Hucurât Suresi

Medine’de hicrî 8 veya 9. yılda indirilmiş olması muhtemel olan, 18 âyetten oluşan, adını 4. âyette geçen ve “odalar” anlamındaki الْحُجُرَات el-hucürât kelimesinden alan Hucürât sûresi, inişe göre 112, resmî sıralamada ise 49. sûredir.

Hucürât sûresi, resmi sıralamada öncesinde bulunan Feth sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre Feth sûresi iman edip salih ameller işleyenlere yönelik ilahi ödülle bitmekte, bu sûre ise bu dereceyi elde edebilmenin nasıl mümkün olacağına dair prensipler içermektedir. Dahası her iki sûrede de hem islam toplumunun temel değerlerine gönderme yapılmakta, hem de bir huzursuzluk zamanında nasıl davranılması gerektiğiyle ilgili bilgiler verilmektedir. Her iki sûrede de müminlerin Hz. Peygamberle ilişkileri, kendi içlerinde birlik, beraberlik, sevgi ve merhametin ön planda olması gerektiği de dolaylı ifadelerle dile getirilmektedir.

Hucürât sûresinin ilk âyetlerinde, müminlerin Yüce Allah’ın ve Rasûlü’nün önüne geçmemesi, Rasûlüllah’ın yanında bağıra çağıra konuşulmaması gerektiği, aksine davranışların insanların amellerini boşa çıkartacağı bildirilmekte, Hz. Peygamber’in odalarının arkasından gürültülü bir şekilde çağrılmasının yanlış olduğu, onun kendilerinin yanlarına gelmesini beklemeleri gerektiği bildirilmektedir.

6. âyetten itibaren, bir fasık bir haber getirirse o haberi araştırmadan hareket edilmesinin birtakım problemlere ve pişmanlıklara neden olacağı, Rasûlüllah’ın onların yanında olduğunu unutmamaları, ona itaat etmeleri gerektiği ifade edilmekte, iki Müslüman topluluğun birbiriyle savaşa tutuşmaları durumunda aralarının sulhu için çalışılması, saldırganlık yapana karşı Allah’ın dediğine gelinceye kadar savaş açılması, sonuçta aralarında adaletle hükmedilmesi gerektiği, çünkü sadece müminlerin kardeş olduğu ifade edilmektedir.

11. âyetten itibaren, Müslümanların birbirleriyle alay etmemeleri, lakap takmamaları, imandan sonra küfrü çağrıştıracak şeylerin son derece kötü olduğu, zandan çok sakınılması gerektiği, gıybet ve casusluğun Müslümana yakışmadığı ve bunlardan mutlak surette uzak durulmasının önemi üzerinde durulmaktadır.

13. âyetten itibaren, insanların bir erkek ve dişi türünden yaratıldığı, asıl değerli olanın takva denen duyarlılık olduğu, iman edenlerin birtakım fedakârlıklar yapması gerektiği, Yüce Allah’a din öğretmeye kalkışılmaması, iyiliklerin başa kakılmaması ve Yüce Allah’ın her bir şeyi hakkıyla bildiği beyan edilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 11-18. âyetlerinde toplumsal hayatta alaycılıktan, lakaplardan, zandan, gıybetten, gizli halleri araştırmaktan kaçınmak gerektiğini, insanların insan olarak eşit olduklarını, üstünlüğün takvada belirleneceğini, göçebelerin din algısını, doğru davranışın nasıl olması gerektiğini, Allah’a din öğretmeye kalkışılmamasını, iyiliklerin başa kakılmamasını, asıl iyiliği Yüce Allah’ın yaptığı bildirmektedir.

a) Müminlerin Dikkat Etmesi Gereken Hassasiyetler

Yüce Allah, sûrenin 11-12. âyetlerinde mümin erkek ve kadınların birbirleriyle alay etmemelerini, zira alay edilenlerin alay edenlerden daha hayırlı olabileceğini, kendilerini ayıplamalarını, birbirlerine kötü lakaplar takmamalarını, imandan sonra yoldan çıkmanın son derece kötü bir durum olduğunu, tevbe etmeyenlerin zalimler olacağını ifade etmektedir.

Ardından, müminlerin zandan çok sakınmaları gerektiği, çünkü zannın bir kısmının haram olduğu, gıybet ve casusluk yapmamak gerektiği, çünkü gıybet etmenin kardeşinin ölü etini yemek gibi tiksindirici bir hal oluşturacağı, bunun tiksindirici bir şey olduğu, böyle davrananların tevbe etmesi gerektiği, zira Yüce Allah’ın tevbeleri çok bağışlayan ve merhamet eden olduğu beyan edilmektedir.

ı. Alay Etmemeleri, Birbirlerini Kınamamaları

يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا لَا يَسْخَرْ قَوْمٌ مِنْ قَوْمٍ عَسٰىٓ اَنْ يَكُونُوا خَيْرًا مِنْهُمْ وَلَا نِسَآءٌ مِنْ نِسَآءٍ عَسٰىٓ اَنْ يَكُنَّ خَيْرًا مِنْهُنَّ وَلَا تَلْمِزُوٓا اَنْفُسَكُمْ وَلَا تَنَابَزُوا بِالْاَلْقَابِ بِئْسَ الِاسْمُ الْفُسُوقُ بَعْدَ الْا۪يمَانِ وَمَنْ لَمْ يَتُبْ فَاُو۬لٰٓئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ “Ey iman edenler! Bir topluluk diğer bir toplulukla alay etmesin! Belki onlar (alay edilenler), kendilerinden (alay edenlerden) daha hayırlıdır. Kadınlar da kadınlarla alay etmesin! Belki onlar (alay edilen kadınlar), kendilerinden (alay eden kadınlardan) daha hayırlıdır. Kendi kendinizi ayıplamayın (aşağılamayın); birbirinizi kötü lakaplarla çağırmayın! İmandan sonra yoldan çıkmak (anlamındaki kelime) ne kötü bir isimdir! Kim tevbe etmezse işte onlar, zalimlerin ta kendileridir.”

Âyetteki يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا yâ eyyühellezîne âmenû hitabı “ey iman edenler”; لَا يَسْخَرْ lâ yeshar emri “sakın alay etmesin”; قَوْمٌ kavmun kelimesi “herhangi bir topluluk”; مِنْ قَوْمٍ min kavmin ifadesi “herhangi bir toplulukla”; عَسٰىٓ ‘asâ edatı “belki de, umulur ki, muhtemeldir”; اَنْ يَكُونُوا en yekûnu ifadesi “(alay edilenlerin) olmaları”; خَيْرًا hayran kelimesi “daha hayırlı(dır)”; مِنْهُمْ minhum ifadesi “onlardan, (alay edenlerden)”; وَلَا نِسَآءٌ ve lâ nisâun ifadesi “ve kadınlar da (alay etmesin)”; مِنْ نِسَآءٍ min nisâin ifadesi “diğer kadınlarla (alay etmesin)”; عَسٰىٓ ‘asâ edatı “belki de, umulur ki, muhtemeldir ki”; اَنْ يَكُنَّ en yekünne ifadesi “(alay edilen kadınların) olmaları muhtemeldir”; خَيْرًا hayran kelimesi “daha hayırlı”; مِنْهُنَّ minhunne ifadesi “onlardan (alay eden kadınlardan)”; وَلَا تَلْمِزُوٓا ve lâ telmizû emri “ve sakın ayıplamayın, kınamayın”; اَنْفُسَكُمْ enfüseküm tamlaması “sizin nefislerinizi, sizin kendinizi, birbirinizi”; وَلَا تَنَابَزُوا ve lâ tenâbezû emri “ve sakın takmayın, uydurmayın”; بِالْاَلْقَابِ bi’l-elkâbi kelimesi “lakaplar”; بِئْسَ bi’se edatı “ne kötüdür”; الِاسْمُ الْفُسُوقُ li’smu’l-fusûku tamlaması “yoldan çıkma anlamındaki isim(ler)”; بَعْدَ الْا۪يمَانِ ba‘de’l-îmâni ifadesi “imandan sonra”; وَمَنْ لَمْ يَتُبْ ve men lem yetüb ifadesi “ve her kim tevbe etmezse, yönelmezse”; فَاُو۬لٰٓئِكَ هُمُ fe ülâike hum ifadesi “işte onlardır sadece onlar”; الظَّالِمُونَ ez-zâlimûne kelimesi ise “zalimler, haksızlık edenler” demektir.

Burada sosyal hayatın en önemli ilişkilerinden bir kısmıyla ilgili uyarılar gündeme getirilmektedir.

1. يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا لَا يَسْخَرْ قَوْمٌ مِنْ قَوْمٍ عَسٰىٓ اَنْ يَكُونُوا خَيْرًا مِنْهُمْ وَلَا نِسَآءٌ مِنْ نِسَآءٍ عَسٰىٓ اَنْ يَكُنَّ خَيْرًا مِنْهُنَّ “Ey iman edenler! Bir topluluk diğer bir toplulukla alay etmesin! Belki onlar (alay edilenler), kendilerinden (alay edenlerden) daha hayırlıdır. Kadınlar da kadınlarla alay etmesin! Belki onlar (alay edilen kadınlar), kendilerinden (alay eden kadınlardan) daha hayırlıdır.” Yüce Allah sosyal hayatın başarılı ve uyumlu bir şekilde sürdürülebilmesi için belirlediği prensipler bağlamında kendilerine gelen bir haberi araştırmaları, iki mümin grup arasındaki anlaşmazlıkların sulh ile sona erdirilmesi gerektiğini, çünkü müminlerin kardeş olduğunu beyan ettikten sonra, bu defa yine toplumsal hayatın en önemli ilkelerinden birkaçına değinmektedir.

Bu çerçevede hiçbir topluluğun bir başka toplulukla alay etmemesini, bunu kadınların da birbirleriyle ilgili olarak uygulamamalarını, çünkü kendileriyle alay edilenlerin alay edenlerden çok daha hayırlı olabileceğini bildirmektedir. Esasında maksat, kardeş oldukları ilan edilen müminlerin birbirlerini rencide edip aralarının açılmasına neden olacak yanlışları yapmamalarını sağlamak, sorun çıkmadan önce önlem almayı temin edebilmektir. Sorun çıktıktan sonra onu çözmek elbette önemlidir; ancak sorun çıkmamasını sağlamak çok daha önemlidir ve önceliklidir.

Bu âyetin nüzul sebebi olarak çeşitli rivayetlerin nakledildiğini belirtmeliyiz.(1) Ancak bu tür rivayetler mesajı anlamamıza katkı sağlayabileceği gibi mesajı tarihsel de kılabileceği için biz âyeti rivayetler üzerinden değil de genel uyarıcı prensipler şeklinde bir metin ve mesaj olarak anlamaya ve yorumlamaya çalışacağız.

Bu âyette öncelikle قَوْم kavm kelimesi kullanılmakta, sonrasında ise نِسَآء nisâ’ sözcüğüne yer verilmektedir. Bunun muhtemel sebebi قَوْم kavm kelimesinin daha çok erkek topluluk için kullanılmasıdır.(2) Bu yüzden ayrıca نِسَآء nisâ’ kelimesine de yer verilerek, böyle bir alaycılığın müslüman bütün fertlerin gündeminden çıkartılması amaçlanmaktadır.

