‘Ankebût Suresi

Mekke’de risâletin 12. yılında hicrete yakın bir zamanda indirilmiş olması muhtemel olan, 69 âyetten oluşan, adını 41. âyette yer alan ve “örümcek” anlamındaki الْعَنْكَبُوت el-‘ankebût kelimesinden alan ‘Ankebût sûresi, inişe göre 89, resmî sıralamada ise 29. sûredir. Bu sûrenin münafıklardan söz edilen özellikle 10 ve 11. âyetlerinin Medine’de indirilmiş olma ihtimali yüksektir.

‘Ankebût sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Kasas sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûrede de “mukatta‘a harfleriyle başlanması” (Kasas 1; ‘Ankebût 1); “peygamber kıssalarına yer verilmesi” (Kasas 3-48; ‘Ankebût 14-17, 24-40); “kitap ehliyle ilgili çeşitli bilgiler” (Kasas 51-55; ‘Ankebût 46-47); “kâinat kitabından âyetler içermeleri” (Kasas 71-73; ‘Ankebût 19-20, 44); “Kârûn’la ilgili bilgilere yer verilmesi” (Kasas 76-82; ‘Ankebût 39) gibi konuların ele alınması iki sûrenin mesaj ortaklığı irtibatını gösteren örnekler arasında sayılabilir.

‘Ankebût sûresi, mukatta‘a harfleriyle başlamakta, insanoğlunun imtihan edilmeden bırakılmacağı, önceki nesiller gibi denenecekleri, Yüce Allah için çaba sarf edenlerin kendi lehlerinde bunu yapmış olacakları, Allah’ın bunlara muhtaç olmadığı ifade edilmekte, iyilik yapanlara verilecek ödüller, ana-babaya iyiliğin gerekliliği, sorumlulukların şahsiliği gibi konular dile getirilmektedir.

14. âyetten itibaren, Hz. Nûh’un kıssasına kısaca değinilmekte, ardından Hz. İbrâhim’in tebliğine yer verilmekte, sonrasında Yüce Allah’ın yaratma sisteminden, mahşerdeki yargılamasından söz edilmekte, kavminin Hz. İbrâhim’e verdiği cevaplar hatırlatılmakta, daha sonra Hz. Lût’un kavminin ahlaksızlığı, bunun sonucunda yaşadıkları korkunç akıbet, nihayet Hz. Şu‘ayb, ‘Âd ve Semûd kavmiyle çeşitli azgın simalar gündeme getirilmektedir.

41. âyetten itibaren, sûreye adını verdiği üzere örümceğin yuvasının dayanıksızlığından, Yüce Allah’ın kâinata mutlak hükümran oluşundan, vahyin tilavet edilmesinden, namazın etkinliğinden, kitap ehliyle nasıl mücadele edilmesi gerektiğinden, peygamberlik dönemi öncesinde Hz. Peygamber’in kutsal kitaplarla ilişki içerisinde olmamasından, kendisinden mucize isteyenlere Kur’ân’ın yetmesi gerektiğinden, inkarcıların acele azap isteğinde bulunması, azabın şiddeti, cennetin kimlere verileceği gibi konulardan söz edilmektedir.

61. âyetten itibaren, müşriklerin çarpık ilah anlayışı, yaratıcı, evreni insanların emrine verişi ile rızık vericiliğine inanmalarına rağmen Yüce Allah’ın kitap ve peygamber gönderme sistemini inkarları, dünya hayatının oyun ve eğlence oluşu, nimet ve külfetteki nankörlükler, Yüce Allah’a iftira edenlerin en zalim insanlar oluşu, kafirlerinin yerinin cehennem olacağı beyan edilmekte ve Allah yolunda fedakarlık edenlere Yüce Allah’ın bütün yollarını göstereceği müjdelenmektedir.

Yüce Allah sûrenin 28-35. âyetlerinde Hz. Lût’un kıssasına yer vermekte, kavminin yptığı korkunç ahlaksızlığı dile getirdiğini, kavminin kendisiyle alay edişini, buna karşılık onun da Rabbinden yardım talebinde bulunduğunu, meleklerin onun kavmini helak için geldiklerinde Hz. İbrahim’in sözlerini, nihayet Hz. Lût’un ve inanç ailesinin kurtarılıp diğer ahlaksızların feci bir akıbete çarptırıldıklarını beyan etmektedir.

a) Hz. Lût’un Kıssası

Yüce Allah, sûrenin 28-30. âyetlerinde Hz. Lût’u da peygamber olarak görevlenderdiğini, kavmine şöyle dediğini nakletmektedir: “Sizler sizden önce âlemler içinde hiç kimsenin yapmadığı bir çirkinliği (ahlaksızlığı) mı yapıyorsunuz? Siz ille de erkeklere yaklaşacak, yol kesecek ve toplantılarınızda edepsizlikler yapacak mısınız?!”

Ardından, bunun üzerine kavminin cevabının ise “Doğru söyleyenlerden isen, Allah’ın azabını getir bize!” şeklinde olduğu, Hz. Lût’un “Ey Rabbim! Şu bozgun topluma karşı bana yardım eyle” dediği ifade edilmektedir.

ı. Hz. Lût’un Kavmine Hitabı

وَلُوطًا اِذْ قَالَ لِقَوْمِه۪ٓ اِنَّكُمْ لَتَاْتُونَ الْفَاحِشَةَ مَا سَبَقَكُمْ بِهَا مِنْ اَحَدٍ مِنَ الْعَالَم۪ينَ “Lut’u da (elçi olarak göndermiştik). Kavmine şöyle demişti: Şüphesiz ki siz, sizden önce âlemlerden (insanlardan) kimsenin sizi geçemediği bir çirkinliği yapıyorsunuz.”

Âyetteki وَلُوطًا ve lûtan sözcüğü “Lût’a da (peygamberlik vermiştik)”; اِذْ قَالَ iz kâle fiili “hani, bir zamanlar demişti ki”; لِقَوْمِه likavmihî ifadesi “onun kavmine”; اِنَّكُمْ inneküm ifadesi “muhakkak ki siz”; لَتَاْتُونَ le te’tûne fiili “elbette yapmaktasınız, geliyorsunuz, yaklaşmaktasınız”; الْفَاحِشَة el-fâhışete sözcüğü “çirkinlik, çirkinliğe”; مَا سَبَقَكُمْ mâ sebekaküm fiili “sizi geçmemişti”; بِهَا bihâ ifadesi “onunla ilgili, onu, o ahlaksızlığı, o çirkin fiille ilgili”; مِنْ اَحَدٍ min ehadin kelimesi “hiç kimse”; مِنَ الْعَالَم۪ينَ mine’l-‘âlemîne sözcüğü ise “insanlardan, âlemlerden” demektir.

Burada Hz. Lût’un kavmine yönelik gerçekleştirdiği bir uyarı ifadesi gündeme getirilmektedir.

Hz. Lût’un kıssası hakkındaki genel bilgileri Şu‘arâ’ 26/160’ta vermiştik. Burada kıssanın ilgili kısmını ele alacak ve yorumlarımızı bu çerçevede yapmaya çalışacağız. Hz. Lût’un kıssasıyla ilgili olarak A‘râf 7/80-84, Hûd 11/77-83, Şu‘arâ’ 26/160-175, Neml 27/54-58, Sâffât 37/133-138 ve Kamer 54/33-40 gibi çeşitli surelerde çeşitli açıklamalar yer aldığı için, burada söz konusu bilgilere ayrıntılı olarak tekrar değinmeyeceğiz.

