Âl-i İmrân Suresi

Medine’de hicretin 3. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 200 âyetten oluşan, adını 33. âyette yer alan ve “İmrân’ın ailesi” anlamındaki اٰل عِمْرٰن âlü ‘ımrâne tamlamasından alan Âl-i İmrân sûresi, inişe göre 98, resmî sıralamada ise 3. sûredir. Bakara sûresiyle birlikte bu sûre ez-zehrâvân “iki bahçe, iki çiçek” ismi ile de anılmaktadır. Âyetlerinin önemli bir bölümünün Uhud savaşı esnasında indirildiği bilinen bu sûrenin bir kısım âyetinin daha sonraki dönemlerde indirildiği belirtilmektedir.

Âl-i İmrân sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Bakara sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûrede de “başlangıcının mukatta‘a harflerinden oluşması” (Bakara 1; Âl-i İmrân 1), “vahyin insanlara ikram edilişi” (Bakara 2, 185; Âl-i İmrân 3-4, 7), “Allah yolunda öldürülenlere ölüler denmemesi” (Bakara 154; Âl-i İmrân 169-170), “Allah’ın zatı ve sıfatlarıyla ilgili bilgilerin verilmesi” (Bakara 255, 257; Âl-i İmrân 2, 26-27), “müminlerin çeşitli özellikleri” (Bakara 2-4, 177, 285; Âl-i İmrân 16, 104, 110, 133-135), “kâinat kitabından konu başlıkları” (Bakara 164; Âl-i İmrân 27, 190, 191), “Yüce Allah’a karşı muttaki oluş, Rasûlüllah’a iman ve güven” (Bakara 2, 177; Âl-i İmrân 31, 132), “müminlerin çeşitli duaları” (Bakara 286; Âl-i İmrân 7-9, 191-194) vs. konular ele alınmakta ve her iki sûre arasında konu irtibatı devam ettirilmektedir.

Âl-i İmrân sûresi, Yüce Allah’ın çeşitli sıfatları, çeşitli ilâhi kitaplar gönderişi, her şeyi bilmesi, hiçbir şeyin O’na gizli kalmaması, el-Kitâb’ın hem muhkem hem de müteşabih âyetlerden oluşması, kalplerinde eğrilik bulunanların tavrı, müminlerin gönülden gelen duaları, dünya hayatının çeşitli özellikleri, Allah katında dinin İslâm oluşu, önceki nesillerin peygamberlerini öldürmeleri, Yüce Allah’ın mutlak gücü ve kudreti gibi konularla başlamaktadır.

33. âyetten itibaren, İmrân’ın ailesi, Hz. Meryem ve Hz. İsa ile ilgili çeşitli bilgiler, İncil’in özellikleri, Hz. İsa’nın ölümü, yaratılış özellikleri, Hz. İbrâhim’le ilgili bazılarının kanaatlerinin yersizliği, kitap ehlinin birçok konudaki tutarsızlıkları, peygamberler sisteminin birbirini desteklemeye dayalı yapısı, bütün dini öğretilerdeki inanç esaslarının aynı oluşu, İslâm’dan başka bir dinin kabul edilmeyeceği, farklı inananların kaybedeceği, infak denen duyarlılığın önemi, hac ibadetinin gerekliliği gibi konular ele alınmaktadır.

102. âyetten itibaren, bütün Müslümanların Kur’ân’a sarılmaları gerektiği, vahyin dönüştürücü özelliği, Müslümanların sahip olması gereken duyarlılıklar, kitap ehlinin bozuk olanlarının yanında istikamet sahibi olanlarının da varlığı, müminlerin kimleri dost edinmeleri gerektiği, düşmanlarının onlara karşı sinsi duyguları gibi meselelere değinilmektedir. 121. âyetten itibaren, Uhud savaşıyla ilgili bazı bilgiler, Bedir’de müminlere yapılan yardımın hatırlatılması, faizin tehlikeli bir ekonomik işleyiş olduğu, cennet için çalışmak gerektiği, iman ve güçlü oluş ilişkisi, kâfirlere itaatin feci sonuçları, Hz. Peygamber’in beşer oluşuna dair bilgilendirmeler, onun tebliğinde nasıl davranması gerektiğine dair beyanlar, risaletin insanlığa büyük lütuf oluşu vs. ele alınmaktadır.

169. âyetten itibaren, Yüce Allah yolunda öldürülenlere ölüler denmemesi gerektiği, onların Rablerinin katında rızıklandırılmakta oluşu, inkârcılara zaman tanınmasının onların lehine olmayışı, infak edilmeyen servetin insana problem oluşturacağı, her canın ölümü tadıcı oluşu, Müslümanların çeşitli sıkıntılar çekeceği, vahyin duyurulmasının zorunluluğu, kâinat hakkında tefekkür, müminlerin duaları, amellerin zayi olmayacağı, kitap ehlinden de istikamet sahiplerinin bulunduğu ifade edilmektedir.

Son âyette ise müminlere yönelik şu emir verilmektedir: “Ey iman edenler! Sabredin; (düşman karşısında) dayanışmada bulunun! (Cihad için) hazırlıklı ve nöbette bulunun! Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun ki kurtuluşa erişebilesiniz.”

Yüce Allah, sûrenin 26-32. âyetlerinde kudretine dair zatından ve sıfatlarından oluşan çeşitli bilgiler vermekte, müminlerin başkalarını dost edinmemelerini, böylesi bir davranışın akıbetinin kötü olacağını, kurtuluş için Hz. Peygamber’e tâbi olmanın gerekliliğini bildirmektedir.

a) Yüce Allah’ın Kudreti

Yüce Allah, sûrenin 26-27. âyetlerinde kendi zatına ve sıfatlarına dair çok önemli ve kapsamlı bilgiler vermektedir: “(Ey Peygamber!) De ki: Ey mülkün gerçek sahibi olan Allah’ım! Sen mülkü dilediğine verirsin; mülkü dilediğinden geri alırsın. Dilediğini yüceltirsin; dilediğini de alçaltırsın. Hayır (her türlü iyilik) sadece ve sadece senin elindedir. Muhakkak ki sen her şeye gücü yetensin. Geceyi gündüze katarsın; gündüzü de geceye katarsın. Ölüden diriyi çıkarırsın; diriden de ölüyü çıkarırsın. Dilediğine (layık gördüğüne) de hesapsız rızık verirsin.”

ı. Mutlak İradesi

قُلِ اللّٰهُمَّ مَالِكَ الْمُلْكِ تُؤْتِي الْمُلْكَ مَنْ تَشَآءُ وَتَنْزِعُ الْمُلْكَ مِمَّنْ تَشَآءُ وَتُعِزُّ مَنْ تَشَآءُ وَتُذِلُّ مَنْ تَشَآءُ بِيَدِكَ الْخَيْرُ اِنَّكَ عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ قَد۪يرٌ “De ki: Ey mülkün (otoritenin) gerçek sahibi (olan) Allah’ım! Sen dilediğine mülk (otorite) verirsin ve dilediğinden mülkü (otoriteyi) geri alırsın. Dilediğini yükseltirsin; dilediğini de alçaltırsın. (Bütün) iyilik yalnızca senin elindedir. Şüphesiz ki sen her şeye gücü yetensin.”

Âyetteki قُل kul emri “de ki”; اللّٰهُمَّ allâhumme hitabı “ey Allah’ım, ey Rabbim”; مَالِكَ الْمُلْكِmâlike’l-mülki tamlaması “mülkün sahibi (olan)”; تُؤْتِي tü’tî fiili “verirsin”; الْمُلْك el-mülke kelimesi “hükümranlığı”; مَنْ تَشَآءُ men teşâu ifadesi “dilediğine/layık gördüğüne”;وَتَنْزِعُ ve tenzi‘u fiili “ve çekip alırsın”; الْمُلْك el-mülke kelimesi “hükümranlığı”; مِمَّنْ تَشَآءُ mimmen teşâu ifadesi “dilediğinden/layık gördüğünden”;وَتُعِزُّ ve tü‘ızzü fiili “ve yüceltirsin, aziz kılarsın”; مَنْ تَشَآءُ men teşâu ifadesi “dilediğini/layık gördüğünü”;وَتُذِلُّ ve tüzillü fiili “ve alçaltırsın”; مَنْ تَشَآءُ men teşâu ifadesi “dilediğini/layık gördüğünü”; بِيَدِكَ biyedike ifadesi “sadece senin elindedir, kontrolündedir”; الْخَيْرُ el-hayru kelimesi “hayır”; اِنَّكَ inneke ifadesi “muhakkak ki sen”; عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ ‘alâ külli şey’in ifadesi “her şeye”; قَد۪يرٌ kadîrun kelimesi ise “gücü yeten(sin)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın zatının, kudretinin, egemenliğinin, hükümranlığının eşsizliği gündeme getirilmektedir.

Âl-i İmrân sûresinin bu ve sonraki âyeti tıpkı Bakara 2/255, Âl-i İmrân 3/2, En‘âm 6/101-103, Nûr 24/35, Şûrâ 42/11, Haşr 59-22-24 ve İhlâs 112/1-4 gibi Yüce Allah’ın kendisini tanıttığı bölümlerden birisini oluşturmaktadır. Bu gibi âyetlerde Yüce Allah’ın zatıyla değil de sıfatlarıyla tanınabileceğinin mesajı verilmektedir. Bu türden âyetlerin faziletine dair bazı ifadeler kültürümüzde yer etmişse de biz her âyetin ve sûrenin diğerleriyle aynı değerde olduğunu, çünkü hepsinin Yüce Allah’ın kelam sıfatının birer parçasını oluşturduklarını, dolayısıyla âyetleri veya sûreleri birbiriyle yarıştırmanın doğru olmadığını düşünmekteyiz. Bu arada, bu gibi âyetlerin nüzul sebebi olarak da çeşitli rivayetler nakledilse de biz bunların metnin mesajını daraltabileceği düşüncesiyle çok zaruri olmadıkça aktarmayı da gerekli görmüyoruz. Bu çerçevede yorumunu yapmakta olduğumuz Âl-i İmrân 3/26-27. âyetlerin de iniş sebebi rivayetlerinin bulunduğunu beyanla yetinmek istiyoruz.(1)

1. قُلِ اللّٰهُمَّ مَالِكَ الْمُلْكِ تُؤْتِي الْمُلْكَ مَنْ تَشَآءُ وَتَنْزِعُ الْمُلْكَ مِمَّنْ تَشَآءُ وَتُعِزُّ مَنْ تَشَآءُ وَتُذِلُّ مَنْ تَشَآءُ “(Ey Peygamber!) De ki: Ey mülkün gerçek sahibi olan Allah’ım! Sen mülkü dilediğine verirsin; mülkü dilediğinden geri alırsın. Dilediğini yüceltirsin; dilediğini de alçaltırsın.” Yüce Allah katında dinin İslam olduğunu, bu konuda tartışanlara karşı tevhidi duruşunun ne olması gerektiğini, inkârcıların inkâr sebeplerini ve sonuçlarını beyan ettikten sonra, her türlü mülkün, kâinattaki her bir mahlûkun yegâne sahibi olduğunu ve her türlü tasarrufta bulunabileceğini söylemesini Hz. Peygamber’e emretmekte ve bu gerçekliği bütün muhataplarına iletmesini istemektedir.

a) قُلِ اللّٰهُمَّ مَالِكَ الْمُلْكِ “De ki: Ey mülkün gerçek sahibi olan Allah’ım!” Bu hitapta iki noktaya dikkat çekmek istiyoruz.

ı. Mâide 5/114, Enfâl 8/32 ve Zümer 39/46’da da yer alan اللّٰهُمَّ allâhumme hitabı “ey Allah’ım”, “ya Rabbi” manasına gelmektedir. Bu ifadede bulunan şeddeli mîm harfi yâ “ey” ünlemine karşılıktır. Bu nedenle hem mîm harfi hem de yâ ünlemi bir cümlede gelmeyeceği için yâ ünlemi düşürülmüştür.(2)

ıı. Âyette geçen مَالِكَ الْمُلْكِ mâlike’l-mülki tamlaması “kudretin kâdiri” yani “mülkün sahibi”, “mutlak iktidar sahibi”, “mahluk olan her bir şeyin gerçek maliki”, “mutlak egemen olan”, “mülk ve iktidar cinsinden her şeyin sahibi” gibi manalara gelmekte ve Yüce Allah’ın kâinattaki mutlak hükümranılığını ifade etmektedir. Bu ifade aslında Mü’minûn 23/88 ve Yâsîn 36/83’te geçen bi yedihî melekûtü külli şey’in “her şeyin egemenliği sadece O’nun elindedir” ifadesi ile Mülk 67/1’de geçen biyedihi’l-mülkü cümlesinin değişik bir açılımıdır. Bu konularda zikredilen mülk kavramı “hükümranlık, hâkimiyet, iktidar, egemenlik, otorite” anlamlarıyla Yüce Allah’ın mutlak hükümranlık alanını beyan eder; bu yapısıyla söz konusu kelime bütün yaratılmışları kapsamına alır. Âl-i İmrân 3/26-27’de bu kavram daha açık ifadelerle ve neleri kapsadığını ortaya koyacak şekilde öğretilmektedir.