Esasında قَوْم kavm kelimesi peygamberlerin kavimleri için de sıklıkla kullanılmasına rağmen, burada özellikle نِسَآء nisâ’ kelimesinin ayrıca zikredilmesi nedeniyle maksadı “erkekler” diye anlamakta herhangi bir sakınca yoktur. Mesaj erkek ve/veya kadın topluluklar üzerinden verilmekte, elbette muhtevada bu yanlışı hiçbir erkek ve kadının yapmaması gerektiğine dikkat çekilmektedir.

Âyette emir olarak yer alan لَا يَسْخَرْ lâ yeshar yani suhriyyet ifadesi “alaya alıp küçümsemek”, “insanın karşıdakini küçümsemesi”, “ona iltifat etmemesi”, “onu olduğundan aşağı görmesi” gibi anlamlar vermektedir. İşte Yüce Allah böyle bir alaycılığı müslümanların gündeminden çıkarmak istemekte, bu türden davranışların kardeşliğe yakışmayacağını, bu yüzden bunlardan şiddetle kaçınılmasının zorunlu olduğunu bildirmektedir.

Konuya dair başka uyarılar Mütaffifûn 83/29-32 ve Hümeze 104/1-9’da ele alınmakta, hatta ilgili sûrede Hutame denen cehennemin bu türden insanlar için söz konusu olacağı bildirilmektedir. Konuyla ilgili açıklamalar ilgili âyetlerin konusu olduğu için, burada o âyetleri derinlemesine ele almayacağız.

Âyette zikredilen عَسٰىٓ اَنْ يَكُونُوا خَيْرًا مِنْهُمْ ve عَسٰىٓ اَنْ يَكُنَّ خَيْرًا مِنْهُنَّ ifadeleri gereği, ayıplayanlar derece olarak düşürülmüş, ayıplananlar ise onlardan üsün kabul edilme ihtimalinin konusu edilmişlerdir. Esasında A‘râf 7/12, Hıcr 15/33, İsrâ’ 17/62 ve Sâd 38/76’da da beyan edildiği gibi, Hz. Âdem’i beğenmeyen İblis’in durumuna bakıldığında onda da alaycılık görülmektedir; hatta alaycılığın İblis’le başladığı ifade edilmekte ve her alaycının temelde İblis’in ahlakını ahlak edindiği beyan edilebilmektedir.

Bu noktada inkârcıların ve müşriklerin peygamberlerle mücadelesindeki temel faktörün alaycılık olduğu son derece açık bir gerçeklik olarak bilinmektedir.(3) Bu arada, hemen belirtelim ki münafıkların Müslümanlarla alaycılıklarında da istihzâ denen “alaycılık”ın önplanda olduğu ifade edilmekdir.(4)

2.وَلَا تَلْمِزُوٓا اَنْفُسَكُمْ وَلَا تَنَابَزُوا بِالْاَلْقَابِ بِئْسَ الِاسْمُ الْفُسُوقُ بَعْدَ الْا۪يمَانِ “Kendi kendinizi ayıplamayın (aşağılamayın); birbirinizi kötü lakaplarla çağırmayın! İmandan sonra yoldan çıkmak (anlamındaki kelime) ne kötü bir isimdir!” Yüce Allah alaycılıkla ilgili yasağını bildirdikten sonra, bu defa sözü müminlerin birbirinin ayıplamamasına ve üzmemesine getirmektedir.

a) وَلَا تَلْمِزُوٓا اَنْفُسَكُمْ “Kendi kendinizi ayıplamayın (aşağılamayın)!” Âyette geçen لَا تَلْمِزُوا lâ telmizû ifadesi, yani bu kelimenin kökü olan lemz “bir insanın ayıplarını onun bulunmadığı bir yerde sayıp dökmek”, “ayıplayıp aşağılamak” manasında suhriyyet denen alaycılıktan bir derece daha hafif bir eylemdir. Bu kelime çeşitli kalıplarda olmak üzere Kur’ân’da dört yerde(5) zikredilmekte ve birbirine çok yakın manalarda kullanılmaktadır. Yüce Allah müminlerin kendilerini ayıplamamalarını emretmektedir ki âyette geçen اَنْفُسَكُمْ enfüseküm “kendinizi” beyanı son derece önemli bir mesaj içermektedir.

Buradaki اَنْفُسَكُمْ enfüseküm “kendinizi” ifadesi müminlerin birbirinin adeta kendisi olduğunu, onların birbirlerini asla ayıplamamalarını, çünkü bu yapılanın insanın kendisini ayıplaması olduğunu belirtmek istemektedir. Dahası, âyette muhtemel olan bir başka mesaj, kardeşini ayıplayan kişinin bir süre sonra bunun kendisinin yapılmasına neden olacağı için adeta kendisini ayıplamakla eşdeğer olduğu ortaya konulmaktadır.

Müslümanların bir ve beraber, hatta bir vücudun organları mesabesinde oldukları manasında benzer kullanım örnekleri Bakara 2/54, 84, Nisâ’ 4/29 ve Nûr 24/12 gibi âyetlerde de söz konusudur. Sağlıklı toplum, karşıdakine kendisi gibi saygı gösterenlerin oluşturduğu toplumdur.

Hz. Peygamber’in bu noktada çok nefis beyanları vardır. Örnek olarak bir tanesini aktarmakla yetinelim: “Müminler birbirlerini sevmekte, birbirlerine acımakta ve birbirlerini korumakta bir vücuda benzerler. Vücudun bir uzvu hasta olduğu zaman, diğer uzuvlar da bu sebeple uykusuzluğa ve ateşli hastalığa tutulurlar.”(6)

b) وَلَا تَنَابَزُوا بِالْاَلْقَابِ “birbirinizi kötü lakaplarla çağırmayın!” Âyette yer alan لَا تَنَابَزُوا lâ tenâbezû emri yani bu kelimenin kökü olan nebz kelimesi “lemz denen davranıştan daha hafif bir işlemdir ki bu da elbette bir hakaret biçimidir.” Çünkü bu fiil, insanda bulunan ve onu kızdıracak olan, değerini düşüren bir özelliğinden bahsetmektir. Nebz bir insanda bulunsa da bulunmasa da onu kızdıracak bir işlem olabildiği için, Yüce Allah müslümanların birbirlerine kötü lakaplar takmalarını yasaklamaktadır.

c) بِئْسَ الِاسْمُ الْفُسُوقُ بَعْدَ الْا۪يمَانِ “İmandan sonra yoldan çıkmak (anlamındaki kelime) ne kötü bir isimdir!” Bu ifade bi’se lismu’l-fusûku şeklinde okunabildiği gibi, bi’se’l-ismu’l-fusûku şeklinde de okunabilir ve manada herhangi bir değişiklik de söz konusu olmaz. Bu sadece bir kıraat biçimidir ve manaya etkisi yoktur.

Yüce Allah bir mümin iman ettikten sonra onu yoldan çıkmışlık manasına gelebilecek kelimelerle anmayı şiddetle yasaklamakta, böyle bir işlemin son derece kötü bir işlem olduğunu bildirmektedir. Kişi mümin olduktan sonra onu iman dışılık manasına gelebilecek şekillerde isimlendirmek, ona bu anlamda kafir, fasık, zânî, münafık, müşrik, sapık, zındık vs. lakaplar takmak son derece tehlikeli(7) ve toplumsal huzuru bozucu birer işlem olarak görülmeli, bunlardan şiddetle kaçınılmalıdır.

Mümin kişi, imanından sonra fıska düşmez, düşmemelidir. Bir kişi mümin olduktan sonra bu türden alaycılık, küçük görme, hor-hakir bakma vs. işlemleri yapması nedeniyle fasık diye anılmayı hak etmemelidir; çünkü böylesi bir durum son derece kötüdür. Buna karşılık, güzel lakaplarda, övücü nitelendirmelerde herhangi bir sakınca yoktur. Hz. Ebû Bekr’e es-sıddîk, Hz. Ömer’e el-fârûk, Hz. Osman’a zi’n-nûrayn, Hz. Ali’ye ve Hz. Hamza’ya esedüllâh vs. denmesinde elbette hiçbir sakınca yoktur.

Âyetin nihai mesajı şu şekilde özetlenebilir: “Kibirlenmeyin, kardeşlerinizi küçük görmeyin, onlara değer vermezlik edip küçümsemeyin! Onlara verilmiş olan nimetleri görmezlikten gelip onların derecelerini düşürmek ve oldukları mertebeyi görmek istemeyerek onları tenkid etmeyin! Kusurlarından ve onları zedeleyecek şeylerle nitelemekten kaçındığınızda onların hoşuna gitmeyecek şeylerle onları adlandırmayın!”(8)

3.وَمَنْ لَمْ يَتُبْ فَاُو۬لٰٓئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ “Kim tevbe etmezse işte onlar, zalimlerin ta kendileridir.” Yüce Allah uyardığı konularda dikkatli davranmayanları yani tevbe etmeyenleri “zalimler” olarak nitelendirmekte, onları tevbeye teşvik etmektedir. Eğer tevbe etmezlerse, bu kişiler yapılmaması gerekeni yaptıkları için veya itaat etmeleri gerekirken isyanı tercih ettikleri için “zalim” sıfatını haketmişlerdir.

“Zulüm” ifadesi zaleme, yazlimu şeklinde fiil olarak değil de الظَّالِمُون ez-zâlimûne şeklinde isim olarak yani bir nitelik olarak zikredildiği için, bu kişilerin bu türden davranışları alışkanlık haline getirdiği anlaşılmaktadır. Bu arada âyette اُو۬لٰٓئِكَ ülâike kelimesinden sonra هُمُ hum “fasl zamiri”nin kullanılması manaya hasr/kasr denen “vurgu”lu manayı katmakta ve bu kişiler için “zulüm” sıfatının artık kaçınılmaz olduğunu ortaya koymaktadır.

ıı. Zan, Gıybet ve Tecessüsten Kaçınmaları

يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا اجْتَنِبُوا كَث۪يرًا مِنَ الظَّنّ اِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ اِثْمٌ وَلَا تَجَسَّسُوا وَلَا يَغْتَبْ بَعْضُكُمْ بَعْضًا اَيُحِبُّ اَحَدُكُمْ اَنْ يَاْكُلَ لَحْمَ اَخ۪يهِ مَيْتًا فَكَرِهْتُمُوهُ وَاتَّقُوا اللّٰهَ اِنَّ اللّٰهَ تَوَّابٌ رَح۪يمٌ “Ey iman edenler! Zandan çok kaçının! Şüphesiz ki zannın bir kısmı günahtır. (Birbirinizin) kusurunu araştırmayın! Biriniz diğerini arkasından çekiştirmesin! Biriniz, ölmüş kardeşinin etini yemekten hoşlanır mı? Bundan tiksindiniz (değil mi?). Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun! Şüphesiz ki Allah Şüphesiz ki Allah tevvâb’dır (tevbeyi çok kabul edendir); rahîm’dir (çok merhamet edendir).”