Yüce Allah Hz. İbrâhim’le ilgili kıssayı anlatırken sözü yeğeni Hz. Lût’a ve onun sapkın kavmine getirmektedir. Benzer bir içerikte A‘râf 7/80’de de geçen bu âyeti iki başlıkta ele almak gerekmektedir:

1. وَلُوطًا اِذْ قَالَ لِقَوْمِه۪ٓ اِنَّكُمْ لَتَاْتُونَ الْفَاحِشَةَ “Lut’u da (elçi olarak göndermiştik). Kavmine şöyle demişti: Şüphesiz ki siz, bir çirkinliği yapıyorsunuz.” Yüce Allah, Neml 27/54’te de geçtiği gibi bu âyette Hz. Lût’a da vahyettiğini beyan ederek,وَلُوطًا “Lût’a da” ifadesini yorumunu yapmakta olduğumuz sûrenin 14. âyetinde Hz. Nûh’u risaletle görevlendirmesiyle ilgili kullandığı وَلَقَدْ اَرْسَلْنَا “Andolsun ki peygamber olarak göndermiştik” ifadesine atfetmekte, yani bağlamaktadır.

Bu âyette sözü edilen الْفَاحِشَة el-fâhışeh kelimesi bağlam gereği erkek erkeğe yapılan homoseksüellik ahlaksızlığıdır. Çeşitli âyetlerde ele aldığımız üzere f-h-ş kökünden kelimeler Kur’ân’da 24 yerde geçmekte ve çeşitli kalıplarda “kötülük”;(1) “fuhuş” (kadın-erkek zina,(2) lezbiyenlik,(3) homoseksüellik(4)); “cimrilik”;(5) “zulüm”(6) gibi anlamlara gelmektedir. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen الْفَاحِشَة el-fâhışeh kelimesi de “homoseksüellik” manasına gelmektedir.

Hûd 11/78 ve Hıcr 15/67’de belirtildiği gibi, bu azgın ve homoseksüellik batağındaki ahlaksız kavim Hz. Lût’un yanına gelen melek elçileri erkek delikanlılar sandıkları için onlardan yararlanma duygusuyla birbirini müjdeleyerek Hz. Lût’un yanına koşuşturmuşlardı. Onların bu düşüncede oldukları Kamer 54/37’de şöyle beyan edilmektedir: “Dahası onlar, (ahlaksız emelleri için) Lût’un misafirlerinden bile yararlanmak istemişlerdi.”

2. مَا سَبَقَكُمْ بِهَا مِنْ اَحَدٍ مِنَ الْعَالَم۪ين “Onu (o ahlaksızlığı) sizden önce âlemler içinde hiç kimse sizi geçememişti.” Aynısı A‘râf 7/80’de de yer alan bu cümlede مَا mâ ve ehad kelimesinin başındaki مِنْ min edatının birlikte kullanımı, olumsuz manayı güçlendirmekte,(7) söz konusu çirkin fiili daha önce hiç kimsenin yapmadığını göstermektedir.

Buradakiالْعَالَم۪ين el-‘âlemîne kelimesi genelde bütün mahlukatı içerecek şekilde “âlemler” manası verilmesinden ziyade, bağlam gereği maksadın “insanlar”(8) olduğunu ifade etmeliyiz. Hz. Lût kavmine seslenerek, âlemler içerisinde, yani dünyada daha önce böyle bir ahlaksızlığı bu boyutta hiç kimsenin yapmadığını kendilerine hatırlatmış olmaktadır. Bu yaklaşımımızın sebebi ayette geçen سَبَقَ sebeka fiilinin “müsabaka yapmak, öne geçmek” anlamları nedeniyledir. Buna göre sözü edilen ahlaksızlığı Hz. Lut’un kavminden önce de yapanların bulunabileceği, ancak Hz. Lut’un kavmini bu noktada daha önceden hiç kimsenin geçemediği belirtilmiş olmaktadır.

ıı. Hz. Lût’un Sözleri ve Kavminin Cevabı

اَئِنَّكُمْ لَتَاْتُونَ الرِّجَالَ وَتَقْطَعُونَ السَّب۪يلَ وَتَاْتُونَ ف۪ي نَاد۪يكُمُ الْمُنْكَرَ فَمَا كَانَ جَوَابَ قَوْمِه۪ٓ اِلَّآ اَنْ قَالُوا ائْتِنَا بِعَذَابِ اللّٰهِ اِنْ كُنْتَ مِنَ الصَّادِق۪ينَ “(Lut şöyle devam etmişti:) ‘Siz erkeklere yaklaşacak, yol kesecek ve toplantılarınızda o çirkinliği mi yapacaksınız!’ Kavminin cevabı ise ‘Doğru söyleyenlerdensen bize Allah’ın azabını getir!’ demelerinden başka bir şey olmamıştı.”

Âyetteki اَئِنَّكُمْ einneküm ifadesi “muhakkak ki siz mi”; لَتَاْتُونَ lete’tûne fiili “elbette varmaktasınız, geliyorsunuz”; الرِّجَال er-ricâle kelimesi “erkeklere”; وَتَقْطَعُونَ ve takta‘ûne fiili “ve kesiyorsunuz, kesmektesiniz”; السَّب۪يل es-sebîle sözcüğü “yolu, neslin yolunu”; وَتَاْتُونَ ve te’tûne fiili “ve gidiyorsunuz, yapıyorsunuz”; ف۪ي نَاد۪يكُمُ fî nâdîküm ifadesi “sizin toplantı yerlerinizde”; الْمُنْكَر el-münkera kelimesi “o çirkin işi”; فَمَا كَانَ fe mâ kâne ifadesi “(şöyle) olmamıştı, değildi”; جَوَابَ قَوْمِه۪ٓ cevâbe kavmihî tamlaması “onun kavminin”; اِلَّآ اَنْ قَالُوا illâ en kâlû istisnası “(şöyle) demelerinden başka”; ائْتِنَا i’tinâ ifadesi “bize getir”; بِعَذَابِ اللّٰهِ bi ‘azâbillâhi tamlaması “Allah’ın azabını”; اِنْ كُنْتَ in künte ifadesi “eğer (şöyle) isen”; مِنَ الصَّادِق۪ينَ mine’s-sâdikîne ifadesi ise “doğru söyleyenlerden” demektir.

Burada Hz. Lût’un kavmine yönelik bir hatırlatması ile kavminin kendisine verdiği cevap gündeme getirilmektedir.

1. اَئِنَّكُمْ لَتَاْتُونَ الرِّجَالَ وَتَقْطَعُونَ السَّب۪يلَ وَتَاْتُونَ ف۪ي نَاد۪يكُمُ الْمُنْكَرَ “(Lut şöyle devam etmişti:) Siz erkeklere yaklaşacak, yol kesecek ve toplantılarınızda o çirkinliği mi yapacaksınız!” Hz. Lût sapkın kavmine hitaben, onların cinsel anlamda erkeklere vardıklarını, hayatın devamı için üreme yolu demek olan kadınlarla birlikte olmayı terk edip kestiklerini, üstelik de homoseksüellik ahlaksızlığını topluca kulüplerinde gerçekleştirdiklerini söyleyerek korkunç bir yanlışın içinde olduklarını kendilerine söylemişti.

a) اَئِنَّكُمْ لَتَاْتُونَ الرِّجَالَ “Siz erkeklere mi varıyorsunuz?!” Bu ifade A‘râf 7/81 ve Neml 27/55’te geçen “Kadınları bırakıp şehvetle erkeklere varıyorsunuz” beyanı gereği erkek erkeğe cinsel ahlaksızlık manasına gelmektedir. Buradaki soru edatı bilinen anlamda cevap beklensin diye dile getirilmemiş, sadece olayın çirkinliği soru kalıbında ancak ayıplama ve kınama manasında, hatta biraz da şaşkınlık içerikli olarak beyan edilmiş, bu ahlaksızlığı yaptıkları vurgulanmıştır.

