Rûm Suresi

Mekke’de risâletin 12. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 60 âyetten oluşan, adını ikinci âyette yer alan ve “Rumlar” anlamındaki الرُّوم er-rûm kelimesinden alan Rûm sûresi, inişe göre 88, resmî sıralamada ise 30. sûredir.

Rûm sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan ‘Ankebût sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûrede de “mukatta‘a harfleriyle başlanması” (‘Ankebût 1; Rûm 1); “cennetliklere yönelik çeşitli ödüllerden söz edilmesi” (‘Ankebût 7, 9, 58-59; Rûm 15); “kâinat kitabından çeşitli konu başlıklarına yer vermeleri” (‘Ankebût 60-63; Rûm 8, 20-25); “Kur’ân’da her çeşitten misallerin verildiğinin beyan edilmesi” (‘Ankebût 43; Rûm 58) gibi konular ortak mesajlar olarak zikredilebilir.

Rûm sûresi, mukatta‘a harfleriyle başlamakta, o dönemin kitap ehlinden olan Rumların bölgeye yakın bir yerde yenildiği, fakat Yüce Allah’ın yardımıyla birkaç yıl içinde Allah’ın bir vaadi olarak galip gelecekleri ve müminlerin bu nedenle mutlu olacakları beyan edilmektedir. Göklerin ve yeryüzünün bir anlam için ve belirli bir süreliğine yaratılması hakkında düşünülmemesi eleştirilmekte, ibret alınması için inkarcılık yapanların yerlerinde ve yurtlarında gezip dolaşılması istenmektedir.

11. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın yaratma sistemi, mahşer sabahı yaşanacakların bir kısmı, iyilerin ödülleri inkarcıların azap durumu, namaz ibadetini içerecek şekilde tesbih vakitleri, Yüce Allah’ın çeşitli konu başlıkarında zikredilen kudreti, O’nun varlığı ve kudretine dair kainat kitabından çeşitli konu başlıkları dile getirilmektedir.

28. âyetten itibaren, âyetlerin çeşitli şekillerde açıklanma gerekçesi, fıtrat ve din ilişkisi, tefrikanın felaket oluşu, bazı insanların nankör oluşu, rızkın insanlara verilişi, buna karşılık faizin gerçekte bir kazanım olmayışı, insanların kendi elleriyle kazdıkları şeyler nedeniyle karada ve denizde bozulmalar meydana geldiği gibi konular ele alınmaktadır.

42. âyetten itibaren, yeryüzünde ibretlik pek çok şey bulunması nedeniyle gidip oraların ibret amacıyla ziyaret edilmesi, kişilerin bütün benlikleriyle yüzlerini dine çevirmeleri gerektiği, nankörlük yapanların bu yaptıklarının zararının sadece kendilerine olacağı bildirilmekte, bu arada rüzgârların yağmur müjdelemesi ile insanların rızıklara şükretmeleri gerektiği üzerinde durulmaktadır.

47. âyetten itibaren, önceki nesillerin peygamberleri yalanlaması, rüzgârların bulutları sürüklemesi, rızıkların yaratılışı, yağmur sayesinde diriltilen toprağın mahşerdeki diriltilmeyi çağrıştırdığı, hakikati anlamak istemeyen ölü gibi olanlara hiçbir şey işittirilemeyeceği, insanların yaratılışıya ilgili bilgiler, mahşerin hayat bulmasından sonra dünya hayatının çok kısa oluşunun itirafı, orada inkârcıların mazeretlerinin iş görmeyecek oluşu, her türden delile rağmen inkârcıların kalplerinin mühürlenmeyi gerektirecek inkârcı tutumları ve nihayet Yüce Allah’ın vaadinin gerçek oluşu bilgisine yer verilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 54-60. âyetlerinde insanların hayatlarıyla ilgili üç dönemi dile getirmekte, kıyamet-âhiret sürecinde inkarcıların çaresizliğini, dünyada kalış süreleriyle ilgili sözlerini, onlara verilecek cevapları, sıkıntılı durumlarını ifade etmekte, Kur’ân’ın her türden mesaj içerdiğini, inkarcıların olumsuz ve katı tutumlarını dile getirmektedir.

a) Yüce Allah’ın Kudreti ve Mahşerdeki Konuşmalar

Yüce Allah, sûrenin 54-57. âyetlerinde insanları başlangıçta güçsüz yarattığını, sonra güçsüzlüğün ardından onlara kuvvet, daha sonra kuvvetin ardından güçsüzlük ve ihtiyarlık verdiğini, dilediğini yarattığını, her şeyi hakkıyla bilen ve her şeyden üstün kudret sahibi olduğunu beyan etmekte, Son Saat gerçekleştiği yani Kıyamet koptuğu gün, inkarcı suçluların dünyada ancak pek kısa bir süre kaldıklarına yemin edeceklerni, onların dünyada da haktan böyle döndürüldüklerini ifade etmektedir.

Ardından, kendilerine ilim ve iman verilenlerin mahşerde bu inkarcılara şöyle seslenecekleri haber verilmektedir: “Andolsun ki siz, Allah’ın yazısında (hükmedildiği gibi) yeniden dirilme gününe kadar kaldınız. İşte bugün yeniden dirilme günüdür; fakat siz onu tanımıyordunuz.”

Daha sonra, artık o gün, zulmedenlerin beyan edecekleri mazeretlerinin kendilerine fayda vermeyeceği gibi, onlardan Yüce Allah’ı hoşnut etmeye çalışmalarının da istenmeyeceği ifade edilmektedir.

ı. İnsanların Hayatlarındaki Üç Temel Aşama

اَللّٰهُ الَّذ۪ي خَلَقَكُمْ مِنْ ضَعْفٍ ثُمَّ جَعَلَ مِنْ بَعْدِ ضَعْفٍ قُوَّةً ثُمَّ جَعَلَ مِنْ بَعْدِ قُوَّةٍ ضَعْفًا وَشَيْبَةً يَخْلُقُ مَا يَشَآءُ وَهُوَ الْعَل۪يمُ الْقَد۪يرُ “Sizi güçsüz yaratan, sonra güçsüzlüğün ardından (size) kuvvet veren ve sonra kuvvetin ardından güçsüzlük ve yaşlılık veren Allah’tır. O dilediğini yaratır. O, el-‘alîm’dir (hakkıyla bilendir); el-kadîr (üstün kudret sahibidir).”

Âyetteki اَللّٰهُ allâhü kelimesi “Allah”; الَّذ۪ي خَلَقَكُمْ ellezî halekaküm ifadesi “sizi yaratmış olandır”; مِنْ ضَعْفٍ min da‘fin kelimeleri “zayıflıktan, zayıf halinizdeyken”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; جَعَلَ ce‘ale fiili “yapmış (olandır), yaratmış (olandır)”; مِنْ بَعْدِ ضَعْفٍ min ba‘di da‘fin ifadesi “zayıflıktan sonra”; قُوَّة kuvveten sözcüğü “güç, kudret”; ثُمَّ sümme edatı “ardından”; جَعَلَ ce‘ale fiili “yapmış (olandır), yaratmış (olandır)”; مِنْ بَعْدِ قُوَّةٍ min ba‘di kuvvetin ifadesi “kuvvetten sonra”; ضَعْفًا da‘fen kelimesi “(yeniden) zayıflık”; وَشَيْبَةً ve şeybeten kelimesi “ve ihtiyarlık”; يَخْلُقُ yahlüku fiili “yaratmaktadır, yaratır”; مَا يَشَآءُ mâ yeşâu ifadesi “dilediği şeyi”; وَهُوَ ve huve zamiri “O”; الْعَل۪يم el-‘alîmu sıfatı “bilen(dir)”; الْقَد۪ير el-kadîru sıfatı ise “güçlü(dür)” demektir.

Burada insanoğlunun yaratılış aşamaları, Yüce Allah’ın eşsiz ve erişilmez kudreti gündeme getirilmektedir.

1. اَللّٰهُ الَّذ۪ي خَلَقَكُمْ مِنْ ضَعْفٍ ثُمَّ جَعَلَ مِنْ بَعْدِ ضَعْفٍ قُوَّةً ثُمَّ جَعَلَ مِنْ بَعْدِ قُوَّةٍ ضَعْفًا وَشَيْبَةً “Sizi güçsüz yaratan, sonra güçsüzlüğün ardından (size) kuvvet veren ve sonra kuvvetin ardından güçsüzlük ve yaşlılık veren Allah’tır.” Yüce Allah daha önce yorumladığımız Rûm 30/20-25. âyetlerde âfâkî ve enfüsî delillerden yani kâinat kitabından ve insanlardan, sonrasında Rûm 30/46 ve 48. âyetlerde âfâkî deliller olarak rüzgar, bulut, yağmur ve ölü toprağın diriltilmesinden söz ettikten sonra, bu defa yeniden enfüsî delil bağlamında insanın yaratılışı ve hayat sürecini hatırlatmaktadır.

a)اَللّٰهُ الَّذ۪ي خَلَقَكُمْ مِنْ ضَعْفٍ “Sizi güçsüz yaratan Allah’tır.” Yüce Allah insanoğlunu zayıflıktan, yani zayıf bir şeyden yaratmıştır. Burada sözü edilen zayıflık veya zayıf şey muhtemelen onun zayıf bir kökten, yumurta ve spermden oluşan nutfeden yani cenin denen “zigot”tan yaratıldığına işaret eden bir ifadedir.

