‘Âdiyât Suresi

Mekke’de risaletin ilk döneminde indirilmiş olması muhtemel olan, 11 âyetten oluşan ve ismini ilk âyetindeki “düşmanlık yapanlar” anlamındaki الْعَادِيَات el-‘âdiyât kelimesinden alan ‘Âdiyât sûresi, iniş sırasına göre 14, resmî sıralamada ise 100. sûredir.

‘Âdiyât sûresinin resmi sıralamada önce bulunan Zilzâl sûresiyle yakın anlam ilişkisi vardır. Zilzâl’de inkârcı insanın mahşer yargılamasındaki durumu ele alınmıştı; bu sûrede de düşmanlık yapanların âhiretteki sonlarına değinilmektedir. Her iki sûrede de, diriltilmeden ve amellerin sahiplerine gösterilmesinden söz edilmektedir.

‘Âdiyât sûresi “Öfkesinden dolayı soluk soluğa kalan düşmanlar, (kalplerindeki) kin ateşini (etrafındakilere) saçanlar, kin ve öfkeleriyle sabahlayanlar (kendilerine) şahit olsunlar (onlara yazıklar olsun!) (Sırf bu sebeple), onlar tozu dumana katıp (bu sayede) toplumun ortasına dalmışlardı (onları derinden yaralamışlardı)” ifadeleriyle başlamakta, saldırganlığı başka insanlara zarara dönüşen, Yaratanına karşı nankörlüğü vurgulanan ve dünya malına aşırı düşkünlüğü eleştirilen nankör insanın, âhirette hiçbir şeyinin gizli kalmadan deşifre edileceği hatırlatılmaktadır.

Yüce Allah sûrenin ilk beş âyetinde nankör insana dair çeşitli özellikleri hatırlatmakta ve yanlış yapanların bizzat kendilerinin şahidi olacağını belirtmektedir. Sûrenin ikinci ve son bölümünde ilk kısma uygun olarak ve onun bir sonucu şeklinde, nankör insan tipinin diğer bazı özellikleri gündeme getirilmekte, bu arada kabir sonrası mahşerde yaşanacak olaylara kısaca değinilmekte ve Yüce Allah’ın erişilmez bilgisi hatırlatılmaktadır.

a) Düşmanlık İnsana Neler Yaptırır?

Yüce Allah sûrenin 1-5. âyetlerinde hakikat karşıtlarının öfkelerini, kindar tutumlarını ve öfkeleriyle sabahlamaları şeklindeki şiddetli düşmanca tutumlarını dile getirmekte, bunları yemin ifadelerine konu edinmekte, tozu dumana katıp toplumu canevinden vurma çabalarını kınamaktadır.

ı. Olumsuz Üç Özellik

وَالْعَادِيَاتِ ضَبْحًا فَالْمُورِيَاتِ قَدْحًا فَالْمُغ۪يرَاتِ صُبْحًا “Yemin olsun: Soluk soluğa koşan düşmanlara, kıvılcım (öfke) saçanlara, sabah vakti baskın yapanlara.”

Buradaki وَالْعَادِيَاتِ el-‘âdiyâti kelimesi “düşmanlık yapanlara yemin olsun, onlar kendilerine şahit olsun”; ضَبْحًا dabhan kelimesi “soluk soluğa kalarak”; فَالْمُورِيَاتِ fe’l-mûriyâti kelimesi “püskürenler de, tutuşturanlar da”; قَدْحًا kadhan ifadesi “ateş”; فَالْمُغ۪يرَاتِ fe’l-müğîrâti kelimesi “kin ve öfkeyle hareket edenler”; صُبْحًا subhan kelimesi ise “sabahlayarak” demektir.

Burada hakka ve hakikate karşı düşmanlık yapanların üç özelliği gündeme getirilmektedir.

1. Öfke İle Solumak

وَالْعَادِيَاتِ ضَبْحًا “Öfkesinden dolayı soluk soluğa kalan düşmanlara yazıklar olsun!”

Âyette yer alan الْعَادِيَات el-‘âdiyât kelimesi, yaygın kullanıma göre “saldıran atlar” manasında yorumlanmaktadır. Oysa bu kelime el-‘adüvv, el-‘adâvet kökünden geldiği için bu âyette “düşmanlar”, “zulüm, kötülük ve haksızlık yapanlar”, “saldırgan davrananlar”, “musibet ve bela yağdıranlar” anlamında yorumlanmalıdır. Zaten ضَبْحًا dabhan kelimesi de “düşmanların öfkelerinden dolayı çıkarttıkları ses ve öfke ile solumak” demektir.

Bu âyette öncelikle öfkesinden dolayı soluk soluğa kalmış, risâlete ve Kur’ân’a karşı düşmanlığı adeta zirve yapmış Mekkeli müşrikler nitelendirilmektedir. Âyetlerin evrensel mesajlar içerdiği gerçeğinden hareketle, burada sözü edilen düşmanlıkların, şekil ve mahiyet değiştirerek de olsa mahşere kadar devam edecek bütün düşmanlıkları içerdiğini ve ilgili kişilerin kınanmakta olduğunu özellikle beyan etmeliyiz.