Hûd 11/78-79 ve Hıcr 15/70-71’de de belirtildiği gibi, onların bu ahlaksızlıklarıyla ilgili olarak vazgeçmeleri ve kadınlarla birlikte olmaları için Hz. Lût onlara kızlarını, yani toplumun kızlarını teklif etmiş, ancak onlar bunu şiddetle ve alaycılıkla reddetmişlerdi.

b) وَتَقْطَعُونَ السَّب۪يلَ “Yolu kesiyorsunuz.” Bu ifade yoldan gelip geçenleri engellemek ve onlardan cinsel manada yararlanmak için “yol kesmek” anlamında “teröristlik”, “zorbalık yapmak” şeklinde yorumlansa da(9) kanaatimizce buradaki asıl maksat mecazi bir ifade olarak onların erkeklerle cinsel ilişkiye girip kadınları terk etmeleri nedeniyle “nesillerin üremesinin yolunu kapatıp kesmiş olmaları”dır. Müfessirlerimiz bu cümlede her iki anlamın da bulunduğunu beyan ederek âyette alam çokluğuna ve çeşitliliğine dikkat çekmişlerdir.(10)

c) وَتَاْتُونَ ف۪ي نَاد۪يكُمُ الْمُنْكَرَ “Toplantılarınızda (kulüplerinizde) ahlaksızlık yapıyorsunuz.” Hz. Lût, ahlaksız kavminin gerçekleştirdiği homoseksüelliği yapmakla kalmadıklarını, bunu üstelik bir de milletin gözü önünde gruplar halinde, toplantı meclislerinde, güncel ifadeyle bir araya geldikleri kulüplerinde yaptıklarını söyleyerek olayın çirkinliğini ve vahametini dile getirmiştir.(11)

2. فَمَا كَانَ جَوَابَ قَوْمِه۪ٓ اِلَّآ اَنْ قَالُوا ائْتِنَا بِعَذَابِ اللّٰهِ اِنْ كُنْتَ مِنَ الصَّادِق۪ينَ “Kavminin cevabı ise ‘Doğru söyleyenlerdensen bize Allah’ın azabını getir!’ demelerinden başka bir şey olmamıştı.” Yüce Allah Hz. Lût’un yaptığı uyarının ardından kavminin verdiği cevabın sadece ve sadece tehdit içerdiğini, yaptıklarının kötülüğüne ve azaba uğrayacakları konusundaki uyarılara itibar etmediklerini, aksine her şeye meydan okuduklarını haber vermektedir.

Hz. Lût’un azgın kavminin cevabıyla ilgili olarak A‘râf 7/82’de şöyle buyrulmaktadır: “‘Onları (Lût’u ve arkadaşlarını) şehrinizden (yurdunuzdan) çıkarın’ sözünden başka bir şey olmamıştı kavminin cevabı.” Çok küçük bir değişiklikle benzer ifadenin yer aldığı Neml 27/56’da da açıkladığımız üzere, Hz. Lût’un kavmi kendisine kararlı bir şekilde cevap vermektedir. Çünkü her üç âyette de cümle hasr/kasr denen “vurgulu ifade” tekniklerinden biriyle şekillendirilmiştir.

A‘râf 7/82 ve Neml 27/56’daki fadelerden de anlaşılacağı üzere, Hz. Lût’un azgın kavmi o dönemin müminleriyle alay etmişler, bu yüzden kendilerini ülkelerinden çıkarma tehdidini savurmuşlar, hatta ahlaklı olmalarıyla bile alay etmişlerdi. Kavminin tehditkâr ifadesi, inançları nedeniyle müminlerin ülkelerinden çıkartılmasına kadar varmıştı.

Her iki âyette de yer alan “Onlar temiz kalmak isteyen insanlarmış!” ifadesi açıkça alaycılık içermekte, ahlaklı olmak onlar tarafından ayıplanacak bir husus olarak görülmekteydi. “Onlar temiz kalmak istiyorlarmış, bizim aramızda kalarak kirlenmesinler” demeye getirerek, kendilerince muhataplarını aşağılamaktan da geri kalmamışlardı.

İnkârın temelinde inananları küçük görme, onlara hor hakir insanlar muamelesi yapma hastalığı bulunduğu için, onlar hem ülkeden çıkartma tehdidini, hem de temiz kalma alay içeren sözünü muhataplarına yönlendirmişler, dahası yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi Hz. Lût eğer doğru söylüyorsa Yüce Allah’ın azabını getirmesi teklifinde bile bulunmuşlardı.

Bu âyette geçen عَذَابِ اللّٰهِ ‘azâbillâhi “Allah’ın azabı” ifadesi onların Allah’a inandıklarını gösterebileceği gibi, aslında inanmadıkları halde alay ederek “Sizin inandığınız Allah’ın azabını bize getirin” diyerek alaycılık ifadesiyle de durumu hafife aldıklarını göstermişlerdi.

ııı. Hz. Lût’un Duası

قَالَ رَبِّ انْصُرْن۪ي عَلَى الْقَوْمِ الْمُفْسِد۪ينَ “(Lut:) ‘Rabbim! Şu bozguncu topluma karşı bana yardım et!’ demişti.”

Âyetteki قَالَ kâle fiili “demişti ki”; رَبِّ rabbi hitabı “ey Rabbim”; انْصُرْن۪ي unsurnî duası “bana yardım et”; عَلَى الْقَوْمِ ‘ale’l-kavmi kelimesi “(şu) kavme, (şu) topluluğa karşı”; الْمُفْسِد۪ين el-müfsidîne sözcüğü ise “bozguncular olan, bozgunculuk yapanlar” demektir.

Burada kavminin azgınlığına karşılık Hz. Lût’un yaptığı dua gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah Hz. Lût’un onca çabasına, uyarılarına, tekliflerine ve uğraşılarına rağmen kavminn verdiği alaycı ve tehditkâr cevap karşısında artık çaresiz kaldığını, bir anlamda bitip tükendiğini hissettirircesine Rabbine dua ettiğini haber vermektedir.

Âyette geçen الْمُفْسِد۪ين el-müfsidîne kelimesi “bozguncular”, “azıp yoldan çıkanlar”, “fesatçılar güruhu”, “yozlaşanlar” manalarını içermekte, ancak yaptıkları ahlaksızlık düşünüldüğünde bunların toplumun ahlakını darmaduman eden “bozguncu sapkınlar” olduğu anlaşılmaktadır.

Hz. Lût’un bu duası tıpkı Hz. Nûh’un duasını çağrıştırmaktadır. Kamer 4/9-10’da şöyle buyrulmaktadır: “Onlardan önce Nûh’un kavmi de (gerçeği) yalanlamış, kulumuzu yalanlayarak ‘mecnundur’ demişlerdi. (Ardından davetten vazgeçirilmeye) zorlanmıştı. (Bunun üzerine Nûh), Rabbine ‘Yenik düştüm, bana yardım et!’ diyerek yalvarmıştı.”

Aynı konuyla ilgili olarak Nûh 71/25-27’de de şöyle buyrulmaktadır: “Nûh dedi ki: ‘Ey Rabbim! Yeryüzünde kâfirlerden hiç kimseyi bırakma! Çünkü sen onları bırakırsan kullarını saptırırlar; yalnız ahlâksız, nankör (insanlar) doğururlar (yetiştirirler).’ (Nûh duasına şöyle devam etti): Ey Rabbim! Beni, ana-babamı, iman etmiş olarak evime girenleri, iman eden erkekleri ve iman eden kadınları bağışla, zalimlerin de ancak helâkini arttır.”

Bu dualardan anlaşılıyor ki peygamberler de sonuçta birer insandır ve onların da içlerinin daraldığı zamanlar olur. Bu durumlar, onların “bittim” dedikleri noktadır. İşte bu anda devreye Rabbimizin yardımı anlamında “yettim kulum” girmektedir. Önemli olan şey, bir kulun üzerine düşen görevi yapmasıdır; o görevini yaptıktan sonra Yüce Allah’ın yardımı elbette gelecektir.

b) Hz. Lût’un Kavminin Helaki

Yüce Allah, sûrenin 31-32. âyetlerinde melek elçilerinin Hz. İbrahim’e çocuk müjdesi getirdiklerinde şöyle dediklerini bildirmektedir: “Biz bu memleket halkını helâk edeceğiz. Çünkü oranın halkı zalim kimselerdir.”

