Kehf Suresi

Mekke’de risâletin 11-12. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 110 âyetten oluşan, adını 9 ve 10. âyetlerde geçen “Mağara” anlamındaki الْكَهْف el-kehf kelimesinden alan Kehf sûresi, inişe göre 62, resmî sıralamada ise 18. sûredir.

Kehf sûresi, resmî sıralamada öncesindeki İsrâ’ sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Bu bağlamda her iki sûrede de Yüce Allah’a çocuk isnadının yanlışlığı (İsrâ’ 40, Kehf 4-5); vahyin hikmet içerikli yapısı (İsrâ’ 39, Kehf 27); İblîs’in secde konusundaki olumsuz tutumu (İsrâ’ 61, Kehf 50); Kur’ân’da her konunun ayrıntılı olarak ele alınmış olması (İsrâ’ 89, Kehf 54) gibi konular örnek olarak verilebilir.

Kehf sûresi, Hz. Peygamber’in risalet görevi, Yüce Allah’a çocuk isnadının korkunç bir hata olduğu, mağara delikanlılarının kıssası, vahye sarılmanın önemi, iman-küfür tercihinde kişilerin sorumlulukları, cehennemin ve cennetin çeşitli özellikleri sayılmaktadır. Ayrıca iki bahçe sahibinin mukayesesi, müşriklerin ahiret inancıyla ilgili çelişkili durumu, ahirete yatırımın önemi üzerinde durulmaktadır.

45. âyetten itibaren, dünya hayatının geçiciliği mal ve servetin dünya süsü olduğu, bâkî kalacakların salih amellerden oluşacağı, Son Saat’te yaşanacakların dehşeti, mahşerdeki sorgulanma esnasında amel defterlerinde yazılanlar nedeniyle suçluların çaresizce haykırışları gündeme getirilmektedir. Meleklerin secdesi ile İblis’in kibrederek yüz çevirmesi, onu izleyenlerin mahşerdeki çaresizlikleri ele alınmaktadır.

54. âyetten itibaren, Kur’ân’da her şeyin detaylarıyla açıklandığı, peygamberlerin görevleri, vahiyden yüz çevirenlerin akıbeti üzerinde durulmakta, ardından, Hz. Mûsâ’nın yanındaki bir gençle çıktığı yolculuğun kıssası ve sâlih-bilge bir kul ile yaşadığı üç konudaki yolculuğu ele alınmakta, daha sonra Zülkarneyn kıssası hakkında bilgi verilmektedir.

102. âyetinden itibaren, kafirlerin cehennemdeki durumları ve bunun gerekçeleri hatırlatılmakta, ardından iman edip salih ameller işleyenlerin ebedi kalacakları cennetlerdeki ödül durumları ele alınmaktadır.

Son iki âyette de Yüce Allah’ın kelimelerini yazmak için denizler hatta bir o kadarı da mürekkep olsa Allah’ın kelimeleri bitmeden denizlerin bitip tükeneceği beyan edilmekte, Hz. Peygamber’in vahiy alan bir peygamber olduğu vurgulanmakta, mahşerde Yüce Allah’a hesap vereceğine inananların salih amel işleyip ibadette Rablerine hiçbir şeyi ortak koşmamaları noktasındaki uyarılar ele alınmaktadır.

Yüce Allah sûrenin 32-44. âyetlerinde iki bahçe sahibi kılınan bir nankörün mümin biriyle yaşadığı ibretlik durumu ve duyarsızlığının karşılığında dünyada yaşadığı felaketi dikkatlere sunmaktadır.

a) Nankör Bir İnsan Tipinin Özellikleri

Yüce Allah, sûrenin 32-36. âyetlerinde son derece donanımlı ve ürününü zamanında veren iki bahçe verdiği bir nankör inkârcıyı gündeme getirmekte, onun mümin arkadaşına yönelik takındığı olumsuz ve kibirli tavrı ele almakta, ona verilen bu nimetlerin hiçbir zaman bitmeyeceğini sandığını, hatta Son Saat’in de yaşanmayacağını, yaşansa da mahşerde durumunun dünyadakinden daha iyi olacağını zannettiğini bildirmektedir.

ı. Donanımlı ve Verimli İki Bahçe

وَاضْرِبْ لَهُمْ مَثَلًا رَجُلَيْنِ جَعَلْنَا لِاَحَدِهِمَا جَنَّتَيْنِ مِنْ اَعْنَابٍ وَحَفَفْنَاهُمَا بِنَخْلٍ وَجَعَلْنَا بَيْنَهُمَا زَرْعًا كِلْتَا الْجَنَّتَيْنِ اٰتَتْ اُكُلَهَا وَلَمْ تَظْلِمْ مِنْهُ شَيْـًٔا وَفَجَّرْنَا خِلَالَهُمَا نَهَرًا “Onlara şu iki adamı örnek ver: Bunlardan birine iki üzüm bağı vermiş, her ikisinin de çevresini hurmalarla donatmış, aralarında da ekinler yetiştirmiştik. O iki bağ da yemişlerini vermiş, hiçbirini eksik bırakmamıştı. İkisinin arasından bir de nehir fışkırtmıştık.”

Buradaki وَاضْرِبْ vadrıb emri “ve örnek ver”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlara”; مَثَلًا meselen kelimesi “misal olarak”; رَجُلَيْنِ racüleyni kelimesi “iki kişiyi”; جَعَلْنَا ce‘alnâ fiili “kılmıştık, yapmıştık”; لِاَحَدِهِمَا liehadihimâ ifadesi “onların birisi için”; جَنَّتَيْن cenneteyni kelimesi “iki bahçe”; مِنْ اَعْنَابٍ min a‘nâbin kelimesi “üzümlerden”;وَحَفَفْنَاهُمَا ve hafefnâhumâ fiili “ve onları donatmıştık, çevrelemiştik”;بِنَخْلٍ binahlin kelimesi “hurmayla”; وَجَعَلْنَا ve ce‘alnâ fiili “ve kılmıştık, yapmıştık, yaratmıştık”; بَيْنَهُمَا beynehumâ ifadesi “onların (iki bahçenin) arasında”;زَرْعًا zer‘an kelimesi “tarım ürünü, bitki, ekin”; كِلْتَا kiltâ edatı “o ikisi”; الْجَنَّتَيْنِ el-cenneteyni kelimesi “iki bahçe”; اٰتَتْ âtet fiili “vermişti, verir”;اُكُلَهَا ükülehâ kelimesi “onun ürününü, yemişini”; وَلَمْ تَظْلِمْ ve lem tazlim fiili “ve eksiltmemişti”; مِنْهُ minhu ifadesi “ondan”;شَيْـًٔا şey’en kelimesi “hiçbir şey”;وَفَجَّرْنَا ve feccernâ fiili “ve fışkırtıp akıtmıştık”;خِلَالَهُمَا hılâlehumâ kelimesi “o ikisinin arasında”; نَهَرًا neheran sözcüğü ise “nehir, ırmak” demektir.

Burada nankör bir insanın kendisine verilen nimetlere karşı nasıl bir davranış içerisinde olduğuna dair bir misal gündeme getirilmektedir.

Bu âyetler Kehf sûresinin 7-8. âyetleriyle yakından irtibatlıdır. Orada Yüce Allah’ın yeryüzündeki ziynetleri insanların imtihanına endekslediği ifade edilmekte, burada da söz konusu imtihana dair bir örnek üzerinde durulmaktadır. Ayrıca bu örneği Kehf 18/28. âyette sözü edilen “biri övülen davranışların”, diğeri de “olumsuz fiillerin sahibi olan” iki insan tipiyle ilişkilendirmemiz de mümkündür. Âyetler arasında bu tür anlam ilişkileri kurulunca mesajın bir bütün olarak anlaşılması çok daha kolay olmakta, bir sûrede işlenen konuların birbiriyle konu irtibatları sağlanabilmektedir.

1. وَاضْرِبْ لَهُمْ مَثَلًا رَجُلَيْنِ جَعَلْنَا لِاَحَدِهِمَا جَنَّتَيْنِ مِنْ اَعْنَابٍ وَحَفَفْنَاهُمَا بِنَخْلٍ وَجَعَلْنَا بَيْنَهُمَا زَرْعًا “Onlara şu iki adamı örnek ver: Bunlardan birine iki üzüm bağı vermiş, her ikisinin de çevresini hurmalarla donatmış, aralarında da ekinler yetiştirmiştik.” Yüce Allah Mekkeli müşriklere iki kişinin örneğini verdirmekte, bunlardan birisine iki üzüm bağı verdiğini, iki bağı hurmalıklarla donatıp aralarında çeşitli bitkiler yarattığını haber vermektedir.

Burada ve bir sonraki âyette geçen جَنَّتَيْن/ الْجَنَّتَيْنِcenneteyni/el-cenneteyni kelimeleri “iki bahçe” manasına gelmekte, اَعْنَاب a‘nâb yani “üzüm”le ilişkilendirildiği için de “bağ” manasını içermektedir. Bu arada Kur’ân’da sadece bu âyette zikredilen حَفَفْنَا hafefnâ fiili de “donatmak, çevrelemek, kaplamak, sarmak” gibi manalar vererek üzüm bağlarının hurmalıklarla çevrelendiği manasını içermektedir. Aralarındaki bitkilerin nelerden oluştuğu noktasında açıklayıcı ifadelere yer verilmemektedir.

Müfessirlerimiz burada sözü edilen iki kişinin kimlikleri hakkında çeşitli bilgiler vermişlerdir. Bu bağlamda bunların biri inançlı, diğeri inançsız Mahzûm oğullarından Mekkeli iki kardeş olduğu veya İsrailoğullarından biri mümin diğeri kâfir iki kişi olduğu şeklinde çeşitli görüşler ileri sürmüşlerdir.(1) Bu rivayetlerde iki kişinin kardeş olduğu vurgusu âyete aykırıdır; çünkü âyetlerde “kardeş” anlamında ah, ehû, ehî kelimeleri değil, “arkadaş” anlamına gelen صَاحِب sâhıb kelimesi kullanılmaktadır.

