması”, “dilinin dönmemesi” ve “kavmi lehinde kendi aleyhinde bir günahın varlığı”dır. Bu bilgilerden anlaşılıyor ki, mesele Hz. Musa’nın daha önce bir gencin ölümüne neden olması sebebiyle(22) ilgili kavimden çekinmesi, göğsünün daralması ve öldürülme korkusuyla dilinin dönmemesidir. Buna ilave ve bütün bunların bir sonucu olarak kavmi tarafından yalanlanma korkusu yaşaması da önemli bir etkendir; yoksa herhangi bir kekemelik veya kalıcı bir konuşma özrü söz konusu olamaz.

İnsan, yaşadığı sıkıntılar ve psikolojik sorunlar nedeniyle rahat konuşamayabilir; çeşitli sebeplerden dolayı korktuğu için de sorunsuz bir şekilde kendini ifade edemeyebilir; bunlar hayatın akışı içerisinde normal şeylerdir.

Hz. Musa da daha önce ölümüne neden olduğu delikanlının akrabası veya yakınlarının da içinde bulunduğu topluluğa tebliğ ile görevlendirilince öldürülme ve yalanlanma korkusu yaşamış ve bu durum onun konuşmasına yansımıştı. Durumun farkına varan Hz. Musa bu noktada ilâhî yardıma başvurmuş, gönlünün ferahlatılması ve dilindeki düğümün çözülmesi için Rabbine niyazda bulunmuştu.

Tâhâ 20/27’de yer alan مِنْ min edatı, ba‘dıyet yani “bir kısmı” manasına geldiği için Hz. Musa’nın hiç konuşamadığı değil, kısmen bir sıkıntının yaşandığı anlaşılmaktadır. Bu da sıkıntının dilden veya ağızdan değil, gönülden geldiğini gösterebilir. Nitekim Şu‘arâ’ 26/13’te göğsünün daralmasından sonra konuşamadığı beyan edilmekte, kullanılan kelimeler de geçmiş zaman kalıbında değil, yedîku, yentaliku kalıbında gelecek zaman fiilleri olarak geçmektedir. Eğer Hz. Musa’da kalıcı bir kekemelik olsaydı bu durum geçmiş zaman kalıbındaki fiillerle ifade edilirdi.

İşte yorumunu yapmakta olduğumuz Zuhruf 43/52’de de Firavun, Hz. Musa’nın bu durumunu istismar etmekte, “neredeyse sözü anlaşılmayacak” ifadesiyle tekrar gündeme getirmekte, haliyle milletin gözü önünde kendisiyle alay etmekteydi. “Neredeyse anlaşılmamak” veya “sözün neredeyse açık olmaması”, meselenin bütünüyle ve sürekli olarak konuşmayla değil, geçici bir sıkıntı boyutuyla ilgili olduğunu göstermektedir.

ııı. Risaleti Kendince Şartlara Bağlaması

فَلَوْلَآ اُلْقِيَ عَلَيْهِ اَسْوِرَةٌ مِنْ ذَهَبٍ اَوْ جَآءَ مَعَهُ الْمَلٰٓئِكَةُ مُقْتَرِن۪ينَ “Ona altından bilezikler verilmeli veya beraberinde melekler gelmeli değil miydi?””

Âyetteki فَلَوْلَآ اُلْقِيَ fe levlâ ulkıye ifadesi “verilseydi ya, verilmesi gerekmez miydi”; عَلَيْهِ ‘aleyhi ifadesi “ona”; اَسْوِرَة esviratün kelimesi “bilezikler, gerdanlıklar”; مِنْ ذَهَبٍ min zehebin ifadesi “altından”; اَوْ جَآءَ ev câe fiili “ya da gelmeliydi”; مَعَهُ me‘ahû ifadesi “onunla birlikte (varken)”; الْمَلٰٓئِكَة el-melâiketü kelimesi “melekler”; مُقْتَرِن۪ين mukterinîne sözcüğü ise “yakınlarında, beraberlerinde” demektir.