“Göklerin ve yerin mülkü sadece Allah’ındır” anlamındaki bütün âyetlerde(3) verilmek istenen mesaj ile yorumunu yapmakta olduğumuz âyet ve benzerlerindeki mesaj aynıdır. Mülkü elinde veya kudretinde bulundurmak, aynı zamanda melekûtu da kudret elinde bulundurmak demektir. Bu bağlamda “göklerin ve yerin melekûtu” da(4) “bütün yaratılmışların melekûtu” da sadece Yüce Allah’ın kudretindedir.(5) “Mülkün mâliki olmak” hem bu dünyada hem de mahşerde sadece ve sadece Yüce Allah’ın bir sıfatıdır.

c) تُؤْتِي الْمُلْكَ مَنْ تَشَآءُ وَتَنْزِعُ الْمُلْكَ مِمَّنْ تَشَآءُ “Sen mülkü dilediğine verirsin; mülkü dilediğinden geri alırsın.” Yüce Allah kendisini tanıtmak, gücünü, kudretinin eşsizliğini ve erişilmezliğini kavratmak üzere Hz. Peygamber’e yönlendirdiği buyruğunda mülkü yani hükümranlığı dilediğine verebileceğini, ayrıca dilediğinden de bu hükümranlığı alabileceğini haber vermektedir.

Burada sözü edilen الْمُلْك el-mülk yani “hükümranlık”, âyetin başındaki الْمُلْك el-mülk’ten daha dar kapsamlıdır. Çünkü Yüce Allah’ın sahip olduğu hükümranlık alanı hiçbir istisna içermeyecek şekilde genel ve evrenseldir. Oysa yorumunu yapmakta olduğumuz cümledekiler ise Yüce Allah’ın mülküne göre çok daha dar kapsamlıdır, küçüktür. Burada mesaja konu edilen الْمُلْك el-mülk kelimesi insanın sahip kılındığı türden iktidar, yönetim erki, egemenlik, itibar, ilim, aklını kullanabilme, sağlık, servet, şöhret, nimet, ihsan, ikram, cömertlik, îsâr vs. türünden her türlü geçici, dünyevî imtihana konu maddî ve manevî imkânları içermektedir. İşte Yüce Allah dilediği yani layık gördüğü kullarından istediğine, dilediği kadar ve dilediği müddetçe bunların hepsini veya bir kısmını verebileceği gibi dilediğinden de onları çekip geri alabileceğini ifade etmektedir.

Âyette geçen تَنْزِعُ tenzi‘u fiili “çekip almak” manasına gelmektedir. Bu cümlede geçen الْمُلْك el-mülk kelimesine “risalet” manası verilmemesi gerektiğinin nedeni de onun verilen kişiden geri alınabilme ihtimalidir ki hiçbir peygamberin risaleti ondan geri alınmamıştır. Çünkü bu durumda yanlış atama ve görevlendirmede bulunulduğu akla gelebilir ki bu hiçbir şekilde doğru değildir. Bu nedenle, âyette sözü edilen el-mülk’ten kasıt gerektiğinde geri alınabilen geçici, dünyevî imtihan içerikli şeylerdir.

d) وَتُعِزُّ مَنْ تَشَآءُ وَتُذِلُّ مَنْ تَشَآءُ “Dilediğini yüceltirsin; dilediğini de alçaltırsın.” Yüce Allah mutlak hükümranlığının bir gereği olarak dilediğini yüceltebileceğini, dilediğini ise alçaltabileceğini beyan etmekte, böylece kudretinin eşsi olduğuna dikkat çekmektedir.

ı. Kur’ân’da sadece bu âyette geçen تُعِزُّ tü‘ızzü fiili “yüceltmek”, “aziz kılmak”, “yükseltmek” gibi manalara gelmektedir ki izzet sahibi olan Yüce Allah’tır. Bu nedenle, her kim bir izzet, şeref, itibar, haysiyet ararsa bilmelidir ki izzetin tamamı sadece ve sadece Yüce Allah’ın katındadır.

Konuyla ilgili olarak Fâtır 35/10’da şöyle buyrulmaktadır: “Kim şeref (onur, haysiyet) istiyorsa, (bilsin ki), şeref bütünüyle Allah’ındır. Sâlih amelin yükselttiği güzel ve yararlı sözler sadece Allah’a yükselir. Kötülükleri tuzak kuranlara ise çetin bir azap vardır ve onların tuzağı yok olup gider.” Yûnus 10/65’te de şu bilgilere yer verilmektedir: “(Ey Peygamber!) Onların (inkârcıların) sözleri seni üzmesin! Çünkü bütün izzet (ve üstünlük) Allah’ındır. O, işitendir; bilendir.”

Yüce Allah Hz. Peygamber’e moral vermeye devam etmekte ve bütün gücün Allah’ta olduğunu beyan etmektedir. Bu ifade müstakil bir cümledir ve Yüce Allah’a aittir; önceki cümlenin devamı değildir. Âyetin indirildiği zamanı dikkate aldığımızda verilmek istenen mesajın şöyle olduğunu söyleyebiliriz: Her kim ilahlara ve putlara taparak herhangi bir izzet ve şeref arıyorsa, bilsin ki şeref ve onur bütünüyle Yüce Allah’ın katındadır; Allah’a kulluk etsin ve izzeti O’na kullukta arasın.(6) Meryem 19/81’de de beyan edildiği gibi, “Mekkeli müşrikler kendilerine izzet ve şeref katsınlar diye Allah’ın peşi sıra putları ilah edinmişlerdi.” İşte bu âyette böylelerine cevap verilmektedir.

Konuyla ilgili âyetlerde geçen الْعِزَّة el-‘ızzeh kelimesi “üstün kudret, onur, yücelik, izzet, şeref, haysiyet” ve “nimet, kudret”(7) manasına gelmekte ve izzete sahip olma arzusu olan kişinin bunun bütünüyle ve sadece Yüce Allah’ın katında olduğunu bilmesi istenmektedir. Âl-i İmrân 3/26’da yer alan تُعِزُّ tü‘ızzü fiili de bu kelimenin fiil kalıbıdır ve aynı manaları içermektedir. Nisâ’ 4/139’da geçtiği gibi, Müslümanları bırakıp da kâfirleri dost edinenlerin dilleriyle inandıklarını söyleseler de gönülleriyle iman etmedikleri anlaşılmakta, dolayısıyla izzet ve şerefi onların yanında aramaları kınanmakta, şeref ve haysiyetin bütünüyle Allah’ın katında olduğu beyan edilmektedir.

Münâfikûn 63/8’de bu değerlerin Yüce Allah’a, Rasûlü’ne ve müminlere ait olduğu bildirilmekte, bütün bu kullanımlarda vurgulu ifadeler kullanılmaktadır. Rasûl’e ait olan izzet Yüce Allah’ın sevgisini kazanmakla ve ona tâbi olmakla mümkün kılınması nedeniyledir.(8) Müminlere ait olan ise elbette Allah’tan yana olmaları ve Rasûlüllah’a tâbi olmaları nedeniyledir. Sonuçta izzet bütünüyle Allah’ın katındadır; izzetli olmak da O’nun rızasını kazanmadadır. Anlaşılan o ki, hiçbir insan veya Müslüman onur ve haysiyeti başkalarında aramamalıdır; başkalarındaki izzet görüntülerinin sahte olduğunu bilmeli ve Allah’tan yana olmanın derin huzurunu yaşamalıdır. Yüce Allah’a boyun eğenleri Allah aziz kılacaktır.

ıı. Âyetin verdiği mesajların bir diğeri ise Yüce Allah’ın dilediğini zelîl kılması yani “alçaltması”dır. Kur’ân’da sadece bu âyette geçen تُذِلُّ tüzillü fiili “alçaltmak” demektir ve Ku’ân’da çeşitli âyetlerde(9) geçen zillet kelimesi de “aşağılık” manası vermektedir. Bakara 2/71’de geçen ve hayvanlarla ilgili olarak kullanılan zelûl kelimesi ile yine hayvanların insanlara boyun eğdirilmesi bağlamında yer alan Yâsîn 36/72’deki zellelnâ fiili olumsuz bir mana içermemektedir; çünkü her iki kullanımda da herhangi bir irade değil, yaratılışın işleyişi söz konudur. Yorumunu yapmakta olduğumuz türden âyetlerde geçen “zelil kılmak” ise bir irade boyutunu da içerdiği için bir davranışın dünyevi cezası olarak “aşağılanma” manası vermektedir.

Âyette söz edilen “zelil kılmak”la ilgili olarak elbette bütün bunlarda kulların herhangi bir haksızlığa uğratılması değil, Yüce Allah’ın dilediği doğrultuda layık gördüklerine layık oldukları şeyleri uygun görmesidir. Yüce Allah kullarına zulmetmekten münezzeh olduğu için, bu âyette Allah’ın mutlak otoritesine dikkat çekilmekte, dilediğine yani layık gördüğüne mülk verebileceği gibi, ilgili kişi bu hakkı zayi ederse ondan geri alabileceğini, bu şekilde dilediğini yani layık gördüğünü yüceltebileceği gibi dilediğini de yani layık gördüğünü de alçaltabileceğini beyan etmek istemektedir.

Yüceltilenin zelil kılınması veya bir kişinin yüceltilmesi, bir başkasının zelil kılınması eğer kulların kendi hak edişlerinin karşılığı ise bunun izaha konu başka bir tarafı yoktur; ancak bütün bunların birer imtihan sebebi olmaları da mümkündür ki bu durumda herhangi bir cezadan değil de imtihandan söz edildiğini söyleyebiliriz. Âyetin başından beri vurgulanan husus elbette ki Yüce Allah’ın eşsiz ve erişilmez kudretine dikkat çekilmesi olduğu için diğer yaklaşımlar her halü karda ikinci derece kalması gereken yorumlardır.

2.بِيَدِكَ الْخَيْرُ اِنَّكَ عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ قَد۪يرٌ “Hayır (her türlü iyilik) sadece ve sadece senin elindedir. Muhakkak ki sen her şeye gücü yetensin.” Âyetin bu bölümünde şu iki hususa dikkat çekilmektedir:

a) بِيَدِكَ الْخَيْرُ “Hayır (her türlü iyilik) sadece ve sadece senin elindedir.” Yüce Allah her bir hayrın, iyiliğin sadece ve sadece kendi elinde yani kendi kontrolünde olduğunu beyan etmekte, takdîm-te’hîr denen “devrik cümle” ile hasr/kasr yani “vurgulu” ifade, bunu başkalarıyla hiçbir şekilde paylaşmadığını ortaya koymak istemektedir. Hayrın sadece Allah’ın elinde oluşu hem kaynak itibariyledir hem de işleyiş olarak böyledir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz cümlenin hemen öncesinde yer alan ifadede “Dilediğini yüceltir, dilediğini de alçaltırsın” buyrulmakta, yüceltilme bir hayır iken, alçaltılma da şer olarak görülebilmektedir. Sonrasındaki cümlede şerre değil de hayra dikkat çekilmesi, mülkün ellerinden alınmasında insanların kendi hak edişlerinin belirleyici olduğuna bir gönderme vardır. Yüce Allah hayrı sever ve yaratır; ancak şerri istemez fakat isteyen için onu yaratır. Nitekim Nisâ’ 4/79’da verilen mesaj ile Zümer 39/7’de dikkat çekilen noktalar böyle yorumlanmalıdır.

b)اِنَّكَ عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ قَد۪يرٌ “Muhakkak ki sen her şeye gücü yetensin.” Kur’ân’da “O her bir şeye gücü yetendir” anlamında pek çok ifade vardır.(10) Bu tür ifadelerdeki عَلٰ ‘alâ edatı kudretin otoritesini, yüceliğini ve baskınlığını ifade ederken, كُلِّ شَيْءٍ külli şey’in tamlaması her bir şeyi, yani yaratılmış her bir varlığı veya olayı içermektedir. Âyetin sonundaki قَد۪ير kadîr sıfatı ise قادر kâdir sıfatının daha ileri bir anlamını vermekte ve kudretin erişilmezliğini zihinlere kazımayı amaçlamaktadır.

Âyetin bu cümlesi ilk cümledeki anlamı kuvvetlendirmektedir. Burada söylenmek istenen husus şu olsa gerektir: Bereketin kaynağı ve yüceler yücesi olan Yüce Allah, bu sıfatı gereği her bir şeyi yaratmıştır ve her bir şeyin hâkimiyetini ya da hükümranlığını kendi kudretine almıştır. Bu özelliklerin sahibi olan Yüce Allah elbette her bir şeye kâdirdir; hiçbir şey O’nun kudretinin kapsam alanı dışında değildir. Âl-i İmrân 3/26-27’de Yüce Allah’ın kudretinin erişilmezliği ve her hayrı sadece O’nun yarattığı, dolayısıyla her şeye kâdir olduğu ortaya konulmaktadır.

ıı. Kâinata Müdahalesi

تُولِجُ الَّيْلَ فِي النَّهَارِ وَتُولِجُ النَّهَارَ فِي الَّيْلِ وَتُخْرِجُ الْحَيَّ مِنَ الْمَيِّتِ وَتُخْرِجُ الْمَيِّتَ مِنَ الْحَيّ وَتَرْزُقُ مَنْ تَشَآءُ بِغَيْرِ حِسَابٍ “Geceyi gündüzün içine koyuyorsun; gündüzü de gecenin içine koyuyorsun. Ölüden diriyi çıkarıyorsun; diriden de ölüyü çıkarıyorsun. Dilediğine de hesapsız rızık veriyorsun.””