Esasında âyetin başında geçen وَاضْرِبْ لَهُمْ مَثَلًا vadrıb lehum meselen ifadesi burada anlatılan şeyin bir darb-ı mesel olduğunu açıkça ortaya koymaktadır. Biliniyor ki darb-ı mesellerin yaşanmış olması şartı yoktur. Zaten Rabbimiz burada kişilerin adını, yaşadıkları yeri veya milliyetlerini söz konusu etmemektedir. Verilmek istenen mesaj bu ayrıntılarla değil, orada üzerinde durulan konularla ilgilidir.

Âyette tarif edilen bahçenin içindekiler üzüm örnekliğinde asma türü bitkileri, hurma özelinde bütün ağaç türlerini, ekin örnekliğinde ise bütün gövdesiz bitkileri sembolize etmektedir. Verilmek istenen mesaj açıktır: Bütün bitkiler âleminin sahibi Yüce Allah’tır ve bunların insana verilme nedeni “insanın imtihan edilmesi”dir.

2. كِلْتَا الْجَنَّتَيْنِ اٰتَتْ اُكُلَهَا وَلَمْ تَظْلِمْ مِنْهُ شَيْـًٔا وَفَجَّرْنَا خِلَالَهُمَا نَهَرًا “O iki bağ da yemişlerini vermiş, hiçbirini eksik bırakmamıştı. İkisinin arasından bir de nehir fışkırtmıştık.” Yüce Allah sözünü ettiği iki kişiden birisine verdiği iki bahçenin özelliklerini zikretmeye devam etmekte, her iki bahçenin de beklenen ürünleri verdiğini, hiçbir eksiklik olmadığını, dahası aralarında bir de dere veya ırmak fışkırtıp akıttığını haber vermektedir.

Âyette geçen اٰتَتْ اُكُلَهَا âtet ükülehâ cümlesi “ürünlerini vermek, beklenen ürünleri yetiştirmek” manasına gelmekte, لَمْ تَظْلِمْ مِنْهُ شَيْـًٔا lem tazlim minhu şey’en cümlesi ise “hiçbir şeyi eksiltmemek, herhangi bir ürün zayiatına uğramamak”(2) gibi bir mana vermekte, böylece her iki bahçenin de beklenen ürünlerini tastamam verdiği beyan edilmek istenmektedir.

Bu arada âyetin sonundaki وَفَجَّرْنَا خِلَالَهُمَا نَهَرًا “İkisinin arasından bir de dere/ırmak fışkırtıp akıtmıştık” ifadesi bağın ve bahçenin ürün vermesinde suyun önemini ortaya koymayı amaçlamış olabilir. Rabbimiz bu iki bağın ve bahçenin her türlü ihtiyaçlarla donatılıp bereketli bir şekilde hazırlandığını ve her türden beklenen ürünü verdiğini bildirerek hayata her an müdahil olduğu bilincini kazandırmayı amaçlamaktadır.

ıı. Arkadaşına Karşı Kibri

وَكَانَ لَهُ ثَمَرٌ فَقَالَ لِصَاحِبِه۪ وَهُوَ يُحَاوِرُهُٓ اَنَا۬ اَكْثَرُ مِنْكَ مَالًا وَاَعَزُّ نَفَرًا “Bu kişinin bolca ürünü vardı. Arkadaşıyla konuşurken ona şöyle demişti: Ben servetçe senden daha zenginim; nüfus bakımından da senden daha güçlüyüm.”

Âyetteki وَكَانَ ve kâne fiili “ve (şöyle) idi”; لَهُ lehû ifadesi “onun, o kişi için (vardı)”; ثَمَر semerun kelimesi “ürün, servet”;فَقَالَ fe kâle fiili “demişti ki”; لِصَاحِبِه lisâhıbihî ifadesi “onun kendi arkadaşına”;وَهُوَ ve hüve zamiri “o (şöyle iken)”; يُحَاوِرُهُ yuhâviruhû ifadesi “onunla karşılıklı konuşarak”; اَنَا ene zamiri “ben”; اَكْثَر ekseru sözcüğü “daha çok(um), daha fazla(yım)”; مِنْكَ minke ifadesi “senden”;مَالًا mâlen kelimesi “mal, servet bakımından”;وَاَعَزُّ ve e‘azzü sözcüğü “ve daha üstün(üm), güçlü(yüm)”; نَفَرًا neferan kelimesi ise “kişi, fert, nüfus bakımından” demektir.

Burada söz konusu olumsuz insanın başka bir tutumu veya söylemi gündeme getirilmektedir.

1. وَكَانَ لَهُ ثَمَرٌ “Bu kişinin bolca ürünü vardı.” Yüce Allah bu insan tipinin iki bağından kaynaklanan bolca ürünü olduğunu veya iki bağından başka da bir ürün kaynağı olduğunu haber vererek, mal ve servet fazlalığını arkadaşına karşı bir üstünlük sebebi gibi görmeyi eleştirmektedir. Genelde âlimlerimiz âyetteki ثَمَر semer kelimesini sumur şeklinde okuyarak “başka ürünü de vardı” şeklinde anlamış olsalar da(3) bir kısım âlimimiz de bunu “Böylece (bu bahçenin sahibi) bolluk içinde ürün kaldırıyordu” diyerek, konuyu önceki iki bağ ve bahçe ile ilişkilendirmektedir.(4) Her iki durumda da aslında dikkat çekilen husus bu nankör kişinin bolca serveti veya ürünü olduğunu ortaya koymaktır.

2. فَقَالَ لِصَاحِبِه۪ وَهُوَ يُحَاوِرُهُٓ اَنَا۬ اَكْثَرُ مِنْكَ مَالًا وَاَعَزُّ نَفَرًا “Arkadaşıyla konuşurken ona şöyle demişti: Ben servetçe senden daha zenginim; nüfus bakımından da senden daha güçlüyüm.” Bu âyetteki mesaja uygun içerikte olmak üzere Sebe’ 34/34-35’te de şöyle buyrulmaktadır: “Biz hangi ülkeye bir uyarıcı (elçi) göndermişsek mutlaka oranın varlıklı ve şımarık kişileri ‘Biz, size gönderilmiş olan her şeyi inkâr edicileriz’ demişler (ve sözlerine şöyle) devam etmişlerdi: Biz mal ve evlât bakımından daha çoğuz; biz azaba uğratılacak da değiliz.”

Benzer şekildeki bazı sözlerin kınandığı âyetler bağlamında Meryem 19/73-75 ile Hadîd 57/20. âyetlerin de hatırlanması gerekmektedir. İşte mal ve servetin insanı getirdiği kötü nokta budur. İnsan malına ve servetine hâkim olup onu ihsan eden ilâhi kudretin verme gerekçesini unutunca, bu durum bir böbürlenme sebebi olmakta, muhatapları rencide edecek boyutlara ulaşmaktadır.

Yüce Allah mal ve servet çokluğuyla övünüp çocuk veya taraftar kalabalıklığıyla karşıdakini mağlup etmeye çalışmanın ne kadar korkunç bir ahlaksızlık olduğunu beyan için müstakil olarak Tekâsur 102/1-8. âyetleri indirmiştir. Orada da ele alacağımız üzere, sûre Sehm ve Abd-i Menâf oğulları hakkında inmiştir. Onlar birbirlerine kalabalık olma konusunda övünürlermiş. Abd-i Menâf oğulları diğerlerine göre daha kalabalık imiş. Sehm oğulları ise onlara şöyle dermiş: “Bütün dirilerinizi, ölülerinizi bizimkilerle karşılaştırarak sayalım.” Sayım işlemi yapılınca, Sehm oğulları daha kalabalık çıkmış, âyetler de işte bu olay üzerine inmiştir.(5)

Elbette bu nüzul sebebi hakkında fazlaca söylenecek bir şey yoktur; hem olay, hem de kullanılan üslup âyetlere uygundur. Ancak âyeti bir tek nüzul sebebine indirgemek, âyetin mesajını sadece nüzul sebebiyle sınırlı tutmak doğru bir yaklaşım değildir. Önemli olan, burada verilmek istenen mesajdır.

İnsanlar mal veya çocuk bakımından ya da makam ve şan-şöhret bakımından birbirlerinden üstün gibi görünebilirler. Ancak, âyetten anlaşıldığına göre, bu tür üstünlüklerin insana hiçbir yararı yoktur; hatta insanın ziyanını arttırmaktan başka bir işe de yaramamaktadır. Kur’ân’a göre, “İnsanların en üstünü, Allah’a karşı en duyarlı, yani takvaca en ileride olanları”dır.(6)

İnsanlar mala düşkünlükte birbirlerini geride bırakmayacak şekilde, yararsız bir yarış içine girmektedirler. İnsanın bu yönünü Hz. Peygamber şu şekilde ifade etmektedir: “Âdemoğlunun iki vadi dolusu malı olsa üçüncüyü ister... İnsanoğlunun karnını (gözünü) ancak toprak doldurur.”(7) İşte hadis-i şerifte de belirtildiği gibi, insanoğlunun mala düşkünlüğü ortadadır. Bu düşkünlük bir de sahip olunan geçici dünya malıyla övünmeye dönüşürse, o zaman durum daha tehlikeli bir hal almaktadır.

Yüce Allah, yersiz şekilde övünmeyi,(8) özellikle insanlara kendisinin verdiği çeşitli nimetlerle diğer insanlara karşı övünmelerini hoş karşılamadığını bildirmektedir.(9) Bu noktada mutlak surette hatırlanması gereken bir başka sûre ise Hümeze 104/1-9 sûresidir. Mekke döneminde Müslümanların inançlarıyla ilgili yaşanan tecrübe, önceleri ilgisizlik, umursamazlık, ciddiye dahi alınmama şeklindeyken, bu durum, daha sonra alaycılığa ve rahatsız etmeye dönüşmüştü. Kalem 68/11’de, Hz. Peygamber’i arkadan çekiştiren ve ayıplayan hiç kimseye itaat edilmemesi emredilirken, böyle davrananların sonunun hüsran olacağı beyan edilmektedir.