Ardından, bunun üzerine Hz. İbrahim’in “Ama orada Lût var!” deyince elçilerin şöyle cevap verdikleri nakledilmektedir: “Biz orada kimlerin bulunduğunu çok iyi biliyoruz. Onu ve ailesini elbette kurtaracağız. Yalnız karısı müstesna; o, (azapta) kalacaklar arasındadır.”

ı. Meleklerin Hz. İbrâhim’e Bilgi Vermesi

وَلَمَّا جَآءَتْ رُسُلُنَآ اِبْرٰه۪يمَ بِالْبُشْرٰى قَالُوٓا اِنَّا مُهْلِكُوٓا اَهْلِ هٰذِهِ الْقَرْيَةِ اِنَّ اَهْلَهَا كَانُوا ظَالِم۪ينَ “Elçilerimiz (melekler) İbrahim’e (çocuk) müjdesini getirdiklerinde şöyle demişlerdi: Biz bu şehir halkını helak edeceğiz. Şüphesiz ki oranın halkı zalim kişilerdir.”

Âyetteki وَلَمَّا جَآءَتْ ve lemmâ câet fiili “ve geldiğinde”; رُسُلُنَا rusülünâ tamlaması “bizim elçilerimiz, meleklerimiz”; اِبْرٰه۪يم ibrâhîme kelimesi “İbrâhim’e”; بِالْبُشْرٰى bi’l-büşrâ ifadesi “o müjde ile”; قَالُوا kâlû fiili “demişlerdi ki”; اِنَّا innâ ifadesi “muhakkak ki biz”; مُهْلِكُوا mühlikû kelimesi “helak ediciler(iz)”; اَهْلِ هٰذِهِ الْقَرْيَةِ ehli hâzihi’l-karyeti tamlaması “bu şehrin halkını”; اِنَّ اَهْلَهَا inne ehlehâ ifadesi “muhakkak ki oranın halkı”; كَانُوا kânû fiili “onlar (şöyle) idiler”; ظَالِم۪ينَ zâlimîne kelimesi ise “zalimler, zalimlik yapanlar, haksızlık edenler” demektir.

Burada elçi meleklerin müjde getirişi, gelişlerinin Hz. Lût’un azgın kavminin helaki ve helak gerekçesinin ne olduğuyla ilgili bilgi gündeme getirilmektedir.

1.وَلَمَّا جَآءَتْ رُسُلُنَآ اِبْرٰه۪يمَ بِالْبُشْرٰى “Elçilerimiz (melekler) İbrahim’e (çocuk) müjdesini getirdiklerinde.” Yüce Allah Hz. Lût’un kavmiyle ilgili pasajın devamında melek elçilerin yanlarına geldiklerinde Hz. İbrâhim’e verdikleri çocuk müjdesini hatırlatmakta, sonrasından meleklerin asıl geliş gerekçelerinin Hz. Lût’un azgın ve sapkın kavmini helak etmek olduğunu söylediklerini aktarmaktadır.

Yüce Allah bir önceki âyette Hz. Lût’un yaptığı duayı kabul ettiğini, bu sebeple meleklerini bir müjde bir de helak göreviyle gönderdiğini bildirmektedir. Âyette önce müjdenin sonra azabın zikredilme sıralaması rahmetin gazaptan baskın olması nedenine bağlı olarak anlaşılabilir.

Âyette جَآءَ câe fiilinin بِ bâ/bi harfiyle kullanılması cümleye “getirmek” manasını katmıştır. Bu nedenle tercümenin “o müjdeyi getirdiklerinde” şeklinde olması gerekmektedir. Ancak söz konusu kullanımdan bağımsız olarak tercümeyi “o müjde ile geldiklerinde” şeklinde vermek de hatalı değildir.

Hz. İbrâhim’e verilen çocuk müjdesiyle ilgili olarak burada الْبُشْرٰى el-büşrâ kelimesinin eliflâm takısıyla getirilmesinin nedeni o müjdenin daha önce verildiğini ve müjdenin ne olduğunun bilindiğini göstermektir. Bu konuda Hûd 11/69-73’te, Hıcr 15/51-56 ve Zâriyât 51/24-30’da oldukça geniş bilgilendirmeler yer aldığı için burada konunun detayına girmeyeceğiz.

Şu kadarını söylemekle yetinelim: Hz. İbrâhim yaşlılık çağına erişince eşi Hz. Sâre de aynı durumdayken kendilerine Hz. İshâk müjdelenmişti. Özellikle Hz. Sâre şaşkınlık geçirse de sonuçta Yüce Allah’ın kudreti sayesinde bu olay gerçekleşmişti. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette işaret edilen olay budur.

2. قَالُوٓا اِنَّا مُهْلِكُوٓا اَهْلِ هٰذِهِ الْقَرْيَةِ اِنَّ اَهْلَهَا كَانُوا ظَالِم۪ينَ “(Elçiler): ‘Biz bu memleket halkını helâk edeceğiz. Şüphesiz ki oranın halkı zalim kimselerdir’ demişlerdi.” Yüce Allah Hz. İbrâhim’in yanına gelen melek elçilerin gönderilme gayelerinin Hz. Lût’un kavmini helak etmek olduğunu söylediklerini hatırlatmaktadır.

Âyette geçen الْقَرْيَة al-karyeh kelimesi “belde”, “şehir”, “yöre”, “arz” gibi anlamlar vermekte, burada maksadın Hz. Lût’un kavminin yaşadığı Sodom ve Gomore olduğu anlaşılmaktadır. Bu konunun ele alındığı Hıcr 15/57-58 ve Zâriyât 51/31-32’de şöyle buyrulmaktadır: “(İbrâhim:) ‘Ey elçiler! (Başka) ne işiniz var?’ diye sormuştu. Onlar da ‘Biz, suçlu bir topluma (onları helâk etmeye) gönderildik’ cevabını vermişlerdi.” Hûd 11/70’te ise sadece “Biz Lût kavmine gönderildik” ifadesi yer almaktadır.

Melekler Hz. Lût’un kavminin yaşadığı beldeyi neden helak ettiklerini beyan bağlamında orada yaşayanların zalimler olduğunu ifade etmişlerdir ki burada sözü edilen zulüm, halkın haddini aşması, durması gereken yerde durmaması, azgınlıkta ısrar etmeleri,(12) ahlakı yerinden edip ahlaksızlığı benimsemeleri ve ahlaksızca yaşamaları manasında yorumlanmalıdır.

Bazı âlimlerimiz bu kelimeyi “kafirler” diye yorumlasalar da(13) maksat küfür değil, zulümdür. Burada gözden kaçırılmaması gereken en önemli nokta, dünyevi helakin mutlak surette bir gerekçesinin bulunduğu, haksız yere herhangi bir helakin yaşanmadığının bilinmesidir.

ıı. Hz. İbrâhim’in Meleklere Sözü ve Aldığı Cevap

قَالَ اِنَّ ف۪يهَا لُوطًا قَالُوا نَحْنُ اَعْلَمُ بِمَنْ ف۪يهَا لَنُنَجِّيَنَّهُ وَاَهْلَهُٓ اِلَّا امْرَاَتَهُ كَانَتْ مِنَ الْغَابِر۪ينَ “(İbrahim) şöyle demişti: ‘(Ama) orada Lut var!’ (Melekler ise): ‘Biz orada kimin bulunduğunu çok iyi bilenleriz. Onu ve ailesini elbette kurtaracağız. Sadece hanımı hariç; o, (azapta) kalacaklar arasındadır.’ demişlerdi.”

Âyetteki قَالَ kâle fiili “demişti ki”; اِنَّ ف۪يهَا inne fîhâ ifadesi “muhakkak ki orada vardır”;لُوطًا lûtan kelimesi “Lût”; قَالُوا kâlû fiili “demişlerdi ki”; نَحْنُ nahnu zamiri “biz”; اَعْلَمُ a‘lemu kelimesi “iyi bilenler(iz)”; بِمَنْ ف۪يهَا bimen fîhâ ifadesi “oradakileri, orada kimin bulunduğunu”; لَنُنَجِّيَنَّهُ lenünecciyennehû fiili “onu da mutlak surette kurtaracağız”; وَاَهْلَهُ ve ehlehû tamlaması “ve (inanç) ailesini de”; اِلَّا امْرَاَتَهُ illemraetehû istisnası “hanımı hariç”; كَانَتْ kânet istisnasıfiili “o (şöyle) idi”; مِنَ الْغَابِر۪ينَ mine’l-ğâbirîne cümlesi “geride kalanlardan, geride kalanlardan olmuştu” demektir.