Âyete psikolojik ve farklı inançlara mensup gruplar açısından yaklaşırsak, âyetteki ses çıkarma olayını medyada, siyasette ve sosyal ilişkilerde Müslümanlara karşı çıkarılan seslere götürebiliriz. Artık İslâm düşmanları sadece ağızlarından homurtu çıkarmakla kalmıyor, kalemlerinin ağzı da homurduyor.

İşte bize göre İslâm düşmanlarının öfkesi ve bu öfkeyi kusan ne varsa ‘âdiyât-ı dabh olmaktadır. Ses çıkaran saldırganların savaş uçakları, tankları ve bombaları burada devreye girmektedir. Bu âyetten çıkarılacak sonuç, Enfâl 8/60’ta da belirtildiği gibi müslümanlara, çağın gerektirdiği savaş teknolojisini üretmek için bir ödev verilmesi olarak anlaşılabilir.(1)

2. Kin Ateşi Saçmak

فَالْمُورِيَاتِ قَدْحًا“(Kalplerindeki) kin ateşini etrafındakilere saçanlara (yazıklar olsun)!”

Âyette yer alan الْمُورِيَات el-mûriyât kelimesi kök itibariyle “ateşin yanması, tutuşması”, “kıvılcım çıkarmak” manasına geldiği için, burada “kıvılcım çıkaranlar, öfke saçanlar” manasına alınmalıdır. قَدْحًا kadhan kelimesi ise “parlamak”, “çakmak”, “kin ve öfkeden dolayı püskürmek” demektir.

Her iki kelime birlikte düşünüldüğünde bunun hiçbir şekilde övgü manası vermediği, bütünüyle yergi ve kınama içerdiği kolayca anlaşılmaktadır. Bu cümle, Mekke müşriklerinin adeta alışkanlık haline getirdikleri ve sürekli uyguladıkları türden düşmanlık duygularının sonucu olarak “çevreye ateş ve öfke saçanlar, şiddet püskürenler” manasına gelmektedir.

Âyette verilmek istenen mesaj, tıpkı ilk âyette olduğu gibi Mekke müşriklerinin kin ve öfke saçan tutumlarını beyan etmekte, Kalem 68/51’de de geçtiği gibi, onlar öfke dolu bakışlarıyla ve elbette düşmanlıkları nedeniyle adeta kan ve kin deposu haline gelmiş gözleriyle, neredeyse Hz. Peygamber’i yıkıp devireceklerdi. İşte bu âyet onların bu halini deşifre etmekte ve düşmanlıklarının hangi noktalara ulaştığını göstermektedir.

Bugün ve yarınlar itibariyle, çarpıp kıvılcım çıkarmak, bombaların çarptığında çıkardığı alevler, silahlardan çıkan kıvılcımlar da olabilir. Bu âyet, savaş teknolojisinin en basitinden, kıyâmete kadar üretilecek en gelişmişine kadar olanlarını kapsamına almaktadır.

Râzî’nin aktarımına göre, İkrime, burada “ateş çıkaranlar” ifadesinin “dil” olduğunu söylemiştir. Buradan hareketle şunu söylemek mümkündür: Soluk soluğa koşanlar, ateş çıkaranlar olumsuz manada konuşmalar yapanlar, yazılar yazanlar, antlaşmalar imzalayanlar ve çeşitli yayınları ile savaş ateşi yakanlardır. Onun için Yüce Allah Mâide 5/64’te “Ne zaman savaş için bir ateş yakmışlarsa” ifadesine yer vermiştir. Demek ki insanlar söz ve davranışları ile birilerine çarpıyor ve savaş ateşini ve kıvılcımını yakıyorlar.

Aslında Yüce Allah’ın dinine karşı söz üretenler, teşkilat kuranlar veya planlar yapanlar etrafa ateş saçıyorlar; çünkü kendileriyle Allah arasındaki ilişkilerin bağlarını yakıyorlar; inananlarla kendi aralarındaki sosyal bağlantıları da ateşe veriyorlar. Demek ki ağızdan ve kalemin ucundan çıkan sözler insanlığı ateşe verebilir; bütün erdemleri yakıp kül edebilir. İşte Yüce Allah, tüm zamanların bu tür kötü niyetli insanlarını kınamaktadır.(2)

3. Öfke İle Sabahlamak

فَالْمُغ۪يرَاتِ صُبْحًا“Kin ve öfkeleriyle sabahlayanlara (yazıklar olsun)!”

Âyette geçen الْمُغ۪يرَات el-muğîrât kelimesi “yerin dibine girmek, çekilmek”, “saldırmak” anlamındaki ğ-v-r kökünden gelmekte ve “saldıranlar”, “çabuk koşanlar”, “akın edenler”, “baskın yapanlar”, “talan edenler” anlamlarını içermektedir. Bu kelimeyle birlikte kullanılan صُبْحًا subhan kelimesi ise “sabah, sabaha kadar” manasına gelmektedir. Buna göre âyetin anlamı, “Sabahlara kadar kin çukurunun dibini boylayanlar var ya, işte onlara yazıklar olsun” şeklini alır.