Kur’ân’da, Müslümanların birbirleriyle alay etmeleri Hucürât 49/11’de yasaklandığı gibi, Bakara 2/13’te Müslümanlarla alay eden, inançlıları sefih, düşük ve değersiz olarak görenler kınanmaktadır. Alaycılık, İblis ahlaksızlığıdır. Çünkü ilk defa alaycılığı o yapmıştır. Hz. Âdem’i beğenmediği için, ilâhî emre boyun eğmemiş, sonuçta huzurdan kovulmuştu. İnananlarla alay etmeyi en çok gerçekleştirenlerden biri de Hz. Nûh’un kavmidir;(10) ancak onlar da hak ettikleri cezaya çarptırılmışlardır. Öncelikle Mekke döneminde, ardından bütün zamanlarda, inananlarla alay edenler ve yaşayacakları son hakkında Mutaffifûn 83/29-33’te geniş bilgiler yer almaktadır.

Bütün bu âyetlerden hareket ederek, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette verilmek istenen mesajın çok önemli olduğunu belirtmek durumundayız. Rabbimizin kendisine iki bağ ve bahçe verip her türlü üründen bolca ihsan ettiği bu kişinin, kendisine verilen nimetlerin veriliş gayesini unutarak bunları bir başkasına karşı övünme ve böbürlenme sebebi gibi görmesini eleştirmektedir. Müslümanlar her ne sebeple olursa olsun, Yüce Allah’ın kendilerine verdiği nimetlerle övünmemeyi bilmeli, nimetin veriliş gayesinin imtihan olduğunu unutmamalı, buna göre derin bir duyarlılık ve saygı içerisinde davranmalıdırlar.

Vahyin vermek istediği mesaj özetle şudur: En “iyi”nin yerini en “iri”, yani kalabalıklar alınca hakikat ters yüz olmuş demektir.(11) Öyleyse en “iyi”den yana olmak gerekir; en “iri”lere aldanarak hedefini ve ufkunu daraltmak müslümana yakışmaz. En “iyi”, desteğini ve değerini kaynağından alandır ki bu da din adına vahiydir, Kur’ân’dır.

ııı. Nimetleri Ebedi Sanması ve İnançsızlığı

وَدَخَلَ جَنَّتَهُ وَهُوَ ظَالِمٌ لِنَفْسِه۪ قَالَ مَآ اَظُنُّ اَنْ تَب۪يدَ هٰذِه۪ٓ اَبَدًا وَمَآ اَظُنُّ السَّاعَةَ قَآئِمَةً وَلَئِنْ رُدِدْتُ اِلٰى رَبّ۪ي لَاَجِدَنَّ خَيْرًا مِنْهَا مُنْقَلَبًا “(Bu şımarık kişi) kendisine haksızlık ederek bağına girmiş ve şöyle demişti: Bunun (bağımın) hiçbir zaman yok olacağını sanmıyorum. O (Son) Saat’in gerçekleşeceğini de sanmıyorum. Rabbime döndürülürsem, (orada) bundan daha hayırlı bir karşılık mutlaka bulacağım.”

Buradaki وَدَخَلَ ve dehale fiili “ve girmişti”; جَنَّتَهُ cennetehû tamlaması “onun kendi bahçesine”; وَهُوَ ve hüve zamiri “o”; ظَالِم zâlimun kelimesi “haksızlık eden (idi), zalim(di)”;لِنَفْسِه۪ linefsihî tamlaması “onun nefsine, kendisine”; قَالَ kâle fiili “demişti ki”; مَآ اَظُنُّ mâ ezunnu fiili “sanmam”;اَنْ تَب۪يدَ هٰذِه۪ٓ en tebîde hâzihî ifadesi “bunun biteceğini”;اَبَدًا ebeden kelimesi “ebedi olarak”; وَمَآ اَظُنُّ ve mâ ezunnu fiili “ve yine sanmam”; السَّاعَة es-sâ‘ate kelimesi “o (Son) Saat’in”; قَآئِمَة kâimeten sözcüğü “gerçekleşeceğini”;وَلَئِنْ رُدِدْتُ ve lein rudittü edilgen fiili “ve eğer ben çevrilirsem, döndürülürsem”;اِلٰى رَبّ۪ي ilâ rabbî tamlaması “benim Rabbime”;لَاَجِدَنَّ leecidenne fiili “mutlak surette bulurum”; خَيْرًاhayran kelimesi “daha hayırlısını”; مِنْهَا minhâ ifadesi “bundan, ondan”; مُنْقَلَبًا munkaleben kelimesi ise “karşılık, sonuç, akıbet olarak” demektir.

Burada nankör ve şımarık kişinin bir başka olumsuz veya tereddütlü inancı gündeme getirilmektedir.

1. وَدَخَلَ جَنَّتَهُ وَهُوَ ظَالِمٌ لِنَفْسِه۪ قَالَ مَآ اَظُنُّ اَنْ تَب۪يدَ هٰذِه۪ٓ اَبَدًا “(Bu şımarık kişi) kendisine haksızlık ederek bağına girmiş ve şöyle demişti: Bunun (bağımın) hiçbir zaman yok olacağını sanmıyorum.” Yüce Allah bu nankör kişinin gurur ve kibir içerisinde, üstelik de kendisine zulmederek bağına/bahçesine girdiğini, sahip olduklarının hiçbir şekilde bitmeyeceğini söylediğini bildirmektedir.

Kişinin zalim olması, aslında herhangi bir konuda yapması gerekeni yapmaması manasına geldiği için, Yüce Allah bu fiile zalimlik demektedir. Kişi gerek inançta şirki tercih ettiği için,(12) gerek Son Saat’e ve âhirete kesin ve şüphesiz bir şekilde inanmadığı için, gerekse mal ve servet ahlakı noktasında sorumsuz davrandığı için en büyük kötülüğü kendisine yaptığını bilmeli, ona göre bir davranış geliştirmelidir.

Nankör ve şımarık olan bu insan tipi sahip olduklarıyla övünerek mal ve servet ahlâkından yoksun bir duruş ortaya koymuş, servetinin ebedi olduğunu sanmıştı. Âyette geçen تَب۪يدَ tebîde fiili “bitmek, harap olmak, tükenmek”(13) gibi anlamlar vermekte, bu kişinin bahçesinin de ürünlerinin de ebedi olarak bitip tükeneceğini sanmadığını ifade etmektedir. Buna benzer bir tavır Hümeze 104/3’te de ele alınmakta, alaycılık yapan bu tipin sahip olduğu malın kendisini ebedî yaşatacağını sandığı haber verilerek kınanmaktadır.

Yûnus 10/24’te de böyle şımarık bir tipin sahip olduğu tarım ürünlerine mutlak anlamda hâkim olduğunu sanmasına rağmen, bir kasırganın onu yok edebileceğini hiç aklının ucundan dahi geçirmediği bildirilmektedir. Benzer bir duyarsızlık örneği olarak Kalem 68/17-33’te anlatılan bahçe sahipleri kıssası da Müddessir 74/12-15 ile Fecr 89/15-20 gibi âyetler de hatırlanmalıdır. Yüce Allah böyle bir kabule sahip insan tipini şiddetle reddetmektedir.

2. وَمَآ اَظُنُّ السَّاعَةَ قَآئِمَةً وَلَئِنْ رُدِدْتُ اِلٰى رَبّ۪ي لَاَجِدَنَّ خَيْرًا مِنْهَا مُنْقَلَبًا “O (Son) Saat’in gerçekleşeceğini de sanmıyorum. Rabbime döndürülürsem, (orada) bundan daha hayırlı bir karşılık mutlaka bulacağım.” Bu âyet iki unsur içermektedir:

a) وَمَآ اَظُنُّ السَّاعَةَ قَآئِمَةً “O (Son) Saat’in gerçekleşeceğini de sanmıyorum.” Aynısı Fussılet 41/50’de de geçen âyetin ilk cümlesinde Yüce Allah bu nankör insanın bahçesinin ve ürünlerinin ebedi olduğunu sanma sebebini Son Saat’e kesin olarak inanmamasına bağladığını haber vermektedir. Son Saat’in gerçekleşeceğini sanmamak kişinin bu âlemde ebedi yaşayacağını, dolayısıyla bu âlemin de ebedi olduğunu düşünmesi manasına gelmektedir. İşte Yüce Allah bu insan tipini deşifre etmekte, sahip olduğu kabullerin son derece yanlış olduğunu bildirmektedir.

b) وَلَئِنْ رُدِدْتُ اِلٰى رَبّ۪ي لَاَجِدَنَّ خَيْرًا مِنْهَا مُنْقَلَبًا “Eğer Rabbime döndürülürsem, (orada) bundan daha hayırlı bir karşılık mutlaka bulacağım.” Ebedi yaşayacağını sanan bu insan tipinin ne kadar korkunç bir zihin karışıklığı içerisinde olduğu âyetin devam eden bu cümlesinden anlaşılmaktadır. Bir taraftan Son Saat’e ve âhirete inanmıyorlardı; diğer taraftan da âhiretle ilgili olarak te’kitli ifadeler kullanıyorlardı. Âyette geçen لَاَجِدَنَّ le ecedinne ifadesindeki lâm/le ve “şeddeli nûn” harfleri bunun bir ispatıdır. Bir kez de Şu‘arâ’ 26/227’de geçen مُنْقَلَب munkaleb kelimesi ise “dönüş, karşılık, sonuç akıbet”(14) gibi anlamlar vermektedir.