Bu durumda âyetteki مِنْ min edatı “-den, -dan” manasına gelir ve insanın yaratıldığı ilk madde olan öze işaret edilmiş olur. Nitekim Secde 32/8 ve Murselât 77/20’de verilen bilgiler de bu istikamette insanın yaratılış kaynağının güçsüzlüğüne ve değersizliğine işaret etmektedir.

Bu ifadenin insanın güçsüz ve zayıf durumdaki bebeklik ve çocukluk halini ortaya koyma ihtimali de vardır. Bu durumda ise buradaki مِنْ min edatı konumunda cümleye bilinen anlam katkısında bulunmadığı kabul edilmiş ve Nisâ’ 4/28’de beyan edilen “insan zayıf yaratılmıştır” ifadesiyle bütünleşmiş olur. Bu yorum âyetin devam eden cümleleriyle de uyumludur.

b) ثُمَّ جَعَلَ مِنْ بَعْدِ ضَعْفٍ قُوَّةً “Sonra güçsüzlüğün ardından kuvvet vermiştir.” Yüce Allah insanoğlunu yarattığı zayıf durumdan daha sonra ona kuvvet verdiğini, bebeklik ve çocukluk çağındaki güçsüz ve zayıf halinden sonra gençlik ve yetişkinlik vererek onu güçlü ve kuvvetli bir hale getirdiğini beyan etmektedir. İlk ifade bebeklik ve çocukluk çağı olunca buradaki maksadın gençlik, yetişkinlik ve erişkinlik hali olduğunu anlaşılmaktadır.

Eğer önceki cümledeki maksadı insanın yaratıldığı cenin, zigot, öz olarak düşünürsek, buradaki maksadı onun artık çocukluk çağı ile sonraki süreç olarak kabul eder ve güçlü kuvvetli olduğu bütün dönemleri şeklinde yorumlamış oluruz. Her iki yorumun da bakıldığı yerden doğru olduğunu ve âyetin metin olarak bu iki yoruma da müsait olduğunu belirtmeliyiz; ayrıca bu durumun metnin çok anlamlılık esasına uygunluğunun bir örneği olduğunu da ifade etmiş oluruz.

c) ثُمَّ جَعَلَ مِنْ بَعْدِ قُوَّةٍ ضَعْفًا وَشَيْبَةً “Sonra kuvvetin ardından güçsüzlük ve ihtiyarlık vermiştir.” Yüce Allah bu cümlede yine insanoğlunun gençlik, güçlü ve kuvvetli çağından sonra onu tekrar zayıflığa ve ihtiyarlığa çevirdiğini beyan etmektedir. Âyette geçen شَيْبَة şeybeh kelimesi “ihtiyarlık”, “yaşlılık” demektir. Bu ifade Yâsîn 36/68’de ifade ettiğimiz gibi sözü edilen şu mesajla bire bir uyumludur: “Uzun ömür verdiğimizi yaratılışta tersine çeviririz. Akıllarını hiç mi kullanmayacaklar!”

Uzun ömür verilmesi, kişinin ileri yaşlara ulaşması demektir. Nisâ’ 4/28’de de beyan edildiği gibi, böyle bir döneme ulaşan bir kişi bilmelidir ki, insanoğlu zayıf yaratılmıştır. Bu zayıf yaratılışın üzerine bir de ömrün ileriki yaşları eklenirse gerçeğe geri dönmek zor, hatta imkânsızlaşabilir.

Çünkü ömür ilerledikçe insanın bedensel ve ruhsal güçleri aşağı almakta, zayıflamakta, gittikçe kaybolmakta, sıkıntılar artmaktadır. Ömrün en ileri çağı “erzel-i ömür” denen dönemidir. Nahl 16/70 ve Hacc 22/5’te beyan edildiği gibi, bu dönem kişinin bilinçli olduğu çağdan yavaş yavaş bilemez olacağı döneme gitmesidir. Mü’min 40/67’de de bu bağlamda hayatın çeşitli evrelerine dair bilgiler yer almaktadır.

Yâsîn 36/66-67. âyetlerde dile getirilen “gözlerin silinip körleştirilmesi” ve “konumlarının değiştirilip hareketsiz bırakılmaları” tehdidinin aslında Yüce Allah için son derece kolay olduğu işte bu âyetle ortaya konulmaktadır. İnsanın bedensel özelliklerine bakıldığında Yüce Allah’ın kurduğu bu eşsiz ve erişilmez özelliğin başka çeşitlerinin de elbette mümkün olduğunu ve dilemesi halinde Yüce Allah’ın onları da yaratabileceğini ifade etmek istemektedir. Söylenenlerin yapılmamış olması güçsüzlükten değil, tercih edilmemesinden dolayıdır.

2.يَخْلُقُ مَا يَشَآءُ وَهُوَ الْعَل۪يمُ الْقَد۪يرُ “O dilediğini yaratır. O, el-‘alîm’dir (hakkıyla bilendir); el-kadîr (üstün kudret sahibidir).” Yüce Allah insanoğlunun yaratılışı başta olmak üzere, mutlak anlamda dilediği her şeyi yaratabileceğini, buna gücünün yettiğini, çünkü her şeyi hakkıyla kendisinin bildiğini ve gerçek manada güçlünün de kendisi olduğunu beyan etmektedir.

ıı. İnkarcıların Dünyada Kalış Sürelerine Dair Yanılgıları

وَيَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ يُقْسِمُ الْمُجْرِمُونَ مَا لَبِثُوا غَيْرَ سَاعَةٍ كَذٰلِكَ كَانُوا يُؤْفَكُونَ “O (Son) Saat gerçekleştiği gün, suçlular (dünyada) ancak kısa bir süre kaldıklarına dair yemin edeceklerdir. İşte onlar (dünyada da gerçeklerden) böyle döndürülüyorlardı.”

Âyetteki وَيَوْمَ ve yevme kelimesi “ve o gün”; تَقُومُ tekûmu fiili “gerçekleşecektir”; السَّاعَة es-sâ‘atü kelimesi “o (Son) Saat”; يُقْسِمُ yuksimu fiili “yemin edecektir”; الْمُجْرِمُون el-mücrimûne kelimesi “suçlular”;مَا لَبِثُوا mâ lebisû fiili “kalmadıklarına (dair)”; غَيْرَ سَاعَةٍ ğayra sâ‘ain ifadesi “bir saatten, bir andan başka”; كَذٰلِكَ kezâlike kelimesi “işte böyle”; كَانُوا kânû fiili “(şöyle) idiler”; يُؤْفَكُونَ yü’fekûne edilgen fiili ise “savrulmaktadırlar, savrulmuşlardı, (dünyada da gerçeklerden böyle) savrulmuşlardı” demektir.

Burada mücrimlerin Son Saat’te yani kıyamet-âhiret sürecinde dünyada kalış süreleriyle ilgili olarak “bir saat”lik bir süre kaldıklarına dair yeminleri gündeme getirilmektedir.

1.وَيَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ يُقْسِمُ الْمُجْرِمُونَ مَا لَبِثُوا غَيْرَ سَاعَةٍ “O (Son) Saat gerçekleştiği gün, suçlular (dünyada) ancak kısa bir süre kaldıklarına dair yemin edeceklerdir.” Yüce Allah mücrim denen suçluların reddettikleri, alay ettikleri, sürekli dillerine doladıkları Son Saat ve kıyâmet-âhiret sürecini içeren mahşerle ilgili olarak orada yemin ederek dünyada sadece ve sadece bir saat gibi çok kısa bir süre kaldıklarına dair yemin edeceklerini bildirmektedir. Onların bu ifadeyi kendilerine sorulan bir sorunun sonrasında dile getirecekleri anlaşılmaktadır.

a) Dünyayı ebedi sanan veya ölümü ebedi yokluk olarak kabul eden bu inkârcılar mahşerin ebedi ve cehennemde şartların çok zor olduğunu görünce, dünyadaki güzel günlerin bir anda, bir gün veya yarım gün ya da günün bir saati kadar çok kısa sürdüğünü ifade edeceklerini bildirmektedir.