Âyetteki تُولِجُ tûlicu fiili “katarsın, koyuyorsun”; الَّيْل el-leyle kelimesi “geceyi”; فِي النَّهَارِ fi’n-nehâri sözcüğü “gündüze”; وَتُولِجُ ve tûlicü fiili “ve yine katarsın, koyuyorsun”; النَّهَارَ en-nehâra kelimesi “gündüzü”; فِي الَّيْلِ fi’l-leyli ifadesi “geceye”; وَتُخْرِجُ ve tuhricü fiili “ve çıkarırsın”; الْحَيّ el-hayye kelimesi “diriyi”; مِنَ الْمَيِّتِ mine’l-meyyiti ifadesi “ölüden”;وَتُخْرِجُ ve tuhricü fiili “ve çıkarırsın”; الْمَيِّتَ el-meyyite kelimesi “ölüyü”; مِنَ الْحَيّ mine’l-hayyi ifadesi “diriden”;وَتَرْزُقُ ve tarzüku fiili “ve rızık verirsin”; مَنْ تَشَآءُ men teşâu ifadesi “dilediğine/layık gördüğüne”; بِغَيْرِ حِسَابٍ bi ğayri hısâbin ifadesi “hesapsız bir şekilde” demektir.

Burada Yüce Allah’ın sınırsız kudretini örneklendirme bakımından kâinat kitabından ve canlı hayattan örnekler gündeme getirilmektedir.

1. تُولِجُ الَّيْلَ فِي النَّهَارِ وَتُولِجُ النَّهَارَ فِي الَّيْلِ “Geceyi gündüzün içine koyuyorsun; gündüzü de gecenin içine koyuyorsun.” Bu mesajın benzerleri çeşitli âyetlerde(11) geçmektedir. Yüce Allah kudretini ortaya koymak üzere verdiği genel bilgilerin ötesinde bu defa kâinat kitabından örnekler vermekte ve ilk örneğini de gece ve gündüzün birbiriyle ilişkisi yani onları tâbi kıldığı kural üzerinden zikretmektedir.

Konuyla ilgili olarak Lokmân 31/29’da şöyle buyrulmaktadır: “Bilmez misin(iz) ki Allah geceyi gündüze koyar, gündüzü de geceye koyar. Güneş’i ve Ay’ı emri altına almıştır. Her biri belirlenmiş bir süreye kadar akıp gider. Muhakkak ki Allah, yaptıklarınızdan tamamen haberdardır.” Bu âyetteki mesajla ilgili olarak benzer mesajlar Fâtır 35/13’te de söz konusudur. Bu konuyla ilgili âyetlerden anlaşılıyor ki “gece ve gündüzden biri uzarken diğeri kısalır” veya “gecenin vakti ilerlerken aynı anda gündüzün vakti yaklaşır” ya da “biri eksilirken diğeri artar.” Kur’ân’da bu anlamda başka ifadeler de vardır. Meselâ bu bağlamda yukevviru,(12) neslehu,(13) yuğşî/yağşâ(14) fiillerini zikretmekle yetinelim.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçenتُولِجُ t(y)ûlicu fiilleri(15) “gece ile gündüz” ilişkisinde kullanılmakta, bu kelimelerin her biri oval, yuvarlak, elips şeklindeki nesnelerle ilgili “dolama, bürüme” manası verdiği için, mesajda gece ve gündüze konu olan “dünyanın yuvarlak olduğu” gerçeğine buradan bir işaret olduğu da düşünülebilmektedir. Bu fiiller “biri biterken diğerinin artması şeklinde çift yönlü mana” vermektedir. Bu arada gece ve gündüzden biri artarken diğerinin azalması veya biri azalırken diğerinin artması onların peş peşe gelmesi manasını içermektedir. Bu bağlamda gece ve gündüzün birbirini takip etmesi ve art arda gelmeleri anlamında ıhtilâf,(16) hılfeh(17) ve yukallibu(18) fiillerinin kullanıldığını da bilmek gerekmektedir. Yâsîn 36/40’ta bu noktada açık ifadeler yer almaktadır.

2. وَتُخْرِجُ الْحَيَّ مِنَ الْمَيِّتِ وَتُخْرِجُ الْمَيِّتَ مِنَ الْحَيّ “Ölüden diriyi çıkarırsın; diriden de ölüyü çıkarırsın.” “Ölüden dirinin, diriden de ölünün çıkartılması”yla ilgili Kur’ân’da çeşitli âyetler vardır.(19) Yüce Allah kudretinin eşsizliğini ve erişilmezliğini beyan bağlamında gece ve gündüzle ilgili bilgilerinin ardından bu defa canlı hayatla ilgili kudretine ve kuvvetine değinmekte, bütün canlıların tâbi kılındığı bir kuralına dikkat çekmektedir.

Konuyla ilgili olarak Yûnus 10/31’de şöyle buyrulmaktadır: “De ki: Size gökten ve yerden kim rızık veriyor? Ya da kulak(lar)a ve gözlere kim mâlik (ve hâkim) bulunuyor? Ölüden diriyi kim çıkarıyor; diriden ölüyü kim çıkarıyor? (Her türlü) işi kim idare ediyor? Hemen ‘Allah’ diyecekler. De ki: Öyle ise (Ona âsi olmaktan) sakınmıyor musunuz?” Yüce Allah bu ifadesiyle insanların her gün ve her an gözlemledikleri bir hakikati hatırlatmakta, ölüden diriyi, diriden de ölüyü kimin çıkardığını sormakta, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de bunu Allah’ın gerçekleştirdiğine dikkat çekmektedir. Bitkilerde daha dün yokken bugün varlık alanına girenlerden, bugün varken yarın ölüp giden bitkilere, hayvanlara ve insanlara varıncaya kadar muhteşem bir dönüşümün yaşandığını beyan etmektedir.

Kâinatta her an bir diriliş yaşanırken aynı zamanda bir de ölüm meydana gelmekte, harika bir düzen bu şekilde varlığını sürdürmektedir. Yâsîn 36/33-34’te de geçtiği gibi, ölü gibi duran toprağın yeşertilerek diriltilmesi, ayrıca ölü gibi duran sperm ve yumurtadan insanın ve diğer canlıların yaratılması “ölüden diriyi çıkarmanın” örnekleri arasında yer almaktadır. Bu arada Kehf 18/45, Hacc 22/5, Zümer 39/21 ve Hadîd 57/20’de de geçtiği üzere, canlı ve yeşil bitkilerin sararıp solması, sonunda kuruyup çerçöp haline gelmesi, insanların ve diğer canlıların yaşamaktayken bir anda ölüp gitmeleri de “diriden ölüyü çıkarmanın” yaşanan sayısız örnekleridir.

Yüce Allah’ın kudretini ortaya koyan bu cümlesinin mecaz olarak “kâfirden mümini, müminden de kâfiri kimin çıkardığı” noktasında bir anlam boyutu da elbette vardır. İlk anlam öncelikli tercihimiz olsa da bazı müfessirlerimizin bu anlam boyutuna da dikkat çektiklerini hatırlatmakta yarar görmekteyiz.(20)

3. وَتَرْزُقُ مَنْ تَشَآءُ بِغَيْرِ حِسَابٍ “Dilediğine (layık gördüğüne) de hesapsız rızık verirsin.” Yüce Allah eşsiz kudretin sahibinin sadece ve sadece kendisi olduğunu beyan bağlamında gece ve gündüzün düzeni ile ölüden diri, diriden ölü çıkartılması örneklerinin sonrasında bu defa kullarına hesapsız, sınırsız bir şekilde rızık vericiliğini beyan etmektedir. Yüce Allah dilediğine, layık gördüğü fedakâr kullarına hem dünyada hem de mahşerde hesapsız yani sınırsız bir şekilde rızık vereceğini müjdeleyerek fakir Müslümanlara moral, inkârcılara ise gözdağı vermeyi amaçlamaktadır.

Ödülün “hesapsız” oluşu, “sınırsız ve kesintisiz” oluşunu göstermektedir.(21) Nebe’ 78/36’daki “hesapsız, tastamam ikram” ifadesi ödülün üst sınırının olmayabileceğini göstermektedir. Dahası Âl-i İmrân 3/27’de, ayrıca Bakara 2/212, Âl-i İmrân 3/37, Nûr 24/38 ve Zümer 39/10 gibi âyetlerde de ödülün hesapsız olacağı müjdelenmektedir. Talâk 65/2’de ise dünya hayatında da insanlara hiç hesap edemeyecekleri şekilde rızık verebileceğini belirtmektedir. Sıkıntılara karşılık ortaya konulan fedakârlıklar büyük olduğu için onlara verilecek ecir de buna uygun olarak sınırsız olacaktır. Bu noktada unutulmaması gereken şey, sınırsız ödülün bilinen manada yapılan günlük ibadetlerle değil, çekilen yoğun sıkıntılarla ilişkilendirilmesidir.

Nebî (as)’ın cennet ödülleriyle ilgili olarak şöyle buyurduğu rivayet edilmektedir: “Cennette hiçbir gözün görmediği, hiçbir kulağın işitmediği ve hiçbir beşerin kalbinden geçmeyen şeyler (ödüller, ecirler) vardır.”(22) Hz. Peygamber’in bu hadisinin Secde 32/17. âyetin bir tefsiri olduğu anlaşılmaktadır: Âyet mealen şöyledir: “Hiçbir can (dünyada) yaptıklarının karşılığı olarak kendisi için ne tür göz aydınlıklarının hazırlanmış olduğunu bilemez.”

b) Çeşitli Uyarılar

Yüce Allah, sûrenin 28-32. âyetlerinde müminlerin kâfirleri dost edinmemesi gerektiğini, bunu yapanların Allah nezdinde hiçbir değerinin olmadığını, ancak onlardan kâfirlerden gelecek bir tehlikeden korunma gayesiyle korunma durumunun bundan istisna edildiğini bildirmekte ve Hz. Peygamber üzerinden kendilerine şu hitapta bulunmaktadır: “De ki: İçinizdekileri gizleseniz de açığa vursanız da Allah onu bilir. Göklerde ve yerde olanları da bilir. (Çünkü) Allah her şeye gücü yetendir.”

Ardından, herkesin, iyilik ve kötülük olarak yaptıklarını karşısında hazır bulacağı günde herkes yapıp ettiği kötülükleri ile kendisi arasında uzun bir mesafe bulunmasını isteyeceği, Allah’ın kullarını azabından sakındırmak istediği, çünkü kullarına çok şefkatli olduğu bildirilmekte, esasında ilahi mağfiretin nasıl elde edileceğiyle ilgili şu beyana yer verilmektedir: “(Ey Peygamber!) De ki: Eğer Allah’ı seviyorsanız bana tâbî olun ki Allah da sizi sevsin ve günahlarınızı bağışlasın. Allah ğafûr’dur (çok bağışlayandır); rahîm’dir (çok merhamet edendir). De ki: Allah’a ve Rasûl’e itaat edin. Eğer yüz çevirirseniz (bilin ki) Allah kâfirleri sevmez.”

ı. Kâfirleri Dost Edinmemeleri

لَا يَتَّخِذِ الْمُؤْمِنُونَ الْكَافِر۪ينَ اَوْلِيَآءَ مِنْ دُونِ الْمُؤْمِن۪ينَ وَمَنْ يَفْعَلْ ذٰلِكَ فَلَيْسَ مِنَ اللّٰهِ ف۪ي شَيْءٍ اِلَّآ اَنْ تَتَّقُوا مِنْهُمْ تُقٰيةً وَيُحَذِّرُكُمُ اللّٰهُ نَفْسَهُ وَاِلَى اللّٰهِ الْمَص۪يرُ “Müminler, müminleri bırakıp da kâfirleri dost edinmesin! Kim bunu yaparsa, artık onun Allah nezdinde hiçbir değeri yoktur. Ancak onlardan (kâfirlerden gelebilecek bir tehlikeden) korunmanız başkadır. Allah kendisine karşı (gelmekten) sizi sakındırıyor. Dönüş, yalnızca Allah’adır.”

Âyetteki لَا يَتَّخِذِ lâ yettehız emri “edinmesin”; الْمُؤْمِنُون el-mü’minûne kelimesi “müminler”; الْكَافِر۪ين el-kâfirîne sözcüğü “kâfirleri, inkârcıları”; اَوْلِيَآء evliyâe kelimesi “dostlar”; مِنْ دُونِ الْمُؤْمِن۪ينَ min dûni’l-mü’minîne ifadesi “iman edenlerden başka, onları bırakıp”; وَمَنْ يَفْعَلْ ve men yef‘al ifadesi “her kim yaparsa”; ذٰلِكَ zâlike kelimesi “bunu”; فَلَيْسَ fe leyse edatı “yoktur, olmaz”; مِنَ اللّٰهِ minellâhi ifadesi “Allah’tan gelen (herhangi bir değeri)”; ف۪ي شَيْءٍ fî şey’in ifadesi “hiçbir şeyde”; اِلَّآ اَنْ تَتَّقُوا illâ en tettekû istisnası “korunmanız müstesna, korkmanız dışında”; مِنْهُمْ minum ifadesi “onlardan”; تُقٰيةً tukâten kelimesi “tam korunma duygusuyla”; وَيُحَذِّرُكُمُ ve yuhazziruküm ifadesi “sizi sakındırıyor”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; نَفْسَهُ nefsehû ifadesi “kendisinden”; وَاِلَى اللّٰهِ ve ilellâhi ifadesi “sadece Allah’adır”; الْمَص۪ير el-mesîru kelimesi “dönüş” demektir.