Müşriklerin âhirete inanmayanları elbette vardı. Nitekim Câsiye 45/24, Necm 53/27 ve Müddessir 74/53 gibi âyetler bunun delilidir. Ancak sanıldığı gibi Mekkeli müşriklerin tamamı âhirete inanmıyor değillerdir. İçlerinden mahşere inananlar da vardı. Yûnus 10/18 ve Zümer 39/3’te de geçtiği gibi şefaat beklentileriyle ilgili ifadeleri bunun bir delilidir. Bu konuda daha başka deliller de vardır. Bu bağlamda bazı hatırlatmalarda bulunmak istiyoruz:

ı. Nahl 16/62: “Kendilerinin hoşlarına gitmeyen şeyleri Allah’a isnat ediyorlar; (üstelik) dilleri de (mahşerde) en güzel (ödülün) kendilerinin olduğu yalanını yakıştıryor. Hiç şüphesiz onlar için sadece ateş vardır ve onlar, (ateşe) terkolunacaklar.” İşte bu âyette müşriklerin mahşerle ilgili derin yanılgıları beyan edilmektedir.

ıı. Meryem 19/77: “Küfre saplanmış olan, üstelik ‘servet de mal da bana verilecektir’ diyen kişiye baksana bir!” Yüce Allah bu sözün sahibini bir sonraki âyette, yani Meryem 19/78’de cevaplamakta ve “Yoksa gaybı mı biliyor ya da Rahmân’dan bir söz mü almış!” diyerek paylamaktadır. Demek ki bu insan tipi âhirette kendisine daha çok mal verileceğine inanmaktadır.

ııı. Sebe’ 34/35: “(Sözlerine şöyle) devam etmişlerdi: Biz mal ve evlât bakımından daha çoğuz; biz azaba uğratılacak da değiliz.” İşte bu ifadeleri onların bir kısımının mahşeri kabul ettiklerini ve orada kendilerine hiçbir şekilde azap edilmeyeceğine inandıklarını göstermektedir.

ıv. Fussılet 41/50’de dile getirildiği üzere, aslında Son Saat’e, kıyâmete ve âhirete inanmayan, ancak bunlar gerçekleşecekse kendisine dünyadakilerden çok daha fazla ve daha güzel mal verileceğini ifade eden kişiler de benzer nankörlüğe sahip olanlardır.

v. İyilerle kötülerin mukayesesi anlamında elbette iyilerin ödüllerinin olacağı, diğerlerinin ise mahçup bırakılacağıyla ilgili olarak Câsiye 45/21’de şöyle buyrulmaktadır: “Yoksa kötülük işleyenler ölümlerinde ve sağlıklarında kendilerini, inanıp iyi ameller işleyen kimseler ile bir mi tutacağımızı sandılar? Ne kötü hüküm veriyorlar!”

vı. Câsiye 45/32: “Allah’ın vaadi gerçektir, Son Saat’te şüphe yoktur” dendiği zaman ‘Son Saat’in ne olduğunu bilmiyoruz; onun bir tahminden ibaret olduğunu sanıyoruz, (onun hakkında) kesin bir bilgi elde etmiş değiliz’ demiştiniz.” Bu âyetteki ifadeler ışığında müşriklerin âhiretle ilgili derin bir şüphe içerisinde oldukları anlaşılmaktadır.

vıı. Kalem 68/35-36’da şu ifadeler yer almaktadır: “(Allah’a) teslimiyet gösterenleri suçlularla bir mi tutalım? Size ne oluyor? Nasıl (böyle yanlış) hükmediyorsunuz?” Bu âyetlerde müşriklerin mahşerde dünyadakiler gibi müslümanlardan daha iyi sonuçlar elde edecekleri beklentileri reddedilmektedir.

vııı. Müddessir 74/15-17’de Velîd b. Muğîra örnekliğinde onun daha çok mal ve servet istediğinden söz edilmektedir. Müddessir 74/16. âyetteki “O, âyetlerimize karşı düşmanca bir tutum içerisindeydi” ifadesinde yer alan kâne fiili isteğin mahşerde gerçekleşeceğini, çünkü onun âyetlere karşı inatçılığının dünyada olduğunu göstermektedir. Çünkü kâne fiili “daha önce” anlamına da gelmektedir.

Durum böyle olunca, söz konusu isteğin dünya hayatındaki bazı yanlışlıkları ifade ettiği ortaya çıkmaktadır. Müddessir 74/17. âyette ise, nankör kişinin âhirette azaba uğratılacağı beyan edilerek, nimet artırım isteğinin de âhirette gerçekleşeceği ifade edilebilir.

İşte bütün bu deliller, nankör insanın daha çok mal ve servet isteğini veya böyle bir beklenti içerisinde olduğunu ortaya koymaktadır. Yüce Allah En‘âm 6/135, Nahl 16/62, Meryem 19/78, Câsiye 45/21, 32, Kalem 68/36-40 ve Müddessir 74/15-17’de müşriklerin bu tür beklentilerini reddetmekte, onların mahşere dair söylemlerinin hiçbir şekilde doğru bir bilgiye dayanmadığını ortaya koymakta, bu tür fikir ve beklentilerin sahiplerini şiddetle reddetmektedir.

b) Duyarlı Müminin Nanköre Karşı Uyarıları

Yüce Allah, sûrenin 37-41. âyetlerinde duyarlı arkadaşın nankör olana nasihatlerini dile getirerek ona yaratılışla ilgili merhaleleri hatırlattığını, bu çerçevede toprak, nutfe ve insan şeklinde getirilmiş olmayı inkârını eleştirdiğini, tek Allah inancının önemini kendisine bildirdiğini beyan etmektedir.

Ardından, bahçeye girdiğinde bu nimetleri ona Yüce Allah’ın verdiğini, O’nun ihsanı olmadan bu tür şeylerin elde edilemeyeceğini hatırlattıktan sonra, kendisini daha zayıf ve nimeti az gören arkadaşının yanıldığını, zira Allah’ın ona çok daha hayırlısını verebileceğini, onun bahçesini ise yerlebir edebileceğini, suyunun çekilebileceğini, artık su isteyemeyebileceğini beyan etmektedir.

ı. Yaratılışı Hatırlatması ve Tevhid Vurgusu

قَالَ لَهُ صَاحِبُهُ وَهُوَ يُحَاوِرُهُٓ اَكَفَرْتَ بِالَّذ۪ي خَلَقَكَ مِنْ تُرَابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ سَوّٰيكَ رَجُلًا لٰكِنَّا۬ هُوَ اللّٰهُ رَبّ۪ي وَلَآ اُشْرِكُ بِرَبّ۪يٓ اَحَدًا “Onunla konuşan arkadaşı ona şöyle demişti: Seni topraktan, sonra nutfeden (zigottan) yaratan, daha sonra seni bir erkek (insan) biçimine sokan (Allah)ı inkâr mı ettin? Fakat O, Allah’tır; Rabbimdir ve ben Rabbime hiçbir şeyi ortak koşmam.”

Buradaki قَالَ kâle fiili “demişti ki”; لَهُ lehû ifadesi “ona”; صَاحِبُهُ sâhıbuhû tamlaması “onun arkadaşı”; وَهُوَ ve hüve zamiri “o (şöyle iken)”; يُحَاوِرُهُ yuhâviruhû cümlesi “onunla karşılıklı konuşarak”;اَكَفَرْتَ ekefarte sorusu “inkâr mı ettin”; بِالَّذ۪ي خَلَقَكَ billezî halekake ifadesi “seni yaratanı”;مِنْ تُرَابٍ min türâbin kelimesi “topraktan”;ثُمَّ sümme edatı “sonra”; مِنْ نُطْفَةٍ min nutfetin ifadesi “bir nutfeden (zigottan)”;ثُمَّ sümme edatı “sonra”; سَوّٰيكَ sevvâke fiili “seni şekillendirdi, düzene koydu”;رَجُلًا racülen kelimesi “bir adam, bir insan olarak”; لٰكِنَّا۬ lâkinne ifadesi “ancak”; هُوَ hüve zamiri O”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah(tır)”; رَبّ۪ي rabbî tamlaması “benim Rabbim(dir)”;وَلَآ اُشْرِكُ ve lâ üşrikü fiili “ve ben ortak koşmam”; بِرَبّ۪ي birabbî ifadesi “benim Rabbime”; اَحَدًا ehaden kelimesi ise “hiç kimseyi” demektir.

Burada birbiriyle konuşan iki arkadaştan mümin olanın diğerine nasihatleri gündeme getirilmektedir.

1.قَالَ لَهُ صَاحِبُهُ وَهُوَ يُحَاوِرُهُٓ اَكَفَرْتَ بِالَّذ۪ي خَلَقَكَ مِنْ تُرَابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ سَوّٰيكَ رَجُلًا “Onunla konuşan arkadaşı ona şöyle demişti: Seni topraktan, sonra nutfeden (zigottan) yaratan, daha sonra seni bir erkek (insan) biçimine sokan (Allah)ı inkâr mı ettin?” Yüce Allah Kehf sûresinin 32. âyetinde sözünü ettiği “iki kişi”den ikincisine ait sözleri bu âyetten itibaren nakletmeye başlamakta, arkadaşının duyarsız durumuna onun nasıl tepki verdiğini beyan etmektedir.

Bir kez Kehf 18/34’te geçen يُحَاوِرُ yuhâviru fiili kullanıldığı kalıp gereği “karşılıklı konuşmak” manasına gelmekte, buradan da bu iki arkadaşın birlikte konuşmalar yaptıkları, mümin olanın diğerine nasihatlerde bulunduğu(15) anlaşılmaktadır. Nasihatin konusu mutlak anlamda yaratıcı olan ve elbette insanoğlunu da topraktan, sonrasında نُطْفَة nutfeh denen “zigot”tan yaratan, ardından onu bir insan şeklinde düzenleyen kudreti inkâr etmesinin yanlışlığını kendisine hatırlatmaktadır.