Âyetteki يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا yâ eyyühellezîne âmenû hitabı “ey iman edenler”; اجْتَنِبُوا ictenibû emri “kaçının”; كَث۪يرًا kesîran kelimesi “çokça”; مِنَ الظَّنّ mine’z-zanni ifadesi “zandan”; اِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ inne ba‘da’z-zanni tamlaması “muhakkak ki zannın bir kısmı”; اِثْمٌ ismun kelimesi “haram(dır)”; وَلَا تَجَسَّسُوا ve lâ tecessesû emri “ve gizli halleri sakın araştırmayın”; وَلَا يَغْتَبْ ve lâ yağteb emri “ve sakın gıyabında konuşmasın, gıybet etmesin”; بَعْضُكُمْ ba‘duküm tamlaması “sizden bir kısmınız”; بَعْضًا ba‘dan kelimesi “bir kısmının, birbirinizin gıybetini yapmayın”; اَيُحِبُّ e yuhıbbü sorusu “ister mi, sever mi”; اَحَدُكُمْ ehadüküm tamlaması “sizden biriniz”; اَنْ يَاْكُلَ en ye’küle ifadesi “yemeyi”; لَحْمَ اَخ۪يهِ lahme ahîhi tamlaması “onun kardeşinin etini”; مَيْتًا meyten kelimesi “ölmüş”; فَكَرِهْتُمُوهُ fe kerihtümûhu ifadesi “ondan tiksindiniz (değil mi)”; وَاتَّقُوا vettekû emri “takvâlı (duyarlı) olun”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a karşı”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; تَوَّابٌ tevvâbun kelimesi “tevbeleri çokça kabul eden(dir)”; رَح۪يمٌ rahîmun kelimesi ise “çok merhamet eden(dir)” demektir.

Burada zandan çok kaçınılması gerektiği ve bir kısım zannın ise haram olduğu gündeme getirilmektedir.

1. يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا اجْتَنِبُوا كَث۪يرًا مِنَ الظَّنّ اِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ اِثْمٌ “Ey iman edenler! Zandan çok kaçının! Şüphesiz ki zannın bir kısmı günahtır.” Yüce Allah önceki âyetteki uyarılarına devam etmekte, bu defa konuyu zanna getirmektedir. Buradaki mesajı iki farklı şekilde ele almamız mümkündür:

a) Âyette esasında zandan çok kaçınılması gerektiği bildirilmektedir ki كَث۪يرًا kesîran kelimesi اجْتَنِبُوا ictenibû emriyle ilişkili bir anlam içermektedir. “Zandan çok fazla sakınılması”nın sebebi, bunun bir kısmının ism denen günah ve haram olduğunun bildirilmesidir. Yûnus 10/36 ve Necm 53/28’de “zannın gerçeklerden hiçbir şeyi karşılamadığı” ifade edilmektedir.

Bu durum nedeniyle, özellikle zannın toplumsal hayatta son derece büyük yıkımlara sebebiyet verdiği bilinmekte, başkaları hakkındaki zannın aslında doğru ve sağlam bilgiden kaynaklanmadığı için, muhatapları şiddetli bir şekilde olumsuz olarak etkilemektedir.

Kötülükler zanna dayanır. Kindar düşmanlıklar da zandan meydana gelir ve büyür. O nedenledir ki daha önce yorumladığımız Hucürât 49/6’da fasık birinin getirdiği haberin araştırılması gerektiğine dair mesajlar dile getirilmektedir. Aslı araştırılmayan haber zan mesabesinde kalacağı için sahibi pişmanlıklara mecbur bırakacaktır. Burada zikredilen olumsuz davranışlar hep başkalarıyla ilgili birer boyuta sahip oldukları için, âyetteki mesajı da başkalarıyla ilgili beslenen zandan şiddetli bir şekilde kaçınmak olarak anlamalıyız.

Bu yorum doğrultusunda Hz. Peygamber’den nakledilen şu rivayetleri de mutlak surette hatırlatmamız gerekmektedir: “Zandan sakının! Çünkü zan, yalanın ta kendisidir. Birbirinizin konuştuğuna kulak kabartmayın, birbirinizin özel hâllerini araştırmayın, birbirinizle üstünlük yarışına girmeyin, birbirinize haset etmeyin, birbirinize kin beslemeyin, birbirinize sırt çevirmeyin. Ey Allah’ın kulları! Kardeş olun!”(9)

Bir başka hadiste de “zandan çok sakınılması gerektiği, çünkü zannın sözün en yalanı, en büyük yalan olduğu” beyan edilmektedir.(10) Zanla ilgili başka rivayetler de elbette vardır.(11)

b) Bu âyet şöyle de tercüme edilmektedir. “Ey iman edenler! Zannın çoğundan kaçının. Muhakkak ki zannın bir kısmı günahtır.” Müfessirlerimiz de bu tercümeyi tercih etmişlerdir.(12) Bu tercümede zannın iyi olanının bulunduğuna dikkat çekilmek istenmektedir ki kişinin kendisi ve imanıyla ilgili ifadelerde zann kelimesi kullanılmakta ve bu ifade kesin iman şeklinde değerlendirilmektedir.

Bakara 2/46, 249, Tevbe 9/118, Nûr 24/12 ve Hâkka 69/20 gibi âyetlerdeki kullanımlar bunun birer örneğidir. Esasında mantık olarak bakıldığında bu tercümede de sorun gözükmese de ilk yaklaşım hem gramer açısından hem de mesaj bakımından diğerine göre çok daha doğru ve önceliklidir.

c) Önemi nedeniyle hatırlatalım ki zann kavramı Kur’ân’da çeşitli yönleriyle ele alınmaktadır. Z-n-n kökünden kelimeler Kur’ân’da 69 yerde geçmektedir. Bu kökten kelimeler bazı âyetlerde “kesin bilgi, inanmak”;(13) diğerlerinde ise “zannetmek”(14) anlamında ve olumsuz bir içerikte kullanılmaktadır. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen zann kelimeleri olumsuz ve kaçınılması gereken “zan” manasındadır.

2. وَلَا تَجَسَّسُوا وَلَا يَغْتَبْ بَعْضُكُمْ بَعْضًا اَيُحِبُّ اَحَدُكُمْ اَنْ يَاْكُلَ لَحْمَ اَخ۪يهِ مَيْتًا فَكَرِهْتُمُوهُ وَاتَّقُوا اللّٰهَ اِنَّ اللّٰهَ تَوَّابٌ رَح۪يمٌ “(Birbirinizin) kusurunu araştırmayın! Biriniz diğerini arkasından çekiştirmesin! Biriniz, ölmüş kardeşinin etini yemekten hoşlanır mı? Bundan tiksindiniz (değil mi?). Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun! Şüphesiz ki Allah Şüphesiz ki Allah tevvâb’dır (tevbeyi çok kabul edendir); rahîm’dir (çok merhamet edendir).” Burada Müslümanların birbirlerine karşı olumsuz tavır içerisine girmemeleriyle ilgili iki konu gündeme getirilmektedir.

a) وَلَا تَجَسَّسُوا “Birbirinizin kusurunu araştırmayın!” Yüce Allah Hucürât sûresinin 12. âyetinin ilk kısmında zandan kaçınılmasıyla ilgili emrini zikrettikten sonra, ikinci kısmında tecessüs ve gıybete değinmektedir. Buna göre, yasaklanan davranışlardan birisi de tecessüstür. Bu fiil, “birinin gizli kalması gereken hallerini araştırıp ortaya çıkarmak”, güncel ifadeyle “şahıslarla ilgili casusluk yapmak” demektir.

İnsanların gizli hallerini araştırmak, özel meselelerine kulak kabartmak son derece çirkin ve sosyal hayatı derinden sarsabilen bir ahlak zaafıdır, ahlaksızlıktır. Bu yüzden, Yüce Allah zandan sakınılmasının ardından, konuyu tecessüs denen aklaksız davranışa getirmekte ve Müslümanın hayatından bunu çıkartmak istemektedir. Hz. Peygamber de Müslümanların gizli hallerini araştıranların Yüce Allah da gizli hallerini ortaya çıkartacağını ve onları rezil edeceğini beyan etmektedir.(15)

Bakara 2/187’deki “eşlerin birbirinin örtüsü olması” birbirlerinin ayıplarını, eksikliklerini örtmeleri durumlarıyla ilgilidir. Casusluk yapmak, şahsın gizli kalması gereken ayıbını örtmek erdemdir. Bu ifade Nûr 24/19’da yer alan “fuhşun ve haberinin yayılmasını isteyenlere hem dünyada, hem de âhirette uygulanacak azap tehdidi”nin anlam ve amacı da bu olsa gerektir.

b) وَلَا يَغْتَبْ بَعْضُكُمْ بَعْضًا اَيُحِبُّ اَحَدُكُمْ اَنْ يَاْكُلَ لَحْمَ اَخ۪يهِ مَيْتًا فَكَرِهْتُمُوهُ “Biriniz diğerini arkasından çekiştirmesin! Biriniz, ölmüş kardeşinin etini yemekten hoşlanır mı? Bundan tiksindiniz (değil mi?).” Yüce Allah, “zan” ve “tecessüs” denen ahlaksızlıklardan sonra sözü “gıybet”e getirmektedir. Bu çerçevede müslümanların birbirlerinin gıybetini yapmamalarını emretmekte, bunu son derece tiksindirici bir fiile benzetmektedir. Gıybet edenler ölmüş kardeşinin etini yemiş kişiye veya kardeşinin ölmüş etini yiyene benzetilerek, bunun bir müslümana asla ve asla yakışmayacağı mesajı verilmek istenmektedir.

ı. Âyette geçen مَيْتًا meyten kelimesi hem اَخ۪ي ahî yani “kardeş” kelimesine hem de لَحْم lahm “et” sözcüğüne gidebilir.(16) Buna göre “ölüm”le nitelendirilen şey gıybeti yapılarak manen öldürülen kardeş de olabilir; onun gıybetini yaparak ondan bir parça kopartıldığı için kardeşinin ölü eti de olabilir. Her ikisi de son derece kötü bir eylemdir ve makul insanlar elbette bundan tiksinirler ki zaten âyette yer alan فَكَرِهْتُمُوهُ fe kerihtümûhu “onu iğrendiniz, ondan tiksindiniz (değil mi?)” ifadesi de bunu göstermektedir.

ıı. Gıybetle ilgili olarak da Hz. Peygamber’in son derece uyarıcı beyanları rivayet edilmektedir.

- Buna göre Hz. Peygamber sahâbîlere “Gıybet nedir bilir misiniz?” diye sorunca, onlar cevabı “Yüce Allah’ın ve Rasûlü’nün daha iyi bildiği” şeklinde vermişler ve Rasûlüllah gıybeti şöyle tarif etmiştir: “Gıybet, kardeşini hoşlanmayacağı bir şekilde anmandır.” “Ya söylediğim şey kardeşimde varsa?” diye sorulunca, Rasûlüllah “Evet, zaten gıybet budur. Eğer o söylenilen şey kardeşinde yoksa bu iftiradır” cevabını vermiştir.(17)

- Hz. Peygamber’in gıybetin zinadan daha kötü olduğunu beyan ettiği de rivayet edilmektedir.(18)

- Başka bir hadiste gıybetin zina ile birlikte insanları en çok cehenneme sürükleyen şey olduğunu bildirmektedir.(19)

- Bir başka rivayette şu bilgilere yer verilmektedir: “Ey diliyle iman edip de kalplerine iman yerleşmeyenler! Müslümanların gıybetini yapmayınız; onların kusurlarını, gizli kalması gereken hallerini araştırmayınız! Kim müslümanların kusurlarını arastırırsa Allah da onun kusurlarını arastırır. Allah kimin kusurlarını arastırırsa onu evinin içinde bile olsa rezil eder.”(20) 

- Hz. Ayşe (r.anhâ) “Ey Allah’ın Rasûlü! Safiyye’nin şöyle şöyle oluşu sana yeter” dedim. Bunun üzerine Hz. Peygamber: “Ey Âişe! Öyle bir söz söyledin ki, eğer o söz denize karışsa idi onun suyunu bozardı” buyurdu. Hz. Ayşe dedi ki, ben bir başka gün de kendisine bir insanın durumunu takliden hikâye etmiştim. Bunun üzerine de Hz. Peygamber: “Bana dünyanın en kıymetli şeylerini verseler, ben yine de bir insanı hoşlanmayacağı bir şekilde taklid edip anmayı kesinlikle istemem” buyurdu.(21)

Esasında, “gıybet” kardeşini önce kaybetmek, sonra da onu öldürmek ve ölü etinden yemek gibi ahlâkî bir yamyamlıktır.