Burada müminlerin kâfirleri dost edinmemesi gerektiği ve bu uyarının gereğini yerine getirmeyenlerin Yüce Allah ile bütün bağlarını koparmış olacağı gündeme getirilmektedir.

1. لَا يَتَّخِذِ الْمُؤْمِنُونَ الْكَافِر۪ينَ اَوْلِيَآءَ مِنْ دُونِ الْمُؤْمِن۪ينَ “Müminler, müminleri bırakıp da kâfirleri dost edinmesin!” Yüce Allah, mutlak hükümranlığını dile getirdikten sonra, dünyada müslümanların kimden yana tavır koymaları gerektiğini beyan etmekte ve Allah yolunda olan müminlerin kendileri gibi olanlarla dostluk kurmalarını, başkalarını dost edinmemelerini hükme bağlamaktadır.

a) Bu âyetin iniş sebebi olarak çeşitli rivayetler nakledilmektedir. Bir kısmını hatırlatmakta yarar gçrmekteyiz.

ı. “Yahudilerden bir grup, onları dinlerinden saptırmak için bir müslüman grubun yanına gelmişler. Bu­nun üzerine Rifâ‘a İbnü’l-Münzir, Abdurrahman b. Cübeyr ve Sa‘îd b. Heyseme müslümanların bu topluluğa ‘Yahûdılerden kaçının ve onların sizi dininizden çıkarma çabalarına karşı uyanık olun’ demişler; işte bunun üzerine bu âyet nazil olmuştur.”

ıı. “Mukâtil, ‘Bu âyet Hatib b. Ebî Belte‘a ile bazı müslümanlar hakkında nazil olmuştur. Bunlar, Mekke kâfirlerine sevgi duyuyorlardı. Yüce Allah onları bu sevgiden nehyetti’ demiştir.”

ııı. “Bu âyet, Abdullah b. Übeyy münafığı ve arkadaşları hakkında nazil olmuştur. Çünkü bunlar Yahudi ve müşrikleri dost ediniyor, müslümanların haberlerini onlara ulaştırıyor ve onların Hz. Peygamber’e galip gelmesini arzu ediyorlardı. Bunun üzerine bu âyet nazil olmuştu.”

ıv. “Bu âyet, Ubâde b. Sâmit hakkında nazil olmuştur. Çünkü onun Yahudilerden anlaşmalı olduğu kimseler vardı. Hendek Savaşı’nda o ‘Ya Rasûlallah, beraberimde beşyüz kadar Yahudî var. Benimle beraber harbe çıkmalarını istiyorum’ demişti de bunun üzerine bu âyet nazil olmuştu.”(23)

Görüldüğü üzere, âyetin inişine neden olduğu rivayet edilen olaylar nakledilmektedir. Bunların her biri doğru da olabilir yanlış da. Ancak biz âyetin mesajını evrensel bir uyarı olarak kabul ediyor ve verilen mesaj doğrultusunda hareket edilmesi gerektiğine inanıyoruz.

b) Bakara 2/257’de Yüce Allah’ın iman edenlerin dostu olduğu bildirilmektedir. Allah’ın dostu olabilmek için önce Tevbe 9/71’de beyan edildiği gibi müminlerin birbirlerinin dostu olması gerekir. Bunun sonrasında Yüce Allah müminlerin dostu olduğunu Bakara 2/257’de ifade etmektedir. Fussilet 41/31’de belirtildiği gibi melekler de müminlerin dostudurlar. Mâide 5/55-56’da şu bilgiler yer almaktadır: “Sizin veliniz (dostunuz) ancak Allah, Rasûlü ve namaz kılan, zekâtı veren ve (Allah’ın emirlerine) boyun eğenlerdir. Kim Allah’ı, Rasûlü’nü ve müminleri dost tutarsa (bilsin ki) galip gelecek olanlar yalnız ve yalnız Allah’ın tarafında olanlardır.”

Konuyla ilgili olarak Hz. Peygamber’in şu ifadelerini nakletmek istiyoruz: “Hz. Ömer, Hz. Peygamber’in velilerle ilgili olarak şöyle buyurduğunu rivayet etmektedir: ‘Onlar, aralarında bir akrabalık ve alıp-verecekleri bir mal olmadığı halde, ‘birbirlerini Allah için seven kimseler’dir.”(24)

c) Yüce Allah müminlerin diğer müminleri bırakarak ve onların peşi sıra kâfirleri dost edinmesini yasaklamaktadır. Yani âyette yer alan مِنْ دُونِ الْمُؤْمِن۪ينَ min dûni’l-mü’minîne ifadesi müminleri tamamen bırakmanın yanında müminlerle dostluğun ardında, arkasında, aşağısında bile olsa onlarla her türlü dostluğu yasaklayıcı bir mesaj içermektedir. Belki bazılarının aklına müminlerin peşi sıra başkalarıyla da dostluk kurulabileceği düşüncesi gelebilir diye bunun da yanlış olduğu دُون dûn edatı ile ifade edilmiş olmaktadır ki bu edat “aşağısında, altında” manası vermektedir.

Burada yasağa konu olan durum “dostluk”tur; yoksa Müslüman olmayanlarla her türlü iletişimi kesmek değildir. Nitekim Mümtehine 60/8-9’da da şu bilgiler yer almaktadır: “Allah, sizinle din uğrunda savaşmayan ve sizi yurtlarınızdan çıkarmayanlara iyilik yapmanızı ve onlara âdil davranmanızı yasaklamaz. Allah, adaletli olanları sever. Allah, yalnız sizinle din uğrunda savaşanları, sizi yurtlarınızdan çıkaranları ve çıkarılmanız için onlara yardım edenleri dost edinmenizi yasaklar. Kim onlarla dost olursa işte zalimler onlardır.” Dahası Mumtehine 60/1’de Allah’ın ve müslümanların düşmanı olan kişilere meveddet beslenmesi de yasaklanmaktadır. Ancak dikkat edilirse yasaklanan şey meveddet’tir; yani sonradan ve içini değerlerin dolduğu sevgi yasaklanmaktadır. Belli ölçülerde de olsa mahabbet için herhangi bir yasak yoktur. Nitekim Kasas 28/56’da böyle bir muhabbetin olabileceği anlaşılmaktadır.

d) Yüce Allah Nisâ’ 4/138-139’da bu konuyu ele almakta ve imanla küfür arasında zikzak çizenleri münafıklar olarak tanıttıktan sonra, bunların müminleri bırakıp kâfirleri dost edindiklerini, izzet, şeref, onur ve itibarı onların yanında aradıklarını, oysa izzet ve şerefin bütünüyle ve sadece kendi katında olduğunu bildirmektedir. Aynı şekilde yine Nisâ’ 4/144’te şöyle buyrulmaktadır: “Ey iman edenler! Müminleri bırakıp da kâfirleri dost edinmeyin; (bunu yaparak) Allah’a, aleyhinizde apaçık bir delil mi vermek istiyorsunuz?” Bu âyetle yorumunu yapmakta olduğumuz âyet dolaylı da olsa aynı mesajı içermektedir, diyebiliriz.

Konuyla ilgili olarak Yahudi ve Hıristiyanların dost edinilmemesi gerektiği noktasında Mâide 5/51 ve 57. âyetlerde verilen bilgiler mutlak sûrette bilinmeli ve onların ışığında konu aydınlığa kavuşturulmalıdır. Onların kendi aralarında yani Yahudilerin Yahudilerle, Hıristiyanların da Hıristiyanlarla dost olduğu, onları dost edinenlerin kendileri gibi olacağı ve Yüce Allah’ın da zalimler topluluğuna hidayet etmeyeceği beyan edilmekte, bu arada Mâide 5/57. âyette ise hem onların hem de diğer kâfirlerin İslam’la oyun oynayıp alay ettikleri özellikle dile getirilmekte, bu gibilerle kesinlikle dost olunmaması gerektiği bildirilmektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin mesajı ile Âl-i İmrân 3/118’de verilmek istenen mesaj birbirini tamamlar mahiyettedir. İlgili âyet meâlen şöyledir: “Ey iman edenler! Kendi dışınızdakileri sırdaş edinmeyin! Çünkü onlar size fenalık etmekten asla geri durmazlar, hep sıkıntıya düşmenizi isterler. Gerçekten, kin ve düşmanlıkları ağızlarından (dökülen sözlerinden) belli olmaktadır. Kalplerinde sakladıkları (düşmanlıkları) ise daha büyüktür. Eğer düşünüp anlıyorsanız, âyetlerimizi size açıklamış bulunuyoruz.” Bu konuda Mücâdele 58/22’de duyarlı müminlerin en yakınları bile olsalar Yüce Allah’a ve Rasûlü’ne savaş açanları sevmedikleri beyan edilmektedir.

Bütün bu âyetlerden anlaşılıyor ki müminlerle dostluk etmek dururken başkalarını dost edinmek son derece kötü bir durumdur. Bunun ne kadar feci bir akıbetinin olacağı ise devam eden cümlede şöyle zikredilmektedir:

2. وَمَنْ يَفْعَلْ ذٰلِكَ فَلَيْسَ مِنَ اللّٰهِ ف۪ي شَيْءٍ اِلَّآ اَنْ تَتَّقُوا مِنْهُمْ تُقٰيةً “Kim bunu yaparsa, artık onun Allah nezdinde hiçbir değeri yoktur. Ancak onlardan (kâfirlerden gelecek bir tehlikeden) korunma gayesiyle korunmanız başkadır.” Yüce Allah başkalarını dost edinmenin sonucunu zikretmekte ve bir de istisnanın olabileceğine yer vermektedir.

a)وَمَنْ يَفْعَلْ ذٰلِكَ فَلَيْسَ مِنَ اللّٰهِ ف۪ي شَيْءٍ “Kim bunu yaparsa, artık onun Allah nezdinde hiçbir değeri yoktur.” Yüce Allah müminlerin peşi sıra başkalarını dost edinmemek gerektiğini beyan ettikten sonra, bu uyarıyı dikkate almayıp müminlerin dışında veya peşi sıra başkalarını dost edinenlerin Allah ile bütün bağlarını koparmış olacaklarını bildirmektedir. Bu ifade söz konusu yasağı işleyenlerin Allah’tan gelebilecek veya beklenebilecek hayır adına her bir şeyi kapsamaktadır.

Cümlenin sonunda yer alan ف۪ي شَيْءٍ fî şey’in ifadesi “herhangi bir şeyde”, “herhangi bir şeyle ilgili” manalarına gelmekte, dolayısıyla bu kişilerin Yüce Allah ile hayır ve nimet namına hiçbir bağının kalmadığı, O’nun dostluğunu ve yardımını beklememeleri gerektiği manasını içermektedir. Bundan önceki cümlede “dostluk” konusu ele alındığı için burada da “Allah’tan gelebilecek herhangi bir şeyin kalmaması” ifadesi “O’nun dostluğunun kalmaması”, “Allah’ın dostluğundan sıyrılıp uzaklaşması” manasına gelmektedir.(25) Çünkü hem dost ile hem de dostun düşmanı ile dost olmak birbirine zıt şeylerdir;(26) bir arada düşünülemezler.

Yorumunu yaptığımız bu cümlenin şöyle bir anlam boyutunun da var olduğu belirtilmektedir: “Her kim bunu yaparsa (müminlerin peşi sıra başkalarını dost edinirse) onların Allah’ın dini ile hiçbir ilgisi ve münasebeti kalmamıştır.” Bu anlam ihtimali diğerini de içermekte olduğu için mesajı bu şekilde anlamak daha kapsayıcı ve daha doğru görünmektedir. Çünkü kâfirlerin dostluğuna razı olan kişiler ancak kâfirlerdir. Bu durum Mâide 5/51’de beyan edilen “Her kim onları dost edinirse o da onlardandır” hakikatin ortaya koyduğu durumdur.(27)

b)اِلَّآ اَنْ تَتَّقُوا مِنْهُمْ تُقٰيةً “Ancak onlardan (kâfirlerden gelecek bir tehlikeden) korunma gayesiyle korunmanız başkadır.” Yüce Allah müminlerin peşi sıra başkalarını dost edinenlerle kendi dostluğunun kalmadığını veya O’nun diniyle irtibatlarının kesildiğini beyan ettikten sonra, bir istisna cümlesine yer vermekte ve kâfirlerden gelebilecek bir tehlikenin varlığı halinde bundan sakınılması gerekiyorsa bu durumun istisna olduğunu bildirmektedir.

Âyette geçen تُقٰية tukâh kelimesi cümlenin başındaki تَتَّقُوا tettekû fiiliyle aynı kökten gelmekte, onun mef‘ûlü mutlakı olarak mastar konumunda kullanılmaktadır. Aslında bu kelime تَتَّقُوا tettekû fiili ile aynı kalıptan olmak üzere اتقاء ittikâen şeklinde getirilmeliyken تُقٰية tukâten/tukâh şeklinde getirilmesi, onun mastar yerinde kullanılan isim olması nedeniyledir ve diğeriyle aynı manayı vermektedir.(28) Bu kelime bir kez de Âl-i İmrân 3/102’de zikredilmektedir.