Necm 53/46’da نُطْفَة nutfeh kavramı hakkında çeşitli açıklamalar yapacağımız için burada detaya girmeyeceğiz. Sadece bu kavramın Kur’ân’da genellikle 23’er kromozomlu erkek ve dişinin hücrelerinin birleşmesiyle meydana gelen 46 kromozomlu zigot olduğunu söylemekle yetinelim. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen bu kelimeye “sperm” manası verilmesi doğru değildir; çünkü insanoğlu sadece spermden değil, spermle yumurtanın birleşmesiyle meydana gelen zigottan yaratılmaktadır.

‘Alak 96/2’de geniş bir şekilde ele alacağımız üzere, insanoğlunun bir “elementer”, bir de “biyolojik yani embriyolojik” yaratılış süreci vardır. İşte bu âyette bu iki sürece de birer kelime ile değinilmekte, önce topraktan yaratıldığı söylenerek “elementer”, ardından da نُطْفَة nutfeh kelimesi kullanılarak “biyolojik” aşamaya dikkat çekilmektedir.

Âyetin sonunda yer alan ثُمَّ سَوّٰيكَ رَجُلًا “Sonra seni bir insan biçimine sokmuştu” cümlesi muhtemelen Mü’minûn 23/14’te geçen halk-ı âhar yani “bambaşka bir yaratılış” ifadesini karşılamaktadır. Yani insanoğlu topraktaki yedi aşamadan sonra ana rahminde de yedi aşama yaşamış, sonrasında bambaşka bir yaratılışa geçerek insan şeklini almıştır. Âyette sözü edilen iki arkadaştan mümin olan ve sapan arkadaşını uyarıp ona nasihat eden kişi Yüce Allah’ın insanın yaratılışındaki kudretini kendisine hatırlatarak nankörlük yapmamasını ondan istemiştir.

Âyetteki رَجُل racül kelimesi konuşmayı yapan mümin kişinin karşısındaki arkadaşını kast ederek ona hitabında “adam” demesi nedeniyledir. Yoksa insanoğlunun ana rahmindeki hali için elbette رَجُل racül kelimesi değil, beşer, insân, cenin, ğulâm, tıfl, ibn gibi kelimelerin kullanılması gerekirdi. Anlaşılıyor ki konuşan kişi yanındaki arkadaşını kast ederek “seni bu şekilde bir adam şekline getiren Yüce Allah’ı neden inkâr ediyor, O’na karşı neden küfrü tercih ediyorsun?” demeğe getirmiştir. Eğer insanoğlunun yaratılış sürecindeki hâli kast ediliyorsa âyette geçen رَجُل racül kelimesinin “insan” manasına alınması gerektiği açıktır.

Bu arada son cümlede geçen سَوّٰي sevvâ fiili de Kur’ân’da genellikle insanoğlunun yaratılışıyla ilgili bağlamlarda yer almakta(16) ve “düzene koymak, şekil vermek, şekillendirmek” gibi manalara gelmektedir. Bu arada söz konusu fiilin mahlûkatın mutlak manada yaratılıp şekillendirilmesi(17) ve cezalandırmak(18) manalarında da kullanıldığını belirtmeliyiz.

2. لٰكِنَّا۬ هُوَ اللّٰهُ رَبّ۪ي وَلَآ اُشْرِكُ بِرَبّ۪يٓ اَحَدًا “Fakat O, Allah’tır; Rabbimdir ve ben Rabbime hiçbir şeyi ortak koşmam.” İki arkadaştan mümin olan diğerine nasihate ve bir anlamda tebliğe devam etmekte, onun müşrikliğini sorgulayarak, ancak kendi üzerinden ona ders vermeyi tercih ederek bir Allah tanımı gerçekleştirmektedir.

Âyetin başındaki لٰكِنَّا۬ lâkinne ifadesinin aslı “lâkin, ancak” manasındaki لٰكِن lâkin edatı ile “ben” anlamındaki اَنَا۬ ene zamirinin birleştirilmiş halidir. Bunu lâkinnâ diye okuyanlar olduğu gibi lâkin şeklinde okuyan âlimler de vardır. Esasında bu ifade bazı âlimlerimiz tarafından اَنَا لٰكِن lâkin ene şeklinde de okunmuş, manası “Lâkin ben derim ki O, Allah’tır; Rabbimdir” şeklinde verilmiştir.(19) Kur’ân okunurken eğer bu kelime üzerinde durulacaksa bu defa elifi var kabul ederek lâkinnâ diye durmak zorunluluktur; çünkü kelimenin aslında bu elif vardır.(20)

Âyete “Fakat O Allah Rabbimdir ve ben Rabbime hiçbir şeyi ortak koşmam” tercümesi doğru değildir. Çünkü âyette geçen هُوَ hüve zamiri “mübtedâ”dır; اللّٰه allâh lafzı “birinci haber”, رَبّ۪ي rabbî tamlaması ise “ikinci haber”dir. Bunun benzeri bir ifade de Ihlâs sûrsinin ilk âyetindedir. Burada bir başka ihtimal ise hüve zamirinin şan yani “dikkat çekme” zamiri oluşudur. Buna göre اللّٰه allâh lafzı “mübtedâ”dır; رَبّ۪ي rabbî tamlaması ise “haber”dir. Maksat “Dikkat edin, Allah Rabbimdir” manasını vermektir.(21)

Âyetin son cümlesi şirke karşı bir duruşu ifade etmektedir. Bu cümle hem “hiçbir kimseyi Rabbime ortak koşmuyorum”, hem de “hiçbir kimseyi Rabbime ortak koşmayacağım” manasını içermektedir. Bu haliyle mümin kişinin imanındaki kararlılık ortaya konulmuş olmaktadır.

İki arkadaştan mümin olanı tam bir tevhid bilinciyle konuşmakta, arkadaşını olabildiğince kibar bir üslupla uyarıp bilgilendirmektedir. Zira tebliğinin ana unsurunu kendisi üzerinden beyan etmekte, arkadaşını rencide edip daha da ileri düzeyde kâfir olmasına engel olmaya çalışmaktadır. Buna benzer bir üslubu Yâsîn 36/22-25’te yiğit bilge zatın müşrik ve putperest kavmine tebliğinde de görmekteyiz.

Bu çok önemli bir tebliğ metodudur. Çünkü konuşmaya veya tebliğe karşınızdakinin şiddetle reddedeceği sözlerle başlamanın tebliğde hiçbir faydası yoktur. Ya ortak kabullerden başlanmalı ya da mesaj tebliğ yapan kişinin kendisi üzerinden verilerek muhatabın yanlışlığı düzeltilmeye çalışılmalıdır. İnsanlık tarihinin en güzel sonuç alan tebliğ yöntemlerinden birisi olan bu metodu bugün itibariyle de müminlerin geciktirmeden uygulaması bir zorunluluktur.

ıı. Yüce Allah’ın Gücünün Unutulmaması Gerektiği

وَلَوْلَآ اِذْ دَخَلْتَ جَنَّتَكَ قُلْتَ مَا شَآءَ اللّٰهُ لَا قُوَّةَ اِلَّا بِاللّٰهِ “Bahçene girdiğinde ‘Maşallah! Kuvvet yalnızca Allah’a aittir.’ deseydin ya!”

Âyettekiوَلَوْلَآ اِذْ دَخَلْتَ ve levlâ iz dehalte ifadesi “girdiğinde gerekmez miydi”; جَنَّتَكَ cenneteke tamlaması “senin bağına, bahçene”; قُلْتَ kulte fiili “demen, deseydin ya”; مَا شَآءَ mâ şâe fiili “dilemdi, dilemesin”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah, mâşallah, Allah dilemesin”; لَا قُوَّةَ lâ kuvvete ifadesi “hiçbir kuvvet, güç yoktur”; اِلَّا بِاللّٰهِ illâ billâhi istisnası ise “Allah’tan gelenden başka, (güç, kuvvet sadece Allah’ındır)” demektir.

Burada mümin kişinin arkadaşına yönelik uyarılarından birisi gündeme getirilmektedir.

Âyetin başındakiلَوْلَا levlâ edatı “yazık, keşke” gibi anlamlar verebileceği gibi “teşvîk” manası da içerebilir.(22) Bu durumda cümlenin manası “yazık, keşke bağına, bahçene girerken ‘mâ şâallâhu, Allah’ın gücü ve kudreti olmadan hiçbir şey olmaz’ deseydin yâ” şeklini almaktadır. Âyette geçen جَنَّه cenneh kelimesi dünyada sahip olunan herhangi bir “bağ, bahçe” manasına gelmektedir. Nankör ve kibirli arkadaşına bunu söyleyen mümin kişi esasında insan hayatında Allah’ı hesaba katarak yaşamanın gerekliliğini öğretmeyi amaçlamış olmaktadır.

Âyetteki مَا شَآءَ اللّٰهُ mâ şâallâhu ifadesi “Allah’ın dilediği olur” manasına gelmektedir ki bu takdirde ifadenin başındaki مَا mâ edatı “mevsûle” olarak kabul edilmiş olur. Cümlenin takdiri “İş, Allah’ın dilemesiyle olur” şeklindedir. Bunun “şart” edatı olma ihtimali de vardır ki bu takdirde ise cevap gizli sayılır. Buna göre mana “Allah’ın olmasını dilediği şey olur” şeklini alır.(23) Esasında mâ şâallâhu ifadesini “Ne güzel dilemiş ve ne güzel yaratmış” manasında anlamak da mümkündür.

İfadenin sonundaki لَا قُوَّةَ اِلَّا بِاللّٰهِ lâ kuvvete illâ billâhi cümlesi ise “Allah’ın gücü ve kuvveti olmadan hiçbir şey meydana gelemez” veya “Yaratıcı güç ancak ve ancak Allah’ın elindedir” gibi anlamlar içermektedir. Verilmek istenen mesaj açıktır: Meydana gelen şeyler senin veya benim elimizde değildir. Hiç kimse Allah’ın yardımı ve muktedir kılması olmadan herhangi bir işe güç-kuvvet yetiremez; meydana gelen şeyler Allah’ın dilediği şeylerdir ve O’nun onay vermesiyle gerçekleşir.