Bu âyet, öncelikle Mekke müşriklerinin, ardından da bütün zamanların İslâm düşmanlarının öfke ve kinleriyle sabahlara kadar plan yapmalarını, onların inanç ve ibadet özgürlüklerini ellerinden almak için nasıl engel koyacaklarını ifade etmektedir. Esasında buradaki kin ve öfkeyle sabahlamanın asıl anlamı, sadece gecelerini değil, tüm zamanlarını bu şekilde geçirmeleridir.

Sûrenin ilk üç âyetindeki üç kelimenin burada isim olarak değil de sıfat olarak gelmesi, bu tür düşmanlıkları yapan herkesi içermesi nedeniyledir. Yani sadece vahyin indirildiği dönemdeki Mekkeli müşrikler değil, öncesinde ve mahşere kadar yaşanacak dönemlerde de böyle davrananların bulunacağı haber verilerek, ilgililer kınanmaktadır.

ıı. Sıfatların Eyleme Dönüşmesi

فَاَثَرْنَ بِه۪ نَقْعًا فَوَسَطْنَ بِه۪ جَمْعًا “Bu sebeple, onlar tozu dumana katmışlardı. Topluluğun ortasına dalmışlardı.”

Buradaki فَاَثَرْنَ fe eserne fiili “ortalığı bulandırdılar, birbirine kattılar”; بِه۪ bihî ifadesi “onun sebebiyle”;نَقْعًا nak‘an kelimesi “toz, toprak”; فَوَسَطْنَ fe vesatne fiili “ve ortaladılar, giriştiler, daldılar”; بِه۪ bihî ifadesi “onun sebebiyle”; جَمْعًا cem‘an kelimesi ise “ortalarına, topluluğa” demektir.

Burada düşmanlık yapan insanların çok belirgin iki özelliği gündeme getirilmektedir.

1. Tozu Dumana Katmak

فَاَثَرْنَ بِه۪ نَقْعًا “(Sırf bu sebeple), onlar tozu dumana katmışlardı.”

Buradaki üç kelimeye de yakından bakmak gerekmektedir.

a) اَثَرْنَ eserne fiili, “ortalığı bulandırmak”, “izinden gitmek”, “peşinden takip etmek” demektir. Bu fiilinin “müennes cemi” olarak gelmesinin muhtemel sebebi, ilk üç âyetteki kelimelerin sıfat olarak gelmesidir. İnsanlar değil de sıfatlar konu edinildiği için fiil de ona uygun getirilmiştir. İlk üç âyetteki kelimelerin sıfat olarak gelmesinin nedeni ise, bu düşmanlıklar arasında sadece insanların değil de çeşitli başka bazı materyallerin de devreye sokulmasıdır. Bunun için hepsini içerecek bir kalıp tercih edilmiş olabilir.

Bu arada اَثَرْنَ eserne fiilinin “izinden gitmek, takip etmek” anlamı nedeniyle, bu düşmanlık sahiplerinin yaptıklarını takip ettikleri, vazgeçmedikleri ve kararlı oldukları da anlamda bulunmaktadır. Dahası, bu izin önceden beri takip edildiği ve sonraki zamanlarda da takip edileceği izlenimi edinilmektedir.

b) Âyetteki بِه bihî ifadesindeki hû zamirinin neyi karşıladığını da belirtmek gerekmektedir. Bu zamir İmam Ferrâ’nın dediği gibi, çok bilinen ve herkesin gündeminde olan bir vâdîyi, yani Mekke vadisini göstermektedir.(3) Çünkü olay orada gerçekleşmişti.

Kur’ân’da isim zikredilmeden zamir kullanıldığı bilinmektedir. Buna göre Kadr sûrenin ilk âyetindeki hû zamiri de, herkesin gündeminde olan ve tartışılan konu olan vahyi, yani Kur’ân’ı nitelendirmektedir. Bu nedenle, çok bilinen konularda isim verilmeden zamir kullanımı bir üsluptur. Ihlâs sûresinin başındaki hüve zamiri de bunun değişik bir örneğidir.

Bizim tercihimize göre söz konusu ifadedeki hû/hî zamiri herhangi bir yeri değil de, sûrenin ilk üç âyetindeki anlamı, yani düşmanlığı ifade etmektedir. Buna göre ifadenin başındaki bâ/bi edatı “sebebiyye” manasına alınır ve âyetin anlamı, “İşte o düşmanlıkları sebebiyle tozu dumana katmışlardı” şeklini alır; konuya yaklaşımımız bu yöndedir.

c) Âyetteki نَقْعًا nak‘an kelimesi ise İmam Ferrâ’nın belirttiği gibi “toz, toprak” demektir. Âyetin mesajını birlikte düşündüğümüzde, yapılan düşmanlıkların şiddetinin kast edildiği, ortalığın darmaduman olduğu ve Mekke müşriklerinin nasıl bir pervasızlık içerisinde bulundukları anlaşılmış olur.

Âyeti evrensele taşıyıp günümüze getirirsek, atılan bombaların çıkardığı “toz, duman”ı, savaş çıkarmak için yapılan yazılı ve görsel yayınlar ve gerçekleştirilen konuşmalar nedeniyle çıkan etki olarak anlayabiliriz. Bu âyeti çağın savaş teknolojilerinin çıkardığı sesler, tozlar şeklinde yorumlamak gerekmektedir.