Burada Hz. İbrahim’in melek elçilere helak edecekleri yerde Hz. Lût’un bulunduğunu söylemesi ve sonrasında meleklerin verdiği cevap gündeme getirilmektedir.

1.قَالَ اِنَّ ف۪يهَا لُوطًا قَالُوا نَحْنُ اَعْلَمُ بِمَنْ ف۪يهَا “(İbrahim) şöyle demişti: ‘(Ama) orada Lut var!’ (Melekler ise): ‘Biz orada kimin bulunduğunu çok iyi bilenleriz.” Yüce Allah melekler Hz. İbrâhim’le konuşurken onların helak için geldiklerini söyleyince Hz. İbrâhim hemen müdahale ederek o şehirde Hz. Lût’un da bulunduğunu belirttiğini, buna karşılık meleklerin de durumun farkında olduklarını ve oradaki müminleri kurtaracaklarını ifade ettiklerini aktarmaktadır.

Konunun ele alındığı Hûd 11/74’te şöyle buyrulmaktadır: “İbrâhim’den korku gidip kendisine müjde gelince, Lût kavmi hakkında (adeta) bizimle mücadeleye başlamıştı.” Yüce Allah Hz. İbrâhim’in meleklerin geliş nedenini öğrendikten sonra, Hz. Lût’un kavminin helak edilmemesi için meleklerle tartışmaya başladığını haber vermektedir.

Bu âyette yani Hûd 11/74’te geçen يُجَادِلُ yücâdilü fiili “mücadele etmek, tartışmak” manasına gelse de burada bağlam gereği verilmek istenen mesaj Hz. İbrâhim’in meleklere “yalvarması” şeklinde anlaşılmalıdır. Çünkü bir peygamberin meleklerin kendi iradeleriyle değil, Yüce Allah’ın buyruğuyla hareket ettiğini bilmemesi mümkün değidir.

Öyleyse Hz. İbrahim’in meleklerle mücadelesinin aynı zamanda Yüce Allah’a yönelik olduğu aşikârdı. Durum böyle olunca, Hz. İbrâhim’in bu tavrını tipik bir “tartışma ve mücadele” değil de daha çok bir “dua, yalvarış ve yakarış” gibi kabul etmek durumundayız.

Hz. İbrâhim’in bu sözleri elbette bir peygamber hassasiyetinin sonucuydu. İçyüzünü bilmediği bir konuda meleklere karşı “ama orada Lût da var” diyerek genel helakin geleceği endişesini dile getirmiştir. Ancak meleklerin “orada kimin olduğunu gayet iyi biliyoruz; Lût’u ve hiyanet içindeki eşi hariç inanç ailesini koruyacağız” şeklindeki beyanlarından sonra artık ısrarını sürdürmemiş olmalıdır. Çünkü bu diyalogdan sonrasına dair Kur’ân’da herhangi bir açıklama yer almamaktadır.

Hz. İbrâhim’in durumdan endişelenmesinin bir sebebi de onunla yani Hz. Lût ile arasındaki kan bağı olabilir. Çünkü Hz. Lût Hz. İbrahim’in kardeşinin oğluydu. Hz. Lût’un babası Hâzer, dedesi ise Âzer idi. Hz. İbrâhim’in amcasının oğlu olduğu da söylenmektedir. Bu konuda daha başka görüşler de vardır.(14) İnanç açısından duyduğu yakınlığın ötesinde bir peygamberi sahiplenmesi de kendi yakınlarından olan böyle bir şahsiyeti de önemsediği için onunla ilgili endişelenmesi normaldi.

2. لَنُنَجِّيَنَّهُ وَاَهْلَهُٓ اِلَّا امْرَاَتَهُ كَانَتْ مِنَ الْغَابِر۪ينَ “Onu ve ailesini elbette kurtaracağız. Sadece hanımı hariç; o, (azapta) kalacaklar arasındadır.’ demişlerdi.” Melekler Hz. Lût’u ve inanç ailesini koruyacaklarını söylemiş, ancak eşinin helak içinde kalacaklar arasında olacağını bildirmişlerdi.

Hûd 11/76’da beyan edildiği gibi, melekler Hz. İbrâhim’in sözlerine şu şekilde cevap vermişlerdi: “Ey İbrahim! Bundan vazgeç! Çünkü Rabbinin (azap) emri gelmiştir. Muhakkak ki onlara, geri çevrilmez bir azap gelecektir!” Melekler Hz. İbrâhim’e cevap vermiş, bu mücadelesinden, tartışmasından ve ısrarından vazgeçmesi gerektiğini beyan etmişlerdi.

Esasında melekler bunun kendi tercihleri değil, Yüce Allah’ın emri olduğunu dile getirmişlerdi. “Allah’ın emrinin gelmesi” O’nun kararının, azap hükmünün, helak emrinin gelmesi demektir.(15) İfadenin başındaki قَدْ kad edatı da cümleye bu kararın ve hükmün kesin olarak geldiğini gösteren pekiştirici bir mana katmaktadır.

Konunun ele alındığı A‘râf 7/83’te de şöyle buyrulmaktadır: “Bunun üzerine onu (Lût’u) ve (inanç) ailesini kurtarmıştık. Yalnız hanımı müstesna; o, geride kalanlardandı.” Yüce Allah Hz. Lût’u ve inanç ailesini kurtardığını beyan etmektedir. Nitekim Zâriyât 51/36’da da belirtildiği gibi, o toplumda bir evden başka, ahalisi Müslüman başka bir ev de yoktu. Âyette geçen اَهْلَهُ ehlehû “onun ailesi” ifadesinden maksadın “inanç ailesi” olduğunda şüphe yoktur.

Helakten kurtarılma işleminde kurtarılacak olanlar arasında امْرَاَتَهُ imraetehû yani “onun eşi” istisna edilmişti ki bu kadın A‘râf 7/83, Hûd 11/81, Hıcr 15/60, Şu‘arâ’ 26/171, Neml 27/56 ve ‘Ankebût 29/32-33’den de anlaşıldığı gibi Hz. Lût’un hanımıydı; Tahrîm 66/10’da da belirtildiği gibib kocasına da ihanet etmişti. Bazı tefsirlerimizde bu hanımın adı Za‘ûrâ veya Rîşâ olarak ifade edilmektedir.(16)

Çeşitli âyetlerde(17) zikredilen الْغَابِر۪ين el-ğâbirîne kelimesi “toprak” anlamındaki ğubâr ile aynı köktendir ve helak edilenlerin toz toprak haline getirilmiş olduğunun bir işaretidir. Dahası, bu kelimenin “geride azapta kalanlar” şeklinde bir anlamı da vardır ki(18) bu anlam da yaşanan vakaya uygundur.

Bu kadın, peygamber olan eşi Hz. Lût’u değil, sapkın kavmini tercih etmiş, dolayısıyla da helak edilenler arasında kalmıştı. Esasında bu kadınla ilgili olarak yorumunu yapmakta olduğumuz ‘Ankebût 29/32’de, ayrıca A‘râf 7/83’te de kullanılan كَانَتْ kânet fiili onun bizzat kendi iradesiyle geride olanlar arasında kalmayı tercih ettiğinin delilidir.

Demek ki bir insan Hz. Nûh gibi bir peygamberin oğlu, Hz. İbrâhim gibi bir peygamberin babası, Hz. Nûh veya Hz. Lût gibi bir peygamberin hanımı bile olsa, eğer inanmamışsa peygamber baba, peygamber oğul veya peygamber eş ona fayda sağlayamamakta, hem dünyadaki helakten kurtaramamakta, hem de mahşerdeki azaptan geri alamamaktadır.