Sahip olunan bağ-bahçe, mal servet vs. her ne varsa Yüce Allah’ın verdiği kuvvet ve kâinata yerleştirdiği kanunlar sayesinde gerçekleşmektedir. İşte iki bahçesi olan kişiye yönelik olarak mümin kişinin uyarısında bu husus öne çıkartılmakta, Allah’ın müdahil olmadığı hiçbir an ve alanın bulunmadığı bütün insanların zihinlerine işlenmek istenmektedir.

Bu âyetin tefsiri bağlamında Hz. Peygamber’in şöyle buyurduğu rivayet edilmektedir: “Her kime bir çocuk veya mal verilir de o esnada ‘mâ şâallâhu, lâ kuvvete illâ billâhi’ derse onda Allah’ın hoş görmediği hiçbir şey görmez.”(24) Bu hadisten de anlaşıldığı üzere, hayatın her anında ve alanında Yüce Allah’ı yanında hazır hissedenler daha bilinçli, duyarlı, istikametli ve hesabını verebilecekleri bir hayatı yaşamayı başarırlar.

ııı. Allah’ın Daha İyi Nimetler Verebileceği ve Helaki

اِنْ تَرَنِ اَنَا۬ اَقَلَّ مِنْكَ مَالًا وَوَلَدًا فَعَسٰى رَبّ۪يٓ اَنْ يُؤْتِيَنِ خَيْرًا مِنْ جَنَّتِكَ وَيُرْسِلَ عَلَيْهَا حُسْبَانًا مِنَ السَّمَآءِ فَتُصْبِحَ صَع۪يدًا زَلَقًا اَوْ يُصْبِحَ مَآؤُ۬هَا غَوْرًا فَلَنْ تَسْتَط۪يعَ لَهُ طَلَبًا “(Şöyle devam etmişti:) Malca ve evlatça beni kendinden güçsüz görüyorsan, (şunu bil ki) belki Rabbim bana senin bahçenden daha iyisini verir; oraya (bahçene) gökten yıldırımlar gönderir ve kupkuru bir toprak hâline gelir. Veya (bahçenin) suyu dibe çekilir de onu istemeye (elde etmeye) asla güç yetiremezsin.”

Buradakiاِنْ تَرَنِ in terani fiili “eğer beni görürsen”; اَنَا ene zamiri “ben”; اَقَلّ ekallü kelimesi “daha az(ım) diye”; مِنْكَ minke ifadesi “senden”; مَالًا mâlen kelimesi “mal bakımından”; وَوَلَدًا ve veleden ifadesi “ve çocuk bakımından”; فَعَسٰى fe ‘asâ fiili “belki de”; رَبّ۪ي rabbî tamlaması “benim Rabbim”; اَنْ يُؤْتِيَنِ en yü’tiyeni fiili “bana verebilir”;خَيْرًا hayran kelimesi “daha hayırlısını”; مِنْ جَنَّتِكَ min cennetike kelimesi “senin bahçenden”; وَيُرْسِلَ ve yursile fiili “ve gönderebilir”; عَلَيْهَا ‘aleyhâ ifadesi “onun üzerine, oraya”;حُسْبَانًا husbânen kelimesi “bir bela, musibet”;مِنَ السَّمَآءِ mine’s-semâi sözcüğü “gökten”;فَتُصْبِحَ fe tusbiha fiili “ve dönüşür”;صَع۪يدًا sa‘îden kelimesi “toprağa”; زَلَقًا zelakan sözcüğü “çorak, kuru”; اَوْ يُصْبِحَ ev yusbiha fiili “veya döner, dönüşür”;مَآؤُ۬هَا mâuhâ tamlaması “onun suyu”; غَوْرًا ğavran sözcüğü “mağaraya (çekilir)”;فَلَنْ تَسْتَط۪يعَ fe len testetî‘a fiili “ve asla ve asla güç yetiremezsin”; لَهُ lehû ifadesi “ona”; طَلَبًا taleben kelimesi ise “istek, talep olarak” demektir.

Burada mümin kişinin diğer arkadaşına yönelik hatırlatmalarına devam edilmekte, sahip olunan nimetlerin geçici olabileceğine dikkat çekilmektedir.

1. اِنْ تَرَنِ اَنَا۬ اَقَلَّ مِنْكَ مَالًا وَوَلَدًا فَعَسٰى رَبّ۪يٓ اَنْ يُؤْتِيَنِ خَيْرًا مِنْ جَنَّتِكَ وَيُرْسِلَ عَلَيْهَا حُسْبَانًا مِنَ السَّمَآءِ فَتُصْبِحَ صَع۪يدًا زَلَقًا “(Şöyle devam etmişti:) Malca ve evlatça beni kendinden güçsüz görüyorsan, (şunu bil ki) belki Rabbim bana senin bahçenden daha iyisini verir; oraya (bahçene) gökten yıldırımlar gönderir ve kupkuru bir toprak hâline gelir.” Yüce Allah Kehf sûresinin 34. âyetinde yer alan ve kibirli olanın söylediği “Ben, servetçe senden daha zenginim; nüfus bakımından da senden daha güçlüyüm” sözüne diğer müminin verdiği cevabı hatırlatmaktadır.

Şimdi bu mümin, diğer arkadaşına hitabında şunları söylemek istemektedir: “Benim malımın ve çocuklarımın seninkilerden çok daha az olduğunu görüyor ve böyle düşünüyorsan, bilesin ki Rabbim bana senin sahip olduğun bağdan, bahçeden çok daha hayırlısını verebilir; seninkine de gökten bir bela, musibet gönderir de bağın ve bahçen yok olup gidebilir; böylece bağın, bahçen bitkisiz çorak bir toprağa dönüşebilir.”

Burada mümin kişinin söylediği sözler bağlamında “Rabbim bana, senin bağından daha iyisini verebilir” ifadesinden maksadın, âhirette verilecek cennet ödülü olduğu söylenmektedir. Bu da bir ihtimal olarak düşünülebilir; ancak bilinmelidir ki asıl verilmek istenen mesaj, dünyada daha iyilerinin verilebileceğine olan imanı ikrar etmek ve sahip olunan nimetlerin geçici olduğunu vurgulamaktır.

Maksat mutlak anlamda ahiretteki ödüller olsaydı يُؤْتِيَ yü’tiye fiilinin başına gelecek zaman manası veren sîn veya sevfe edatlarından birinin getirilmiş olması gerekirdi. Böyle bir durum olmadığı için, mümin kişinin diğer arkadaşına söylediği bu sözleri dünyadaki muhtemel değişiklikler olarak kabul etmek daha doğru bir yaklaşımdır.

Kur’ân’da üç kez geçen حُسْبَان husbân kelimesi En‘âm 6/96 ve Rahmân 55/5’te “zamanı tayin etme vesilesi” veya “bir hesapla, bir düzenle varlığını sürdüren” anlamına gelmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen حُسْبَان husbân kelimesi ise hasbâneh kelimesinin çoğulu olabileceği gibi tekil olarak da kabul edilebilir. Manası ise “bela, musibet, afet, ateş, azap, yıldırımlar”(25) şeklinde yorumlanmaktadır. Kelimenin kökeninde “hesap” manası bulunduğu için bu kelimeye “hesap görme afeti” veya “Allah’ın takdir edip hesap ettiği ölçüde azap” anlamı da verilebilir.(26)

Bu arada afetin isabet ettiği bağ ve bahçenin dönüşeceği şey ise “kaygan zemin, bitkisiz, dümdüz, çorak bir toprak” olarak tanıtılmakta,(27) yerinde yeller esecek şekilde yerle bir edilmesi manası kast edilmektedir. Kur’ân’da sadece bu âyette geçen زَلَق zelak kelimesi Kehf 18/8. âyette geçen ve “kupkuru” manasındaki curuz kelimesiyle aynı anlamı vermekte, süsün zıddına bir mahiyete bürünmesi manasına gelmektedir. Sonuçta söylenmek istenen şudur: Yüce Allah dilerse çok nimetler ve ürünler verdiği bir bağı veya bahçeyi bir azap afetiyle kuşatır ve onu yerle bir ederek sahibini cezalandırabilir; buna gücü yeter.

2. اَوْ يُصْبِحَ مَآؤُ۬هَا غَوْرًا فَلَنْ تَسْتَط۪يعَ لَهُ طَلَبًا “Veya (bahçenin) suyu dibe çekilir de onu istemeye (elde etmeye) asla güç yetiremezsin.” Mümin kişi muhatabının bağ veya bahçesine gelebilecek bir başka felaketi daha haber vermektedir. Mümin kişi Kehf 18/33. âyette dile getirilen “bahçelerin arasında ırmak fışkırtmıştık” sözünü hatırlatmakta ve işte o su kaynağının mağaraya, yani yerin dibine çekilebileceğini, artık onu istemeye bile gücünün kalamayabileceğini beyan etmektedir.

Âyette zikredilen غَوْر ğavr kelimesi Mülk 67/30’da da geçmekte ve “(suyun) dibe çekilmesi, geldiği derinliğe girmesi, mağaraya dönmesi” gibi manalar vermektedir.(28) Söylenmek istenen şudur: Yüce Allah çeşitli nimetlerle donatıp bezediği bağ ve bahçeleri nasıl ki arzu edilen düzeyde ürünler verecek şekilde yarattıysa onları bu özelliklerinden mahrum bırakarak sahiplerini cezalandırabilir de.