Buradaki “tozu dumana katma” olayının toplumda çıkarılan “tefrika, zulüm, ayırımcılık, hak ve özgürlüklere engel olmanın çeşitli şekillerde ortaya çıkması” şeklinde anlaşılması da mümkündür. Yani “tozu dumana katmak”, maddî anlamda değil de, daha ziyade siyâsî, sosyal, kültürel ve hukukî anlamda algılanmalıdır. Sonuçta bu işi yapanların da İslâm düşmanları olduğuna işaret edilmektedir.

2. Toplumu Canevinden Vurmak

فَوَسَطْنَ بِه۪ جَمْعًا “(Bu sayede) toplumun ortasına dalmışlardı (onları derinden yaralamışlardı).”

Burada وَسَطْنَ vesatne fiilinin çoğul gelme nedeni ve بِه۪ bihî ifadesinin muhtemel anlamları bir önceki âyette ifade ettiğimiz şekildedir.

Öfkelerinin saçtığı düşmanlıkları, içlerindeki kin ve öfke ateşi, sabahlara kadar gece-gündüz süregelen kıskançlık nöbetleri, sırf bu nedenle ortalığı tozu dumana katarcasına karıştırmaları ve sonunda Müslümanların oluşturduğu küçücük toplumu can evinden vurma çabaları bu âyetlerde hatırlatılmaktadır. Böylece, tarihin her döneminde olduğu gibi, bugün de, yarın da hakka karşı düşmanlık yapanların bulunacağı haber verilmektedir.

İnkarcıların “kin, öfke ve düşmanlıkları”, “bir toplumu veya toplumlararası ilişkileri can damarından vurması, derinden yaralaması” anlamına alınmalıdır. Bir bakıma âyet, sosyolojik, siyasî, ekonomik ve eğitim faaliyetlerini derinden yaralamayı, öfkenin zehirini oralara akıtmayı gündeme getirmektedir. İnanan toplumun siyasî, sosyolojik, ekonomik ve eğitimsel dengelerini bozmak için can evinden vurmayı ifade etmektedir. İşte öfke, düşmanlık ve kin merkeze atış yaptırır; değerlerin biriktiği merkezî noktayı tarumar etmeye çalışır.

Eski dönemlerde yapılan atlı saldırılardan günümüzdeki teknolojik saldırılara, yazılan makale ve kitaplardan takınılan tavırlara, ifadelerdeki olumsuzluklardan bakışlardaki kin ve öfkeye kadar geniş bir alan, ‘Âdiyât sûresinin ilk grup âyetinin konusunu teşkil etmektedir.

Böylece bu beş âyet, Müslümanlara düşmanlarının nereye ve nasıl atış yapacaklarını ve tahrip edeceğinin bilincini vermektedir. Müminler öyle çalışmalıdır ki, siyasî, sosyal, ekonomik ve eğitim faaliyetlerinin merkezine onları yaklaştırmamalıdır. Aksi durumlarda onların farklı ve ideal bir toplum oluşturamayacakları, dahası köle olmaktan kurtulamayacakları ifade edilmiş olmaktadır.(4)

ııı. İlk Beş Âyet Övgü Mü, Yergi Mi?

Sûrenin ilk beş âyetinde nelerin ifade edildiği, hangi varlıklara dikkat çekildiği ve onların hangi özelliklerinin gündeme getirildiği çok önemli bir konudur. Bu nedenle, hem üç âyetin başındaki yemin edatlarının verdiği anlamı, hem de buna uygun olarak devam eden âyetlerin mesajını incelemek büyük bir ehemmiyet arz etmektedir.

1. Yeminlerin Anlamı

Kur’ân’da çeşitli âyetlerde yemin ifadeleri kullanılmaktadır. ‘Âdiyât sûresi de, yeminle başlayan sûrelerden biridir. Kur’ân’daki yeminler hakkında Yâsîn 36/2 ve Müddessir 74/32’de bilgi verdiğimiz için burada tekrara girmeyeceğiz.

Kur’ân’da bazı sûrelerin veya âyetlerin başında yer alan yemin edatlarına, bağlama göre anlam verilebileceği kanaatindeyiz. Yemin edilen varlık, aslında şahit tutulan varlık demektir. Buradan hareketle, bu sûrenin bağlamı övgüyü değil, tehdit ve kınamayı gerektirdiği, ayrıca sözü edilen davranış sahipleri de kendi kendilerinin aleyhte şahitleri olacakları için, ilgili ifadeleri “onlara yemin olsun” şeklinde değil de, “onlara yazıklar olsun” manasında “onlar kendilerinin şahidi olacaklar” ifadeleriyle tercüme etmeyi uygun gördük.

Kur’ân’da bütün varlıkların insanlara şahid tutulmakta olduğu beyan edildiği gibi, mahşerde insanlar ve organları da kendi aleyhlerinde şahitlik edeceklerdir.(5) Bu gerekçelerden dolayı, tercih ettiğimiz bu tercüme “harfî tercüme” değil, daha çok yoruma dayalı “manevi veya tefsîrî tercüme”dir.