Burada Firavun’un risalete dair olması gerektiğini düşündüğü şeyler gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah Firavun’un tıpkı diğer inkârcılar gibi peygamber algısının çarpıklığını beyan etmekte ve Hz. Musa’nın peygamberliğinin delilleri olması gerektiğini söylerek, kendisine altından bileziklerin, gerdanlıkların verilmiş olmasını veya beraberinde ona yardımcı olacak meleklerin gelmiş olmasını şart koştuğunu dile getirmektedir.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen اَسْوِرَة esvirah kelimesi “bilezikler”, “gerdanlıklar”, “künyeler”(23) manasına gelmektedir. Eski Mısır’da bu türden görüntüler birer soyluluk nişanı olarak kabul edildği için(24) Firavun Hz. Musa’ya da buna benzer mücevherlerin verilmesi gerektiğini, böyle sıradan ve fakir bir insanın peygamber olmayacağı düşüncesini dışarı vurmuştu.

Bu arada aynı şekilde Kur’ân’da sadece bu âyette geçen مُقْتَرِن۪ين mukterinîne sözcüğü ise “peş peşe”, “saf saf dizili”(25) manasına geldiği için, bir grup meleğin de onun yanında gelmesi, ona yakın bir durumda bulunması gerektiğini dile getirmişti.

Firavun’un risalete dair dile getirdiği bu iki şart, daha önce Hz. Nûh’un kavmi tarafından(26) da, diğer bütün inkarcı topluluklar tarafından(27) da dile getirilmişti. Furkân 25/7-8’de de geçtiği üzere daha sonra onun izinden giden Mekkeli müşrikler tarafından Hz. Peygamber’e yönlendirilmiş ve şu beklentilerde bulundukları bize aktarılmıştır:

“(Kâfirler şöyle dediler): Bu ne biçim peygamber! Yemek yiyor, çarşılarda dolaşıyor! Kendisine bir melek indirilip o da onunla uyarıcı olmalı değil miydi? Veya kendisine bir hazine verilmeli. Ya da kendisinden beslenebileceği bir bahçesi olmalı (değil miydi)?”

İnkarcıların peygamber algısı konusunu geniş bir şekilde Furkân 25/7-8’de ele aldığımız için burada aynı şeyleri tekrarlamayacağız. Şu kadarını söylemekle yetinelim: Kâfir algı tarihin hangi döneminde yaşamış olursa olsun, daima aynı tepkiyi vermiş, aynı düşmanlık argümanlarını kullanmayı tercih etmişlerdir. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette Firavun’un dile getirdiği şeyler de bunun bir göstergesidir.

c) Firavun’un Kavmine Karşı Tutumu ve Akıbetleri

Yüce Allah, sûrenin 54-56. âyetlerinde Firavun’un kavmini küçümsediğini, onların da kendisine boyun eğdiğini, çünkü yoldan çıkmış bir kavim olduklarını, böylece Allah’ı öfkelendirdikleri için hepsini denizde boğduğunu, sonuçta onları, sonradan gelenlere göre geçmiş nesiller ve ibretlik örnek kıldığını ifade etmektedir.

ı. Kavmini Küçümsemesi

فَاسْتَخَفَّ قَوْمَهُ فَاَطَاعُوهُ اِنَّهُمْ كَانُوا قَوْمًا فَاسِق۪ينَ “(Firavun) kavmini küçümsemiş, onlar da kendisine boyun eğmişti. Şüphesiz ki onlar, yoldan çıkmış bir toplumdu.”

Âyettekiفَاسْتَخَفَّ festehaffe fiili “küçümsemişti”; قَوْمَهُ kavmehû tamlaması “onun kendi kavmini”; فَاَطَاعُوهُ fe etâ‘ûhü ifadesi “onlar (kavmi) de ona boyun eğmişti”; اِنَّهُمْ innehum ifadesi “muhakkak ki olar”; كَانُوا kânû fiili “(şöyle) idiler”; قَوْمًا kavmen kelimesi “(şöyle) bir topluluk”; فَاسِق۪ينَ fâsikîne kelimesi ise “yoldan çıkanlar” demektir.