Azapta olanlara veya sıkıntıda kalanlara göre zaman çok uzun gelir; yoksa zevkü safa içindekilere göre bu süreler her zaman çok kısadır. Onlar bu ifadeleri kendilerine dünya hayatında yeterli kadar zaman verilmediği gerekçesine bağlamak üzere söyleyecek olabilirler. Ancak vaka şudur ki, mahşere göre dünya hayatı elbette çok kısadır. Bununla ilgili bazı âyetleri hatırlatmak istiyoruz:

ı. Nâzi‘ât 79/46: “Mahşeri gördükleri gün, (dünyada) sanki bir yatsı vakti veya (gündüzün) kuşluğu kadar kalmış gibi olacaklar.” Sûrenin son kelimesi olan ضُحٰيهَا duhâhâ sözcüğündeki hâ zamirinin,عَشِيَّة ‘aşiyyeh kelimesine aidiyeti çok anlamlıdır. Buradaki maksat, kuşluk vaktinin ikinci bir güne değil de, yatsının bulunduğu güne ait olduğunu göstermektir. Böylece, dünyada kalış süresi, iki günün iki vakti, yani iki farklı gün değil de, aynı günün çok kısa iki vaktinden biri olarak belirlenmiş olmaktadır ki bu da sürenin kısalığına yapılan bir göndermedir.

ıı. Mü’minûn 23/111-112: “(Allah inkârcılara) ‘Yeryüzünde kaç yıl kaldınız?’ diye sormuş (olacak)tır. Onlar da ‘(Muhtemelen) bir gün veya günün bir kısmı kadar kaldık; işte sayanlara sor’ cevabını vermiş (olacaklar)dır.” Burada dile getirilen süre bir gün veya günün bir kısmı şeklinde belirlenmektedir ki bu da önceki âyette olduğu gibi dünyada kalış süresinin ne kadar olduğunu itiraf etmelerini ortaya koymaktadır..

b) “Yatsı, gece, kuşluk, gündüz ve saat” gibi ifadeler, âhirete göre dünya hayatının ne kadar kısa olduğunu ortaya koymayı amaçlamaktadır. Dünyada kalış sürelerinin “on gün” olduğunu sananların dile getirildiği Tâhâ 20/103’te de ifade ettiğimiz gibi, yorumunu yapmakta olduğumuz Rûm 30/55’te, ayrıca Yûnus 10/45 ve Ahkâf 46/35’te bu konu gündeme getirilmektedir.

Ayrıca, “kâfirlerin, kendilerine vaadedilen günü gördüklerinde, sanki dünyada günün bir saati kadar kalmış olduklarını sanacakları” belirtilmektedir. Bu konudaki cevap farklılıklarının muhtemel başka bir nedeni de farklı azaplarda bulunanların farklı zaman hissetmeleri de olabilir. Azap standart olmadığı için hatırlanan zamanlar da farklılık arz edebilir.

c) Âhirete göre dünya hayatı son derece kısadır; bunu nankörler açık bir şekilde fark edeceklerdir. Gerçekten de zaman göreceli bir kavramdır; onu göreceli yapan ise tâbi olduğu şartların farklılığıdır. Ancak bundan daha da önemlisi o zamanın nasıl geçirildiğidir. Eğer doğru ve içi dolu bir hayat yaşanmışsa bu görecelilik tersine bile dönebilir. Çünkü Kadr sûresinde, vahyin şenlendirdiği bir gecenin 83 yıla, yani bir ömre bedel olduğu beyan edilmekte, böylece vahiy ile bezenmiş bir hayatın dünyalardan ya da bütün zamanlardan daha hayırlı olduğu ortaya konulmuş olmaktadır.

d) Âyetlerde konusu edilen durum, âhireti inkâr edip dünya hayatını ebedi sananlarla ilgilidir. Boşa geçirilen bir ömür, âhirete göre çok kısadır; çünkü içi boştur ve anlamsızdır. Anlamsızlığın değer taşımadığı ve herhangi bir fiyatının olmadığı, herkesin malumudur. Dolayısıyla, boşa geçirilmiş bir ömür, geriye değer diye bir şey bırakmadığı için, zamanın en küçük kavramlarıyla ifade edilmektedir.

Buradan hareketle, “yatsı”, “kuşluk”, “bir saat”, “günün bir kısmı” gibi ifadeler, hiç olmazsa bu kadarının dolu geçtiğini dahi göstermez. Maksat, o ömrün tamamen boşa geçirildiğini beyandır. Çünkü âhirette dünya için kullanılan zaman kavramları yorumlanarak anlaşılmak durumundadır. Meryem 19/62’deki “sabah-akşam” ifadeleri nasıl ki “süreklilik” anlamına geliyorsa, buradaki “yatsı”, “kuşluk”, “bir saat” gibi zaman kavramları da “çok kısalık” anlamını verir.

2. كَذٰلِكَ كَانُوا يُؤْفَكُونَ “İşte onlar (dünyada da gerçeklerden) böyle döndürülüyorlardı.” Yüce Allah inkarcıların mahşerdeki şaşkınlıklarının aslında dünyada da böyle olduğunu, hak ve hakikat karşısında aynı şaşkınlık ve savrulmuşluk içerisinde bulunduklarını haber vermektedir.

Zuhruf 43/87 gibi âyetlerde de belirtildiği üzere, “yalanlamak” anlamına gelen e-f-k/ifk kökünden türetilen يُؤْفَكُونَ yü’fekûne fiili, çeşitli âyetlerde “yalanlamak” manasında yorumlanmaktadır.

Âyette geçen bu kınama ifadesi Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(1) geçmekte, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi muhatapların inkârcılar, müşrikler, yanlış inanç sahipleri ve münafıklar olduğu görülmektedir. Bu kelimenin “döndürülmek” manası da vardır.(2) Bu durumda cümleye, “onlar (dünyada da gerçeklerden) döndürülmüşlerdi” manası verilebilir.

ııı. İnkarcılara Verilecek Cevap

وَقَالَ الَّذ۪ينَ اُو۫تُوا الْعِلْمَ وَالْا۪يمَانَ لَقَدْ لَبِثْتُمْ ف۪ي كِتَابِ اللّٰهِ اِلٰى يَوْمِ الْبَعْثِ فَهٰذَا يَوْمُ الْبَعْثِ وَلٰكِنَّكُمْ كُنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ “Kendilerine ilim ve iman verilenler (inkârcılara) şöyle diyeceklerdir: Şüphesiz ki siz Allah’ın yazısında (hükmedildiği gibi) diriltilme gününe kadar kaldınız. İşte bugün, diriltilme günüdür fakat siz onu tanımıyor (reddediyor)dunuz.”

Âyetteki وَقَالَ ve kâle fiili “ve demişti ki”; الَّذ۪ينَ ellezîne kelimesi “(şu) kişiler”; اُو۫تُوا ûtû edilgen fiili “kendilerine verilmiştir”; الْعِلْمَ el-‘ılme kelimesi “ilim”; وَالْا۪يمَانَ ve’l-îmâne kelimesi “ve iman (verilenler)”; لَقَدْ لَبِثْتُمْ lekad lebistüm fiili “muhakkak ki kalmıştınız”; ف۪ي كِتَابِ اللّٰهِ fî kitâbillâhi ifadesi “Allah’ın kitabına göre, yasasına göre”; اِلٰى يَوْمِ الْبَعْثِ ilâ yevmi’l-ba‘si ifadesi “dirilme, diriltilme gününe kadar”; فَهٰذَا fe hâzâ kelimesi “işte bu”; يَوْمُ الْبَعْثِ yevmu’l-ba‘si tamlaması “dirilme, diriltilme günü(dür)”;وَلٰكِنَّكُمْ ve lâkinneküm ifadesi “ve yalnız siz, ancak siz”; كُنْتُمْ küntüm fiili “(şöyle) idiniz”; لَا تَعْلَمُونَ lâ ta‘lemûne fiili “bilmemekte, inanmamakta, tanımamakta (idiniz)” demektir.

Burada mahşer şartlarında inkarcılara söylenecek bir hakikat ve inkarcıların dünyadaki duyarsızlıkları gündeme getirilmektedir.

1. وَقَالَ الَّذ۪ينَ اُو۫تُوا الْعِلْمَ وَالْا۪يمَانَ لَقَدْ لَبِثْتُمْ ف۪ي كِتَابِ اللّٰهِ اِلٰى يَوْمِ الْبَعْثِ “Kendilerine ilim ve iman verilenler (inkârcılara) şöyle diyeceklerdir: Şüphesiz ki siz Allah’ın yazısında (hükmedildiği gibi) diriltilme gününe kadar kaldınız.” Yüce Allah mahşerde mücrim denen suçluların vereceği “dünyada bir saatten başka kalmadıkları” şeklindeki beyanları sonrasında kendilerine cevap verileceğini bildirmektedir.