Yüce Allah’ın verdiğini O’nun iradesi doğrultusunda harcamayanlar ya da nimetlerin veriliş gayesini bilip gereğini yerine getirmeyenler gün gelir o nimetlerden mahrum bırakılabilirler. Çünkü bazen nimet verilmek imtihandır; bazen de nimetsiz bırakılmak. Ancak bazı durumlarda verilen nimetlerin kadir ve kıymetini bilmeyenlerin elinden bu nimetler alınabilir de. İşte mümin kişinin muhatabına vermek istediği evrensel ders budur.

c) Pişmanlıklar ve Akıbet

Yüce Allah, sûrenin 42-44. âyetlerinde nankör kişinin bahçesinin yok edildiğini, yaptığı harcamalara karşılık yaşadığı derin pişmanlıkları ve şirke düşmekle yaptığı büyük hatayı itirafını, Allah’tan başka hiçbir kişinin ona yardım edemeyeceğini anladığını, mahşerdeki yegâne dostun Allah olduğunu haber vermektedir.

ı. Mağlubiyetin ve Çaresizliğin Görüntüsü

وَاُح۪يطَ بِثَمَرِه۪ فَاَصْبَحَ يُقَلِّبُ كَفَّيْهِ عَلٰى مَآ اَنْفَقَ ف۪يهَا وَهِيَ خَاوِيَةٌ عَلٰى عُرُوشِهَا وَيَقُولُ يَا لَيْتَن۪ي لَمْ اُشْرِكْ بِرَبّ۪يٓ اَحَدًا “(O şımarık kişinin) serveti kuşatılmıştı (yok edilmişti). Böylece, çardakları üzerine yıkılmış hâlde (bahçesiyle ilgili) yaptığı harcamalar yüzünden ellerini ovuşturarak şöyle diyordu: Âh, eyvah, keşke Rabbime kimseyi ortak koşmamış olsaydım!”

Âyetteki وَاُح۪يطَ ve uhîta edilgen fiili “ve kuşatılmıştı”; بِثَمَرِه۪ bisemerihî tamlaması “onun ürünü”;فَاَصْبَحَ fe asbeha fiili “başlamıştı, dönmüştü”; يُقَلِّبُ yukallibu fiili “ovuşturmaya”; كَفَّيْهِ keffeyhi kelimesi “onun kendi iki elini”; عَلٰى مَآ اَنْفَقَ ‘alâ mâ enfeka ifadesi “harcadığı şeyle ilgili”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “hakkında”; وَهِيَ ve hiye zamiri “o”; خَاوِيَة hâviyetün kelimesi “boş, ıssız (kalmıştı)”;عَلٰى عُرُوشِهَا ‘alâ ‘urûşihâ ifadesi “onun çitleri üzerine, çıtalarına”;وَيَقُولُ ve yekûlü fiili “ve der(di) ki”; يَا لَيْتَن۪ي yâ leytenî ifadesi “âh, eyvah, keşke ben”; لَمْ اُشْرِكْ lem üşrik fiili “şirk koşmamış (olsaydım)”; بِرَبّ۪ي bi rabbî tamlaması “benim Rabbime”; اَحَدًا ehaden kelimesi ise “herhangi birini, hiç kimseyi” demektir.

Burada nankör kişinin bahçesinin başına gelenler ve o kişinin perişan durumu gündeme getirilmektedir.

1. وَاُح۪يطَ بِثَمَرِه۪ فَاَصْبَحَ يُقَلِّبُ كَفَّيْهِ عَلٰى مَآ اَنْفَقَ ف۪يهَا وَهِيَ خَاوِيَةٌ عَلٰى عُرُوشِهَا (O şımarık kişinin) serveti kuşatılmıştı (yok edilmişti). Böylece, çardakları üzerine yıkılmış hâlde (bahçesiyle ilgili) yaptığı harcamalar yüzünden ellerini ovuşturuyordu.” Yüce Allah iki arkadaştan birisi olan, ancak böbürlenip arkadaşına karşı kibre kapılanın ürünlerini yok ettiğini, onun da korkunç bir pişmanlık içerisinde girdiğini haber vermektedir.

a)وَاُح۪يطَ بِثَمَرِه۪ “(Derken nankör kişinin) serveti kuşatılmıştı (yok edilmişti).” Bu ifade bu bağlamda söz konusu nankör kişinin öncelikle “bağının, bahçesinin”,(29) ardından da “varının, yoğunun, yani bütünüyle servetinin kuşatılması, tarumar edilmesi, mahvedilmesi”(30) manasına gelmektedir. Esasında bu âyet nankör kişinin Kehf 18/35. âyette geçen “Bunun (bağın) hiçbir zaman yok olacağını sanmıyorum” sözünün bir anlamda cevabıdır.

b) فَاَصْبَحَ يُقَلِّبُ كَفَّيْهِ عَلٰى مَآ اَنْفَقَ ف۪يهَا “Böylece, (bağıyla ilgili) yaptığı harcamalardan ötürü ellerini ovuşturup kalmıştı.” Yüce Allah nankör ve kibirli olan kişinin bağını, bahçesini, servetini kaybetmesinin ardından derin bir çöküntü yaşadığını beyan etmek üzere onun ellerini ovuşturmaya başladığını bildirmektedir. Bu cümle, derin pişmanlık ve hayıflanmayla ilgili kullanılan mecaz bir ifadedir. Çünkü pişmanlığı büyük olan kişiler ellerini birbirine vurup ovuşturur.(31) Âyette nankör kişinin neden bu kadar derin bir pişmanlık içerisine girdiği hakkında da bilgi verilmekte, bağı, bahçesi veya serveti uğruna yaptığı harcamaların servetinin yok olmasının gerekçesi olarak sunulmaktadır.

c) وَهِيَ خَاوِيَةٌ عَلٰى عُرُوشِهَا “Bağın çardakları yıkılmıştı.” Helak edilmiş şehirlerin perişan durumlarıyla ilgili olarak Bakara 2/259 ve Hacc 22/45’te de geçen bu ifade, bağlam gereği üzüm bağlarındaki çitlerin, çardakların yıkılmış halini tasvir etmektedir.

Kur’ân’da beş kez(32) geçen خَاوِيَة hâviyeh kelimesi “boş, ıssız”; Bakara 2/259 ve Hacc 22/45’te de geçen عُرُوشِ ‘urûş sözcüğü ise üzümlerin asılı bulunduğu “çitler, çıtalar” manasına gelmektedir. İşte yaşanan felaket sonrasında üzümlerin asılı bulunduğu bu çardaklar yerle bir edilmiş olunca, bağın sahibi nankör kişi derin bir pişmanlık içerisinde ellerini ovuşturmaya başlamış ya da o hal üzere kala kalmıştı.

Âyette verilmek istenen güncel ve evrensel mesaj kanaatimizce şudur: İnsan sonradan pişman olacağı işlere bulaşmamalı, boyundan büyük işlere kalkışmamalı, kaybolduğunda üzüleceği şeylere yatırım yapmamalıdır. Çünkü sonrasında yaşanan pişmanlığın hiçbir faydası olmamaktadır.

2. وَيَقُولُ يَا لَيْتَن۪ي لَمْ اُشْرِكْ بِرَبّ۪يٓ اَحَدًا “Şöyle diyordu: Âh, eyvah, keşke Rabbime kimseyi ortak koşmamış olsaydım!” İki bahçesi olan nankör kişi bağının başına felaket gelince bir ihtimale göre hemen oracıkta, diğer bir ihtimale göre ise mahşerde(33) bu pişmanlık ifadelerini dile getirmiş olacaktır.

Âyetteki يَا لَيْتَن۪ي yâ leytenî ifadesi “Âh, eyvah, keşke ben” manasına gelmekte ve yaşanacak sıkıntının boyutunu göstermektedir. Pişmanlık sonrası dile getirdiği cümle “Âh, keşke Rabbime hiçbir ortak koşmamış olsaydım!” şeklindedir. Bu ifade mümin kişinin daha önce Kehf 18/38. âyette geçen “Fakat O, Allah’tır; Rabbimdir ve ben Rabbime hiçbir şeyi ortak koşmam” şeklindeki beyanını, vakti geçse de nankör kişinin pişmanlığa konu edinmesidir.

Bu nankör kişi eğer dünyada bu pişmanlığı yaşamış ise artık ölmeden önce tevbe etmiş olduğu için tevbesinin neden kabul edilmediği önemli bir sorudur. Bunun muhtemel cevabı, bu kişinin sadece dünyada servetinin yok olmaması için bunu söylemiş olmasıdır. Yüce Allah niyetleri gayet iyi bildiği için böyle sahte bir tevbe girişiminin sonucu değiştirmeyeceği mesajını hem ilgili kişiye vermiş hem de bu olayı okuyan bizlere vermektedir. Anlaşılıyor ki tevbede aslolan samimiyetle ve sadece Allah rızası için yapılması, dünyevi menfaatlere alet edilmemesidir. Bu pişmanlık ifadesi eğer mahşerde dile getirilecekse zaten açıklamaya gerek herhangi bir nokta söz konusu değildir.

ıı. Yüce Allah’ın Yegâne Dost Oluşu

وَلَمْ تَكُنْ لَهُ فِئَةٌ يَنْصُرُونَهُ مِنْ دُونِ اللّٰهِ وَمَا كَانَ مُنْتَصِرًا هُنَالِكَ الْوَلَايَةُ لِلّٰهِ الْحَقّ هُوَ خَيْرٌ ثَوَابًا وَخَيْرٌ عُقْبًا “Kendisine Allah’tan başka yardım edecek destekçileri yoktu. Kendi kendini de kurtaracak güçte değildi. İşte burada yardım ve dostluk gerçek olan Allah’a aittir. O sevap bakımından hayırlı olandır; son bakımından da hayırlı olandır.”