Âyetlerin başındaki vâv edatları, ilk üç âyetin başında ele aldığımız gibi “yemin” anlamında değerlendirilebileceği gibi, bu davranış sahiplerine Yüce Allah’ın şahit olduğu, onlardan habersiz olmadığı ve yaptıklarının yanlışlığı nedeniyle kendilerine yazık ettikleri anlamlarında değerlendirilebilir. Bizim tercihimiz, onların kınanması şeklindeki anlamdır; amaç, benzer davranış sahiplerinin her zaman kınanacağı gerçeğinin hafızalara kazınmasıdır. Düşmanlık yapanlar yaptıklarının şahitliğiyle yüzleşecekler ve derin pişmanlıklar yaşayacaklardır.

Bütün bunları dikkate alarak sûrenin ilk üç âyetini şu şekilde tercüme edebiliriz: “Öfkesinden dolayı soluk soluğa kalan düşmanlar, (kalblerindeki) kin ateşini etrafındakilere saçanlar, kin ve öfkeleriyle sabahlayanlar kendilerinin şahidi olacaklar (onlara yazıklar olsun!)”

2. Geleneksel Yaklaşım ve Eleştirisi

‘Âdiyât sûresindeki üç sıfat genellikle Müslümanların ileriki dönemlerinde kazanacakları başarılarla ilişkilendirildiği için, âyetler “Besili, hızlı koşup (güp güp) ses çıkaran atlara, (tırnaklarıyla yerden) ateş, kıvılcım çıkaranlara, sabahleyin akın edenlere, (koşarak) toz koparanlara, derken bir topluluğun ortasına dalanlara yemin olsun” anlamında değerlendirilmiştir.

Oysa sözünü edeceğimiz gerekçeler nedeniyle âyetlerin övücü bir içerikte anlaşılması mümkün değildir. Bu nedenle, âyetleri, indirildikleri dönemi de dikkate alarak izah etmek zorundayız. Buna göre şu noktalar üzerinde durulması gerekmektedir:

a) ‘Âdiyât sûresinin Mekke döneminde indirildiğinde ve o dönem Müslümanlarının böyle bir askerî güce sahip olmadıklarında fikir birliği vardır. Öyleyse burada övücü bir ifadenin bulunması doğru değildir.

b) İttifakla kabul edildiğine göre, bu sûre ve elbette ilk âyetleri Mekke’de üstelik de risaletin ilk yıllarında indirilmiştir. Dolayısıyla ‘Âdiyât 100/4 ve 5. âyetlerde gelecek zaman ifade eden fiiller değil, aksine eserne ve vesatne gibi geçmiş zaman manası veren fiiller kullanılmıştır. Bir zorunluluk olmadıkça fiilleri ait olduğu zaman esas alınarak anlamak durumundayız.

c) Bu gerçeğe rağmen, âyetlerin Bedir’le ilgili olduğunu söyleyenlere gelince, Taberî’nin de naklettiği gibi, orada Müslümanların atları değil, sadece Zübeyr ve Mikdâd’ın iki tane atı vardı. Hatta İmam Ferrâ, bu noktada Hz. Ali’den naklen, o gün sadece Mikdâd b. el-Esved’in bir ata bindiğini beyan etmektedir.(6) Dolayısıyla iki at için tesniye, tek at için de müfred bir kalıp kullanmak gerekirken, ifadelerin cemî‘, yani “çoğul” oluşu bu yaklaşımın doğru olmadığını göstermektedir.

d) Âyetlerin hac ile ilişkilendirilmesi görüşü ise, burada ele alınmayı gerektirecek bir ağırlığa bile sahip değildir. Mekke’nin daha başında indirilen bir sûrenin, Medine’nin son iki yılında yaşanacak haccı anlatıyor olması anlaşılır bir şey değildir. Hacıları övmek yerine, atlarını övmenin nasıl bir anlamının bulunduğu ise merak konusudur.

e) Her şeye rağmen, “bu âyetler Mekke’de indirilmiştir; maksat Medine’de yaşanacak başarılarla onları motive etmektir” denilirse, bu durumda da ‘Âdiyât 100/6. âyetten itibaren devam eden bölümün buna izin vermediğini söylememiz gerekmektedir. İlgili âyetleri izahımızda da görüleceği gibi, orada nankör insan ve yaşayacağı akıbete dair bilgiler verilmektedir. Durum böyle olunca, sûre bir bütün olarak düşünülmeli ve kelimelere daha önce verilmiş olan tek anlama sıkışmaktan uzak kalınmalıdır. Acizane kanaatimiz budur; gerçeği Rabbimiz bilmektedir.

b) İnkârcı İnsanın Bazı Özellikleri

Yüce Allah, sûrenin 6-8. âyetlerinde ilk bölümün devamı olarak, “Muhakkak ki, bu (hak karşıtı) insan (tipi) Rabbine karşı çok nankördür. Muhakkak ki buna kendisi de şahittir. Muhakkak ki böylesinin mal sevgisi de çok şiddetlidir” şeklinde nankörlerin birtakım psikolojik tahlillerini yapmakta ve dünyadaki bazı özellikleri hakkında bilgi vermektedir.