Bu çerçevede kendilerine bilgi ve iman verilmiş olanların, yani kendi iradeleriyle gerçekleri gören ve bu doğrultuda imana erişmiş olan kişilerin mahşerde inkarcı mücrimlere hitaben “Allah’ın kitabına yani yazgısına ve kanununa göre dünyada tevbe edip hakikate yönelebilecekleri kadar, diriltilme gününe kadar bir süre kaldıklarını” söyleyecekleri ifade edilmektedir.

Burada geçen كِتَاب اللّٰهِ kitâbullâh tamlaması “Allah’ın kitabı”, “Allah’ın yasası”, “Allah’ın kanunu”, “Levh-i Mahfûz”(3) yani “Allah’ın bilgisi” gibi anlamlar içermektedir. Âyette geçen اِلٰى يَوْمِ الْبَعْثِ ilâ yevmi’l-ba‘si ifadesi “diriltilme gününe kadar” manasına gelmekte ve ilk insan neslinden Son Saat’e kadar yaşayacak olan bütün inkarcıların durumunu içermektedir.

Maksat, dünya hayatı boyunca ne kadar suçlu ve inkarcı kişi yaşamış ise hepsine birden hitap ediliyor gibi bir beyana yer verilmekte, dolayısıyla dünya hayatı bitip mahşer hayatı başlayınca, oradaki bilgilendirmelerde bütünüyle dünya hayatının kast edildiği anlaşılmaktadır.

Aksi takdirde, eğer teker teker inkarcılara hitap edildiği düşünülürse bu defa maksat onların dünyada öğüt ve ibret alacak kadar Allah’ın kanununa göre yaşadıkları ve nihayet diriliş gününe eriştikleri ifade edilmiş olmaktadır.(4) Bu ifade “Allah’ın kitabında yer alan (vaade göre) veya Allah’ın yasasında yer alan zamana kadar (kanuna göre) beklediniz” şeklinde de anlaşılabilir.

Kur’ân’da çeşitli kalıplarda pek çok âyette geçen لَبِثْتُمْ lebistüm fiiline “kalmak”, “yaşamak” anlamlarının yanında “gecikmek”, “geç kalmak” gibi anlamlar da verilmektedir.(5) Durum böyle olunca hem inkarcıların dünyada kendileri için ve ilahi kaderle belirlenen süre kadar kaldıkları hem de almaları gereken ibret ve dersleri almadıkları beyan ediliyor demektir.

Bu anlam ihtimalinin açılımı olarak Fâtır 35/37’de verilen bilgiler de hatırlanmalıdır: “Oradakiler şöyle feryat edecekler: ‘Ey Rabbimiz! Bizi (buradan) çıkar da (dünyada) yaptıklarımızın dışında salih amel(ler) yapalım.’ (Allah onlara şöyle diyecektir:) Size uyarıcı (peygamber) de geldiği halde gerçeği hatırlayabilecek kimsenin bunu başarabileceği kadar bir ömür vermedik mi? Şimdi tadın (azabı)! Zalimlerin hiçbir yardımcısı yoktur.”

Hatırlatılan husus cehenneme gidenlere dünyada verilen ömürle ilgilidir ve bu ömür Yüce Allah’ın takdir ettiği kadardır. Herkes yaşadığı ömürden sorumludur; bu süre aklını kullanmak ve gerçeği fark etmek isteyenin bunu başarabileceği kadardır.

Konuyla ilgili olarak bilinmesi gereken âyetlerden birisi de Mü’minûn 23/114’tür: “(Allah şöyle) buyurmuş (olacak)tır: Sadece az bir süre kaldınız; keşke (bunu) bilmiş olsaydınız!” Demek ki insanlar dünyada Yüce Allah’ın yasasında belirlediği kadar kalmışlardır; ancak bu süre ne kadar, kaç yıl olursa olsun mahşer hayatına göre kısadır ve azdır.

2. فَهٰذَا يَوْمُ الْبَعْثِ وَلٰكِنَّكُمْ كُنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ “İşte bugün, diriltilme günüdür fakat siz onu tanımıyor (reddediyor)dunuz.” Yüce Allah dünya hayatını boşa geçirip mahşer gerçeğiyle yüzleşenlere işte bu cevabın verileceğini, fakat inkarcı muhatapların dünyadayken bu hakikati ısrarla bilmezlikten ve görmezlikten gildiklerini ifade etmektedir.

Konuyla ilgili olarak Mülk 67/27’de şöyle buyrulmaktadır: “Onu yakından (veya onun yakınlaştığını) gördüklerinde, kâfirlerin suratları asılmış olacaktır ve kendilerine, ‘İşte aceleyle (ve alay ederek) istediğiniz (gün veya azap) budur!’ denilecektir.” Yüce Allah benzerleri Yâsîn 36/63, Sâffât 37/21, Dühân 44/50, Tûr 52/14, Rahmân 55/43 ve Me‘âric 70/44 gibi âyetlerde de geçen bu ifadelerde dünya hayatında mahşeri inkâr edenleri ayıplayacağını dolaylı olarak beyan etmiş olmaktadır. Bu konuda ayrıca Zâriyât 51/14’te şöyle buyrulmaktadır: “(Onlara) ‘Azabınızı tadın! Acele gelmesini beklediğiniz şey budur işte! (denecektir.)”

Müşrikler ve inkarcılar hem azabı ve kıyamet-âhiret sürecinin gerçekleşeceğini reddediyorlardı; hem de buna inananlarla alay ediyorlardı. “(Buna karşılık inkârcılar:) ‘Eğer doğru söylüyorsanız, bu vaad (tehdit) ne zamanmış?!’ diyorlar” mealindeki âyet Kur’ân’da altı kez(6) geçmekte ve kullanıldığı her yerde kıyameti, mahşeri ve azabı inkâr edenlerin alaycılıkları söz konusu edilmektedir. İşte azapla alay eden bu tiplere mahşerde “acele istediğiniz, alay edip durduğuz, gelmeyeceğini iddia ettiğiniz azap veya kıyamet-mahşer günü budur” denilecektir.

Ayrıca, müşriklerin Enfâl 8/32’de dile getirdikleri “Ey Allah’ım, eğer bu (vahiy, Kur’ân), senin katından gelmiş gerçekse, gökten bize taş yağdır veya elem verici bir azap ver” şeklindeki istedikleri, azabın cevabı olarak kabul edilebileceği gibi, bir başka ihtimal olarak bu cümlenin Sâd 38/16’daki acele azap isteğinin cevabı olması da mümkündür. İnkarcıların bu olumsuz ve alaycı tutumlarının dile getirildiği Dühân 44/9’da verilen bilginin cevabı olarak yine Dühân 44/50’de: “İşte bu, şüphelenip durduğunuz şeydir” buyrulmaktadır.

Her peygamberin ümmetinde olduğu gibi bu son ümmette de kıyamet-âhiret süreciyle ilgili inkâr veya tereddüt içerisinde bulunanlar vardır. İşte bu alaycı ve inkârcı mantığın sahiplerinin derin bir yanılgı içerisinde bulunduğu ve bunu mahşer sabahı fark edecekleri, ancak bunun kendilerine hiçbir faydasının olmayacağı bu âyette verilmek istenen asıl mesajdır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin sonunda yer alan وَلٰكِنَّكُمْ كُنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ “Fakat siz onu bilmiyordunuz (kabul etmiyordunuz)” ifadesiyle ilgili olarak Mü’minûn 23/111’de bulunan لَوْ اَنَّكُمْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ “Keşke bilmiş olsaydınız” cümlesi “dünya hayatının mahşere göre çok kısa olduğunu, buna karşılık âhiret hayatının ise ebedilik arz edeceğini keşke bilselerdi” manasına gelmektedir.

ıv. Mazeretlerin Fayda Vermemesi

فَيَوْمَئِذٍ لَا يَنْفَعُ الَّذ۪ينَ ظَلَمُوا مَعْذِرَتُهُمْ وَلَا هُمْ يُسْتَعْتَبُونَ “O gün, haksızlık edenlerin (zalimlerin) mazeretleri (kendilerine) yarar sağlamayacaktır; onlardan (Allah’ı) memnun etmeye çalışmaları da istenmeyecektir.”