Bu âyetin iniş sebebi olarak şöyle bir olay nakledilmektedir:

“Hasan el-Basrî şöyle demiştir: Müseylemetü’l-Kezzâb Hz. Peygamber’in ashabından olan iki adam yakalamış, onlardan birisine, ‘Sen, Muhammed’in Allah’ın Rasûlü olduğuna şehâdet ediyor musun?’ deyince, adam ‘Evet, evet, evet!’ demişti. Bunun üzerine Müseyleme ‘Benim de Allah’ın Rasûlü olduğuma şehadet eder misin?’ deyince adam ‘Evet’ cevabını vermişti. Müseyleme kendisinin Benî Hanîfe Kabilesi’nin peygamberi, Hz. Muhammed’in de Kureyş Kabilesi’nin peygamberi olduğunu iddia ediyordu. Bunun üzerine o adamı bırakıp diğerini çağırmış ve ona ‘Muhammed’in Allah’ın Rasûlü olduğuna şehâdette bulunuyor musun?’ deyince adam ‘Evet’ demiş, daha sonra ‘Benim de Allah’ın Rasûlü olduğuma şehâdette bulunuyor musun?’ deyince adam üç kere ‘Ben sağırım’ demişti. Müseyleme bunun üzerine yanına gelerek onu katletmişti. Bu olay Hz. Peygamber’e aktarılınca şöyle buyurmuştu: Şu öldürülen kimseye gelince o yakînî imanı ve sadakati üzere gitti; Allah mübarek etsin. Diğeri ise Allah’ın tanımış olduğu ruhsatı kullandı. Bundan dolayı ona bir günah ve vebal yoktur.”(29)

Âyetin iniş sebebi olarak nakledilen bu olay âyetin metnine uygun görünmektedir. Ancak böyle bir rivayete tutunmak yerine bu konuda Nahl 16/106. âyetten delil getirmek çok daha güvenilirdir ve açıklayıcıdır. Âyet mealen şöyledir: “Kim iman ettikten sonra Allah’ı inkâr ederse -kalbi iman ile dolu olduğu halde (inkâra) zorlanan başka- fakat kim kalbini kâfirliğe açarsa, işte Allah’ın gazabı bunlaradır; onlar için büyük bir azap vardır.”

Bir kişi çeşitli ciddi baskılarla karşılaşırsa onun şeklen veya lafız olarak küfür gerektirecek bir söz söylemesi onu kâfir yapmamaktadır. Çünkü iman özellikle ve öncelikle kalple ilgilidir. Kalbinde iman bulunan kişi eğer birtakım hayati tehlikeler içerecek şekilde zorlamalara tabi kılınır ve o da inkâr içerikli sözler söylerse ona kâfir muamelesinin yapılamayacağı anlaşılmaktadır. Yukarıda naklettiğimiz rivayetin dışında bu konuda daha başka olaylardan da söz edilmektedir.(30) Ancak bilinmelidir ki can tehlikesi varsa kalbinde iman dolu olan kişilerin sadece dilleriyle inkâr cümleleri söylemesinde bir ruhsat vardır ki nüzul sebebi rivayetinde aktarılan olayda da bunun bir örneği zikredilmektedir. Bu durum müslümanların gayrı müslim bir ortamda bulunması halinde söz konusu olabilir. İslam’ın hükümran olduğu ortamlarda sırf dünyevi menfaat veya herhangi bir makama gelmek için yapılan bu türden iman gizlemelerinin savunulabilir bir tarafı yoktur.

3.وَاِلَى اللّٰهِ الْمَص۪يرُ وَيُحَذِّرُكُمُ اللّٰهُ نَفْسَهُ “Allah, kendisine karşı (gelmekten) sizi sakındırıyor. Dönüş sadece Allah’adır.” Yüce Allah korku sebebiyle imanını gizleyenleri veya ölüm tehlikesi zamanlarında başkalarını gönülden değil de şeklen dost edinmenin mümkün olduğunu istinai bir cümle olarak beyan ettikten sonra, asıl korkulması gereken kudretin Allah olduğunu ifade etmekte, nihayetinde varışın sadece O’na olacağını hatırlatmaktadır.

a) وَيُحَذِّرُكُمُ اللّٰهُ نَفْسَهُ “Allah, kendisine karşı (gelmekten) sizi sakındırıyor.” Daha sonra ele alacağımız Âl-i İmrân 3/30’da da geçen bu cümle “Allah sizi kendisine isyan edip böylece O’nun azabına müstehak olmaktan sakındırıyor” veya “Allah size kendisine karşı dikkatli olmanızı ihtar etmektedir” şeklinde de anlaşılabilir. Yüce Allah kimlerin kimleri niçin ve hangi şartlarda dost edindiğini gayet iyi bildiği için, asıl korkulması gerekenin başkaları değil de kendisi olduğunu hükme bağlamakta, bu noktada uyarıda bulunmaktadır. Başkalarını gönülden dost edinenler aslında Yüce Allah’ın azabını ve gazabını kendilerine çekenlerdir. Böylesi durumlarda asıl sakınılması gereken nokta, Yüce Allah’tan gelecek olan cezadır; yoksa insanların uygulayacağı en son ve en ileri ceza ölümdür ki mahşer hayatında verilecek ebedi cehennem azabı buna göre çok daha şiddetli olacaktır. İşte âyetin bu cümlesinde dikkat çekilen nokta bu olmalıdır.

b)وَاِلَى اللّٰهِ الْمَص۪يرُ “Dönüş sadece Allah’adır.” Yüce Allah dost edinilmesi noktasındaki hükmünü ve yaşanabilecek bir istisnayı beyan edip kullarının asıl kendi uyarısına karşı dikkatli olmaları gerektiğini belirttikten sonra, hesap verilecek makamın Allah’ın huzuru olduğunu devrik bir cümle ile vurgulamakta, başka korkuların yersizliğine dikkat çekmektedir. “Dönüş sadece ve sadece Allah’adır” beyanı başka hiçbir varlığın âhireti olmadığını, başka hiç kimsenin huzurunda hesap verilmeyeceğini, dolayısıyla başka korkulara kapılarak gönüllerde başka dostlar edinilmemesi gerektiğini ortaya koymuş olmaktadır.

Bu ifade, hem müminleri moral bakımından desteklemektedir; hem de kâfirlere bir gözdağı vermeyi amaçlamaktadır. Âyette geçen الْمَص۪ير el-mesîru/mesîrun kelimesi Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(31) geçmekte ve “varış”, “dönüş yeri”, “dönüş” gibi anlamlar içermektedir. “Dönüş sadece Allah’adır” cümlesi, Yüce Allah’ın insanların amellerinin karşılığını mahşerde kendilerine vereceğini bildirmeyi amaçlamaktadır. Müminlerin motive edilmesi, yaptıkları amellerin zayi olmayacağının kendilerine müjdelenmesidir. Kâfirlerine yönelik mesaj ise Yüce Allah’ı hesaba katmamalarının ağır faturasını ilâhî huzurda verecek olmalarıdır. Hiç kimse Allah’ın huzurunda hesap vermekten kurtulamayacağı için bu cümlede devrik bir ifade tercih edilmiştir Kıyâmet 75/10-12’te de beyan edildiği gibi, O’nun huzurunun dışında varılacak herhangi bir mekânın ve makamın olmadığı haber verilmektedir.

ıı. Yüce Allah’ın Eşsiz ve Erişmez Bilgisi

قُلْ اِنْ تُخْفُوا مَا ف۪ي صُدُورِكُمْ اَوْ تُبْدُوهُ يَعْلَمْهُ اللّٰهُ وَيَعْلَمُ مَا فِي السَّمٰوَاتِ وَمَا فِي الْاَرْضِ وَاللّٰهُ عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ قَد۪يرٌ “De ki: Göğsünüzdekileri (kalplerinizdekileri) gizleseniz de açığa vursanız da Allah onu bilir. Göklerde ve yerde olanları da bilir. Allah her şeye gücü yetendir.”

Âyetteki قُلْ kul emri “de ki”; اِنْ تُخْفُوا in tuhfû ifadesi “eğer gizlerseniz”; مَا ف۪ي صُدُورِكُمْ mâ fî sudûriküm ifadesi “gönüllerinizdekini, içlerinizde olan şeyleri, düşünceleri”; اَوْ تُبْدُوهُ ev tübdûhu ifadesi “veya onu açıklarsanız”; يَعْلَمْهُ ya‘lemhu ifadesi “onu bilir”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; وَيَعْلَمُ ve ya‘lemu fiili “ve (yine) bilir, bilmektedir”; مَا فِي السَّمٰوَاتِ mâ fi’s-semâvâti ifadesi “göklerde olan her bir şeyi”; وَمَا فِي الْاَرْضِ ve mâ fi’l-ardı ifadesi “ve yerdekileri”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ ‘alâ külli şey’in ifadesi “he şeye”; قَد۪يرٌ kadîrun kelimesi ise “gücü yeten(dir)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın bilgisindeki sınırsızlık ile her şeye gücünün yettiği konusundaki bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. قُلْ اِنْ تُخْفُوا مَا ف۪ي صُدُورِكُمْ اَوْ تُبْدُوهُ يَعْلَمْهُ اللّٰهُ “De ki: İçinizdekini gizleseniz de açığa vursanız da Allah onu bilir.” Yüce Allah önceki âyette müminlerin kimleri dost edinmemesi gerektiğini, bunun aksi bir davranışın korkunç sonuçları olacağını beyan ettikten sonra, hem bu türden gönüllerdeki kabulleri hem de başka konulardaki inançları tamamıyla bildiğini ifade etmekte, gizlemenin de açığa vurmanın da sonucu değiştirmeyeceğini tenbihlemektedir.

Âl-i İmrân 3/5’te şöyle buyrulmaktadır: “Muhakkak ki yerde de gökte de hiçbir şey Allah’a gizli kalmaz.” Bakara 2/33’te de açıkladığımız üzere, Yüce Allah açık ve gizli her şeyi bilmektedir. Konunun, âhiret boyutuyla ilgili çeşitli açılımları elbette vardır; ancak bağlam gereği olarak buradaki öncelikli mesajın bu hayatla ilgili olduğu ve Yüce Allah’ın bu sistemi şekillendirip devam ettirmedeki bilgisi söz konusu edilmektedir diyebiliriz.

Mü’min 40/19’da beyan edildiği gibi, insanlar daha hayattayken gözlerinin hain bakışlarını ve gönüllerinin içindekileri bilen Yüce Allah’ın bu bilgisinin, âhirette de aynen devam edeceği haber verilmektedir. Bu sayede insanların bu bilgiye göre hareket etmesi onlardan istenmekte, özellikle nankörlerin bu gerçeği görmezlikten gelmelerinin onlara hiçbir kazanç sağlamayacağı, aksine korkunç bir felakete neden olacağı hatırlatılmaktadır. Yüce Allah, âhiretteki hesap sorma işleminde insanların dünyadaki işlerinden âhirette de bütünüyle haberdar olduğunu tekrar vurgulamakta, bu bilgiyle insanların, özellikle de nankörlerin mahşer sonrası için inkârdan vazgeçmelerini istemektedir.

Bu âyetin mesaj olarak bir benzeri En‘âm 6/3’te şu şekildedir: “O, göklerde ve yerde (tek) Allah’tır. Gizlinizi, açığınızı bilir; (ayrıca hayır ve şerden) ne kazanacağınızı da bilir.” Benzer bir mesaj Nahl 16/19, 23, Tâhâ 20/7 ve Yâsîn 36/76’da da yer almaktadır. Ra‘d 13/8-10’da bu konuda şu bilgiler zikredilmektedir: “Allah, her dişinin ne taşıdığını, rahimlerin neyi eksiltip neyi ne kadar arttıracağını da bilir. Her şey O’nun katında bir ölçü ve gayeye bağlanmıştır. O, bilinemeyen ve bilinebilen her şeyi, mutlak büyük ve mutlak aşkın olarak bilendir. O’nun için içinizden birinin düşüncesini gizlemesiyle açığa vurması ya da geceleyin köşe bucak gizlenip de gündüzün ortaya çıkması arasında hiçbir fark yoktur.” Mülk 67/13-14’te de şöyle geçmektedir: “Sözünüzü ister gizleyin, ister açığa vurun; (bilin ki), Allah kalplerin özünü dahi bilmektedir. Yaratan bilmez mi hiç! O, derin bilgi sahibidir; her şeyden haberdardır.” Bu âyetlerdeki temel öğreti Yüce Allah’a hiçbir şeyin gizli olmayacağını bildirmektir.

Açığa vurulan veya gizlide bırakılan şeyler konusunda hesaba çekilmeyle ilgili olarak Bakara 2/284’te şöyle buyrulmaktadır: “İçinizdekileri açığa vursanız da gizleseniz de Allah ondan dolayı sizi hesaba çekecektir.” Yüce Allah muhataplar eğer hakikati gizlemiş olurlarsa bu durumda içlerinde sakladıkları şeylerden dolayı da açıkladıkları şeyler nedeniyle de hesaba çekileceklerini kendilerine bildirmek istemektedir.