3. وَاتَّقُوا اللّٰهَ اِنَّ اللّٰهَ تَوَّابٌ رَح۪يمٌ “Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun! Şüphesiz ki Allah Şüphesiz ki Allah tevvâb’dır (tevbeyi çok kabul edendir); rahîm’dir (çok merhamet edendir).” Yüce Allah sûrenin başından itibaren ele aldığı ve uyarıya konu olan bu tür konularda ve benzer meselelerde muhataplarının takvâlı olmalarını yani duyarlı davranmalarını emretmektedir.

Bu emir özelde bu sûredeki prensipleri, genelde ise bütün ilahi ilkeleri içeren bir uyarıdır. Muhataplar eğer hata yapmış olurlar da sonrasında tevbe ederlerse Yüce Allah tevbeleri çokça kabul eden ve çok merhamet sahibi bir kudret olduğunu müjdelemektedir. Yüce Allah’ın tevvâb ve/veya rahîm oluşuya ilgili başka âyetlerde de beyanlar yer almakta, insanlar tevbeye teşvik edilmek istenmektedir.(22)

b) İnsanların Eşitliği ve Göçebe Arapların İman Algısı

Yüce Allah, sûrenin 13-15. âyetlerinde şu evrensel hakikata değinmektedir: “Ey insanlar! Muhakkak ki biz sizi bir erkekle bir dişiden yarattık. Birbirinizle tanışmanız için sizi kavimlere ve kabilelere ayırdık. Muhakkak ki Allah katında en değerli olanınız, en çok takvâlı (duyarlı) olanınızdır. Muhakkak ki Allah ‘alîm’dir (her şeyi bilendir); habîr’dir (her şeyden haberdardır).”

Ardından, göçebe Arapların “inandık” dedikleri, buna karşılık kendilerine “Siz iman etmediniz, ama ‘Boyun eğdik’ demeleri gerektiği, çünkü henüz imanın kalplerine yerleşmediği” bildirilmekte, eğer Yüce Allah’a ve Rasûlü’ne itaat ederlerse Allah’ın onların işlerinden hiçbir şeyi eksiltmeyeceği ifade edilmekte, gerçek müminlerin ancak Yüce Allah’a ve Rasûlü’ne iman eden, sonrasında şüphe duymayan, Allah yolunda mallarıyla ve canlarıyla cihad eden kişiler olduğu beyan edilmektedir.

ı. Herkesin Eşit Yaratılışta Oluşu

يَآ اَيُّهَا النَّاسُ اِنَّا خَلَقْنَاكُمْ مِنْ ذَكَرٍ وَاُنْثٰى وَجَعَلْنَاكُمْ شُعُوبًا وَقَبَآئِلَ لِتَعَارَفُوا اِنَّ اَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللّٰهِ اَتْقٰيكُمْ اِنَّ اللّٰهَ عَل۪يمٌ خَب۪يرٌ “Ey insanlar! Şüphesiz ki biz sizi bir erkekle bir dişi (hücre türün)den yarattık. Birbirinizle tanışmanız için sizi toplumlara ve kabilelere ayırdık. Şüphesiz ki Allah katında en değerli olanınız, en çok takvâlı (duyarlı) olanınızdır. Şüphesiz ki Allah ‘alîm’dir (her şeyi bilendir); habîr’dir (her şeyden haberdardır).”

Âyetteki يَآ اَيُّهَا النَّاسُ yâ eyyuhennâsü hitabı “ey insanlar”; اِنَّا innâ ifadesi “muhakkak ki biz”; خَلَقْنَاكُمْ halaknâküm ifadesi “sizi biz yarattık”; مِنْ ذَكَرٍ min zekerin ifadesi “bir erkek (türün)den”; وَاُنْثٰى ve ünsâ kelimesi “ve bir kadın (türün)den”; وَجَعَلْنَاكُمْ ve ce‘alnâküm fiili “ve sizi kıldık, yaptık, şekillendirdik”; شُعُوبًا şu‘ûben kelimesi “milletler halinde”; وَقَبَآئِلَ ve kabâile ifadesi “ve kabileler (halinde)”; لِتَعَارَفُوا li te‘ârafû ifadesi “birbirinizle tanışasınız diye”; اِنَّ اَكْرَمَكُمْ inne ekrameküm ifadesi “muhakkak ki sizin en değerli olanınız”; عِنْدَ اللّٰهِ ‘ındellâhi tamlaması “Allah katında”; اَتْقٰيكُمْ etkâküm ifadesi “sizin en çok takvalı, duyarlı olanınızdır”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; عَل۪يمٌ ‘alîmun kelimesi “bilen(dir)”; خَب۪يرٌ habîrun kelimesi ise “haberdar(dır)” demektir.

Burada insanların insan olarak eşit oldukları, ancak dini duyarlılık olarak takvanın belirleyiciliği gündeme getirilmektedir.

1. يَآ اَيُّهَا النَّاسُ اِنَّا خَلَقْنَاكُمْ مِنْ ذَكَرٍ وَاُنْثٰى وَجَعَلْنَاكُمْ شُعُوبًا وَقَبَآئِلَ لِتَعَارَفُوا “Ey insanlar! Şüphesiz ki biz sizi bir erkekle bir dişi (hücre türün)den yarattık. Birbirinizle tanışmanız için sizi toplumlara ve kabilelere ayırdık.” Yüce Allah toplumsal hayatta barış ve dayanışma içerisinde yaşayabilmek için çeşitli prensipleri zikretme bağlamında, insanların alaycılığı terk etmesini, zandan çok sakınmasını ve gıybet etmemesini emretmekte, bütün bu ahlaksız davranışların kökünde kendini üstün görme anlayışının bulunduğunu, bunu engellemek için yaratılışta herkesi bir erkek ve bir dişiden yarattığını, sonrasında ise insanları milletlere ve kabilelere ayırdığını haber vermektedir.

a) يَآ اَيُّهَا النَّاسُ اِنَّا خَلَقْنَاكُمْ مِنْ ذَكَرٍ وَاُنْثٰى “Ey insanlar! Şüphesiz ki biz sizi bir erkekle bir dişi (hücre türün)den yarattık.” Âyette geçen ذَكَر zeker ve اُنْثٰى ünsâ kelimeleri müfessirlerimiz tarafından Hz. Âdem ve Hz. Havva olarak yorumlandığı(23) gibi, her insanın bir baba ve bir de anneden yaratıldığı şeklinde de yorumlanmaktadır.(24)

Esasında buradaki konu, birbirlerine karşı böbürlenmekle ilgili olduğu için, herkesin insan olarak birbirinin eşiti olduğu beyan edilmekte, herkesin bir anadan ve bir babadan yaratıldığı hatırlatılmakta, böbürlenip alay etmenin yanlışlığına ve anlamsızlığına dikkat çekilmek istenmektedir.

Maksat Hz. Âdem ve Hz. Havva olsaydı, o zaman ilgili kelimelerin الذَكَر ez-zeker “o erkek” ve الاُنْثٰى el-ünsâ “o kadın” şeklinde belirteç edatıyla kullanılması gerekirdi ki durum böyle değildir. Bu âyette geçen zeker ve ünsâ kelimelerinin başında eliflâm bulunmaması nedeniyle, maksadın bir erkek türü ve bir dişi türü olduğu ihtimalini akla getirmektedir ki bu durumda maksat insanların bir erkek ve bir dişi hücre türünden yaratıldığını gösterebilir. Nisâ’ 4/1, Rûm 30/20, Fâtır 35/11 ve Nebe’ 78/8’de verilen mesajlar ile yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin devam eden cümlesinde de ilk insanların eşler ve kalabalıklar halinde yaratıldığının bir delilidir.

Burada konu ilk insanların nereden veya kimden yaratıldığı değil, vahyin indirildiği dönemde ve elbette başka zaman ve zeminlerde yaşanan alaycılık, kibir, küstahlık vs. ahlaksızlıkların önüne geçilerek yaratılıştaki eşitliğe dikkat çekilmekte, diğer tavırların yersiz ve anlamsız olduğu ortaya konulmuş olmaktadır. Esasında ilk insanların ve Hz. İsa’nın babasız yaratılışı konusu bu noktada unutulmamalıdır.

b) وَجَعَلْنَاكُمْ شُعُوبًا وَقَبَآئِلَ لِتَعَارَفُوا “Birbirinizle tanışmanız için sizi toplumlara ve kabilelere ayırdık.” Yüce Allah muhatapların bir erkek ve bir kadından yaratıldığını beyan ettikten sonra, insanları çeşitli milletlere ve kabilelere ayırdığını, gerekçesini ise birbirleriyle tanışmaları olarak belirlediğini ifade etmektedir. Önceki cümlede geçen خَلَقْنَا halaknâ fiili “yaratmak”, buradaki جَعَلْنَا ce‘alnâ ise “dönüştürmek” demektir.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen iki sözcükten birisi olan شُعُوب şu‘ûb kelimesi “kavimler”, “milletler”, “cemiyetler”, “büyük topluluklar” gibi manalar içermektedir. Buradaki قَبَآئِل kabâil sözcüğü ise “kabileler” anlamında şu‘ûb’dan daha az kapsamlı topluluk demektir.(25)

İşte Yüce Allah Medine ve/veya Mekke dönemindeki inkârcıların kendilerini üstün gören anlayışını reddetmekte ve onlardan çok daha büyük boyların, ırkların vs. bulunduğunu bildirmekte, bunların var ediliş gayesinin ise birbirine karşı yersiz ve gereksiz övünme değil de karşılıklı olarak tanışıp görüşme, bilgilenme maksadına yönelik olduğunu belirlemiş olmaktadır.

Benzer bir kalıpta olmak üzere bir kez de Yûnus 10/45’te geçen لِتَعَارَفُوا lite‘ârafû ifadesi hem gerekçeyi ortaya koymakta, hem de muhatapların “karşılıklı olarak tanışmaları” gerektiğini bildirmiş olmaktadır. Demek ki farklılıkların sebebi yardımlaşmadır, kibir ve böbürlenme değildir; yarışmadır, düşmanlık yapmak değildir.

2. اِنَّ اَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللّٰهِ اَتْقٰيكُمْ اِنَّ اللّٰهَ عَل۪يمٌ خَب۪يرٌ “Şüphesiz ki Allah katında en değerli olanınız, en çok takvâlı (duyarlı) olanınızdır. Şüphesiz ki Allah ‘alîm’dir (her şeyi bilendir); habîr’dir (her şeyden haberdardır).” Yüce Allah insanlar arasında yersiz övünmelerin anlamsızlığını ifade edip, onların da diğer insanlar gibi bir erkek ve bir dişiden yaratıldığını beyan ederek kavimlere ve kabilelere ayrılmalarının sebebinin “karşılıklı olarak tanışmaları” olduğunu ifade ederek, insan olmak bakımından eşit olduklarını vurgulamaktadır.