Âyetteki فَيَوْمَئِذٍ fe yevmeizin ifadesi “işte o gün”; لَا يَنْفَعُ lâ yenfe‘u fiili “fayda vermeyecektir”; الَّذ۪ينَ ظَلَمُوا ellezîne zalemû ifadesi “zulmetmiş olanlara, zulmedenlere, haksızlık edenlere”; مَعْذِرَتُهُمْ ma‘ziratühum tamlaması “onların mazeretleri”; وَلَا هُمْ يُسْتَعْتَبُونَ ve lâ hum yüsta‘tebûne ifadesi ise “hoşnut etmeye çalışamazlar da” demektir.

Burada mahşer şartlarında inkarcılara mazeretlerinin fayda vermeyeceği ve kendilerine özür dilemeleri için imkan verilmeyeceği gündeme getirilmektedir.

1. Yüce Allah yorumunu yapmakta olduğumuz âyette, yargılama esnasında inkârcılara izin vermeyeceğinden, dolayısıyla onların da özür dileyemeyeceklerinden söz etmektedir. Bu izin konusu yargılama esnasındadır; yoksa öncesi veya sonrasında değil. Mahşerde her nefsin kendisini savunmaya çalışacağı ve herkese hak ettiğinin tam karşılığının verileceği beyan edilmektedir.(7)

2. Nahl 16/84’te şöyle buyrulmaktadır: “Her ümmetten bir şahit göndereceğimiz gün, artık ne kâfir olanlara (özür dilemelerine) izin verilir ne de onların özür dilemeleri istenir.” Nahl 16/84, Rûm 30/57 ve Câsiye 45/35’te geçen لَا يُسْتَعْتَبُونَ lâ yüsta‘tebûne edilgen fiili “özür dileme imkanı verilmemesi”, “af dileyememeleri”, “rızalık istenmemesi”, “dünyaya geri döndürülmemek”(8) gibi anlamlar içermektedir. Kafirlere izin verilmemesi ve onlara özür imkanının tanınmamasıyla ilgili Kur’ân’da çeşitli âyetler(9) yer almaktadır.

Konuyla ilgili olarak Murselât 77/35-36’da şöyle buyrulmaktadır: “Bu, (kâfirlerin) konuşamayacağı gündür. Kendilerine izin verilmeyecek ki özür dilesinler.” Mahşer, insanların her istediğini, her istediği yerde ve konumda konuşabileceği bir yer değildir. Kullanılan çoğul kalıp gereği, âyetteki ifadeyi özellikle inkârcılara yönelik bir tehdit olarak anlamalıyız. Çünkü bağlam, inkârcılarla ilgilidir. Mü’minûn 23/108 ve Neml 27/84’te de ifade edilen husus budur.

3. Çeşitli âyetlerde suçluların Yüce Allah’a karşı mahşerde yalan yere yemin edeceklerinden söz edilmektedir.(10) Durum böyle olunca, mahşerde hiçbir zaman değil, her istediğinde konuşamamaktan söz edildiği anlaşılmaktadır. Çünkü yorumunu yapmakta olduğumuz âyette bir mazeretten söz edilmekte, ancak bunun hiçbir şekilde yarar sağlamayacağı beyan edilmektedir. Benzer şekilde Mü’min 40/52’de mazeretlerinin zâlimlere yarar sağlamayacağı bildirilmekte, lanetin ve en kötü yurdun onları beklemekte olduğu haber verilmektedir.

4. Yargılanma esnasında yaşanacakların bir bölümü, Kıyâmet 75/14-19’da şöyle ifade edilmektedir: “Bazı mazeretler ortaya atmaya kalkışsa da, insan, kendi durumuna veya benliğine şahit olacaktır. (Mazeret söyleme esnasında ona şöyle denecektir): Bu sebeple aceleyle dilini oynatıp durma. Yaptığın şeylerin toplanması da okunması da Bize düşer. Artık Biz onu okuduğumuzda sen sadece okunuşunu izle; sonra elbet onu beyan etmek de yine Bizim işimizdir.” Bu âyetlerde, yargılama esnasında mazeret üretmeye çalışanlara izin verilmeyeceğine ve artık konuşmanın değil, kararı dinlemenin gerekliliğine dikkat çekilmektedir.

5. Hatırlattığımız âyetlerde sözü edilenlerin inkârcılar ve zâlimler olduğunu tekrar vurgulamak gerekmektedir. Bu doğrultuda Yüce Allah tarafından, inkârda ısrar edenlere mazeret beyan etme fırsatı verilmeyeceği gibi, suçlarını itiraf edip af dileme imkânı da tanınmayacağı bildirilmektedir.(11) Ayrıca, âdeta “Bugün mazeret beyan etme günü değildir” demek istenircesine, Tahrîm 66/7’de geçtiği üzere, “Ey kâfirler! Bugün mazeret göstermeyin” emri de bu konuda çok önemli bir yere sahiptir. Dahası, Mü’minûn 23/108’de de benzer bir ifade yer almaktadır.

6. Bu âyetleri birlikte düşündüğümüzde şunu söyleyebiliriz: Mahşerde yaşanacak aşamaların bazılarında konuşma veya özür dileme girişimi olabilecek, fakat bunun faydası olmayacaktır. Bazı durumlarda ise hiçbir konuşma ve izinden söz edilemeyecektir. Yüce Allah pek çok âyette inkârcıları uyarmakta, onların bahane üretme çabalarının yersizliğini vurgulamakta, yanlıştan vazgeçme zamanın ve mekânının dünya olduğunu herkese haber vermektedir.

Mahşer şartlarında konuşamama veya mazeret ileri sürme konusunu Murselât 77/35-36’da detaylı bir şekilde ele alacağımız için burada daha fazla detaya girmek istemiyoruz. Şu kadarını söylemekle yetinelim: Mahşerde suçluların özürlerinin kendilerine faydasının bulunmayacağı çeşitli âyetlerde ilan edilmektedir.

Durum böyle olunca, artık çaresizlik içerisine düşmeden ve iş işten geçmeden önce hakikate kulak vermek ve mahşerde perişan olmamak için çaba sarf etmek zorunluluğu vardır. Bu bağlamda yorumunu yapmakta olduğumuz Rûm 30/57’deki bilgiler, ayrıca Mü’min 40/52, Fussılet 41/24, Câsiye 45/35. ayetlerdeki mesajlar özellikle hatırlanmalıdır.

b) Vahyin Durumu, İnkarcıların Tutumu ve Bir Uyarı

Yüce Allah, sûrenin 58-60. âyetlerinde bu Kur’an’da insanlara her türlü misali verdiğini, Hz. Peygamber’in veya müminlerin inkarcılara bir âyet (delil) getirmesi durumunda kesinlikle şöyle karşılık vereceklerini haber vermektedir: “Siz ancak bâtıl şeyler ortaya atmaktasınız.”

Ardından, onların tavırlarına karşılık olarak Yüce Allah’ın, gerçeği bilmek istemeyenlerin kalplerini böyle mühürlediği ifade edilmektedir.

Daha sonra, sûrenin son âyetinde Hz. Peygamber’e ve onun şahsında bütün din tebliğcilerine şu esas emredilmektedir: “(Ey Peygamber! Şimdi) sen sabret. Muhakkak ki Allah’ın vaadi gerçektir. (Buna) iyice inanmamış olanlar, sakın seni gevşekliğe sevketmesin!”

ı. Kur’ân’da Her Türden Misal Verilmesi

وَلَقَدْ ضَرَبْنَا لِلنَّاسِ ف۪ي هٰذَا الْقُرْاٰنِ مِنْ كُلِّ مَثَلٍ وَلَئِنْ جِئْتَهُمْ بِاٰيَةٍ لَيَقُولَنَّ الَّذ۪ينَ كَفَرُوٓا اِنْ اَنْتُمْ اِلَّا مُبْطِلُونَ “Yemin olsun ki biz bu Kur’an’da insanlara her türlü örneği verdik. Onlara bir ayet (mucize) getirsen, kâfir olanlar elbette şöyle diyeceklerdir: Siz ancak ve ancak (gerçekleri) iptal edenlersiniz.”

Âyetteki وَلَقَدْ ضَرَبْنَا ve lekad darabnâ ifadesi “yemin olsun ki örnek vermiştik”; لِلنَّاسِ li’n-nâsi ifadesi “insanlar için”; ف۪ي هٰذَا الْقُرْاٰنِ fî hâze’l-kur’âni ifadesi “bu Kur’ân’da”; مِنْ كُلِّ مَثَلٍ min külli meselin ifadesi “her misalden, her tür örnekten”;وَلَئِنْ جِئْتَهُمْ ve lein ci’tehum ifadesi “ve eğer sen onlara getirsen”; بِاٰيَةٍ biâyetin ifadesi “herhangi bir delil, ayet”; لَيَقُولَنَّ leyekûlenne fiili “muhakkak ki (şöyle) derler”; الَّذ۪ينَ كَفَرُوا ellezîne keferû ifadesi “kafir olanlar, inkar etmiş kişiler”; اِنْ اَنْتُمْ in entüm zamiri “siz değilsiniz”; اِلَّا مُبْطِلُونَ illâ mubtılûne istisnası ise “(hakkı) iptal edenlerden başkası” demektir.