Bu cümle “şahitlik” kurumuyla ilişkili izah edilebileceği gibi daha genel olarak da yorumlanabilir. Buna göre, insanlar zihinlerini eğer bir günah atölyesine çevirmişlerse onların kalpleri kötülük kazanıyor demektir. Zaten hakikati gizleyenlerin kalpleri günahla dolu bir hale gelmiş demektir. Bakara 2/225’te de geçtiği üzere, Yüce Allah insanların kalplerinin kazandığı şeylerden dolayı kendilerini sorumlu tutacağını haber vermektedir.

Kişiler dostluk veya başka konularla ilgili olarak eğer içlerinde bir şeyleri tasarlarlarsa, bu tasarlamalar onların hesaba çekilecekleri unsurlar arasında elbette yer almaktadır; çünkü bunlar gizlide de kalsa açığa da vurulsa Yüce Allah onları bilmektedir. İnsanlar akıllarını, beyinlerini, kalplerini fitne ve fücur alanına dönüştürmemeli, kafalarını şeytanın çalışma odası haline getirmemelidirler.

2.وَيَعْلَمُ مَا فِي السَّمٰوَاتِ وَمَا فِي الْاَرْضِ “Göklerde ve yerde olanları da bilir.” Yüce Allah insanların kalplerinde sakladıklarını da açığa vurduklarını da bildiğini beyan ettikten sonra, bilgisinin eşsiz ve erişilmez olduğunu ortaya koymak bakımından bu defa göklerde ve yerde her ne varsa hepsini bildiğini ifade etmektedir. Konuyla ilgili olarak Teğâbun 64/4’te şöyle buyrulmaktadır: “(Allah), göklerde ve yerde olanları bilir; gizlediğinizi de açıkladığınızı da bilir. Allah kalplerin özünü dahi bilmektedir.” Âyette geçen مَا mâ edatı canlı-cansız her mahluku içermektedir. Yaratılmış olan her ne varsa hepsi bilgiye konudur ve Yüce Allah onları bilmektedir.

3. وَاللّٰهُ عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ قَد۪يرٌ “Allah her şeye gücü yetendir.” Yüce Allah kimlerin kimleri dost edindiğini, kimlerin kalplerinde neleri sakladığını, kimlerin neleri açığa vurduğunu, dahası göklerde ve yerde her ne varsa hepsini bildiğini beyan ettikten sonra, hem bu türden bilgilere sahip olma hem de akla gelebilecek her konuda her şeye kâdir olduğunu işte bu cümle ile dile getirmektedir. Daha önce Âl-i İmrân 3/26. âyette de belirttiğimiz üzere, Kur’ân’da “O her bir şeye gücü yetendir” anlamında pek çok ifade vardır(32) ve hepsinde de Rabbimizin bilgisinin ve gücünün eşsiz ve erişilmez olduğu ortaya konulmak istenmektedir.

ııı. Her Nefsin Mahşerde Amelleriyle Karşılaşması

يَوْمَ تَجِدُ كُلُّ نَفْسٍ مَا عَمِلَتْ مِنْ خَيْرٍ مُحْضَرًاۛ وَمَا عَمِلَتْ مِنْ سُوٓءٍۛ تَوَدُّ لَوْ اَنَّ بَيْنَهَا وَبَيْنَهُٓ اَمَدًا بَع۪يدًا وَيُحَذِّرُكُمُ اللّٰهُ نَفْسَهُ وَاللّٰهُ رَؤُ۫فٌ بِالْعِبَادِ “Herkesin, iyilik olarak yaptıklarını da kötülük olarak yaptıklarını da karşısında hazır bulacağı (o) günde (insan), işlediği kötülükleri ile kendisi arasında uzun bir mesafe bulunmasını içtenlikle dileyecektir. Allah kendisine karşı (gelmekten) sizi sakındırıyor. Allah kullara çok şefkatlidir.”

Âyetteki يَوْمَ yevme kelimesi “işte o gün”; تَجِدُ tecidü fiili “bulacaktır”; كُلُّ نَفْسٍ küllü nefsin ifadesi “her nefis”; مَا عَمِلَتْ mâ ‘amilet ifadesi “yapmış olduğu şey(ler)i”; مِنْ خَيْرٍ min hayrin ifadesi “her bir hayır türünden”; مُحْضَرًاۛ muhdaran kelimesi “hazır kılınmış”;وَمَا عَمِلَتْ ve mâ ‘amilet ifadesi “ve yine yapmış olduğu şey(ler)i”; مِنْ سُوٓءٍۛ min sûin ifadesi “her bir kötülük türünden”; تَوَدُّ teveddü fiili “ister”;لَوْ اَنَّ بَيْنَهَا وَبَيْنَهُ lev enne beynehâ ve beynehû ifadesi “kendisiyle onun arasında olmasını”; اَمَدًا بَع۪يدًا emeden ba‘îden tamlaması “uzun bir mesafe”; وَيُحَذِّرُكُمُ ve yuhazziruküm ifadesi “ve sizi sakındırıyor”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; نَفْسَهُ nefsehû ifadesi “kendisinden”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; رَؤُ۫فٌ raûfun kelimesi “çok şefkatli(dir)”; بِالْعِبَادِ bi’l-‘ıbâdi ifadesi ise “kullar(ın)a” demektir.

Burada mahşerde yaşanacak bir gerçekliğe dikkat çekilmekte, pişmanlıkların yaşanabileceği gündeme getirilmektedir.

1. يَوْمَ تَجِدُ كُلُّ نَفْسٍ مَا عَمِلَتْ مِنْ خَيْرٍ مُحْضَرًاۛ وَمَا عَمِلَتْ مِنْ سُوٓءٍۛ تَوَدُّ لَوْ اَنَّ بَيْنَهَا وَبَيْنَهُٓ اَمَدًا بَع۪يدًا “Herkesin, iyilik olarak yaptıklarını da kötülük olarak yaptıklarını da karşısında hazır bulacağı günde (insan) kötülükleri ile kendisi arasında uzun bir mesafe bulunmasını isteyecek.” Yüce Allah dostluk konusundaki uyarısını yaptıktan ve gönüllerde bu noktada her ne varsa hepsini bildiğini beyan ettikten sonra, bu defa herkesin dünyada yapıp ettiklerini mahşerde karşılarında hazır bulacaklarını haber vermektedir.

a) Âyetin başındaki يَوْمَ yevme kelimesinin mansûb yani fethalı “üstün” okunmasında anlam bağı noktasında birden çok ihtimal bulunmakta, böylece âyetin vermek istediği mesaj çeşitlilik arz etmektedir. Bu nedenle, Râzî’nin konuya dair değerlendirmelerini aktarmakta yarar görmekteyiz.

ı. “İbnu’l-Enbârî, bu kelimenin 28. âyetin sonundaki الْمَص۪ير el-masîr kelimesine bağlı olduğunu, takdirinin ise ‘işte o günde dönüş sadece Allah’adır’ şeklinde anlam verdiğini söylemiştir.”

ıı. “Kelimenin bağlı olduğu kaynak 28. âyetteki يُحَذِّرُ yühazziru fiilidir. Bu durumda Yüce Allah sanki ‘Allah sizi bu gündeki cezasından sakındırıyor’ buyurmuş olmaktadır.”

ııı. “Bu kelime, bir önceki âyet sonunda yer alan وَاللّٰهُ عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ قَد۪يرٌ ‘Allah her şeye gücü yetendir’ cümlesine de bağlı olabilir. Yani ‘Her nefsin, yaptığı hayrı karşısında hazırlanmış bulacağı o günde, Allah her şeye kâdirdir’ demek istenmektedir. Ancak diğer günlerin de Allah’ın kudreti bakımından o günden bir farkı olmadığı halde, o günün önemini belirtmek ve şerefini yüceltmek maksadıyla bilhassa bu gün zikredilmiştir. Bu durum, Yüce Allah’ın ‘Din gününün sahibi’ olduğunun beyan edildiği Fâtiha 1/4’te de aynıdır.”

ıv. “Bu kelime âyetin devamında gelen تَوَدُّ teveddü fiilidir. Buna göre mana ‘Her nefis o günde şunu şunu arzu eder’ şeklinde olur.”

v. “Kelimenin, gizli bir أذكر üzkür ‘hatırla’ fiili sebebiyle mansûb olması da caizdir. Buna göre, kelamın takdiri ‘Her nefsin şunu şunu bulacağı o günü hatırla’ şeklinde olur.”(33)

Kur’ân’ın mucizevi bir şekilde bu türden anlam ihtimallerine açık oluşu onun sıra dışı bir metin olduğunun en açık göstergelerinden birisidir. Hangi tercih alınırsa alınsın, sonuçta anlam bozulmamakta ve verilmek istenen mesaj her bir ihtimalden anlaşılabilmektedir.

b) Yüce Allah âyetin bu ilk kısmında mahşerde insanların karşılaşacağı bir durumu haber vermekte ve herkesin yapıp ettiği ne varsa onu karşısında hazır bulacağını bildirmektedir. Burada bulunacağı beyan edilen şey, elbette “amelin kendisi” değildir. Yûnus 10/21, İsrâ’ 17/13-14, Kehf 18/49, Yâsîn 36/12, Câsiye 45/29, Kamer 54/52-53, Mücâdele 58/6 ve İnfitâr 82/10-12 gibi âyetlerde de belirtildiği gibi “amellerin yazılı olduğu amel defteridir” veya “amellerin karşılığı” olacak şeylerdir.

Yüce Allah Kehf 18/49’da şöyle buyurmaktadır: “Kitap ortaya konulmuş (olacak)tır. Suçluların, onda yazılı olanlardan korkmakta olduklarını göreceksin. (Suçlular) ‘Âh, vay halimize! Bu nasıl kitapmış! Küçük büyük hiçbir şey bırakmaksızın (yaptıklarımızın) hepsini sayıp dökmüş!’ diyecekler. Yaptıklarını (karşılarında) hazır bulmuş olacaklardır. Rabbin hiç kimseye zulmetmeyecektir.” Demek ki insanlar dünyada yapıp attiklerini karşılarında hazır bulmuş olacaklar, hiçbir şekilde haksızlığa uğratılmayacaklardır. Zilzâl 99/7-8’de de zerre kadar yapılan hayrın da şerrin de görüleceği bildirilmektedir.

c) Âyette yer alan وَمَا عَمِلَتْ مِنْ سُوٓءٍۛ “Yaptığı her kötülük” ifadesi öncesi ve sonrasıyla ilişkili olarak iki türlü yorumlanmaktadır:

ı. Bu cümlenin başındaki vâv harfi “atıf edatı” olarak kabul edilebilir. Bu durumda anlam “Her nefis hayır olarak yaptığını da (karşısında) bulacaktır; kötülük olarak yaptığını da bulacaktır.” Bu anlam doğrultusunda düşünüldüğünde devam eden cümledeki ifade, herkesin yaptıtğt kötülükle kendi arasında uzun mesafenin bulunmasını isteyeceği şeklinde genel bir anlam vermektedir.

ıı. Buradaki vâv harfi “isti’nâf edatı” olabilir. Buna göre âyetin anlamı şöyle olur: “O gün her nefis hayır olarak yaptıklarını bulacaktır. Kötülük olarak yaptıklarına gelince, (onların sahipleri) kötülüklerle kendileri arasında uzun bir mesafe bulunmasını isteyecektir.” Görülüyor ki bu ihtimalde ikinci cümle aslında ifade başı olarak kabul edilmekte ve devam eden cümle ile birlikte yorumlanmaktadır.

d) Âyet metnine yönelik olarak bu iki ihtimal söz konusu olduğu için hat olarak iki cümlenin sonunda “üç nokta” konulmuştur ki ilkinde durulursa ikincisinde durulmasın veya ilkinde durulmazsa ikincisinde durulsun. Bu şekilde üzerinde üç nokta konulan ifadeler iki yönlü anlam ihtimalini de içerdikleri için bunlara dikkat edilmesi Kur’ân metnini doğru anlamada önemli birer ipucu görevi icra etmektedir.

e) تَوَدُّ لَوْ اَنَّ بَيْنَهَا وَبَيْنَهُٓ اَمَدًا بَع۪يدًا “(Her insan) onlarla (yani kötülükleri ile) kendisi arasında uzun bir mesafe bulunmasını isteyecektir.” Yüce Allah mahşerde herkesin dünyada hayır ve kötülük olarak yapıp ettiği her ne varsa onu karşısında bulacağını beyan ettikten sonra, aynı şekilde her nefsin yaptığı kötülüklerle kendi arasında uzak, uzun bir mesafenin bulunmasını isteyeceği belirtilmektedir. Âyette yer alan تَوَدُّ teveddü fiilinin ve بَيْنَهَا beynehâ ifadesindeki هَا hâ zamirinin “müennes” kalıpta gelmesinin sebebi, öncesinde geçen ve “semâî müennes” kabul edilen nefs kelimesi nedeniyledir. Bu arada Kur’ân’da dört âyette(34) geçen اَمَد emed sözcüğü ise “varılan son sınır”, “uzak mesafe” manasına gelmekte, hem mekân olarak hem de zaman olarak çok çok uzaklarda olma arzusunu içermektedir.

Bu konuda hatırlanması gereken en önemli âyet Zuhruf 43/38’dir: “(Şeytanın arkadaşı), bize (huzurumuza) gelince (şeytana hitaben) ‘Âh, keşke benimle senin aranda iki doğular kadar uzaklık olsaydı; ne kötü arkadaşmışsın!’ diyecektir.” İşte insanoğlu dünya hayatında yapıp ettiği kötülüklerden nasıl uzak kalmayı isteyecekse, onu kötülükleri yapmasında teşvik eden şeytan ve şeytanlaşmış insanlardan da aynı şekilde uzak kalmak isteyecektir.