Ayrıca, din ve kulluk noktasında Yüce Allah katında en değerli olanın ise en muttakî yani Allah’a, yani O’nun belirlediği prensiplere karşı en çok duyarlılık gösterenler olduğunu bildirmektedir.

Hucürât 49/3’te de geçtiği gibi, ilahi buyruklara sadakat gösterenler kalp takvası imtihanını kazananlardır. Neseple, cinsiyetle vs. övünmek yanlıştır; çünkü Mü’minûn 23/101’de de belirtildiği gibi, mahşerde inkârcılar arasında nesep bağı olmayacak, kişiler sureten değil, sireten değerlendirileceklerdir.

Konuyla ilgili Hz. Peygamber’in şu hadisi son derece önemli mesajlar vermektedir:

“Allah sizin suretlerinize ve cesetlerinize bakmaz; fakat kalplerinize ve niyetlerinize bakar.”(26)

Âyetin sonunda ise hem herkesin içinde taşıdığı niyetleri gayet iyi bildiğini hem de dışarıya vurdukları söylemlerden ve davranışlardan çok iyi bir şekilde haberdar olduğunu beyan ederek, müminlere moral, karşıtlarına ise gözdağı vermektedir.

ıı. Göçebe Arapların İman Konusundaki Yanılgısı

قَالَتِ الْاَعْرَابُ اٰمَنَّا قُلْ لَمْ تُؤْمِنُوا وَلٰكِنْ قُولُوٓا اَسْلَمْنَا وَلَمَّا يَدْخُلِ الْا۪يمَانُ ف۪ي قُلُوبِكُمْ وَاِنْ تُط۪يعُوا اللّٰهَ وَرَسُولَهُ لَا يَلِتْكُمْ مِنْ اَعْمَالِكُمْ شَيْـًٔا اِنَّ اللّٰهَ غَفُورٌ رَح۪يمٌ “Göçebe Araplar ‘İman ettik!’ dediler. De ki: ‘Siz (henüz) iman etmediniz ama ‘Teslim olduk!’ deyin! (Çünkü) iman henüz kalplerinize yerleşmedi. Allah’a ve Elçisine itaat ederseniz (Allah) işlerinizden hiçbir şeyi eksiltmez.’ Şüphesiz ki Allah ğafûr’dur (çok bağışlayandır); rahîm’dir (merhametlidir).”

Âyetteki قَالَتِ kâlet fiili “(şöyle) demişti”; الْاَعْرَابُ el-a‘râbu kelimesi “göçebe Araplar”; اٰمَنَّا âmennâ fiili “iman ettik”; قُلْ kul emri “de ki”; لَمْ تُؤْمِنُوا lem tü’minû fiili “iman etmediniz”; وَلٰكِنْ ve lâkin edatı “ve lakin, ancak”; قُولُوا kûlû emri “deyin ki”; اَسْلَمْنَا eslemnâ fiili “teslim olduk”; وَلَمَّا يَدْخُلِ ve lemmâ yedhul fiili “ve henüz girmedi”; الْا۪يمَان el-îmânu sözcüğü “iman”, ف۪ي قُلُوبِكُمْ fî kulûbiküm ifadesi “sizin kalplerinize”; وَاِنْ تُط۪يعُوا ve in tutî‘û ifadesi “ve siz eğer itaat ederseniz”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a”; وَرَسُولَهُ ve rasûlehû ifadesi “ve O’nun Rasûlü’ne, Elçisi’ne”; لَا يَلِتْكُمْ lâ yelitküm fiili “sakın sizden eksiltmez”; مِنْ اَعْمَالِكُمْ min a‘mâliküm ifadesi “sizin işlerinizden, amellerinizden”; شَيْـًٔا şey’en kelimesi “hiçbir şeyi”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; غَفُورٌ ğafûrun kelimesi “çok bağışlayan(dır)”; رَح۪يمٌ rahîmun kelimesi ise “çok merhamet eden(dir)” demektir.

Burada göçebelerin imanla ilgili samimiyetsizlikleri ve fedakârlık sahiplerinin ödüllendirileceği gündeme getirilmektedir.

1. قَالَتِ الْاَعْرَابُ اٰمَنَّا قُلْ لَمْ تُؤْمِنُوا وَلٰكِنْ قُولُوٓا اَسْلَمْنَا وَلَمَّا يَدْخُلِ الْا۪يمَانُ ف۪ي قُلُوبِكُمْ “Göçebe Araplar ‘İman ettik!’ dediler. De ki: ‘Siz (henüz) iman etmediniz ama ‘Teslim olduk!’ deyin! (Çünkü) iman henüz kalplerinize yerleşmedi.” Yüce Allah insanlar arasındaki insanlık bakımından eşit olduklarını belirtip, üstünlüğün takvâ denen sorumluluk bilincinde ve fedakârlıklarda olduğunu beyan ettikten sonra, bedevilerin kendi soy ve soplarıyla övünmelerini eleştirmekte, imanın sözle değil, kalple ve eylemlerle gerçekleşeceğini ifade etmek istemekte, bu yüzden onların mümin değil de müslim yani boyun eğen, teslim olan kişiler olduğunu, kalplerine imanın girmediğini bildirmektedir.

Bu âyetin Esedoğulları hakkında indirildiği rivayet edilmektedir ki bunların bir kıtlık yılında Müslümanların zekât mallarından veya elde ettikleri ganimetlerden yararlanmak için Müslüman olduklarını söyledikleri ifade edilmektedir.(27) Âyetin iniş sebebi bu da başka şeyler de olabilir. Ancak mesajın genel ve evrensel olduğunu bilmekte yarar vardır.

Bu âyetle ilgili olarak “iman-islam ilişkisi” bağlamında yapılan ve sonuçsuz olarak devam eden kelâmî tartışmalara girmeyecek, âyeti bağlamı çerçevesinde ve asıl mesajından kopmadan yorumlamaya çalışacağız.

Yüce Allah Nisâ’ 4/94’te “size selam verene ‘sen mümlüman değilsin’ demeyin” buyrumakta, burada ise gelenlerin mümin olmadıkları, imanlarının kalplerine girmediğini bildirmektedir. Anlaşılıyor ki Nisâ’ 4/94’te genel ve insanların zahire, dış görünüşe göre nasıl davranmaları gerektiğini öğretmekte, Hucürât 49/14’te ise “muhatapların kalplerine henüz imanın girmediğinin haberini Yüce Allah vermektedir.”

Rabbimizin verdiği haber eşsiz ve erişilmez bilgisinin sonucudur ve vahiy bir konuda bilgi içermekte olduğu için ona itibar ve iman edilmelidir. Haberi Yüce Allah vermiyorsa diğer konularda karar Nisâ’ 4/94’e göre verilmeli ve insanlar dinsizlikle suçlanmamalıdır; çünkü insanların kalplerinde olanı sadece ve sadece Yüce Allah bilmektedir.

Kur’ân’da on kez(28) geçen الْاَعْرَاب el-a‘râb sözcüğü “bedeviler”, “göçebeler, “a‘râbîler” demektir. Âyette zikredilen اَسْلَمْنَا eslemnâ fiili ya “teslim olduk”, “boyun eğdik”, “itaat ettik” manasında veya “Müslüman olmaya karar verdik”, “sulha, barışa girdik” anlamında yorumlanmalıdır. Çünkü onların kalplerine henüz imanın girmediğini Yüce Allah haber vermektedir. Buna göre, sözü edilen göçebe Arapların savaş ve ölüm korkusuyla boyun eğerek geldikleri de belirtilmektedir.(29)

Bakara 2/112’de de belirtildiği gibi, bütün benliğini muhsince bir tavırla Yüce Allah’a çevirmek gerekmekte, sadece sözden ibaret beyanlar iş görmemektedir. İşte tam da bu noktada iman ve salih amel birlikteliğinin ne kadar önemli olduğu ortaya konulmuş olmaktadır. İslâm olduğunu ifade etmek bir söylemdir; oysa iman ettiğini beyan etmek ise kalben tasdiktir ve beraberinde mutlak surette amelleri ve fedakârlıkları bulundurur.

“İslam olmak” bir söylemdir; “iman etmek” ise söylemin eyleme dönüşmesidir; bir anlamda ispattır. İmandan yoksun iddialar ve davranışlar ilahi ölçüde değer görmeyeceklerdir. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki mesaj da tam bunun delilidir. Anlaşılıyor ki “islâm”ın anlamlı olabilmesi “iman”lı olmasına bağlıdır. İmandan yoksun islâm bir iddiadır ve sahibinin aldanmasından başka bir işe de yaramayacaktır. İslâm kelimedir; iman ise ameldir.(30) Dahası, kalp onayı olmadan sahip olunan dil ile ikrar islamdır; kalbin onayını beraberinde taşıyan söylem ve eylem ise imandır.(31)

Bakara 2/131, 133, 136, Âl-i İmrân 3/19, 52, 84, Mâide 5/3, Hacc 22/78, Fussılet 41/33 gibi pek çok âyette sadece islâm ve/veya teslimiyet kelimelerinin geçtiği yerlerdeki kullanımların aslında imandan sonra olduğunu ve imandan beslendiğini bilmek durumundayız. “İslâm”ını “iman”ından alan ve “islâm”ını hayatına hâkim kılan yiğitlere selam olsun.

2. وَاِنْ تُط۪يعُوا اللّٰهَ وَرَسُولَهُ لَا يَلِتْكُمْ مِنْ اَعْمَالِكُمْ شَيْـًٔا اِنَّ اللّٰهَ غَفُورٌ رَح۪يمٌ “Allah’a ve Elçisine itaat ederseniz (Allah) işlerinizden hiçbir şeyi eksiltmez.’ Şüphesiz ki Allah ğafûr’dur (çok bağışlayandır); rahîm’dir (merhametlidir).” Yüce Allah âyetin bu kısmında önceki cümlede haklarında bilgi verdiği kişilere gerçek manada fedakarlıkların kazanç sağlayacağını, Allah’a ve Rasûlü’ne itaat edenlerin amellerinden hiçbir şeyi eksiltmeyeceğini beyan etmektedir.

a) Âyette geçen لَا يَلِتْكُمْ lâ yelitküm fiili “size eksiltmez”, “size eksik vermez”, “karşılıksız bırakmaz” gibi anlamlar içermekte, Yüce Allah’a ve Rasûlü’ne itaat edenlerin yapıp ettikleri hiçbir şeyin hiçbir şekilde eksik bırakılmayacağı müjdelenmektedir. Esasında âyette nekra olarak zikredilen شَيْـًٔا şey’en kelimesi olumsuz bir cümlede geçtiği için “hiçbir şey” manasına gelmekte, imanlı ve itaatkâr bir şekilde yapılan davranışlardan hiçbir kaybın yaşanmayacağı bildirilmekte, böylece müminlere moral verilmesi amaçlanmaktadır.