Sorumluluklar şahsidir; çünkü kişi yaptığıyla karşılaşacak, ona göre hesaba çekilecektir; peygamber yakını olmak sonucu değiştiremeyecektir. Hz. Peygamber’in Kureyşlilere, Abdimenâf oğullarına, amcası Hz. Abbâs’a, Hz. Safiyye’ye ve nihayet kızı Hz. Fatma’ya söylediği de buydu.(19)

Konuyla ilgili olarak helakten önce Hz. Lût’un dua ettiği ifade edilmektedir. Bu çerçevede Şu‘arâ’ 26/169-173’te Hz. Lût’un önce duası, ardından Yüce Allah’ın müdahelesi bağlamında şu bilgiler verilmektedir: “(Lût), ‘Ey Rabbim! Onların yaptıkları işin (sonucundan) beni ve (inanç) ailemi kurtar’ (diye dua etmişti). Biz de azapta kalanların içindeki kocakarı (eşi) hariç, onu ve bütün (inanç) ailesini kurtarmış, ardından diğerlerini helâk etmiştik. Üzerlerine büyük bir bela yağmuru indirmiştik. Uyarılanların (yola gelmeyenlerin) bela yağmuru ne de kötü (olmuştu)!”

Yüce Allah Hûd 11/81-83’te de bu kavmin helaki bağlamında kavminin ona zarar veremeyeceğini belirterek Hz. Lût’a moral vermiş, inanç ailesini geceleyin oradan uzaklaştırmasını ve geriye bakmadan ilerlemelerini, hanımının da diğerleri gibi azaba muhatap kılınacağını haber vermiştir. Ardından, başlarına gelecek azap zamanının sabah vakti olduğu, azap emri gelince şehirlerinin altının üstüne getirildiği, çamurdan pişmiş, hazırlanmış ve istif edilmiş taşlarla helak edildikleri beyan edilmiştir.

Bu arada peygamberlerin ve onlara inananların helakten kurtarılmalarının ne anlama geldiği konusunu Meryem 19/72’de de açıkladığımız için burada detaya girmek istemiyoruz. Şu kadarını söylemekle yetinelim: Hz. Lût’un helak edilen kavminin örneğide de olduğu gibi o gün helakten kurtarılanlar deprem ortamının içinden değil, deprem ortamından uzak tutulmuşlardır. Bir anlamda kurtarılanlar enkazdan çıkartılmamışlar, deprem öncesi o bölgeden uzaklaştırılmışlardır.

c) Hz. Lût’un Hüznü ve Evrensel Yasanın Uygulanışı

Yüce Allah, sûrenin 33-35. âyetlerinde melek elçiler Hz. Lût’a geldiğinde, Hz. Lût’un onların yüzünden üzüldüğünü, onlardan dolayı içinin daraldığını, elçilerin kendisine şunu söylediklerini beyan etmektedir: “Korkma, tasalanma! Çünkü biz seni de (inanç) aileni de kurtaracağız. Yalnız, (azapta) kalacaklar arasında bulunan eşin müstesna.”

Kıssanın sonunda söz konusu memleket halkının üzerine uygulanan ceza ile ilgili şu genel bilgi verilmektedir: “Muhakkak ki biz bu memleket halkının üzerine, yoldan çıkmalarına karşılık gökten (feci) bir azap indireceğiz. Andolsun ki, biz, aklını kullanacak bir kavim için oradan (geride kalanlar için) apaçık bir âyet (delil, ibret nişânesi) bırakmışızdır.”

ı. Hz. Lût’un Üzüntüsü ve Meleklerin Sözleri

وَلَمَّآ اَنْ جَآءَتْ رُسُلُنَا لُوطًا س۪يٓءَ بِهِمْ وَضَاقَ بِهِمْ ذَرْعًا وَقَالُوا لَا تَخَفْ وَلَا تَحْزَنْ اِنَّا مُنَجُّوكَ وَاَهْلَكَ اِلَّا امْرَاَتَكَ كَانَتْ مِنَ الْغَابِر۪ينَ “Elçilerimiz Lut’a gelince, (Lut) onların yüzünden üzülmüş ve onlardan dolayı içi daralmıştı. Ona ‘Korkma, tasalanma! Şüphesiz ki biz seni de aileni de kurtaracağız. Yalnız, (azapta) kalacaklar arasında bulunan hanımın hariç!’ demişlerdi.”

Âyetteki وَلَمَّآ اَنْ جَآءَتْ ve lemmâ en câet fiili “ve geldiği zaman”; رُسُلُنَا rusülünâ tamlaması “bizim elçilerimiz, elçi meleklerimiz”; لُوطًا lûtan kelimesi “Lût’a”; س۪يٓءَ sîe edilgen fiili “kaygılanmıştı, kötü olmuştu”; بِهِمْ bihim ifadesi “onlar nedeniyle”; وَضَاقَ ve dâka fiili “daralmıştı”; بِهِمْ bihim ifadesi “onlar nedeniyle”; ذَرْعًا zer‘an kelimesi “arşını, içi, yüreği daralmıştı”; وَقَالُوا ve kâlû fiili “ve demişlerdi ki”; لَا تَخَفْ lâ tehaf emri “korkma”; وَلَا تَحْزَنْ ve lâ tahzen emri “ve sakın hüzünlenme”; اِنَّا innâ ifadesi “muhakkak ki biz”; مُنَجُّوكَ müneccûke tamlaması “senin koruyucuların(ız), seni de koruyacağız”; وَاَهْلَكَ ve ehleke tamlaması “ve senin (inanç) aileni de”; اِلَّا امْرَاَتَكَ illemraeteke istisnası “senin eşin hariç”; كَانَتْ kânet fiili “o (şöyle) idi”; مِنَ الْغَابِر۪ينَ mine’l-ğâbirîne cümlesi ise “geride kalanlardan, geride kalanlardan olmuştu” demektir.

Burada azapla görevli elçi meleklerin gelişi nedeniyle Hz. Lût’un durumu anlayıp içinin daralması ve meleklerin ona moral vermesi gündeme getirilmektedir.

1. وَلَمَّآ اَنْ جَآءَتْ رُسُلُنَا لُوطًا س۪يٓءَ بِهِمْ وَضَاقَ بِهِمْ ذَرْعًا “Elçilerimiz Lut’a gelince, (Lut) onların yüzünden üzülmüş ve onlardan dolayı içi daralmıştı.” Yüce Allah elçi meleklerin öncelikle Hz. İbrâhim’in yanına geldiğini, eşi Hz. Sâre’yi ve kendisini bir çocukla müjdelediklerini haber vermekte, daha sonra Hz. Lût’un yanına gittiklerini bildirmektedir.

a) وَلَمَّآ اَنْ جَآءَتْ رُسُلُنَا لُوطًا “Elçilerimiz Lût’a gelince.” Melekler Hz. Lût’un yanına geldiğinde tıpkı Hz. İbrâhim gibi o da durumu yadırgamış ve Hıcr 15/61-64’te de geçtiği gibi onlarla şu konuşmayı yapmıştır: “Melek olan elçiler Lût’un âilesine gelince Lût onlara ‘Hakikaten siz tanınmayan kimselersiniz’ demişti. (Melekler şöyle) cevap vermişti: Bilakis, biz sana, onların şüphe etmekte oldukları şeyi (azabı ve helâkı) getirdik. Sana gerçeği getirdik; biz, hakikaten doğru söyleyenleriz.” İşte bu konuşmalar yaşandıktan sonra Hz. Lût durumun vahametini anlamıştı.