Burada Kur’ân’da her türden örneğin verildiği, ancak inkarcıların her bir delile rağmen inkarda ısrar etmeleri gündeme getirilmektedir.

1.وَلَقَدْ ضَرَبْنَا لِلنَّاسِ ف۪ي هٰذَا الْقُرْاٰنِ مِنْ كُلِّ مَثَلٍ “Yemin olsun ki biz bu Kur’an’da insanlara her türlü örneği verdik.” Bu ifadenin bir benzeri Zümer 39/27’de geçmektedir. Yüce Allah bu âyetinde Kur’ân hakkında bilgi vermekte ve insanlar için bu kitapta her türden örnekler verdiğini beyan etmektedir.

Kur’ân’da insanlar için her türden misalin ayrıntılı olarak ele alınmasıyla ilgili olarak İsrâ’ 17/41’de şöyle buyrulmaktadır: “Yemin olsun ki biz, bu Kur’an’da gerçeği hatırlasınlar diye (hakikatleri) türlü şekillerde sayıp dökmüşüzdür.” Âyetin başındaki وَلَقَدْ ve lekad ifadesi “bu anlatma işleminin tekrar tekrar ve ayrıntılı olarak yapıldığını” yeminli bir cümleye dönüştürmektedir.

Yüce Allah ضَرَبْنَا darabnâ fiilini kullanarak Kur’ân’da her türden konuyu çeşitli vesilelerle tekrar tekrar örneklendirdiğini beyan etmektedir. Bu bağlamda darabnâ, sarrafnâ, fessale, fessalnâ, yadribu, nadribu gibi fiillerin kullanıldığı En‘âm 6/114, 119, A‘râf 7/52, Ra‘d 13/17, İbrâhim 14/25, İsrâ’ 17/41, 89, Kehf 18/54, Nûr 24/35, ‘Ankebût 29/43, Rûm 30/58, Zümer 39/27, Muhammed 47/3, Haşr 58/21 gibi âyetleri özellikle hatırlatmalıyız.

A‘râf 7/52’de de ifade ettiğimiz üzere, vahiy her şeyi açıklayan bir mahiyette gönderilmiştir. Bu âyette şöyle buyrulmaktadır: “Yemin olsun ki onlara, (engin) bilgiyle açıkladığımız ve inanan bir toplum için yol gösterici ve rahmet olan bir kitap getirmiştik/göndermiştik.” Bu âyetle, A‘râf 7/2. âyetindeki mesaja gönderme yapılmaktadır ki âyet şöyledir: “Kendisiyle (insanları) uyarman ve müminlere gerçeği hatırlatsın diye sana indirilen bu kitaptan dolayı kalbinde hiç bir sıkıntı olmasın.”

Yüce Allah’ın gönderdiği kitap kapalı, muğlak, anlaşılamaz, karmakarışık, çelişkilerle dolu bir kitap değil, aksine ele aldığı konuları açıklayan ve bunu derin bir bilgiyle gerçekleştiren bir yapı arz etmektedir. Kur’ân el-mübîn(12) sıfatı gereği “açıklayıcı, apaçık” bir mahiyettedir; bunun gereği olarak hiçbir şekilde eğrilik ve pürüz içermemektedir.(13) Bu yönüyle Kur’ân hakikatin yegâne ölçüsü ve kaynağıdır.

İnsanlar vahye bu gözle bakmalı, gerçeğin izini vahiyde aramalıdır. Çünkü Kur’ân’da her şeyin örneği defalarca açıklanmış, insanların dikkatleri vahye çekilmek istenmiştir. Bu yönüyle tekrar vurgulayalar belirtelim ki “Kur’ân hakikatin yegâne ölçüsü ve kaynağıdır”, vesselâm.

2. وَلَئِنْ جِئْتَهُمْ بِاٰيَةٍ لَيَقُولَنَّ الَّذ۪ينَ كَفَرُوٓا اِنْ اَنْتُمْ اِلَّا مُبْطِلُونَ “Onlara bir ayet (mucize) getirsen, kâfir olanlar elbette şöyle diyeceklerdir: Siz ancak ve ancak (gerçekleri) iptal edenlersiniz.” Yüce Allah bu Kur’ân’da her türden misali getirip gerçekleri çeşitli şekillerde anlatmış olmasına rağmen, inkarcıların bu inançsızlıklarında ısrar edip müminleri iptalciler olarak suçlamaya devam edeceklerini haber vermektedir.

Âyette لَيَقُولَنَّ leyekûlenne ifadesindeki lâm/le ve “şeddeli nûn” harfleri ile اِنْ in ve اِلَّا illâ edatlarının birlikte kullanımı inkarcıların iddialarında ne kadar ısrarcı olduklarını göstermektedir. Cümlenin sonunda yer alan مُبْطِلُون mubtılûne kelimesi ise “iptal edenler”, “yalancılar”, “batılın peşinden koşanlar”, “düzmece iddialarda bulunanlar” gibi anlamlar içermektedir.

Bu arada جِئْتَ ci’te “getirsen” fiili gereği âyette hitap önce Hz. Peygamber’e yönelik iken, sonundaki اَنْتُمْ entüm “siz” zamiri maksadın aynı tebliği gerçekleştiren bütün peygamberler ve onların tebliğ ettiği temel öğretiler olabileceğini göstermektedir. Dahası, maksadı inkarcıların başta Hz. Peygamber olmak üzere bütün müminleri suçlamaları şeklinde de anlamamız mümkündür.

Burada sözü edilen اٰيَة âyeh yani “âyet”ten maksat, önceki kavimlere verilen türden sıra dışı “deliller” veya “mucizeler” olabileceği gibi vahyin içeriğine uygun başka “âyetler” yani “mesajlar” da olabilir. Yani inkarcıların istekleri bağlamında beklenti içerisine girip sıra dışı şeyler isteyenlerin bu istekleri tek tek yerine getirilse de yine inanmayacakları, hakikati iptal edecekleri, üstelik bunu yaparken de mümin muhatapları suçlayacakları anlaşılmaktadır.

Bu konuyu çeşitli âyetlerin tefsirinde ele almıştık; ancak her delile rağmen inkarcıların iman etmeme kararlılığında oluşları noktasında bu tür ifadeler çok olmadığı için, dahası konunun önemine binaen bazı bilgileri yeniden aktarmakta yarar görmekteyiz.

Yüce Allah En‘âm 6/111’de şöyle buyurmaktadır: “Eğer biz onlara melekleri indirseydik, ölüler onlara konuşsaydı ve her şeyi toplayıp karşılarına getirseydik, Allah dilemedikçe yine de inanacak değillerdi; fakat çokları bunu bilmezler.” Yüce Allah En‘âm 6/8’de Mekkeli müşriklerin Hz. Peygamber’e bir melek indirilmesini istediklerini ve sonrasında kendilerine verdiği cevabı şu şekilde dile getirmektedir: “Ona (Muhammed’e görebileceğimiz) bir melek indirilseydi ya!’ demişlerdi. Eğer biz öyle bir melek indirseydik elbette iş bitirilmiş olur, artık kendilerine göz bile açtırılmazdı.”

Furkân 25/7-8’de ele aldığımız üzere, müşriklerin Hz. Peygamber’in risalet göreviyle ilgili olarak çeşitli şartlar veya mucize istekleri ortaya koydukları şöyle beyan edilmektedir: “(Kâfirler şöyle dediler): Bu ne biçim peygamber! Yemek yiyor, çarşılarda dolaşıyor! Kendisine bir melek indirilip o da onunla uyarıcı olmalı değil miydi?” İşte müşriklerin bu ve benzer istekler dile getirmelerinin sebebi, Hz. Peygamber’i yalancılıkla suçlamaları ve onun kendilerini tehdit ettiği azabı yapacak olan melekleri görme dilekleriydi.(14) Onların bu isteği En‘âm 6/8 ve Hıcr 15/7’de de zikredilmektedir.

Peygamberliğin ispatı olarak müşriklerin ileri sürdüğü hususlardan birisi İsrâ’ 17/92’de şöyle dile getirilmektedir: “Veya bize iddia ettiğin gibi, üzerimize gökten parçalar yağdırmadıkça veya Allah’ı ve melekleri gözümüzün önüne getirmedikçe sana kesinlikle inanmayacağız.”