Burada önemli olan nokta, amellerin değerlendirilmeye alınmasının önşartının itaat yani imanlı yapılması olduğunu bildirmektir. Çünkü Yüce Allah kafirlerin amellerini silip yok etmiş olacağını haber vermekte, bu doğrultuda Ahzâb 33/19, Muhammed 47/9, 28 ve 32’de de geçen يُحْبِطُ/اَحْبَطَ ahbeta/tuhbitu fiilleri “silip yok etmek”, “boşa çıkarmak”, “iptal etmek”(32) gibi anlamlar içermektedir. Ayrıca habita,(33) habitat,(34) tahbeta(35) ve yahbeta(36) fiilleri de “(amellerin) silinmesi” manasına gelmektedir.

b) Âyetin sonunda yer alan ğafûr ve rahîm sıfatları Yüce Allah’ın çok bağışlayıcı ve çok merhamet edici olduğunu ifade etmekte, göçebe Arapların veya başka muhatapların imanı tercih etmelerine yönelik bir teşvik manası içermektedir.

Hangi yanlışı yapmış olurlarsa olsunlar, istiğfar ve tevbe ile iman edenler Yüce Allah’ın bu iki sıfatının tecellilerine mazhar olacaklarını bilmeli ve ona göre bir tercih ortaya koymalıdırlar. Çünkü Zümer 39/53’te belirtildiği gibi, Yüce Allah’ın rahmetinden ümit kesilmemelidir; ümidini kesenler de Yûsuf 12/87 ve Hıcır 15/56’da geçtiği gibi sadece ve sadece kafirler ve sapkınlardır.

ııı. Gerçek Müminlerin Özellikleri

اِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا بِاللّٰهِ وَرَسُولِه۪ ثُمَّ لَمْ يَرْتَابُوا وَجَاهَدُوا بِاَمْوَالِهِمْ وَاَنْفُسِهِمْ ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ اُو۬لٰٓئِكَ هُمُ الصَّادِقُونَ “Gerçek müminler ancak Allah’a ve Elçisine iman eden, sonrasında şüphe duymayan, Allah yolunda mallarıyla ve canlarıyla cihad edenlerdir (fedakârlık yapanlardır). İşte (inancında) doğru olanlar sadece bunlardır.”

Âyetteki اِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ inneme’l-müminûne ifadesi “gerçek müminler sadece ve sadece şunlardır”;الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا ellezîne âmenû ifadesi “iman etmiş olanlar, iman edenler”; بِاللّٰهِ billâhi ifadesi “Allah’a”; وَرَسُولِه۪ ve rasûlihî ifadesi “ve O’nun Elçisi’ne, Rasûlü’ne”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; لَمْ يَرْتَابُوا lem yartâbû fiili “şüphe etmediler, (şüphe etmeyenler)”; وَجَاهَدُوا ve câhedû fiili “ve cihad ettiler, (cihad edenler)”; بِاَمْوَالِهِمْ bi emvâlihim ifadesi “onların mallarıyla”; وَاَنْفُسِهِمْ ve enfüsihim ifadesi “ve canlarıyla”; ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ fî sebîlillâhi tamlaması “Allah yolunda”; اُو۬لٰٓئِكَ هُمُ ülâike hum ifadesi “işte onlardır sadece onlar”; الصَّادِقُونَ es-sâdikûne kelimesi ise “sâdık olanlar, samimi olanlar” demektir.

Burada gerçek müminlerin şüphesizce inanç ve fedakârlık sahibi insanlar olduğuyla ilgili bilgi gündeme getirilmektedir.

1. اِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا بِاللّٰهِ وَرَسُولِه۪ ثُمَّ لَمْ يَرْتَابُوا وَجَاهَدُوا بِاَمْوَالِهِمْ وَاَنْفُسِهِمْ ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰه “Gerçek müminler ancak Allah’a ve Elçisine iman eden, sonrasında şüphe duymayan, Allah yolunda mallarıyla ve canlarıyla cihad edenlerdir (fedakârlık yapanlardır).” Burada gerçek imanın nelerden oluştuğuna dair üç başlıkta bilgiler verilmektedir.

a) اِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا بِاللّٰهِ وَرَسُولِه۪ “Gerçek müminler ancak Allah’a ve Rasûlü’ne iman edenlerdir.” Yüce Allah imanın dil ile söylenen bir iddiadan ibaret olmadığını, “islam” ifadesinin sadece bir teslimiyet göstergesi olabileceğini beyan ettikten sonra, bu defa gerçek müminlerin kimler olduğunu “iman”, “şüpheden arınma”, “mallarıyla ve canlarıyla Allah yolunda cihad” şeklinde beyan etmektedir.

Âyetin başındaki اِنَّمَاالْمُؤْمِنُونَ inneme’l-mü’minûne ifadesi “gerçek müminler sadece şunlardır” manasını vermektedir. Göçebe Araplar ve onların şahsında bütün muhataplara söylenmek istenen şudur: “Eğer iman etmek istiyorsanız, bilin ki gerçek mümin, Yüce Allah’ı ve Rasûlü’nü tasdik edip sonra da şüpheye düşmeyen kimselerdir; yani gerçek müminler imanın kesin bir inanç olduğuna kesin olarak inanan kimselerdir.” Âyette ilk sırada yer alanالَّذ۪ينَ اٰمَنُوا بِاللّٰهِ وَرَسُولِه۪ ifadesi Yüce Allah’a ve O’nun Rasûlü’ne, hiçbir istisna içermeyerek, inanmayı, güvenmeyi, güvende olmayı ve güven vermeyi içerecek şekilde tam manasıyla iman etmek demektir.

b) ثُمَّ لَمْ يَرْتَابُوا “Sonra şüphe etmeyenler(dir).” İmandan sonra ikinci sırada zikredilen bu ifade “Yüce Allah’ın bildirdiği ve Rasûlü’nün tebliğ ettiği prensipler hakkında hiçbir şekilde şüphe duymamak” manasına gelmektedir. Kur’ân’da çeşitli kalıplarda sekiz kez(37) geçen ارْتَابَتْ irtâbet fiili “şüphelenmek” demektir. Bu iki sıfat daha çok kalbin onayını ortaya koyan niteliklerdir.

c) وَجَاهَدُوا بِاَمْوَالِهِمْ وَاَنْفُسِهِمْ ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ “Allah yolunda mallarıyla ve canlarıyla cihad edenlerdir.” İman sadece inanmaktan ibaret değildir. Bu yüzden üçüncü sırada meselenin “Allah yolunda mallarıyla ve canlarıyla fedakârlık” kısmı zikredilmektedir. Tevbe 9/20, Hucürât 49/15 ve Saff 61/11’de aynısı veya benzeri geçen bu ifade ise Yüce Allah için ve O’nun emirleri doğrultusunda her türlü fedakârlığı ortaya koymak üzere çalışmalar yapanları içermektedir.

Cihâd kavramı “cehd etmek”, “çalışmak ve üretmek” demektir. İctihâd ve müctehid kelimeleri de bu köktendir ve bir insanın kaynaklardan beslenerek ve çaba sarfederek bir çalışma ortaya koyması veya bir fikir üretmesiyle ilgilidir.

C-h-d kökünden kelimeler Kur’ân’da 41 yerde geçmekte ve “Kur’ân’ı anlatmak”,(38) “fedakârlık yapmak”,(39) “zorlamak”(40) ve “bütün güç”(41) gibi anlamlarda kullanılmaktadır. Mekkî sûrelerdeki kullanımlarında bu şekilde gelen c-h-d kökünden kelimeler Medine dönemi sûrelerinde “fiilî savaş”(42) anlamını da kazanmıştır.

Terim olarak cihâd, insan kaybetmek veya insan öldürmek değil, savaş meydanlarında bile olsa, bir kişiyi de içerse, “insan kazanma çabası”dır. Nihayetinde hedef, insan kazanmak olduğu için gönüllerin fethedilmesi gerekmektedir ki bunun en güzel ve garantili yolu En‘âm 6/51, 70, İbrahim 14/52, Enbiyâ’ 21/45, Furkân 25/52, Sebe’ 34/50 ve Kâf 50/45’te de belirtildiği gibi “Kur’ân’ı anlatmak”tır.

2. اُو۬لٰٓئِكَ هُمُ الصَّادِقُونَ “İşte (inancında) doğru olanlar sadece bunlardır.” Yüce Allah “iman”, “şüpheden arınmışlık” ve “ilâhî değerler uğrunda can ve mallarla fedakârlık yapmak” esaslarını yerine getirenlerin iman iddiasında sadık yani sadakat sahibi insanlar olduklarını, gerçek manada samimiyet sahiplerinin sadece ve sadece bu kişiler olduğunu vurgulu bir şekilde beyan etmektedir.

Cümlede yer alan هُم hum zamiri, “fasl zamiri”dir ve cümleye hasr/kasr denen “vurgu” manası katmaktadır. Bu nedenle, kimlerin iman ve teslimiyet iddiasında sadakat sahibi olduğunun cevabını Yüce Allah vermekte, insanların kendi kafalarına göre belirlediklerinin değil, O’nun onayının belirleyici olduğunu ifade etmek istemektedir.

c) Töhmet Altında Bırakmamak Gerektiği

Yüce Allah, sûrenin 16-18. âyetlerinde göçebe Arapların şahsında evrensel manada muhataplara seslenerek “De ki: Allah göklerde olanları ve yerde olanları bilmekteyken siz dininizi Allah’a mı öğretiyorsunuz!? Allah her şeyi hakkıyla bilendir” buyurmaktadır.

Ardından, İslâm’a girişlerini Hz. Peygamber’i töhmet altında bırakma sebebi sayanların haksızlık ettikleri şu şekilde bildirilmektedir: “Müslümanlığınızı benim başıma kakmayın. Eğer doğru kimselerseniz bilesiniz ki size imanı gösterdiği için asıl Allah size lütufta bulunmaktadır.”

Sûrenin son âyetinde ise şu hakikat dile getirilmektedir: “Muhakkak ki Allah, göklerin ve yerin gaybını bilir. Allah yaptıklarınızı görendir” beyanına yer vermektedir.

ı. Yüce Allah’a Din Öğretmemek Gerektiği

قُلْ اَتُعَلِّمُونَ اللّٰهَ بِد۪ينِكُمْ وَاللّٰهُ يَعْلَمُ مَا فِي السَّمٰوَاتِ وَمَا فِي الْاَرْضِ وَاللّٰهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَل۪يمٌ “De ki: ‘Allah göklerde ve yerde olanları bilmekteyken siz dininizi Allah’a mı öğretiyorsunuz!’ Allah her şeyi bilendir.”

Âyetteki قُلْ kul emri “de ki”; اَتُعَلِّمُونَ e tü’allimûne sorusu “siz mi öğretiyorsunuz”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a”; بِد۪ينِكُمْ bi dîniküm ifadesi “sizin dininizi”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; يَعْلَمُ ya‘lemu fiili “bilir, bilmektedir”; مَا فِي السَّمٰوَاتِ mâ fi’s-semâvâti ifadesi “göklerde olan her şeyi”; وَمَا فِي الْاَرْضِ ve mâ fi’l-ardı ifadesi “ve yerdekileri, yeryüzündekileri”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; بِكُلِّ شَيْءٍ bikülli şey’in ifadesi “her şeyi”; عَل۪يمٌ ‘alîmun kelimesi ise “bilen(dir)” demektir.