Hz. Lût, Sodom ve Gomore’de görev yaptığı esnada ilgili şehirlerdeki azgın kavim tarihte eşi görülmemiş bir sapkınlık içerisindelerdi. Konuyla ilgili olarak A‘râf 7/80’de şöyle buyrulmaktadır: “Lût’u da (peygamber göndermiştik de) kavmine demişti ki: Sizden önce hiç kimsenin yapmadığı bir çirkinliği/ahlaksızlığı mı yapıyorsunuz? Kadınları bırakıp da şehvetle erkeklere yanaşıyorsun (öyle mi?) Doğrusu siz azgın/taşkın bir topluluksunuz.” Aynı mesaj büyük oranda aynı kelimelerle yorumunu yaptığımız ‘Ankebût 29/28’de de geçmektedir. İşte azap melekleri bu azgınlık ve sapkınlık içerisinde debelenen kavminin helakiyle ilgili olarak Hz. Lût’un yanına gelmişti.

b) س۪يٓءَ بِهِمْ وَضَاقَ بِهِمْ ذَرْعًا “(Lût) onların yüzünden üzülmüş, onlardan dolayı içi daralmıştı.” Hûd 11/77’de de geçen bu ifadede verilen bilgiye göre, Hz. Lût yanına melekler geldiğinde onların geliş nedenini bildiği için üzülmüş ve içi daralmıştı.

Âyette geçen س۪يٓءَ بِهِمْ sîe bihim ifadesi “onlar nedeniyle kaygılanmak”, “elçiler nedeniyle çok zor bir duruma düşmek”, “derin bir kaygı duymak”, “sıkılmak” manalarını içermektedir. Ayrıca devamında zikredilen ضَاقَ بِهِمْ ذَرْعًا dâka bihim zer‘an ifadesi ise “onlar için arşını daralmak”, “acziyet içinde kalmak”, “ne yapacağını şaşırmak”, “içi daralmak”, “eli ayağı dolaşmak”, “telaşlanmak” gibi anlamlar vermektedir.(20)

Meleklerin gelişi nedeniyle Hz. Lût’un üzülmesinin ve içinin daralmasının muhtemel sebeplerinden birisi “şehir halkının helak edilmesi”dir. Ancak burad helakin sebebi de içinin daralma sebebi olarak düşünülebilir. Çünkü meleklerin muhtemelen genç erkekler şeklinde gelmesi sapkın şehir halkını sevindirmişti. Biliniyor ki o kavim homoseksüellik denen ahlaksızlığı işliyorlardı.

Korkusunun nedeni şehir halkının onlara kötülük girişimde bulunma endişesiydi. Gelenler Hz. Lût’un misafirleriydiler ve onlara herhangi bir zarar vermek istemeleri durumunda melekleri koruyabilecek ve halkı kötü fiillerinden engelleyebilecek bir durumu yoktu. İşte bu nedenle kaygılanmış, eli ayağı adeta birbirine dolanmış, çaresiz bir hale düşmüştü.

Konunun bu boyutuyla yani gelen meleklere yönelik şehir halkının azgın ve sapkınca niyetleriyle ilgili olarak ve Hz. Lût’un onlara adeta yalvarması hakkında Hıcr 15/67-71’de şöyle buyrulmaktadır: “Şehrin (azgın/sapkın) halkı, sevinç içerisinde (Lut’un yanına) gelmişlerdi. (Lut, onlara:) ‘Bunlar, benim misafir(ler)imdir; sakın beni utandırmayın! Allah’a karşı takvalı (duyarlı) olun! Beni rezil etmeyin!’ demişti. (Kavmi:) ‘Biz seni, elalemden (başkalarının işine karışmaktan) menetmemiş miydik?’ demişlerdi. Lut:) ‘İşte kızlarım! (Düşündüğünüzü) yapacaksanız (onlarla evlenin!’ diye) teklifte bulunmuştu.”

2. وَقَالُوا لَا تَخَفْ وَلَا تَحْزَنْ اِنَّا مُنَجُّوكَ وَاَهْلَكَ اِلَّا امْرَاَتَكَ كَانَتْ مِنَ الْغَابِر۪ينَ “Ona ‘Korkma, tasalanma! Şüphesiz ki biz seni de aileni de kurtaracağız. Yalnız, (azapta) kalacaklar arasında bulunan hanımın hariç!’ demişlerdi.” Kendilerinden korkan Hz. Lût’u rahatlatmaları için meleklerin ona yönelik olarak korkmaması ve hüzülenmemesi gerektiğini söylemişler, gerekçeyi de hem onu hem de inanç ailesini kurtaracaklarını, sadece eşinin geride kalacağını belirtmeleri şeklinde dile getirmişlerdi. Hûd 11/70, Hıcr 15/53 ve Zâriyât 51/28’de de belirtildiği gibi, melekler “korkma” şeklindeki hitaplarını daha önce Hz. İbrâhim’e de yönlendirmişlerdi. Bu uyarının sebebi ise Neml 27/10’da zikredildiği üzere, Yüce Allah’ın huzurunda peygamberlerin korkmamamalrı gereğidir.

Melekler daha önce yorumladığımız ‘Ankebût 29/32. âyette de belirtildiği gibi, hem Hz. Lût’u hem de inanç ailesini kurtaracaklarını söyleyerek, müminlere moral vermişlerdi. Bu cümlede geçen kelime ve kullanımları önceki âyette ele aldığımız için aynı bilgileri tekrarlamak istemiyoruz. Şu kadarını söyleyelim: Melekler Hz. Lût’u ve inanç ailesini kurtaracaklarını, ancak eşinin geride kalacağını bildirmektedir; çünkü o kadının tercihini eşinden yana değil, azgın ve sapkın kavminden yana belirlediği diğer âyetlerde dile getirilmektedir.

ıı. Hz. Lût’un Kavminin Feci Akıbeti

اِنَّا مُنْزِلُونَ عَلٰىٓ اَهْلِ هٰذِهِ الْقَرْيَةِ رِجْزًا مِنَ السَّمَآءِ بِمَا كَانُوا يَفْسُقُونَ “Şüphesiz ki biz yoldan çıkmalarına karşılık bu şehir halkının üzerine, gökten bir azap indireceğiz.”

Âyetteki اِنَّا innâ ifadesi “muhakkak ki biz”; مُنْزِلُونَ minzilûne ifadesi “indiricileriz”; عَلٰىٓ اَهْلِ هٰذِهِ الْقَرْيَةِ ‘alâ ehli hâzihi’l-karyeti tamlaması “bu şehrin halkının üzerine”; رِجْزًا riczen kelimesi “bir azap”; مِنَ السَّمَآءِ mine’s-semâ’ ifadesi “gökten”; بِمَا كَانُوا bimâ kânû ifadesi “(şöyle) olmalarının karşılığında”; يَفْسُقُونَ yefsükûne fiili ise “yoldan çıkıyorlar (dı), yoldan çıkmalarına karşılık, yoldan çıkmaları nedeniyle” demektir.

Burada kavminin helak şekli ve sebebiyle ilgili olarak meleklerin Hz. Lût’u bilgilendirmesi gündeme getirilmektedir.

1. Hz. Lût’un kavmini helak etmek üzere görevlendirilen melekler o ülke halkının üzerine gökten bir azap indireceklerini, çünkü bunların yoldan çıkmış olduklarını Hz. Lût’a bildirmişlerdir.

Çeşitli âyetlerde geçen(21) رِجْز/الرِّجْز ricz/er-ricz kelimesi “azap”, “bela”(22) gibi anlamlar verse de konuyla ilgili diğer âyetlerde verilen bilgiler bu bela ve azabın gökten taş yağdırılması şeklinde gerçekleştiğini göstermektedir. Bu arada âyetin sonunda yer alan بِمَا كَانُوا يَفْسُقُونَ bimâ kânû yefsükûne ifadesindeki بِ bâ/bi harfi özellikle Hz. Lût’un kavminin başına gelen belanın onların hak edişlerinin karşılığı olduğunu ortaya koymakta, Yüce Allah’ın hiç kimseye haksızlık yapmadığını göstermektedir.

2. Konuyla ilgili olarak Hûd 11/82-83’te Hz. Lût’un azgın ve sapkın kavminin helakiyle ilgili olarak şöyle buyrulmaktadır: “(Azap) emrimiz gelince, oranın üstünü altına getirmiştik ve üzerlerine Rabbin katında işaretlenerek (balçıktan) pişirilip istif edilmiş taşlar yağdırmıştık. Onlar zalimlerden uzak değildir.”