Burada Firavun’un etkilediği kavminin ona boyun eğdiği ve sonuçta yoldan çıktığı gündeme getirilmektedir.

1.فَاسْتَخَفَّ قَوْمَهُ فَاَطَاعُوهُ “(Firavun) kavmini küçümsemiş, onlar da kendisine boyun eğmişti.” Yüce Allah Firavun’un kendi hükümranlık alanını, gücünü, otoritesini, ihtişamını ve debdebesini ortaya koyup, Hz. Musa’yı kendince aşağıladığını ve risalete dair de iki şart ileri sürdüğünü beyan ettikten sonra, onun bu şekilde kavmini hafife aldığını, onların da yoldan çıktığını ifade etmektedir.

Bu kalıpta Kur’ân’da sadece bu âyette geçen اسْتَخَفَّ istehaffe fiili “küçümsemek”, “ahmaklaştırmak”, “etki altına almak”, “hafife almak”, “akıllarını çelmek”, “tahkir etmek”, “korkutmak” gibi anlamlar içermektedir.(28) Kelimenin bu anlam dünyasından da anlaşılacağı gibi, Firavun bu türden sözlerini bir baskı aracı olarak kullanmış, onları kendisine itaate mecbur bırakmıştı; sonuçta onlar da Firavun’un isteğine boyun eğmiş, fâsık bir toplum olmuşlardı.

2. اِنَّهُمْ كَانُوا قَوْمًا فَاسِق۪ينَ “Şüphesiz ki onlar, yoldan çıkmış bir toplumdu.” Yüce Allah Firavun’un bu türden baskı ve propagandalarına itibar edelerin yoldan çıktıklarını, zaten sapkın insanlar olduklarını haber vermektedir.

Burada geçen كَانُوا kânû fiili o toplumun daha önceden de fâsık olduğu manasını verebileceği gibi, Firavun’un bu türden baskıları sonucu fasıklaştığı manasını da içerebilir; bu fiilin her iki manaya da ihtimali vardır. Bu arada فَاسِق۪ين fâsıkîne kelimesi “yoldan çıkanlar” manasında mutlak anlamda “sapkınlık içinde olanlar, sapkınlar” anlamına gelmektedir.

ıı. Feci Akıbetleri

فَلَمَّآ اٰسَفُونَا انْتَقَمْنَا مِنْهُمْ فَاَغْرَقْنَاهُمْ اَجْمَع۪ينَ “Böylece bizi öfkelendirdiklerinde onlardan intikam almış, hepsini (denizde) boğmuştuk.”

Âyetteki فَلَمَّآ اٰسَفُونَاfe lemmâ âsefûnâ fiili “bizi öfkelendirdikleri zaman”; انْتَقَمْنَا intekamnâ fiili “intikam almıştık”; مِنْهُمْ minhum ifadesi “onlardan”; فَاَغْرَقْنَاهُمْ fe ağraknâhum fiili “ve onları (denizde) boğmuştuk”; اَجْمَع۪ين ecme‘îne kelimesi ise “hepsini” demektir.

Burada Firavun ve adamlarının nasıl bir akıbet yaşadıkları gündeme getirilmektedir.

1.فَلَمَّآ اٰسَفُونَا انْتَقَمْنَا مِنْهُمْ “Böylece bizi öfkelendirdiklerinde onlardan intikam almıştık.” Yüce Allah Firavun’un azgın ve sınır tanımaz sapkın tutumunu bu şekilde dile getirdikten sonra, bütün bunların ilahi iradenin gazabını gerektirdiğini, bu yüzden zulmettikleri müminlerin intikamını kendilerinden aldığını ve sapkınların hepsini denizde boğup cezalandırdığını beyan etmektedir. Kur’ân’da sadece burada geçen اٰسَفُوا âsefû fiili “öfkelendirmek”, “kızdırmak”, “meydan okumak” şeklinde İsrailoğullarının Yüce Allah’a ve Hz. Musa’ya yönelik saygısız tutumlarını ortaya koymaktadır.