Burada göçebe Arapların Yüce Allah’a din öğretemeyecekleriyle ilgili kınama ifadeleri gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah daha önce yorumladığımız Hucürât 49/14 ve 15. âyetlerde “göçebe Arapların kendilerince geliştirdikleri ve aslında kibre ve kavim üstünlüğü anlayışına dayalı kanaatlerini”, devamında ise “gerçek müminlerin kimler olduğunu” beyan ettikten sonra, bu defa sözü kendi din algılarını geliştirmeye çalışan bu insanları uyarmaya getirmektedir.

Bu çerçevede “dininizi Allah’a siz mi öğretiyorsunuz?” buyurarak Yüce Allah’a din adına hiçbir şekilde karşı çıkılamayacağını, dinî öğretilerde Yüce Allah’ın mutlak hükümran olduğunu bildirmektedir.

Konuyla ilgili olarak Yûnus 10/18’de şöyle buyrulmaktadır: “De ki: Siz göklerde ve yerde bilemeyeceği bir şeyi mi Allah’a haber veriyorsunuz?” Müşriklerin iddia ettiği şefaat konusu da dâhil, insanların Yüce Allah’a herhangi bir şeyi bildirmeleri veya hatırlatmaları söz konusu olamayacağı için, Yüce Allah bunu “göklerde ve yeryüzünde bilemeyeceği herhangi bir şeyi mi Allah’a haber veriyorsunuz?” diyerek şiddetle reddetmektedir.

Dinin sahibi Yüce Allah olduğu için, din adına hüküm belirleme yetkisi de sadece O’na aittir. Bu gerçek ortada dururken, göçebe Arapların kendilerince bir iman ve islam algısı geliştirmeleri, fedakarlık sistemine dayalı bir din algısı yerine, söyleme indirgenmiş bir din kabulü türünden iddialar reddedilmektedir. Bu konuda Ra‘d 13/33’te şöyle buyrulmaktadır: “De ki: Onlara isim verin (onlar neciymiş bakalım)! Yoksa siz Allah’a yeryüzünde bilemeyeceği bir şeyi mi haber veriyorsunuz? Yahut boş laf mı ediyorsunuz?”

Yüce Allah muhataplarına seslenirken O’nun göklerde ve yerde ne varsa her bir şeyi hakkıyla bildiğini beyan etmekte, dolayısıyla hiç kimsenin Yüce Allah’a O’nun bilmediği herhangi bir şeyi hatırlatmasının akılkârı bir durum olmadığı özellikle beyan edilmek istenmektedir.

Konuyla ilgili Zümer 39/2, 3, 11, 12, 14 gibi âyetlerde dinin sadece ve sadece Yüce Allah’a ait olduğu vurgulanmaktadır. Yûnus 10/59-60’ta şöyle buyrulmaktadır: “De ki: Allah’ın size indirdiği rızıktan bir kısmını helâl, bir kısmını da haram kılmanıza ne dersiniz? De ki: Allah mı size izin verdi, yoksa Allah’a iftira mı ediyorsunuz? Allah’a yalan uyduranların kıyamet günü (âkıbetleri) hakkındaki kanaatleri nedir? Muhakkak ki Allah insanlara karşı lütuf sahibidir. Fakat onların çoğu şükretmezler.”

Aynı doğrultuda olmak üzere Nahl 16/116-117’de de şu bilgiler verilmektedir: “Dillerinizin uydurduğu yalana dayanarak ‘şu helâldir, şu da haramdır’ demeyin; (aksi takdirde) sonuçta Allah’a karşı yalan uydurmuş olursunuz. Allah’a karşı yalan uyduranlar kurtuluşa eremezler. (Kazandıkları) pek az bir menfaattir. (Halbuki) onlar için elem verici bir azap vardır.”

Bu meselede En‘âm 6/138-146 ve Tahrîm 66/1-2’de verilen bilgilerin de mutlak surette hatırda tutulması gerekmekte, konunun önemine vurgu yapılmış olmaktadır.

ıı. İslam Nimetini Başa Kakmamak Gerektiği

يَمُنُّونَ عَلَيْكَ اَنْ اَسْلَمُوا قُلْ لَا تَمُنُّوا عَلَيَّ اِسْلَامَكُمْ بَلِ اللّٰهُ يَمُنُّ عَلَيْكُمْ اَنْ هَدٰيكُمْ لِلْا۪يمَانِ اِنْ كُنْتُمْ صَادِق۪ينَ “Onlar, müslüman olmalarını senin başına kakıyorlar. De ki: Müslümanlığınızı benim başıma kakmayın! Doğruysanız bilin ki size imanı gösterdiği için aslında Allah size iyilikte bulunmaktadır.”

Âyetteki يَمُنُّونَ yemünnûne fiili “başına kakıyorlar”; عَلَيْكَ ‘aleyke ifadesi “senin, senin üzerine”; اَنْ اَسْلَمُوا en eslemû ifadesi “islam oluşlarını”; قُلْ kul emri “de ki”; لَا تَمُنُّوا lâ temünnû emri “sakın baş(ım)a kakmayın”; عَلَيَّ ‘aleyye ifadesi “benim”; اِسْلَامَكُمْ islâmeküm tamlaması “sizin islam oluşunuzu”; بَلِ bel edatı “bilakis”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; يَمُنُّ yemünnu fiili “lüutfetmektedir, lütufta bulunmaktadır”; عَلَيْكُمْ ‘aleyküm ifadesi “size”; اَنْ هَدٰيكُمْ en hedâküm ifadesi “sizi eriştirdiği için, size doğruyu gösterdiği için”; لِلْا۪يمَانِ li’l-îmâni ifadesi “imana, imana dair”; اِنْ كُنْتُمْ in küntüm fiili “eğer (şöyle) iseniz”; صَادِق۪ينَ sâdikîne ifadesi ise “doğru sözlü kişiler” demektir.

Burada islam ve Müslümanlığı Hz. Peygamber’e bir minnet ve töhmet sebebi görmemek gerektiği gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah göçebe Arapların kavmiyetçi ve kibre dayalı din algılarını eleştirdikten sonra, onların “islam olma” iddialarını yani “teslimiyet” ifadelerini dile getirerek, bunu Hz. Peygamber’e bir minnet ve töhmet sebebi olarak kullandıklarını beyan etmektedir. Buradaki ifadeler her ne kadar vahyin indirildiği dönemdeki Esedoğulları gibi(43) bazı kaba bedevilerle ilgili olsa da benzer bir durumun hiç kimse tarafından ortaya konulmaması gerektiğine dikkat çekilmektedir diyebiliriz.

M-n-n kökünden kelimeler Kur’ân’da 27 yerde geçmekte ve “başa kakmak”,(44) “lütfetmek”,(45) “karşılıksız vermek”,(46) “helva”,(47) “zaman”(48) gibi anlamlarda kullanılmaktadır. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette söz konusu kelime fiil kalıbında geçmektedir.

Bu nedenle hem “ihsan etmek, iyilik yapmak”, hem de “başa kakmak” anlamının aynı âyette bulunduğu işte bu âyeti, yani Hucürât 49/17. âyeti bu noktada bilmek gerekmektedir. Bu âyette de olduğu gibi menne fiili insanlara nispet edilirse olumsuz anlamda “başa kakmak”, “minnet ve töhmet altında bırakmak”, Yüce Allah’a nispet edilirse bu defa “lütuf ve ikramda bulunmak” anlamına gelmektedir.(49)

Âyette geçen يَمُنُّونَ yemünnûne fiili gereği özellikle bedevi Arapların buna dair bir kabulünün ve beklentilerinin bulunduğu anlaşılmaktadır. Yüce Allah Hz. Peygamber’e hitap ederek bedevilerin islam oluşlarını kendisi için bir töhmet sebebi olarak görmemeleri gerektiğini onlara hatırlatmasını istemektedir.

Eğer bir minnet sebebi aranacaksa bu da sadece ve sadece Yüce Allah ile ilişkilendirilmelidir; çünkü onlar da dâhil olmak üzere, bütün insanlığa hak ve hakikat yolunu gösterdiği için bu büyük bir nimet ve ihsandır. Yüce Allah Âl-i İmrân 3/164’te Hz. Peygamber’i insanlığa peygamber olarak göndermesini müminlere ve insanlığa yönelik büyük bir lütuf ve ihsanı olarak hatırlatmaktadır.

ııı. Yüce Allah’ın Mutlak Hükümranlığı

اِنَّ اللّٰهَ يَعْلَمُ غَيْبَ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ وَاللّٰهُ بَص۪يرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ “Şüphesiz ki Allah göklerin ve yerin gaybını (bilinemeyenini) bilir. Allah yaptıklarınızı görendir.”

Âyetteki اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; يَعْلَمُ ya‘lemu fiili “bilir, bilmektedir”; غَيْب ğaybe sözcüğü “gaybı(ını)”; السَّمٰوَات es-semâvâti kelimesi “göklerin”; وَالْاَرْضِ ve’l-arda sözcüğü “ve yeryüzünün”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; بَص۪يرٌ basîrun kelimesi “gören(dir)”; بِمَا تَعْمَلُونَ bimâ ta‘melûne ifadesi ise “yaptıklarınızı, yapmakta olduğunuz şeyleri” demektir.

Burada Yüce Allah’ın eşsiz ve erişilmez bilgi sahibi oluşu gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah önceki âyette göklerde ve yerde ne varsa hepsini, her şeyi bildiğini, bu yüzden din dâhil O’na hiçbir şey öğretilemeyeceğini beyan ettikten sonra, bu mesajı pekiştirmek üzere bu defa Yüce Allah’ın göklerin ve yerin bütün gaybını, gizemini O’nun bildiğini ifade etmekte, sonuçta kullarının yapıp ettiği ne varsa hepsini gördüğünü haber vermektedir.

Bakara 2/33’te geniş bir şekilde ele aldıüımız üzere, bu cümlenin benzerleri çeşitli âyetlerde yer almakta(50) ve ilgili ifadelerde Yüce Allah’ın her şeyi bildiği söylenmek istenmektedir. Kur’ân’da Yüce Allah’ın “gayb ve şahadeti bilen” olduğu beyan edilmektedir.(51)

Ayrıca iki âyette özellikle “gaybı bilen”(52) ifadesi yer almakta, böylece bilgiye konu olan her şeyi Rabbimizin bildiği ortaya konulmaktadır. Bu anlamda olmak üzere, Yüce Allah’ın göklerde ve yerde ne varsa hepsini bildiğini içeren çeşitli âyetler vardır(53) ve söz konusu âyetlerde genel bilgiler aktardığımız için burada detaya girmeyeceğiz.