A‘râf 7/84, Şu‘arâ’ 26/169-173 ve Neml 27/58 gibi sûrelerde de ele aldığımız üzere, Hz. Lût’un kavminin helak edildiği yağmurun bir “bela yağmuru” veya “yağmur gibi taşlar yağdırılması”(23) şeklinde gerçekleştiği anlaşılmakta, “üzerlerine gökten hedefi belirlenip taşlaşmış balçıklar yağdırıldığı” da diğer âyetlerde beyan edilmektedir.(24) Konuyla ilgili olarak Kamer 54/34’te şöyle buyrulmaktadır: “Lût’un (inanç) ailesi hariç, üzerlerine taş (yağdıran bir fırtına) göndermiştik.”

“Üzerlerine taşların yağdırılması” muhtemelen yaşanan depremin şiddetinden kaynaklanan bir olaydı ve belki bir yanardağ patlaması da yaşanarak üzerlerine kayaların, lavların yağdırılması şeklinde gerçekleşmişti. Zâriyât 51/33 ve Kamer 54/34’te olduğu gibi bu çamurdan pişirilmiş taş fırtınasının yukarıdan aşağıya doğru yaşandığı anlaşılmaktadır. Zaten A‘râf 7/84, Hûd 11/82, Şu‘arâ’ 26/173, Neml 27/58’te bu azap taşlarının yukarıdan yağdırıldığı, yorumunu yapmakta olduğumuz ‘Ankebût 29/34’te ise gökten geldiği açıkça ifade edilmektedir.

ııı. Hz. Lût’un Kavminden Kalan İbret

وَلَقَدْ تَرَكْنَا مِنْهَآ اٰيَةً بَيِّنَةً لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ “Yemin olsun ki biz aklını kullanacak bir toplum için oradan apaçık bir delil bırakmışızdır.”

Âyettekiوَلَقَدْ تَرَكْنَا ve lekad teraknâ fiili “yemin olsun ki terk etmiştik, bırakmıştık”; مِنْهَا minhâ ifadesi “oradan”; اٰيَة âyeten kelimesi “bir delil, ibret, ders”; بَيِّنَةbeyyineten kelimesi “apaçık”; لِقَوْمٍ likavmin ifadesi “(şöyle) bir topluluk için”; يَعْقِلُونَ ya‘kılûne fiili ise “aklını kullanmakta (olan), aklını kullanan bir toplum için” demektir.

Burada Hz. Lût’un kavminin helakinden sonra akletmeleri durumunda geride kalanlar için alabilecekleri nice derslerin ve ibretlerin bulunduğuna dair bilgiler gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah Hz. Lût’un kavmini helak ettikten sonra, aklını kullanmak isteyenler için onlardan geriye apaçık bir âyet yani bir delil, helak olduklarının apaçık nişanesini bıraktığını beyan etmektedir.

Bu pasajda ‘Ankebût 29/15. âyette Hz. Nûh’un gemisi için, Ankebût 29/24. âyette Hz. İbrâhim’in kıssası için kullanılan âyet/âyetler ifadesi Hz. Lût’un helak edilen kavminin geride bıraktığı ibret için de söz konusu edilmekte, üç âyette de bu konuda âyeh veya âyât kelimeleri tercih edilmiş olmaktadır. Bunun nedeni her üç peygamberle ilgili olayda da insanlar için alabilecekleri nice ibretler ve dersler olduğunu muhataplara öğretmektir.

Bu âyette kendisine gönderme yapılan yerin Lut Gölü olarak bilinen Ölü Deniz olduğu ifade edilmektedir. Burası bir zamanlar Sodom ve Gomore’nin bulunduğu yöreyi kapsamakta ve suları hiçbir balık ve bitki türünün yaşayamayacağı oranda sülfür ve potasyum içermekteydi.

Bu gölün bugünkü hali ve gölün güney yönündeki Lisân (Dil) adı verilen ucunda boydan boya görülen derin bir fay hattının günümüzde açıkça gözlemlenmesi, muhtemelen bu olay sonucunda göl suyunun hiçbir canlının yaşamasına izin vermeyen kimyasal yapısı, o beladan geriye kalan açık işaretlerden bazıları olarak sayılabilir.(25)

Dipnotlar

• 1 - Âl-i ‘Imrân 3/135; En‘âm 6/151; A‘râf 7/28, 33; İsrâ’ 17/32; Nûr 24/19; ‘Ankebût 29/45; Ahzâb 33/30; Şûrâ 42/37; Necm 53/32. 2 - Bakara 2/169; Nisâ’ 4/19, 22, 25; Yûsuf 12/24; Nûr 24/21; Talâk 65/1. 3 - Nisâ’ 4/15. 4 - A‘râf 7/80; Neml 27/54; ‘Ankebût 29/28. 5 - Bakara 2/268. 6 - Nahl 16/90.
  • Âl-i İmrân 3/135 En‘âm 6/151 A‘râf 7/28 A‘râf 7/33 İsrâ 17/32 Nûr 24/19 ‘Ankebût 29/45 Ahzâb 33/30 Şûrâ 42/37 Necm 53/32 Bakara 2/169 Nisâ 4/19 Nisâ 4/22 Nisâ 4/25 Yûsuf 12/24 Nûr 24/21 Talâk 65/1 Nisâ 4/15 A‘râf 7/80 Neml 27/54 ‘Ankebût 29/28 Bakara 2/268 Nahl 16/90
• 7 - Zemahşerî, age., II, 121. 8 - Zemahşerî, age., III, 319.
• 9 - Taberî, age., XX, 145. 10 - Semerkandî, age., II, 657; Zemahşerî, age., III, 437.
• 11 - Semerkandî, age., II, 657; Taberî, age., XX, 146; Zemahşerî, age., III, 437.
• 12 - Zemahşerî, age., III, 438. 13 - Semerkandî, age., II, 659.
• 14 - Semerkandî, age., II, 167.
• 15 - Semerkandî, age., II, 168; Taberî, age., XII, 80; Zemahşerî, age., II, 397.
• 16 - Semerkandî, age., II, 271. 17 - A‘râf 7/83; Hıcr 15/60; Şu‘arâ’ 26/171; Neml 27/57; ‘Ankebût 29/32, 33; Sâffât 37/135. 18 - Semerkandî, age., I, 530; Taberî, age., VIII, 236; Zemahşerî, age., II, 121.
  • A‘râf 7/83 Hicr 15/60 Şu‘arâ 26/171 Neml 27/57 ‘Ankebût 29/32 ‘Ankebût 29/33 Sâffât 37/135
• 19 - Buhârî, Vesâyâ, 11; Tefsîru Sûre-i Şu‘arâ’, 2; Menâkıb, 13; Müslim, İman, 351; Nesâî, Vesâyâ, 6; Dârimî, Rikâk, 23; Ahmed b. Hanbel, I, 206; II, 350, 399, 499.
• 20 - Semerkandî, age., II, 168; Taberî, age., XII, 81; Zemahşerî, age., II, 397.
• 21 - Bakara 2/59; A‘râf 7/134, 135, 162; Enfâl 8/11; Sebe’ 34/5; Câsiye 45/11; ‘Ankebût 29/34. 22 - Semerkandî, age., II, 659; Taberî, age., XX, 148; Zemahşerî, age., III, 438.
  • Bakara 2/59 A‘râf 7/134 A‘râf 7/135 A‘râf 7/162 Enfâl 8/11 Sebe' 34/5 Câsiye 45/11 ‘Ankebût 29/34
• 23 - Semerkandî, age., I, 530; Taberî, age., VIII, 237; Zemahşerî, age., II, 121. 24 - Hûd 11/82-83; ‘Ankebût 29/34; Zâriyât 51/33-34.
  • Hûd 11/83 ‘Ankebût 29/34 Zâriyât 51/34
• 25 - Esed, age., s. 810’da 29. not; İslâmoğlu, age., s. 784’te 6. not.