Daha önce yorumladığımız Zuhruf 43/25. âyette de ifade ettiğimiz üzere, Kur’ân’da beş kez geçen فَانْتَقَمْنَا fentekamnâ “intikam almak”(29) fiili “bir nimeti azap ile çekip almak” demektir. Bu arada belirtelim ki Yüce Allah’a nispet edilen ve intikâm kelimesinin geçtiği bütün âyetlerde “zalimler”den, “haddini aşanlar”dan, “mücrim denen suçlular”dan, “suçtan beslenenler”den, “fasıklar”dan, kısaca “ilâhi azabı ve gazabı hak edenler”den söz edilmektedir.

İşledikleri zulmün karşılığında Yüce Allah’ın onlardan intikam alacağı, kendilerine hesap soracağı, bunların işlediği fiillerin karşılıksız bırakılmayacağı, fenalıklarının yanlarına kâr kalmayacağı ifade edilmek istenmektedir. Yoksa Yüce Allah’a verilen bir eksiklik veya O’nun -hâşâ- herhangi bir mağduriyeti ya da haksızlığa uğratılması gibi bir durum söz konusu değildir. Çünkü hiç kimsenin Yüce Allah’a zarar vermeye gücü yetemez.(30)

2. فَاَغْرَقْنَاهُمْ اَجْمَع۪ينَ “Hepsini (denizde) boğmuştuk.” Konuyla ilgili olarak benzer bir mesaj A‘râf 7/136’da şu şekilde zikredilmektedir: “Buna karşılık biz de âyetlerimizi yalanlamaları ve onları gafil olmaları/umursamamaları sebebiyle kendilerinden intikam almış ve onları denizde boğmuştuk.”

İşte İsrailoğulları Firavun’u tercih edip Hz. Musa’nın davetini reddettikleri için bu duyarsızlıklarının sonunda denizde boğularak helak edilmişlerdi. Kur’ân’da Firavun’un ve beraberindekilerin denizde boğulup helak edildiği çeşitli âyetlerde haber verilmektedir.(31) Onların denizde boğulmaları hakkında geniş bilgileri Tâhâ 20/77-79’da ve Şu‘arâ’ 26/63-65’te verdiğimiz için burada detaya girmek istemiyoruz.

ııı. İbret Kılınmaları

فَجَعَلْنَاهُمْ سَلَفًا وَمَثَلًا لِلْاٰخِر۪ينَ “Onları, sonradan gelenlerin geçmişi ve (ibretlik) örneği kılmıştık.”

Âyetteki فَجَعَلْنَاهُمْ fe ce‘alnâhum fiili “onları yapmıştık, kılmıştık”;سَلَفًا selefen kelimesi “geçmiş, eski”;وَمَثَلًا ve meselen sözcüğü “ve ibretlik örnek”; لِلْاٰخِر۪ين li’l-âhırîne ifadesi ise “sonrakiler için” demektir.

Burada Firavun ve adamlarının feci akıbetleri sonrasında nasıl ibretlik bir hale dönüştürüldükleriyle ilgili bilgi gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah, Firavun’u, seçkin yöneticilerini ve onların izinden giden fâsık İsrailoğullarını cezalandırdığını, onlardan intikam almak üzere onları denizde boğduğunu beyan ettikten sonra, onları sonrakiler için سَلَف selef ve مَثَل mesel haline getirdiğini ifade etmektedir.

Bu ifadeler Firavun ve onun gibilerin boğulup helak edildikten sonra onların سَلَف selef olduklarını yani geçip gittiklerini beyan etmektedir ki bu kelime Kur’ân’da sadece burada zikredilmektedir. Ayrıca bu azgın ve helak edilen İsrailoğullarının مَثَل mesel yani ibretlik örnek, misal kılındıkları da belirtilmektedir. Bu ifadeler bu kişilerin cehenneme de diğerlerinden önce girecekleri yorumu da yapılmaktadır.(32)