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., III, 327; Taberî, age., XXVI, 132; Zemahşerî, age., IV, 360-361; Sûyûtî, age., VII, 563; Kurtubî, el-Câmı‘, XVI, 336; Âlûsî, age., XIII, 152.
• 2 - Zemahşerî, age., IV, 357.
• 3 - A‘râf 7/66; Hûd 11/27; Mü’minûn 23/24; Şu‘arâ’ 26/111; Sâd 38/8; Kamer 54/24. 4 - Bakara 2/14. 5 - Tevbe 9/58, 79; Hucrât 49/11; Hümeze 104/1.
  • A‘râf 7/66 Hûd 11/27 Mü'minûn 23/24 Şu‘arâ 26/111 Sâd 38/8 Kamer 54/24 Bakara 2/14 Tevbe 9/58 Tevbe 9/79 Hucurât 49/11 Hümeze 104/1
• 6 - Buhârî, Edeb, 27; Müslim, Birr, 66.
• 7 - Semerkandî, age., III, 327; Taberî, age., XXVI, 132-133.
• 8 - Râzî, age., XXVIII, 133.
• 9 - Müslim, Birr, 28. 10 - Buhârî, Vesâyâ, 8; Edeb, 57, 58.  11 - Buhârî, Tevhîd, 15, 35; Müslim, Tevbe, 1; Bir, 32; Zikr, 2, 19; Cennet, 81, 82; Ebû Dâvûd, Cenâiz, 13; Edeb, 81; Tirmizî, Zühd, 51; De‘âvât, 131; İbn Mâce, Edeb, 58; Zühd, 14; Dârimî, Rikâk, 22; Ahmed b. Hanbel, II, 251. 12 - Semerkandî, age., III, 328; Taberî, age., XXVI, 134; Zemahşerî, age., IV, 361.
• 13 - Bakara 2/46, 230, 249; Tevbe 9/118; Yûsuf 12/110; Kehf 18/53; Nûr 24/12; Sâd 38/24; Hâkka 69/20; Kıyâmet 75/25, 28; Mutaffifûn 83/4. 14 - Bakara 2/78; Âl-i İmrân 3/154; Nisâ’ 4/157; En‘âm 6/116, 148; A‘râf 7/66, 171; Yûnus 10/22, 24, 36, 60, 66; Hûd 11/27; Yûsuf 12/42; İsrâ’ 17/52, 101, 102; Kehf 18/35, 36; Enbiyâ’ 21/87; Hacc 22/15; Şu‘arâ’ 26/186; Kasas 28/38, 39; Ahzâb 33/10; Sebe’ 34/20; Sâffât 37/87; Sâd 38/27; Mü’min 40/37; Fussılet 41/22, 23, 48, 50; Câsiye 45/24, 32; Feth 48/6, 12; Hucürât 49/12; Necm 53/23, 28; Haşr 59/2; Cinn 72/5, 7, 12; İnşikâk 84/14.
  • Bakara 2/46 Bakara 2/230 Bakara 2/249 Tevbe 9/118 Yûsuf 12/110 Kehf 18/53 Nûr 24/12 Sâd 38/24 Hâkka 69/20 Kıyâmet 75/25 Kıyâmet 75/28 Mutaffifîn 83/4 Bakara 2/78 Âl-i İmrân 3/154 Nisâ 4/157 En‘âm 6/116 En‘âm 6/148 A‘râf 7/66 A‘râf 7/171 Yûnus 10/22 Yûnus 10/24 Yûnus 10/36 Yûnus 10/60 Yûnus 10/66 Hûd 11/27 Yûsuf 12/42 İsrâ 17/52 İsrâ 17/101 İsrâ 17/102 Kehf 18/35 Kehf 18/36 Enbiyâ 21/87 Hacc 22/15 Şu‘arâ 26/186 Kasas 28/38 Kasas 28/39 Ahzâb 33/10 Sebe' 34/20 Sâffât 37/87 Sâd 38/27 Mü'min 40/37 Fussilet 41/22 Fussilet 41/23 Fussilet 41/48 Fussilet 41/50 Câsiye 45/24 Câsiye 45/32 Fetih 48/6 Fetih 48/12 Hucurât 49/12 Necm 53/23 Necm 53/28 Haşr 59/2 Cinn 72/5 Cinn 72/7 Cinn 72/12 İnşikâk 84/14
• 15 - Tirmizî, Birr, 83.
• 16 - Taberî, age., XXVI, 137; Zemahşerî, age., IV, 364. 17 - Müslim, Birr, 70; Tirmizî, Birr, 23; Dârimî, Rikâk, 6; İmâm Mâlik, Muvatta’, Kelâm, 10; Ahmed b. Hanbel, II, 384, 386.
• 18 - Beyhakî, Şu‘abü’l-Îmân, hadis no: 6740. 19 - Tirmizî, Birr, 62; İbn Mâce, Zühd, 29. 20 - Ebû Dâvûd, Edeb, 35; Tirmizî, Birr, 85. 21 - Ebû Dâvûd, Edeb 35; Tirmizî, Kıyâmet, 51.
• 22 - Bakara 2/54, 128, 160; Nisâ’ 4/16, 64; Tevbe 9/104, 118; Nûr 24/10; Hucürât 49/12; Nasr 110/3.
  • Bakara 2/54 Bakara 2/128 Bakara 2/160 Nisâ 4/16 Nisâ 4/64 Tevbe 9/104 Tevbe 9/118 Nûr 24/10 Hucurât 49/12 Nasr 110/3
• 23 - Semerkandî, age., III, 329. 24 - Taberî, age., XXVI, 138; Zemahşerî, age., IV, 364; Râzî, age., XXVIII, 137.
• 25 - Taberî, age., XXVI, 138-140; Zemahşerî, age., IV, 365.
• 26 - Müslim, Birr, 32, 34; İbn Mâce, Zühd, 9; Ahmed b. Hanbel, II, 285, 539.
• 27 - Semerkandî, age., III, 329; Taberî, age., XXVI, 141; Râzî, age., XXVIII, 140; Suyûtî, age., VII, 583.
• 28 - Tevbe 9/90, 97, 98, 99, 101, 120; Ahzâb 33/20; Feth 48/11, 16; Hucürât 49/14. 29 - Semerkandî, age., III, 330; Taberî, age., XXVI, 142.
  • Tevbe 9/90 Tevbe 9/97 Tevbe 9/98 Tevbe 9/99 Tevbe 9/101 Tevbe 9/120 Ahzâb 33/20 Fetih 48/11 Fetih 48/16 Hucurât 49/14
• 30 - Taberî, age., XXVI, 141. 31 - Zemahşerî, age., IV, 366.
• 32 - Semerkandî, age., III, 305; Taberî, age., XXVI, 60. 33 - Mâide 5/5; En‘âm 6/88; Hûd 11/16. 34 - Bakara 2/217; Âl-i İmrân 3/22; Mâide 5/53; A‘râf 7/147; Tevbe 9/17, 69; Kehf 18/105. 35 - Hucürât 49/2. 36 - Zümer 39/65.
  • Mâide 5/5 En‘âm 6/88 Hûd 11/16 Bakara 2/217 Âl-i İmrân 3/22 Mâide 5/53 A‘râf 7/147 Tevbe 9/17 Tevbe 9/69 Kehf 18/105 Hucurât 49/2 Zümer 39/65
• 37 - Bakara 2/282; Mâide 5/106; Tevbe 9/45; Nûr 24/50; Hucürât 49/15; Hadîd 57/14; Talâk 65/4; Müddessir 74/31.
  • Bakara 2/282 Mâide 5/106 Tevbe 9/45 Nûr 24/50 Hucurât 49/15 Hadîd 57/14 Talâk 65/4 Müddessir 74/31
• 38 - Furkân 25/52. 39 - Nahl 16/110; Hacc 22/78. ‘Ankebût 29/6, 69. 40 - ‘Ankebût 29/8; Lokmân 31/15. 41 - Mâide 5/53; En‘âm 6/109; Tevbe 9/79; Nahl 16/38; Nûr 24/53; Fâtır 35/42. 42 - Bakara 2/218; Âl-i ‘Imrân 3/142; Nisâ’ 4/95; Mâide 5/35, 54; Enfâl 8/72, 74, 75; Tevbe 9/16, 19, 20, 24, 41, 44, 73, 81, 86, 88; Muhammed 47/31; Hucürât 49/15; Mümtehıne 60/1; Saff 61/11; Tahrîm 66/9.
  • Furkân 25/52 Nahl 16/110 Nahl 16/110 Hacc 22/78 ‘Ankebût 29/6 ‘Ankebût 29/8 Lokmân 31/15 Mâide 5/53 En‘âm 6/109 Tevbe 9/79 Nahl 16/38 Nûr 24/53 Fâtır 35/42 Bakara 2/218 Âl-i İmrân 3/142 Nisâ 4/95 Mâide 5/35 Mâide 5/54 Enfâl 8/72 Enfâl 8/74 Enfâl 8/75 Tevbe 9/16 Tevbe 9/19 Tevbe 9/20 Tevbe 9/24 Tevbe 9/41 Tevbe 9/44 Tevbe 9/73 Tevbe 9/81 Tevbe 9/86 Tevbe 9/88 Muhammed 47/31 Hucurât 49/15 Mümtehine 60/1 Saff 61/11 Tahrîm 66/9
• 43 - Taberî, age., XXVI, 145 44 - Bakara 2/262, 264; Şu‘arâ’ 26/22; Fussılet 41/8; Müddessir 74/6; Kalem 68/3; İnşikâk 84/25; Tîn 95/6. 45 - Âl-i İmrân 3/164; Nisâ’ 4/94; En‘âm 6/53; Yûsuf 12/90; İbrâhîm 14/11; Tâhâ 20/37; Kasas 28/5, 82; Sâffât 37/117; Tûr 52/27. 46 - Sâd 38/39; Muhammed 47/4. 47 - Bakara 2/57, 264; A‘râf 7/160; Tâhâ 20/80. 48 - Tûr 52/30.
  • Bakara 2/262 Bakara 2/264 Şu‘arâ 26/22 Fussilet 41/8 Müddessir 74/6 Kalem 68/3 İnşikâk 84/25 Tîn 95/6 Âl-i İmrân 3/164 Nisâ 4/94 En‘âm 6/53 Yûsuf 12/90 İbrâhîm 14/11 Tâhâ 20/37 Kasas 28/5 Kasas 28/82 Sâffât 37/117 Tûr 52/27 Sâd 38/39 Muhammed 47/4 Bakara 2/57 Bakara 2/264 A‘râf 7/160 Tâhâ 20/80 Tûr 52/30
• 49 - Bu kelime hakkında detaylı bilgi için bk. Okuyan, Kur’ân-ı Kerîm’de Çok Anlamlılık, s. 579-581.
• 50 - Bakara 2/33; Hûd 11/123; Nahl 16/77; Kehf 18/26; Neml 27/65; Fâtır 35/38; Hucürât 49/18. 51 - En‘âm 6/73; Tevbe 9/94, 105; Ra‘d 13/9; Mü’minûn 23/92; Secde 32/6; Zümer 39/46; Haşr 59/22; Cum‘a 62/8; Teğabûn 64/18. 52 - Sebe’ 34/3; Cin 72/26. 53 - Âl-i İmrân 3/29; Mâide 5/97; Enbiyâ’ 21/4; Hacc 22/70; Furkân 25/6; ‘Ankebût 29/52; Fâtır 35/38; Hucürât 49/16, 18; Mücâdile 58/7.
  • Bakara 2/33 Hûd 11/123 Nahl 16/77 Kehf 18/26 Neml 27/65 Fâtır 35/38 Hucurât 49/18 En‘âm 6/73 Tevbe 9/94 Tevbe 9/105 Ra‘d 13/9 Mü'minûn 23/92 Secde 32/6 Zümer 39/46 Haşr 59/22 Cum‘a 62/8 Teğâbun 64/18 Sebe' 34/3 Cinn 72/26 Âl-i İmrân 3/29 Mâide 5/97 Enbiyâ 21/4 Hacc 22/70 Furkân 25/6 ‘Ankebût 29/52 Fâtır 35/38 Hucurât 49/16 Hucurât 49/18 Mücâdele 58/7