2. وَيُحَذِّرُكُمُ اللّٰهُ نَفْسَهُ وَاللّٰهُ رَؤُ۫فٌ بِالْعِبَادِ “Allah, kendisine karşı (gelmekten) sizi sakındırıyor. Allah kullar(ın)a çok şefkatlidir.” Âyetin bu bölümünde iki hususa değinilmekte, bir uyarı ile bir müjdeye yer verilmektedir.

a) وَيُحَذِّرُكُمُ اللّٰهُ نَفْسَهُ “Allah, kendisine karşı (gelmekten) sizi sakındırıyor.” Daha önce ele aldığımız Âl-i İmrân 3/28’de de ifade ettiğimiz üzere, bu cümle farklı şekillerde de tercüme edilebilir. Yüce Allah kimlerin hayır mı şer mi işlediğini gayet iyi bildiğini ve mahşerde pişmanlık cümleleri dile getirmemeleri için onların kendisine karşı gelmekten ve dolayısıyla kötülük işlemekten sakındırdığını beyan etmektedir. Yüce Allah’ın yasaklarını işleyenler aslında Yüce Allah’ın azabını ve gazabını kendilerine çekenlerdir. Böylesi durumlarda asıl sakınılması gereken şey Yüce Allah’tan gelecek olan cezadır, ebedi cehennemdir.

b) وَاللّٰهُ رَؤُ۫فٌ بِالْعِبَادِ “Allah kullar(ın)a çok şefkatlidir.” Bakara 2/207’de de geçen bu cümlede Yüce Allah fedakârlıkları kesinlikle karşılıksız bırakmayacağını ifade etmek üzere bu kullarına karşı son derece şefkatli olduğunu haber vermektedir. Kötülükleri yapanların pişman olmasının karşısında iyilik sahipleri ise Allah’ın şefkatiyle buluşacakları için dolaylı olarak müjdelenmektedirler. Allah’ın, kullarını kendisinin azabından ve gazabından sakındırması onlara olan şefkatinin görüntüsüdür.

Kur’ân’daki bir kullanımı hariç,(35) رَؤُ۫ف raûf sıfatı hep Yüce Allah’a nispet edilmekte(36) ve Allah’ın çok şefkatli oluşunu ifade etmektedir. Bir kişi eğer yüreğinin kıblesini Allah rızası olarak belirlerse, inkâra düşmediği sürece artık onun davranışlarında kayıp riski olmayacağı için daima kârlı bir yatırım yaptığı söylenmelidir. İşte böylesi kişilerin hepsi bu âyette zikredilen müjdeye muhatap olur.

ıv. Hz. Peygamber’e Tâbi Olma Gerekliliği

قُلْ اِنْ كُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللّٰهَ فَاتَّبِعُون۪ي يُحْبِبْكُمُ اللّٰهُ وَيَغْفِرْ لَكُمْ ذُنُوبَكُمْ وَاللّٰهُ غَفُورٌ رَح۪يمٌ قُلْ اَط۪يعُوا اللّٰهَ وَالرَّسُولَ فَاِنْ تَوَلَّوْا فَاِنَّ اللّٰهَ لَا يُحِبُّ الْكَافِر۪ينَ “De ki: ‘Allah’ı seviyorsanız bana uyun ki Allah da sizi sevsin ve sizin için günahlarınızı bağışlasın. Allah ğafûr’dur (çok bağışlayandır); rahîm’dir (çok merhamet edendir).’ De ki: Allah’a ve Elçiye itaat edin! Yüz çevirirseniz (bilin ki) Allah kâfirleri sevmez.”

Buradaki قُلْ kul emri “de ki”; اِنْ كُنْتُمْ in küntüm fiili “eğer (şöyle) iseniz”; تُحِبُّونَ tuhıbbûne fiili “sevmekte (iseniz), seviyorsanız”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’ı”; فَاتَّبِعُون۪ي fettebî‘ûnî emri “bana tâbi olun, bana uyun (ki)”; يُحْبِبْكُمُ yuhbibküm ifadesi “sizi sevsin”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; وَيَغْفِرْ ve yağfir fiili “ve bağışlasın”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizi, sizin için”; ذُنُوبَكُمْ zünûbeküm tamlaması “sizin günahlarınızı”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; غَفُورٌ ğafûrun kelimesi “çok bağışlayan(dır)”; رَح۪يمٌ rahîmun kelimesi “çok merhamet eden(dir)”; قُلْ kul emri “de ki”; اَط۪يعُوا etî‘û emri “itaat edin”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a”; وَالرَّسُولَ ve’r-rasûle kelimesi “ve Rasûl’e, Elçi’ye de (itaat edin)”; فَاِنْ تَوَلَّوْا fe in tevellev ifadesi “eğer yüz çevirirseniz”; فَاِنَّ اللّٰهَ fe innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; لَا يُحِبُّ lâ yuhibbu fiili “sevmez, sevmemektedir”; الْكَافِر۪ين el-kâfirîne kelimesi ise “kâfirleri, inkârcıları, nankörleri” demektir.

Burada Yüce Allah’ın sevgisini kazanmanın yolunun Hz. Peygamber’e tâbi olmaktan geçtiği, bunun sonuçları, Allah’a ve Rasûl’e itaatin gerekliliği gündeme getirilmektedir.

1.قُلْ اِنْ كُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللّٰهَ فَاتَّبِعُون۪ي يُحْبِبْكُمُ اللّٰهُ وَيَغْفِرْ لَكُمْ ذُنُوبَكُمْ وَاللّٰهُ غَفُورٌ رَح۪يمٌ “De ki: Allah’ı seviyorsanız bana uyun ki Allah da sizi sevsin ve sizin için günahlarınızı bağışlasın. Allah ğafûr’dur (çok bağışlayandır); rahîm’dir (çok merhamet edendir).” Bu âyette Hz. Peygamber’e tâbi olmanın gerekliliği ve sonuçları hakkında bilgi verilmektedir.

a)قُلْ اِنْ كُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللّٰهَ فَاتَّبِعُون۪ي يُحْبِبْكُمُ اللّٰهُ وَيَغْفِرْ لَكُمْ ذُنُوبَكُمْ “De ki: Allah’ı seviyorsanız bana uyun ki Allah da sizi sevsin ve sizin için günahlarınızı bağışlasın.” Yüce Allah kullarına şefkatli olduğunu beyan ettikten sonra, kurtuluşun nasıl gerçekleşeceğini ortaya koymak üzere Hz. Peygamber’e tâbi olmak gerektiğini bildirmektedir.

ı. Âyetin iniş sebebi olarak çeşitli rivayetler nakledilmektedir. Bunların bir kısmını aktarmakta yarar görmekteyiz.

“Yüce Allah Yahudileri, kendisine ve peygamberlerine imana, tehditle ve korkutma ile davet edince, onları bir başka şekilde de buna davet etmiştir ki o da şudur. Yahudiler ve Hıristiyanlar ‘Biz, Allah’ın oğulları ve dostlarıyız’(37) diyorlardı. Bundan dolayı bu âyet nazil olmuştur.”

“Yine rivayet olunduğuna göre, Hz. Peygamber, Kureyşliler Mescid-i Harâm’da putlara taparken yanlarında durup şöyle demişti: ‘Ey Kureyş topluluğu, Allah’a yemin olsun ki siz Hz. İbrahim’in dinine muhalefet ediyorsunuz.’ Bunun üzerine Kureyşliler ‘Biz, Allah’ı sevdiğimiz için ‘Bizi Allah’a daha fazla yaklaştırsınlar diye bu putlara tapıyoruz’(38) demişlerdi. İşte bundan dolayı bu âyet nazil olmuştur.”

“Bir başka rivayete göre, Hıristiyanlar ‘Biz, Allah’ı sevdiğimizden ötürü Mesih’e ta‘zim ediyoruz’ dedikleri için bu âyet nazil olmuştur.”

Râzî, bu rivayetleri naklettikten sonra şunları zikretmektedir: “Hülâsa olarak, bu insan gruplarından herbiri Allah’ı sevdiğini ve Allah’ın rızası ile O’na itaati gözettiklerini iddia ederler. Bunun üzerine Yüce Allah, Hz. Muhammed’e onlara şöyle demesini emretmiştir: ‘Eğer Allah’ı sevdiğiniz iddianızda doğru iseniz, O’nun emirlerine boyun eğip O’na muhalefet etmekten kaçının!’ Buna göre sözün manası şöyle olur: Allah’ı seven herkesin O’nun gazabını çekecek şeylerden mutlaka iyice kaçınması gerekir. Hz. Muhammed’in peygamberliğini kesin gösteren deliller bulunduğuna göre ona uymak gerekir. Eğer ona uyulmuyor ise bu o sevginin bulunmadığına delâlet eder.”(39)

ıı. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette Yüce Allah’ın sevgisini kazanmak için “Hz. Peygamber’e tâbi olmak” gerektiği hükme bağlanmakta, bu sayede “günahların bağışlanacağı” da müjdelenmektedir. Demek ki Yüce Allah’ın sevgisini kazanmak için Hz. Muhammed’e tâbi olmak gerekmektedir. Bu yolun sonunda Yüce Allah’ın izniyle günahların bağışlanması da söz konusu olacağı için kurtuluşun vazgeçilmez yolu Hz. Muhammed’e ümmet olup ona tâbi olmaktan geçmektedir. Günahların örtülmesiyle ilgili başka âyetler de Kur’ân’da yer almaktadır.(40)

ııı. Konuyla ilgili olarak A‘râf 7/158’de şöyle buyrulmaktadır: “Ona uyun ki doğru yolu bulasınız.” A‘râf 7/3. âyette de geçtiği üzere, peşinden gidilmesi gereken kaynak Yüce Allah’ın “vahyi”dir. A‘râf 7/157’de zikredilen “Hz. Peygamber’e tâbi olma”yla ilgili ifadeler bu cümlede emir kalıbında getirilmekte, Yüce Allah’ın rahmetini yazdığı kişilerden olmayı isteyenlerin Hz. Muhammed’e tâbi olması gerektiği emredilmektedir. İnsanlar ancak bu sayede hidayete erebilecekler ve ilahi buyruklar sayesinde hem bu dünyada huzurlu bir hayat yaşayabilecekler, hem de mahşerde ödüllerle buluşturulabileceklerdir. Benzer bir mesaj Zuhruf 43/61’de de zikredilmektedir.

Hz. Peygamber Ahzâb 33/40’ta elçilerin sonuncusu olarak tanıtılmakta, dolayısıyla önceki peygamberlerin ümmetlerinin de ona tâbi olmasının zorunlu olduğu kendiliğinden ortaya çıkmaktadır. A‘râf 7/157 ve 158’de dile getirilen husus budur. Konuyla ilgili olarak Ahzâb 33/21’de Rasûlüllah’ın üsve-i haseneh “güzel örnek” olarak tanıtılmasının sebebi de onun örnek alınması, rol model olarak kabul edilmesini muhataplara bildirmektir.

Durum böyle olunca, ataları Hz. Mûsâ’ya tâbi olsalar da öncelikle Mekke ve civarındaki kitap ehlinin, daha sonra da bütün insanlığın Hz. Peygamber’in risaletine iman edip ona tâbi olmasının zorunlu olduğu ortaya konulmaktadır. En‘âm 6/151-153’te dinin çok önemli on emri sıralanmakta, sonunda sırât-ı müstakîm denen “dosdoğru yol”un Allah’ın yolu olduğu beyan edilmektedir. İşte o yolun takip edilmesi için özellikle Hz. Peygamber’e tâbi olunması emredilmekte, başka yollara tâbi olunur ve başka insanlar takip edilirse kendilerinin Allah’ın yolundan ayrı düşecekleri haber verilmektedir.

b) وَاللّٰهُ غَفُورٌ رَح۪يمٌ “Allah ğafûr’dur (çok bağışlayandır); rahîm’dir (çok merhamet edendir).” Yüce Allah âyetin ilk cümlelerinde Allah’ın sevgisini kazanmak için Hz. Muhammed’e tâbi olunması gerektiğini beyan ettikten ve bunların günahlarını bağışlayacağını müjdeledikten sonra, âyetin sonunda bu konudaki iki sıfatını zikretmekte, âyetin içeriği ile sonu arasındaki muhteşem müsabetin gereği olarak beyanlarda bulunmaktadır. Bu doğrultuda her şeye rağmen işlenen hatalara karşılık olarak çok bağışlayan ve çok merhamet eden olduğunu غَفُور ğafûr ve رَح۪يم rahîm sıfatlarını zikrederek ortaya koymaktadır.