Dipnotlar

• 1 - Tâhâ 20/18. 2 - Tâhâ 20/22.
  • Tâhâ 20/18 Tâhâ 20/22
• 3 - Tâhâ 20/44. 4 - Nâzi‘ât 79/18-19. 5 - Tâhâ 20/14-16. 6 - Semerkandî, age., II, 576. 7 - A‘râf 7/133. 8 - Tâhâ 20/18; A‘râf 7/107; Şu‘arâ’ 26/32; Neml 27/10; Kasas 28/31. 9 - Tâhâ 20/22; A‘râf 7/107; Şu‘arâ’ 26/33. 10 - Tâhâ 20/77; Şu‘arâ’ 26/63. 11 - Bakara 2/60; A‘râf 7/160. 12 - A‘râf 7/133. 13 - A‘râf 7/133. 14 - A‘râf 7/133. 15 - Nisâ’ 4/154.
  • Tâhâ 20/44 Nâzi‘ât 79/19 Tâhâ 20/16 A‘râf 7/133 Tâhâ 20/18 A‘râf 7/107 Şu‘arâ 26/32 Neml 27/10 Kasas 28/31 Tâhâ 20/22 A‘râf 7/107 Şu‘arâ 26/33 Tâhâ 20/77 Şu‘arâ 26/63 Bakara 2/60 A‘râf 7/160 A‘râf 7/133 A‘râf 7/133 A‘râf 7/133 Nisâ 4/154
• 16 - Semerkandî, age., III, 260.
• 17 - Zemahşerî, age., II, 143.
• 18 - Semerkandî, age., III, 260.
• 19 - Zemahşerî, age., IV, 251.
• 20 - Semerkandî, age., III, 260; Taberî, age., XXV, 81; Zemahşerî, age., IV, 251.
• 21 - Semerkandî, age., III, 260; Taberî, age., XXV, 82.
• 22 - Kasas 28/15.
  • Kasas 28/15
• 23 - Semerkandî, age., III, 260; Taberî, age., XXV, 82; Zemahşerî, age., IV, 252. 24 - Semerkandî, age., III, 260; Zemahşerî, age., IV, 252.
• 25 - Semerkandî, age., III, 260; Taberî, age., XXV, 83; Zemahşerî, age., IV, 252. 26 - Mü’minûn 23/24. 27 - Fussılet 41/14.
  • Mü'minûn 23/24 Fussilet 41/14
• 28 - Semerkandî, age., III, 260; Taberî, age., XXV, 84; Zemahşerî, age., IV, 252.
• 29 - A‘râf 7/136; Hıcr 15/79; Rûm 30/47; Zuhruf 43/25, 55. 30 - Âl-i İmrân 3/4; Mâide 5/95; A‘râf 7/136; İbrâhim 14/47; Hıcr 15/79; Rûm 30/47; Secde 32/22; Zümer 39/37, 41; Zuhruf 43/25, 55; Dühân 44/16.
  • A‘râf 7/136 Hicr 15/79 Rûm 30/47 Zuhruf 43/25 Zuhruf 43/55 Âl-i İmrân 3/4 Mâide 5/95 A‘râf 7/136 İbrâhîm 14/47 Hicr 15/79 Rûm 30/47 Secde 32/22 Zümer 39/37 Zümer 39/41 Zuhruf 43/25 Zuhruf 43/55 Duhân 44/16
• 31 - A‘râf 7/136; Yûnus 10/90; İsrâ’ 17/103; Tâhâ 20/78; Furkân 25/36; Şu‘arâ’ 26/66; Kasas 28/40; Sâffât 37/115; Mü’min 40/45; Zuhruf 43/55; Zâriyât 51/40; Kamer 54/42; Müzzemmil 73/16; Nâzi‘ât 79/25; Fecr 89/13.
  • A‘râf 7/136 Yûnus 10/90 İsrâ 17/103 Tâhâ 20/78 Furkân 25/36 Şu‘arâ 26/66 Kasas 28/40 Sâffât 37/115 Mü'min 40/45 Zuhruf 43/55 Zâriyât 51/40 Kamer 54/42 Müzzemmil 73/16 Nâzi‘ât 79/25 Fecr 89/13
• 32 - Semerkandî, age., III, 261; Taberî, age., XXV, 85; Zemahşerî, age., IV, 252.