Konuyla ilgili Furkân 25/21-22’de şu ifadeler yer almaktadır: “Bizimle karşılaşmayı (âhireti) ummayanlar, ‘(İnanmamız için) ya bize de melekler indirilmeliydi ya da Rabbimizi görmeliydik’ dediler. Aslında onlar kendilerinde haksız büyüklük gördüler ve büyük bir azgınlığa düştüler.

Melekleri görecekleri gün, işte o gün, suçlulara hiçbir müjde yoktur ve (o suçlular) ‘her yerden engellenmişiz’ diyeceklerdir.” Bu âyetler ve benzerleri çerçevesinde müşriklerin melek peygamber beklentisinde oldukları Kur’ân’da açıkça yer aldığını beyanla yetinelim.(15)

Bütün bu ve benzer âyetlerde dile getirilen konunun en güzel cevaplarından birisi yorumunu yapmakta olduğumuz cümlede yer almaktadır. Yüce Allah müşriklerin istediği türden olarak melekleri kendilerine indirseydi bile yine de inanmayacaklarını beyan ederek, bir anlamda Hz. Peygamber’e ve müminlere kendilerini üzmemeleri için moral vermeyi amaçlamaktadır.

Yüce Allah müşriklerin karşılarında görmeyi istedikleri her ne varsa onu önlerine getirseydi bile tutumlarından vazgeçmeyeceklerini şöyle dile getirmektedir: مَا كَانُوا لِيُؤْمِنُوا “Yine de iman etmeyeceklerdi.” Anlaşılıyor ki onların bu türden sıra dışı istekleri hak ve hakikati araştırmaya yönelik değil, daha çok imkânsızı isteyerek Hz. Peygamber’in yalancı olduğunu ortaya koymayı amaçlamışlardı. Onların inkârda kararlı olduklarıyla ilgili olarak En‘âm 6/7, 25, 42, 109, 110, 111, A‘râf 7/146, Hıcr 18/14-15 ve Fâtır 35/42 gibi âyetlerde çeşitli bilgiler yer almaktadır.

ıı. Gerçeği Bilmeyenlerin Kalplerinin Mühürlenmesi

كَذٰلِكَ يَطْبَعُ اللّٰهُ عَلٰى قُلُوبِ الَّذ۪ينَ لَا يَعْلَمُونَ “İşte (gerçeği) bilme(k isteme)yenlerin kalplerini Allah böyle mühürler.”

Âyetteki كَذٰلِكَ kezâlike kelimesi “işte böylece”;يَطْبَعُ yatbe‘u fiili “mühürler”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; عَلٰى قُلُوبِ ‘alâ kulûbi sözcüğü “(şunların) kalplerini”; الَّذ۪ينَ لَا يَعْلَمُونَ ellezîne lâ ya‘lemûne ifadesi ise “(gerçeği) bilme(k isteme)yenler(in)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın kimlerin kalplerini mühürleyeceğiyle ilgili bilgi gündeme getirilmektedir.

“Kalplerin mühürlenmesi” konusunu Bakara 2/7 ve A‘râf 7/100’de oldukça geniş bir şekilde ele almış ve Yüce Allah’ın bu noktada hiç kimseye haksızlık etmediğini Kur’ân’da konuyla ilgili bütün âyetleri zikrederek beyan etmiştik. İşte bu çerçevede yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de bağlam gereği Yüce Allah inkarda ısrar eden, bu nedenle de gerçeği bilmeye yanaşmayan inkarcıların kalplerini mühürleyeceğini haber vermektedir.

A‘râf 7/101’de de belirtildiği gibi, Yüce Allah’ın zaten kâfir olanların kalplerini mühürleyeceğini beyan etmektedir. Burada Yüce Allah hak etmeyenlerin kalplerini elbette mühürlemez. Bu genel ve evrensel kural önceki kavimler için söz konusu olduğu gibi sonraki nesillerden gelecek kâfirler için de aynıdır; onların da küfürde ısrarcı ve kararlı olanlarının kalpleri mühürlenebilecektir.

Âyette geçen يَطْبَعُ yatbe‘u fiili “mühürlemek” anlamının yanında “tabiatı yapmak” manasına da gelebilir. Çünkü her iki kelime de aynı kökten gelmektedir. Buna göre âyetin vermek istediği mesaj, “Allah küfrü kâfirlerin kalplerinin tabiatı kılar” şeklini alır.(16) “Mühürlemek” ile “tabiatına dönüştürmek” sonuçta aynı kararlılıkta buluşmakta, insanın kendi iradesiyle tercih ettiği şeyin onun kaderi ve tabiatı haline dönüştürüldüğü anlaşılmaktadır.

Bakara 2/6-7 ve Nisâ’ 4/155’te belirtildiği gibi, bu mühürlenmeler kişilerin küfürlerinin sonucudur. Aynı şekilde Bakara 2/88’de geçtiği gibi kalplerinin perdeli olduğunu söyleyenlere cevap verilirken lanetin sebebinin onların küfrü olduğu ifade edilmekte, artık çok azı hariç inanmayacakları haber verilmektedir.

ııı. Sabrın Gerekliliği ve Gevşeklik Gösterilmemesi

فَاصْبِرْ اِنَّ وَعْدَ اللّٰهِ حَقٌّ وَلَا يَسْتَخِفَّنَّكَ الَّذ۪ينَ لَا يُوقِنُونَ “Sabret! Şüphesiz ki Allah’ın vaadi gerçektir. (Buna) kesin bir şekilde inanmayanlar sakın seni gevşekliğe sevk etmesin!”

Âyetteki فَاصْبِرْ fasbir emri “sabret, diren”; اِنَّ وَعْدَ اللّٰهِ inne va‘dellâhi tamlaması “muhakkak ki Allah’ın vaadi”; حَقّ hakkun kelimesi “hak(tır), gerçek(tir)”; وَلَا يَسْتَخِفَّنَّكَ ve lâ yestehıffenneke emri “ve sakın seni hafife almasınlar, sakın seni gevşekliğe sevk etmesinler”; الَّذ۪ينَ لَا يُوقِنُونَ ellezîne lâ yûkınûne ifadesi ise “kesin iman etmeyenler” demektir.

Burada Hz. Peygamber’e yönelik üç hususun özellikle emredilişi gündeme getirilmektedir.

1.فَاصْبِرْ اِنَّ وَعْدَ اللّٰهِ حَقٌّ “Sabret! Şüphesiz ki Allah’ın vaadi gerçektir.” Mü’min 40/55 ve 77’de de geçmekte olan bu ilahi emirde Yüce Allah Hz. Peygamber’e hitap etmekte, Hz. Mûsâ’ya ve müminlere o dönemde yardım ettiği gibi ona da yardım edeceğini, Mekke’deki yoğun müşrik baskısına karşı hak davasında direnmesini, davasında sabırlı ve istikametli olmasını, tebliğ ettiği değerlere sımsıkı sarılmasını emretmektedir.

a) فَاصْبِرْ “(Ey Peygamber!) Şimdi sen sabret!” Çeşitli âyetlerde yer aldığı üzere, sabır “hak ve hakikat üzere direniştir, inançları savunmaktır.” “İnsanın nefsini dizginlemesi” anlamında sabr “yılgınlık, korkaklık, çöküntü ve dert yanmanın zıddı”dır. İzzet ve şeref veren şey sabırdır; zillet ve mezellete düşüren şey sabır değil, acziyettir.

Hz. Peygamber’e yönelik sabır emri, risalet konusunda karşılaşacağı muhtemel sıkıntıları kendisine haber vermekte, sadece yaşadıklarının değil, yaşayacaklarının da sabır gerektiren şeyler olacağını ona bildirmektedir. Vahyin ilk sûrelerinde(17) sıklıkla bu emirlerin yer alma sebebi, görevin tabiatı gereğidir.

Hz. Lokmân’ın, oğluna nasihatleri arasında da yer alan sabır, ilgili pasajda “namaz kılmak” ve “iyiliği emredip kötülükten nehyetmek” emirlerinden sonra gelmekte, dolayısıyla bu görevleri yapmanın peşinden, insanın başına sıkıntıların gelebileceği hissettirilmek istenmektedir.(18)

Risalet kurumu sıkıntılarla uğraşmayı ve pek çok inkârcının şiddetli tepkisini çekmeyi beraberinde getirmektedir. Bu nedenle, Yüce Allah Hz. Peygamber’i bu noktada bilinçlendirmekte ve sabır denen direnci ve mukavemeti elden bırakmaması gerektiğini kendisine emretmektedir.