Buradakiوَلَمْ تَكُنْ ve lem tekün ifadesi “yoktur, olmamıştır”; لَهُ lehû fiili “onun için”; فِئَة fietün kelimesi “herhangi bir topluluk”;يَنْصُرُونَهُ yensurûnehû fiili “ona yardım edebilecek”; مِنْ دُونِ اللّٰهِmin dûnillâhi ifadesi “Allah’tan başka, O’nun peşi sıra”; وَمَا كَانَ ve mâ kâne fiili “(şöyle olmaz, olmazdı”;مُنْتَصِرًا muntesıran kelimesi “yardım edici”; هُنَالِكَ hünâlike ifadesi “işte orada, bu durumda, burada”; الْوَلَايَة el-velâyetü kelimesi “yardım, dostluk, koruyup kollamak”; لِلّٰهِ lillâhi ifadesi “Allah’ındır, Allah’a aittir”; الْحَقّ el-hakkı sözcüğü “hak olan, gerçek olan”; هُوَ hüve zamiri “O”; خَيْر hayrun kelimesi “mutlak hayırlı(dır)”;ثَوَابًا sevâben sözcüğü “mükâfat olarak”;وَخَيْرٌ ve hayrun kelimesi “ve yine mutlak hayırlı(dır)”; عُقْبًا ‘ukben kelimesi “sonuç olarak” demektir.

Burada Yüce Allah’ın mutlak gücüne ve otoritesine dair bilgiler ve hatırlatmalar gündeme getirilmektedir.

1.وَلَمْ تَكُنْ لَهُ فِئَةٌ يَنْصُرُونَهُ مِنْ دُونِ اللّٰهِ وَمَا كَانَ مُنْتَصِرًا “Kendisine Allah’tan başka yardım edecek destekçileri yoktu. Kendi kendini de kurtaracak güçte değildi.” Yüce Allah bu nankör kişiye hiç kimsenin, hiçbir topluluğun yardım edecek durumu olmadığını, dahası kendi kendine de yardımının olamadığını beyan etmekte, söz konusu kişinin çaresizliğini gözler önüne sermektedir.

Âyetteki فِئَة fieh kelimesi “topluluk, grup, cemaat, asker, ordu, avene, yardımcı, aşiret”(34) gibi manalar içermekte, inkârcı veya müşriklerin hiç kimse tarafından hiçbir şekilde yardım elde edemeyeceği vurgulanmaktadır. Buradaki مِنْ دُونِ اللّٰهِ min dûnillâhi ifadesi de “Allah’tan başka, O’na rağmen, O’nun peşi sıra” gibi manalar vermektedir.

Âyetin sonunda yer alan وَمَا كَانَ مُنْتَصِرًا ifadesi ise “kişinin kendi kendine yardım edememesi” demektir. Belli ki hem dünyada hem de âhirette insanoğluna Allah’tan başka gerçek manada hiç kimse yardım edemeyeceği gibi nankör kişilerin bizzat kendileri de böyle bir yardımı başaramayacaklardır.

2. هُنَالِكَ الْوَلَايَةُ لِلّٰهِ الْحَقّ هُوَ خَيْرٌ ثَوَابًا وَخَيْرٌ عُقْبًا “İşte burada yardım ve dostluk gerçek olan Allah’a aittir. O sevap bakımından hayırlı olandır; son bakımından da hayırlı olandır.” Yüce Allah mahşer şartlarında başka hiç kimsenin hiçbir şekilde belirleyici etkinliğinin olamayacağını beyan etmektedir. Bu bağlamda orada gerçek manada koruyup kollayanın, yardım eli uzatanın, yâr ve yardımcı olanın, velâyeti ve yardımı elinde bulunduranın sadece ve sadece Yüce Allah olduğu vurgulanmaktadır.

a) هُنَالِكَ الْوَلَايَةُ لِلّٰهِ الْحَقّ “İşte burada yardım ve dostluk gerçek olan Allah’a aittir.” Âyette geçen الْحَقّ el-hakk kelimesi “kesra” okunarak öncelikle لِلّٰهِ lillâhi kelimesini nitelendirecek şekilde anlamlandırılabilir. Buna göre mana “Rabbimizin yegâne gerçeklik olduğunu” vurgulamak şeklinde olur. Ancak söz konusu kelime الْوَلَايَة el-velâyeh kelimesiyle de ilişkili olarak yorumlanabilir ve “ötre” okunur. Bu durumda “gerçek velâyetin veya dostluk ve yardımcılığın Allah’a ait olduğu” beyan edilmiş olur.(35)

Kur’ân’da Yüce Allah’ın isim ve sıfatlarından birisinin الْحَق el-hakk olduğunu gösteren âyetlerin var olduğu bilinmelidir.(36) Bu arada الْوَلَايَة el-velâyeh kelimesindeki vâv harfi eğer “fetha” okunursa bu kelime “dostluk, yardım” manasına gelir; el-vilâyeh şeklinde “kesra” okunursa “sultân, melik, otorite” manasına gelmiş olur.(37)

Söylenmek istenen şudur: Mahşerde Yüce Allah’ın dışında yardımcı olmayacaktır; dünya şartlarındaki yardım görüntüleri muhatapları aldatmaktan başka bir işe yaramamakta, azabı hak edenleri azaptan kurtarmaya yetmemektedir. Bu yüzden, gerçek dosta ve hakiki dostluğa doğru yürümek en doğrusudur. Bunun sebebi ise âyetin sonunda şu şekilde beyan edilmektedir:

b) هُوَ خَيْرٌ ثَوَابًا وَخَيْرٌ عُقْبًا “O sevap bakımından hayırlı olandır; son bakımından da hayırlı olandır.” Yüce Allah müminlere moral, kâfirlere de gözdağı vermek için gerçek ve kalıcı mükâfatın sahibinin kendisi olduğunu, O’nun dostluğunun sonuç itibariyle çok daha hayırlı oluşunu beyan etmektedir.

İnsanlar kimin vereceği ödülün hayırlı olacağını düşünmeli, hangi akıbetin kişiyi kurtaracağını iyi hesap etmelidir. Aksi takdirde iki bahçe sahibi kılınan, ancak bu servet kendisini şımartan nankör kişinin yaşadığı akıbet kaçınılmaz olmaktadır. Mümin, yatırımını doğru yere yapan ve karşılığını sadece ve sadece Yüce Allah’tan bekleyen duyarlı kişidir, vesselam. Kehf sûresinin 32-44. âyetleri arasındaki darb-ı meselin temel öğretisi ve mesajı bu olsa gerektir.

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., II, 364; Zemahşerî, age., II, 692-693; Râzî, age., XXI, 124.
• 2 - Semerkandî, age., II, 364; Taberî, age., XV, 244-245; Zemahşerî, age., II, 693.
• 3 - Semerkandî, age., II, 365; Taberî, age., XV, 245; Zemahşerî, age., II, 693. 4 - Taberî, age., XV, 246; Esed, age., s. 592; İslâmoğlu, age., s. 543.
• 5 - Râzî, age., XXXII, 76.
• 6 - Hucürât 49/13. 7 - Buhârî, Rikâk, 10; Müslim, Zekât, 116; Tirmizî, Zühd, 27.
  • Hucurât 49/13
• 8 - Nisâ’ 4/36. 9 - Kehf 18/34; Hadîd 57/23. 10 - Hûd 11/27.
  • Nisâ 4/36 Kehf 18/34 Hadîd 57/23 Hûd 11/27
• 11 - İslâmoğlu, age., s. 590’da 10. not.
• 12 - Semerkandî, age., II, 365.
• 13 - Semerkandî, age., II, 365.
• 14 - Semerkandî, age., II, 365; Zemahşerî, age., II, 694.
• 15 - Semerkandî, age., II, 365.
• 16 - Hıcr 15/29; Kehf 18/37; Secde 32/9; Sâd 38/72; Kıyâmet 75/4, 38; Şems 91/7; İnfitâr 82/7. 17 - Bakara 2/29; Nâzi‘ât 79/28; A‘lâ 87/2. 18 - Şems 91/14. 19 - Semerkandî, age., II, 366; Taberî, age., XV, 247; Zemahşerî, age., II, 694-695; Râzî, age., XXI, 126. 20 - Taberî, age., XV, 247-248.
  • Hicr 15/29 Kehf 18/37 Secde 32/9 Sâd 38/72 Kıyâmet 75/4 Kıyâmet 75/38 Şems 91/7 İnfitâr 82/7 Bakara 2/29 Nâzi‘ât 79/28 A‘lâ 87/2 Şems 91/14
• 21 - Zemahşerî, age., II, 694.
• 22 - Semerkandî, age., II, 366; Zemahşerî, age., II, 695. 23 - Zemahşerî, age., II, 695.
• 24 - Semerkandî, age., II, 366.
• 25 - Semerkandî, age., II, 366; Taberî, age., XV, 248-249. 26 - Râzî, age., XXI, 127-128.
• 27 - Semerkandî, age., II, 366; Taberî, age., XV, 249; Zemahşerî, age., II, 695.
• 28 - Semerkandî, age., II, 366; Taberî, age., XV, 249-250; Râzî, age., XXI, 128.
• 29 - Taberî, age., XV, 250; Zemahşerî, age., II, 695. 30 - Semerkandî, age., II, 366; Râzî, age., XXI, 128.
• 31 - Semerkandî, age., II, 366; Taberî, age., XV, 250; Zemahşerî, age., II, 696; Râzî, age., XXI, 128.
• 32 - Bakara 2/259; Kehf 18/42; Hacc 22/45; Neml 27/52; Hâkka 69/7. 33 - Semerkandî, age., II, 366.
  • Bakara 2/259 Kehf 18/42 Hacc 22/45 Neml 27/52 Hâkka 69/7
• 34 - Semerkandî, age., II, 366; Taberî, age., XV, 250-251; Zemahşerî, age., II, 696; Râzî, age., XXI, 128.
• 35 - Semerkandî, age., II, 366-367; Taberî, age., XV, 251. 36 - En‘âm 6/62; Yûnus 10/30, 32; Kehf 18/44; Tâhâ 20/114; Hacc 22/6, 62; Mü’minûn 23/116; Nûr 24/25; Lokmân 31/30. 37 - Zemahşerî, age., II, 696; Râzî, age., XXI, 129.
  • En‘âm 6/62 Yûnus 10/30 Yûnus 10/32 Kehf 18/44 Tâhâ 20/114 Hacc 22/6 Hacc 22/62 Mü'minûn 23/116 Nûr 24/25 Lokmân 31/30