ı. Nankörlüğü

اِنَّ الْاِنْسَانَ لِرَبِّه۪ لَكَنُودٌ “Şüphesiz ki böylesi insan, Rabbine karşı çok nankördür.”

Âyetteki اِنَّ الْاِنْسَانَ inne’l-insâne kelimesi “muhakkak ki insanoğlu, nankör insan”;لِرَبِّه۪ li rabbihî tamlaması “onun Rabbine (karşı)”; لَكَنُودٌ lekenûdün kelimesi ise “elbette çok nankör(dür)” demektir.

Burada olumsuz insanın “nankörlük” özelliği gündeme getirilmektedir.

Rabbine karşı nankörlüğün sonu cehennemdir. İlk âyetlerdeki hitaba uygun olarak, buradaki kınamanın da aynı insan tipine yönelik olduğunu özellikle belirtmek gerekir.

Her insan mutlak surette Rabbine karşı nankörlük yapar mı? İnsanlar, Allah’a karşı kulluk görevlerinde bilerek-bilmeyerek veya isteyerek-istemeyerek bazı eksiklikler yapabilirler, kabahatler işleyebilirler; bu nedenle af ve mağfiret dilerler. Bu durum, istisnasız bütün insanların Rabbe karşı “nankörlük”le nitelendirilmelerini gerektirmez. Nitekim peygamberler, sâlih insanlar veya çocuklar bu konuda göz önünde bulundurulmalıdır.

Bu nedenle الْاِنْسَان el-insân kelimesindeki el takısının “cins” için değil de, belirli bir grubu nitelendirecek şekilde yorumlayan yaklaşımı esas almaktayız. Konuyu öncesiyle birlikte ele alırsak, bu tercihin daha doğru olduğu görülecektir.

ıı. Kararlılığı

وَاِنَّهُ عَلٰى ذٰلِكَ لَشَه۪يدٌ “Şüphesiz ki buna kendisi de şahittir.”

Âyetteki وَاِنَّهُ ve innehû ifadesi “muhakkak ki o”; عَلٰى ذٰلِكَ ‘alâ zâlike ifadesi “buna”; لَشَه۪يدٌ leşehîdün kelimesi ise “elbette şahit olan(dır), gören(dir)” demektir.

Bu âyette “nankörlük yapan insan” nitelendirilmektedir ve buna göre âyette söz konusu insan tipinin yaptığının farkında olduğu beyan edilmektedir.

Anlaşılan o ki bu insan tipi, yaptığını bilinçli olarak ve çok kararlı bir şekilde yapmaktadır. Geçici bir hata değil, kemikleşmiş bir iradenin sonucu olarak bu yapılanlar gerçekleştirilmektedir. Esasında bir önceki âyette yer alan kenûd kelimesi de bunu vermektedir.

Bu cümleye bazı âlimler, “Allah, insanın bu haline şahittir” şeklinde anlam vermişlerdir. Âyetteki hû zamiri her ne kadar bu anlam için de müsait olsa bile, nankör insanı nitelendiren iki âyet arasındaki zamiri, bu doğrultuda, yani yine nankör insanla ilişkilendirerek, nankör insana gidecek şekilde değerlendirmek çok daha doğrudur.

ııı. Mal Tutkusu

وَاِنَّهُ لِحُبِّ الْخَيْرِ لَشَد۪يدٌ “Şüphesiz ki onun mal sevgisi çok şiddetlidir.”

Âyetteki وَاِنَّهُ ve innehû ifadesi “muhakkak ki o”; لِحُبِّ الْخَيْرِ lihubbi’l-hayri ifadesi “mal sevgisiyle ilgili”; لَشَد۪يدٌ leşedîdün kelimesi ise “elbette çok şiddetli(dir), çok fazla(dır), çok düşkün(dür)” demektir.

Burada da nankör insanın bir başka özelliği dikkate sunulmaktadır.

1. Buradaki الْخَيْر el-hayr kelimesinin “mal, eşya” anlamına geldiğini belirtmeliyiz. Bu ve benzer âyetlerdeki(7) خَيْر/ الْخَيْرhayr/el-hayr kelimeleri “mal, mülk, servet” anlamlarına gelmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki “dünya malına düşkünlük”, benzer şekilde dünya malının sonsuz olduğunu zanneden ve ona karşı aşırı düşkünlük gösteren nankör insanı nitelendirmektedir. Fecr 89/20 ve Hümeze 104/2-3. âyetler bunun delilidir.

2. Bir başka anlam olarak da şunu söyleyebiliriz: Âyetteki الْخَيْر el-hayr ve شَد۪يد şedîd kelimeleri, mala düşkün olan cimri ve nankörlerin hayır konusunda problemli olduklarını, canlarının sıkıldığını, hayır teklifinden hoşlanmadıklarını ve bu tür tekliflerin kendilerine çok ağır geldiğini ifade etmiş olabilir. Bu farklı, ancak bağlama uygun olan anlam, genelde fazla taraftar bulamamıştır. “Dünya sevgisi bütün hataların başıdır” sözünün ifade ettiği husus, dünya malına tutkunun çeşitli sıkıntılara sebebiyet vereceği gerçeğidir.