Vahyin bütün muhatapları bu noktada dikkatli ve duyarlı davranmakla yükümlüdür. Vahyin savunucularının başına sıkıntılar gelebilir, çeşitli hakaretlere maruz kalabilir veya çeşitli tehditlere muhatap olabilirler. Başlangıcı zor olsa da bu yolun sonu rahmet vaadleriyle doludur. Yüce Allah’ın engin rahmeti ve zafer müjdesi vahyini savunanlaradır. Sıkıntılar ise geçicidir, görecedir, kesinlikle de abartılmamalıdır.

b) اِنَّ وَعْدَ اللّٰهِ حَقٌّ “Muhakkak ki Allah’ın vaadi gerçektir.” “Allah’ın vaadinin gerçek oluşu” cümlesinde kast edilen, elbette müşriklerin alay edip dalga geçtikleri Son Saat, kıyamet, mahşer, yargılama, cennet ve cehennem gibi konulardır. Nitekim Kur’ân’da çeşitli sûrelerde Son Saat’in mutlaka geleceği bildirilmektedir. Müşrikler her ne kadar bu gibi hakikatlerle alay ediyor olsalar da bütün bunlar Yüce Allah’ın vaadleridir ve mutlak surette de gerçekleşeceklerdir.

Konunun dünya boyutu da elbette söz konusudur. Buna göre Mü’min 40/51. âyette dile getirildiği üzere, Yüce Allah’ın “peygamberlerine ve müminlere hem dünyada hem de âhirette yardım edeceği” vaadi gereği, Hz. Peygamber’e ve beraberindeki müminlere, hatta sonraki dönemlerde yaşayacak olan iman ehline de dünyada yardım vaadinin gerçekleşeceği müjdeleniyor demektir.

Nitekim bu âyetlerin indirilişinden kısa bir süre sonra hicret gerçekleşmiş, Medine’de devlet kurulmuş ve Bedir gibi savaşlarda da Yüce Allah’ın yardımı bilfiil yaşanmış, daha sonrasında da en büyük özelmelerinden birisi olan ve kendisinden hicret etmek zorunda bırakılacağı Mekke fethedilmiştir.

2. وَلَا يَسْتَخِفَّنَّكَ الَّذ۪ينَ لَا يُوقِنُونَ “(Buna) kesin bir şekilde inanmayanlar sakın seni gevşekliğe sevk etmesin!” Yüce Allah Hz. Peygamber’in şahsında bütün müminlere seslenmekte ve gerçeğe kesin ve şüphesiz bir şekilde iman etmeyenlerin kendilerini gevşekliğe sevk etmemesi gerektiğini dile getirmektedir.

Bu kalıpta Kur’ân’da sadece bu âyette geçen يَسْتَخِفَّنَّ yestehıffenne kelimesi “kolaycılık yapmak”, “gevşeklik göstermek”, “telaşa düşürmek”, “hafife almak” gibi anlamlar içemekte,(19) aynı kökten gelen festehaffe fiili Zuhruf 43/54’teki kullanımda “hafife almak, gevşeklik” gibi bir anlam boyutu arz etmektedir. Dahası Nahl 16/80’deki “kolayca taşımak” manasındaki testehıffûne fiili de bu anlama yakın bir mana vermektedir.

Âyette verilmek istenen mesaj, inkarcıların ısrarcılıklarının ve alaycılıklarının Hz. Peygamber’i ümitsizliğe sevk etmemesi, gevşeklik göstermeye itmemesi olarak yorumlanabilir. Bu uyarı Hz. Peygamber’in insanları imana davet etmesinin gerekli ve şart olduğuna bir işaret olarak anlaşılmalıdır; dahası, bu buyruk tebliğe ve davete devamına dair bir ilke sunmaktadır. Eğer vazgeçerse o zaman kafirler “O, fikri tutarsız ve sebatkar olmayan biridir” diyeceklerdi. Buradan hareketle, bazen tebliğ metotları değişse de tebliğin gerekli olduğu her halü kârda açık bir gerçekliktir.

Âyetin sonunda yer alan لَا يُوقِنُونَ lâ yûkınûne fiili muhatapların hiçbir şekilde kesin ve güçlü bir inanca sahip olmadıklarını göstermekte, bu türden sakat inanç sahiplerinin sağlam müminleri hafife almaya çalışacaklarına ve onları gevşekliğe sevk edeceklerine işaret edilmektedir. Zuhruf 43/54’te belirtildiği gibi bu türden hafife alma işleminin en belirgin örneklerinden birisi Firavun’dur. Onun da izini takip ettiği kişiler öncelki sapkın kavmiler ve elbette en başta da Hz. Âdem’i hafife alan İblis’tir.

Konunun gevşekliğe sebebiyet vermemesiyle ilgili uyarılardan birisi de Kalem 68/8-9’da şu şekilde zikredilmektedir: “(O hâlde), gerçeği yalanlayanlara itaat etme (aldırış etme, onlara boyun eğme)! Senin onlara, onların da sana (birbirinize) yumuşak davranmanızı (yağcılık yapmanızı) isterler.”

Anlaşılıyor ki hak ve hakikatin savunuculuğunu yapanların karşısına dikilenler onların inanç noktasında güçsüz olanlardır. Kendi inançlarından emin olmayan bu tipler gerçek iman ehliyle alay etmekte olacakları için Yüce Allah Hz. Peygamber’in şahsında bütün ümmeti bilinçlendirmek istemektedir. Muhatapların güçsüzlüğü durumunda da gevşekliğe kapılmamak da âyette verilmek istenen mesajlar arasında önceliklidir.

Bu noktada da diğer uyarılarda da gereken dersi alıp ona göre davranabilen yiğitlerden olabilme duasındayız.

Dipnotlar

• 1 - Mâide 5/75; En‘âm 6/95; Tevbe 9/30; Yûnus 10/34; ‘Ankebût 29/61; Rûm 30/55; Fâtır 35/3; Mü’min 40/62; Zuhruf 43/87; Münâfikûn 63/4. 2 - Râzî, age., XXVI, 4.
  • Mâide 5/75 En‘âm 6/95 Tevbe 9/30 Yûnus 10/34 ‘Ankebût 29/61 Rûm 30/55 Fâtır 35/3 Mü'min 40/62 Zuhruf 43/87 Münâfikûn 63/4
• 3 - Zemahşerî, age., III, 471. 4 - Mustafa Öztürk, Meâl, s. 461.
• 5 - Esed, age., s. 831; İslâmoğlu, age., s. 805.
• 6 - Yûnus 10/48; Enbiyâ’ 21/38; Neml 27/71; Sebe’ 34/29; Yâsîn 36/48; Mülk 67/25.
  • Yûnus 10/48 Enbiyâ 21/38 Neml 27/71 Sebe' 34/29 Yâsîn 36/48 Mülk 67/25
• 7 - Nahl 16/111. 8 - Semerkandî, age., II, 300; Taberî, age., XIV, 158; Zemahşerî, age., II, 602; Râzî, age., XX, 96. 9 - Nahl 16/84; Rûm 30/57; Fussılet 41/24; Câsiye 45/35; Kıyâmet 75/15-16.
  • Nahl 16/111 Nahl 16/84 Rûm 30/57 Fussilet 41/24 Câsiye 45/35 Kıyâmet 75/16
• 10 - Mücâdele 58/18.
  • Mücâdele 58/18
• 11 - Nahl 16/84.
  • Nahl 16/84
• 12 - Nisâ’ 4/174; Mâide 5/15; En‘âm 6/59; Yûnus 10/61; Yûsuf 12/1; Hıcr 15/1; Şu‘arâ’ 26/2; Neml 27/1, 75; Kasas 28/2; Yâsîn 36/69; Zuhruf 43/2; Dühân 44/2. 13 - Kehf 18/1; Zümer 39/28.
  • Nisâ 4/174 Mâide 5/15 En‘âm 6/59 Yûnus 10/61 Yûsuf 12/1 Hicr 15/1 Şu‘arâ 26/2 Neml 27/1 Neml 27/75 Kasas 28/2 Yâsîn 36/69 Zuhruf 43/2 Duhân 44/2 Kehf 18/1 Zümer 39/28
• 14 - Semerkandî, age., II, 262.
• 15 - En‘âm 6/8, 9; İsrâ’ 17/95; Mü’minûn 23/24; Furkân 25/7; Fussılet 41/14.
  • En‘âm 6/8 En‘âm 6/9 İsrâ 17/95 Mü'minûn 23/24 Furkân 25/7 Fussilet 41/14
• 16 - Yazır, age., IV, 86.
• 17 - Müzzemmil 73/10; Müddessir 74/7. 18 - Lokmân 31/17.
  • Müzzemmil 73/10 Müddessir 74/7 Lokmân 31/17
• 19 - Semerkandî, age., III, 19; Taberî, age., XXI, 59; Zemahşerî, age., III, 473.