Sûrenin bu üç âyetinde dile getirilen özellikler, her insanda aktif olarak bulunması zorunlu özellikler değildir. Bir insanın Rabbine karşı nankörlük yaparak Müslüman kalması mümkün olmadığı için, insanın hem nankör oluşu, hem bilinçli bir şekilde bunu yapması, hem de dünya malına aşırı düşkünlüğü, sûrenin ilk âyetlerinde işlenen “hak düşmanlarının özellikleri” olarak anlaşılmalıdır.

c) Gerçeklerin Ortaya Dökülmesi

Yüce Allah sûrenin 9-11. âyetlerinde inkarcı insanı kınamaya devam ederek “(Bu insan), kabirlerde bulunanların diriltilip dışarı atılacağını bilmez mi? Kalplerde gizlenenlerin ortaya döküleceğini (hiç düşünmez mi?)” buyurmakta ve sûrenin sonunda eşsiz ve erişilmez bilgisi bağlamında şunu ifade etmektedir: “Şüphesiz ki, Rableri o gün, onlardan tamamıyla haberdardır.”

ı. İnsanların Kabirlerden Kaldırılması

اَفَلَا يَعْلَمُ اِذَا بُعْثِرَ مَا فِي الْقُبُورِ “Bilmez mi ki mezarlarda olanlar dışarı atıldığı zaman.”

Âyetteki اَفَلَا يَعْلَمُ efelâ ya’lemu ifadesi “bilmez mi, düşünmez mi”; اِذَا بُعْثِرَ izâ bu‘sira edilgen fiili “dışarı çıkartıldığı zaman, diriltildiği zaman”; مَا فِي الْقُبُورِ mâ fi’l-kubûri kelimesi ise “kabirlerde olanlar” demektir.

Burada konunun âhiret boyutuyla ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir. Hakk’a karşı düşmanlık yapanların nankörlükleri, inkarda ısrarcı ve kararlı tutumları ile mala aşırı düşkünlükleri hatırlatıldıktan sonra, konu mahşerde yaşanacakların bildirilmesine ve Yüce Allah’ın bilgisine getirilmektedir.

1. Bu âyete “kabirdekiler diriltileceği zaman, (durumlarının ne olacağını) hiç düşünmez mi?” şeklinde de anlam verilebilir. Bu durumda âyette kınayıcı anlamda gizli bir ما شأنهم mâ şe’nühüm “durumları ne olur, halleri nice olur?” sorusu var kabul edilir.

2. “Kabirlerden dışarı çıkartılacak varlıklar” nelerdir ki, burada men edatı değil de, mâ edatı getirilmiştir? Kıyâmet gününde kabirlerin içi dışına çıkacak, bir anlamda asıl muhataplar insanlar olsa da, yeryüzü nesnel veya fiziksel olarak çeşitli şekil değişiklikleri yaşayacaktır.(8)

Yeryüzü ve gökler yeni bir hal alacak,(9) fiziksel anlamda çeşitli alçalmalar ve yükselmeler yaşanacak(10) ve yeryüzü ağırlıklarını çıkartacaktır.(11) Durum böyle olunca, ‘Âdiyât 100/9. âyetteki edatın mâ şeklinde gelmesinin anlamı da ortaya çıkmış olmaktadır. Kâinatta bütünüyle bir değişim yaşanacağı için, hitabın herkesi içereceği gerçeği, bir başka şekilde daha insanlığın bilgisine sunulmuştur denebilir.

ıı. Gönüllerdekilerin Ortaya Dökülmesi

وَحُصِّلَ مَا فِي الصُّدُورِ “Göğüslerde (kalplerde) olanlar (gizlenenler) ortaya döküldüğü (zaman).”

Âyetteki وَحُصِّلَ ve hussıle edilgen fiili “ve tahsil edilmiş, ortaya dökülmüş (olacaktır)”; مَا فِي الصُّدُورِ mâ fi’s-sudûri ifadesi ise “gönüllerde olanlar” demektir.

Burada mahşerdeki diriltilmede insanların kalplerinde sakladıklarını sandıkları her şeyin ortaya döküleceği haber verilmektedir.

Bu âyette önceki âyette de olduğu gibi “durumları nice olur?” anlamının gizli olduğu kabul edilebilir. Âyette yer alan “kalplerde gizlenenlerin ortaya dökülmesi” ifadesi, âhirette hiçbir şeyin gizli saklı kalmayacağını ve Yüce Allah’ın bilgisinin dışında başka bir alanın imkânsız olduğunu ortaya koymaktadır.

Târık 86/9. âyette de ifade edildiği üzere, mahşerde bütün sırlar ortaya dökülecektir. Benzer şekilde Hâkka 69/18 ve Zilzâl 99/7’te de aynı hakikate dikkat çekilmektedir. İnsanlar daha hayattayken gözlerinin hain bakışlarını ve gönüllerinin içindekileri bilen(12) Yüce Allah’ın bu bilgisinin, âhirette de aynen devam edeceği beyan edilmektedir.

Bu sayede insanların bu bilgiye göre hareket etmesi onlardan istenmekte, özellikle nankörlerin bu gerçeği görmezlikten gelmelerinin onlara hiçbir kazanç sağlamayacağı, aksine korkunç bir felakete neden olacağı hatırlatılmaktadır.

ııı. Allah’ın İnsanlarla İlgili Bilgisi

اِنَّ رَبَّهُمْ بِهِمْ يَوْمَئِذٍ لَخَب۪يرٌ “Şüphesiz ki Rableri o gün onlardan haberdardır.”

Âyetteki اِنَّ رَبَّهُمْ inne rabbehüm tamlaması “muhakkak ki onların Rabbi”; بِهِمْ bihim ifadesi “onları, onlarla ilgili”; يَوْمَئِذٍ yevmeizin kelimesi “o gün, mahşer günü”; لَخَب۪يرٌ lehabîrun kelimesi ise “elbette haberdar olan(dır)” demektir.

Yüce Allah, sûrenin son âyetinde her şeyden haberdar olduğunu bildirerek inkârcılara gözdağı vermektedir.

Yüce Allah, âhiretteki hesap sorma işleminde insanların dünyadaki işlerinden âhirette de bütünüyle haberdar olduğunu tekrar vurgulamakta, bu bilgiyle insanların, özellikle de nankörlerin mahşer sonrası için inkârdan vazgeçmelerini istemektedir. Yüce Allah’ın her şeyi bilmesiyle ilgili olarak Bakara 2/33’te geniş bilgi verdiğimiz için burada detaya girmiyoruz.

Bu ifadenin göklerde ve yerde hiçbir şeyin Yüce Allah’a gizli kalmayacağıyla ilgili mesaj içeren bir benzeri Âl-i İmrân 3/5’te yer almaktadır. Mü’min 40/16 ve 19’da beyan edildiği gibi insanlar daha hayattayken gözlerinin hain bakışlarını ve gönüllerinin içindekileri bilen Yüce Allah’ın bu bilgisinin, âhirette de aynen devam edeceği haber verilmektedir.

Bu sayede insanların bu bilgiye göre hareket etmesi onlardan istenmekte, özellikle nankörlerin bu gerçeği görmezlikten gelmelerinin onlara hiçbir kazanç sağlamayacağı, aksine korkunç bir felakete neden olacağı hatırlatılmaktadır. Yüce Allah, âhiretteki hesap sorma işleminde insanların dünyadaki işlerinden âhirette de bütünüyle haberdar olduğunu tekrar vurgulamakta, bu bilgiyle insanların, özellikle de nankörlerin mahşer sonrası için inkârdan vazgeçmelerini istemektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette Yüce Allah’ın diğer isim ve sıfatlarının değil de “Rabb” sıfatının kullanılmış olması ilginçtir. Yüce Allah nankör bile olsalar insanların Rabbi olduğunu, O’ndan başka sığınılacak herhangi bir yerlerinin bulunmadığını, zamanında O’na yönelmenin yarar sağlayacağını, bir anlamda tevbe kapısını kapatmadığını ifade etmektedir.

Kendileri inkâr edip nankörlükte ısrar dahi etseler, Yüce Allah “Rabb” sıfatı gereği onlara nimet vermekte, hayat bahşetmekte, rızık takdir etmekte, mesaj göndermekte, gerçeklerden haberdar etmekte, zerreden kürreye varıncaya kadar, hayatın bütün imkânlarını adeta onlar için de seferber etmiş olmaktadır. Onlardan istenen ise Yaratanı tanıyıp O’na kulluk etmeleridir.

Dipnotlar

• 1 - Benzer değerlendirmeler için bkz. Bayraklı, age., XXI, 331-333.
• 2 - Bayraklı, age., XXI, 330-331.
• 3 - Ferrâ, age., III, 285.
• 4 - Bayraklı, age., XXI, 331-333.
• 5 - İsrâ’ 17/14; Nûr 24/24; Yâsîn 36/65; Fussılet 41/20; Kıyâmet 75/14.
  • İsrâ 17/14 Nûr 24/24 Yâsîn 36/65 Fussilet 41/20 Kıyâmet 75/14
• 6 - Ferrâ, age., III, 284.
• 7 - Bakara 2/180, 215, 272, 273; Hûd 11/84; Kasas 28/24; Ahzâb 33/19; Sâd 38/32; Fussılet 41/49; Me‘âric 70/21; ‘Âdiyât 100/8.
  • Bakara 2/180 Bakara 2/215 Bakara 2/272 Bakara 2/273 Hûd 11/84 Kasas 28/24 Ahzâb 33/19 Sâd 38/32 Fussilet 41/49 Me‘âric 70/21 ‘Âdiyât 100/8
• 8 - İnfitâr 82/4.
  • İnfitâr 82/4
• 9 - İbrâhim 14/48. 10 - Vâkı‘a 56/3. 11 - Zilzâl 99/2.
  • İbrâhîm 14/48 Vâkı‘a 56/3 Zilzâl 99/2
• 12 - Mü’min 40/19.
  • Mü'min 40/19