2. قُلْ اَط۪يعُوا اللّٰهَ وَالرَّسُولَ فَاِنْ تَوَلَّوْا فَاِنَّ اللّٰهَ لَا يُحِبُّ الْكَافِر۪ينَ “De ki: Allah’a ve Rasûl’e itaat edin! Eğer yüz çevirirseniz (bilin ki) Allah kâfirleri sevmez.” Bu âyette iki hususa dikkat çekilmekte olduğu için biz de konuyu iki başlıkta ele alacağız.

a) قُلْ اَط۪يعُوا اللّٰهَ وَالرَّسُولَ “De ki: Allah’a ve Rasûl’e itaat edin!” Yüce Allah kendi sevgisini kazanmak isteyenlerin Hz. Peygamber’e tâbi olması gerektiğini beyan ettikten sonra, bir anlamda bunun bir devamı olarak bu defa da Allah’a ve Rasûl’e itaati emretmektedir. Burada sözü edilen itaat emrinin benzerleri Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(41) zikredilmekte, maksat putlara vs. varlıklara değil de sadece ve sadece Yüce Allah’a, O’nun emir ve yasaklarına riayet edip ümmete tebliğ etmekle görevli Hz. Peygamber’e itaat edilmesi gerektiğini müminlere öğretmektir. Bu çerçevede tevhidden ayrılmayıp istikamet üzere yaşayabilmenin yolunun bu olduğu muhataplara bildirilmektedir.

Enfâl 8/24’te dile getirildiği gibi, Yüce Allah’a ve O’nun Rasûlü’ne itaat esasında Rasûl’ün aktardıklarının Yüce Allah’tan kendisine gelen esaslardan ibaret olduğu için sonuçta Yüce Allah’ın davetine icabet demektir. Bu durum “Yüce Allah başka, Rasûlüllah başka şeyler söyleyebilir” demek değildir. Esasında bu tür âyetlerde nebî kelimesinin değil de hep rasûl kelimesinin kullanılmasının manası da bu olsa gerektir. Elçiye itaat O’nu gönderene yani Yüce Allah’a itaattir. Eğer elçi kendisini gönderenin bildirimlerinde tasarrufa gider, ilave veya eksiltme yaparsa bu defa onun konumu değişir; hâşâ o da din koyucu konumuna gelir ki bu durum risalet ve nübüvvetin anlamıyla bağdaşmaz.

b) فَاِنْ تَوَلَّوْا فَاِنَّ اللّٰهَ لَا يُحِبُّ الْكَافِر۪ينَ “Eğer yüz çevirirseniz (bilin ki) Allah kâfirleri sevmez.” Yüce Allah muhatapların Allah’a ve Rasûl’e itaatten yüz çevirmeleri durumunda kâfir olacaklarını haber vermekte ve kendisinin de kâfirleri sevmediğini bildirmektedir. Âyette geçen تَوَلَّوْا tevellev fiili tercümede verdiğimiz gibi mudâri‘ yani “geniş zaman” kalıpta tetevellev takdirinde muhatap olarak kabul edilebilir; çünkü bu tercih âyetin ilk kısmındaki muhataplara yönelik emir kalıplarıyla uyum arz etmektedir.(42) Bu ihtimalin yanında cümle ğâib kalıpta da mâzî (geçmiş zaman) olarak da anlaşılabilir.(43) Bu durumda tercüme “Eğer yüz çevirirlerse (bilsinler ki) Allah kâfirleri sevmez” şeklini alır.

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., I, 204; Taberî, age., III, 222; Zemahşerî, age., I, 344-345; Râzî, age., VIII, 4.
• 2 - Taberî, age., III, 220; Zemahşerî, age., I, 344.
• 3 - Bakara 2/107; Âl-i İmrân 3/189; Mâide 5/17, 18, 40, 120; A‘râf 7/158; Tevbe 9/116; Nûr 24/42; Furkan 25/2; Sâd 38/10; Zümer 39/44; Şûrâ 42/49; Zuhruf 43/85; Câsiye 45/27; Feth 48/14; Hadîd 57/2, 5; Teğâbun 64/1. 4 - En‘âm 6/75; A‘râf 7/185. 5 - Mü’minûn 23/88; Yâsîn 36/83.
  • Bakara 2/107 Âl-i İmrân 3/189 Mâide 5/17 Mâide 5/18 Mâide 5/40 Mâide 5/120 A‘râf 7/158 Tevbe 9/116 Nûr 24/42 Furkân 25/2 Sâd 38/10 Zümer 39/44 Şûrâ 42/49 Zuhruf 43/85 Câsiye 45/27 Fetih 48/14 Hadîd 57/2 Hadîd 57/5 Teğâbun 64/1 En‘âm 6/75 A‘râf 7/185 Mü'minûn 23/88 Yâsîn 36/83
• 6 - Taberî, age., XXII, 119-120. 7 - Semerkandî, age., II, 127.
• 8 - Âl-i İmrân 3/31. 9 - Bakara 2/61; Âl-i İmrân 3/112; A‘râf 7/152; Yûnus 10/26, 27; Kalem 68/43; Me‘âric 70/44.
  • Âl-i İmrân 3/31 Bakara 2/61 Âl-i İmrân 3/112 A‘râf 7/152 Yûnus 10/26 Yûnus 10/27 Kalem 68/43 Me‘âric 70/44
• 10 - Bakara 2/20, 103, 109, 148, 259, 284; Âl-i İmrân 3/26, 29, 165, 189; Nisâ’ 4/133, 149; Mâide 5/17, 19, 40, 120; En‘âm 6/17; Enfâl 8/41; Tevbe 9/39; Hûd 11/4; Nahl 16/70, 77; Hacc 22/6, 39; Nûr 24/45; Furkân 25/54; ‘Ankebût 29/20; Rûm 30/50, 54; Ahzâb 33/27; Fâtır 35/1, 44; Fussılet 41/39; Şûrâ 42/9, 29, 50; Ahkâf 46/33; Feth 48/21; Hadîd 57/2; Haşr 59/6; Mümtehıne 60/7; Teğâbun 64/1; Talâk 65/12; Tahrîm 66/8; Mülk 67/1.
  • Bakara 2/20 Bakara 2/103 Bakara 2/109 Bakara 2/148 Bakara 2/259 Bakara 2/284 Âl-i İmrân 3/26 Âl-i İmrân 3/29 Âl-i İmrân 3/165 Âl-i İmrân 3/189 Nisâ 4/133 Nisâ 4/149 Mâide 5/17 Mâide 5/19 Mâide 5/40 Mâide 5/120 En‘âm 6/17 Enfâl 8/41 Tevbe 9/39 Hûd 11/4 Nahl 16/70 Nahl 16/77 Hacc 22/6 Hacc 22/39 Nûr 24/45 Furkân 25/54 ‘Ankebût 29/20 Rûm 30/50 Rûm 30/54 Ahzâb 33/27 Fâtır 35/1 Fâtır 35/44 Fussilet 41/39 Şûrâ 42/9 Şûrâ 42/29 Şûrâ 42/50 Ahkâf 46/33 Fetih 48/21 Hadîd 57/2 Haşr 59/6 Mümtehine 60/7 Teğâbun 64/1 Talâk 65/12 Tahrîm 66/8 Mülk 67/1
• 11 - Âl-i İmrân 3/27; Hacc 22/61; Lokmân 31/29; Fâtır 35/13; Hadîd 57/6. 12 - Zümer 39/5. 13 - Yâsîn 36/37. 14 - A‘râf 7/54; Ra‘d 13/3.
  • Âl-i İmrân 3/27 Hacc 22/61 Lokmân 31/29 Fâtır 35/13 Hadîd 57/6 Zümer 39/5 Yâsîn 36/37 A‘râf 7/54 Ra‘d 13/3
• 15 - Âl-i İmrân 3/27; Hacc 22/61; Lokmân 31/29; Fâtır 35/13; Hadîd 57/6. 16 - Bakara 2/164; Âl-i İmrân 3/190; Yûnus 10/6; Mü’minûn 23/80; Câsiye 45/5. 17 - Furkân 25/62. 18 - Nûr 24/44.
  • Âl-i İmrân 3/27 Hacc 22/61 Lokmân 31/29 Fâtır 35/13 Hadîd 57/6 Bakara 2/164 Âl-i İmrân 3/190 Yûnus 10/6 Mü'minûn 23/80 Câsiye 45/5 Furkân 25/62 Nûr 24/44
• 19 - Âl-i İmrân 3/27; En‘âm 6/95; Yûnus 10/31; Rûm 30/19.
  • Âl-i İmrân 3/27 En‘âm 6/95 Yûnus 10/31 Rûm 30/19
• 20 - Semerkandî, age., II, 118.
• 21 - Semerkandî, age., III, 180, Zemahşerî, age., IV, 113.
• 22 - Dârimî, Rikâk, 98, 105; Ahmed b. Hanbel, II, 313, 370, 407.
• 23 - Semerkandî, age., I, 205; Taberî, age., III, 228; Zemahşerî, age., I, 344-345; Râzî, age., VIII, 10-11.
• 24 - Müslim, Birr, 38; Tirmizî, Zühd, 53; Dârimî, Rikâk, 44; İmâm Mâlik, Muvatta’, Şi‘r, 13; Ahmed b. Hanbel, II, 237, 328, 370, 533, 535; III, 87; IV, 128, 386.
• 25 - Taberî, age., III, 228. 26 - Zemahşerî, age., I, 345. 27 - Semerkandî, age., I, 205.
• 28 - Râzî, age., VIII, 12.
• 29 - Râzî, age., VIII, 12-13.
• 30 - Râzî, age., XX, 121-122.
• 31 - Bakara 2/126, 285; Âl-i İmrân 3/28, 162; Nisâ’ 4/97, 115; Mâide 5/18; Enfâl 8/16; Tevbe 9/73; İbrâhim 14/30; Hacc 22/48, 72; Nûr 24/42, 57; Furkân 25/15; Lokmân 31/14; Fâtır 35/18; Mü’min 40/3; Şûrâ 42/15; Feth 48/6; Kâf 50/43; Hadîd 57/15; Mücâdele 58/8; Mümtehıne 60/4; Teğâbun 64/3, 10; Tahrîm 66/9; Mülk 67/6.
  • Bakara 2/126 Bakara 2/285 Âl-i İmrân 3/28 Âl-i İmrân 3/162 Nisâ 4/97 Nisâ 4/115 Mâide 5/18 Enfâl 8/16 Tevbe 9/73 İbrâhîm 14/30 Hacc 22/48 Hacc 22/72 Nûr 24/42 Nûr 24/57 Furkân 25/15 Lokmân 31/14 Fâtır 35/18 Mü'min 40/3 Şûrâ 42/15 Fetih 48/6 Kâf 50/43 Hadîd 57/15 Mücâdele 58/8 Mümtehine 60/4 Teğâbun 64/3 Teğâbun 64/10 Tahrîm 66/9 Mülk 67/6
• 32 - Bakara 2/20, 103, 109, 148, 259, 284; Âl-i İmrân 3/26, 29, 165, 189; Nisâ’ 4/133, 149; Mâide 5/17, 19, 40, 120; En‘âm 6/17; Enfâl 8/41; Tevbe 9/39; Hûd 11/4; Nahl 16/70, 77; Hacc 22/6, 39; Nûr 24/45; Furkân 25/54; ‘Ankebût 29/20; Rûm 30/50, 54; Ahzâb 33/27; Fâtır 35/1, 44; Fussılet 41/39; Şûrâ 42/9, 29, 50; Ahkâf 46/33; Feth 48/21; Hadîd 57/2; Haşr 59/6; Mümtehıne 60/7; Teğâbun 64/1; Talâk 65/12; Tahrîm 66/8; Mülk 67/1.
  • Bakara 2/20 Bakara 2/103 Bakara 2/109 Bakara 2/148 Bakara 2/259 Bakara 2/284 Âl-i İmrân 3/26 Âl-i İmrân 3/29 Âl-i İmrân 3/165 Âl-i İmrân 3/189 Nisâ 4/133 Nisâ 4/149 Mâide 5/17 Mâide 5/19 Mâide 5/40 Mâide 5/120 En‘âm 6/17 Enfâl 8/41 Tevbe 9/39 Hûd 11/4 Nahl 16/70 Nahl 16/77 Hacc 22/6 Hacc 22/39 Nûr 24/45 Furkân 25/54 ‘Ankebût 29/20 Rûm 30/50 Rûm 30/54 Ahzâb 33/27 Fâtır 35/1 Fâtır 35/44 Fussilet 41/39 Şûrâ 42/9 Şûrâ 42/29 Şûrâ 42/50 Ahkâf 46/33 Fetih 48/21 Hadîd 57/2 Haşr 59/6 Mümtehine 60/7 Teğâbun 64/1 Talâk 65/12 Tahrîm 66/8 Mülk 67/1
• 33 - Râzî, age., VIII, 15-16.
• 34 - Âl-i İmrân 3/30; Kehf 18/12; Hadîd 57/16; Cinn 72/25.
  • Âl-i İmrân 3/30 Kehf 18/12 Hadîd 57/16 Cinn 72/25
• 35 - Tevbe 9/128. 36 - Bakara 2/143, 207; Âl-i İmrân 3/30; Tevbe 9/117; Nahl 16/7, 47; Hacc 22/65; Nûr 24/20; Hadîd 57/9; Haşr 59/10.
  • Tevbe 9/128 Bakara 2/143 Bakara 2/207 Âl-i İmrân 3/30 Tevbe 9/117 Nahl 16/7 Nahl 16/47 Hacc 22/65 Nûr 24/20 Hadîd 57/9 Haşr 59/10
• 37 - Mâide 5/18. 38 - Zümer 39/3.
  • Mâide 5/18 Zümer 39/3
• 39 - Râzî, age., VIII, 17.
• 40 - Bakara 2/271; Âl-i İmrân 3/31, 195; Nisâ’ 4/31; Mâide 5/12, 65; Enfâl 8/29; ‘Ankebût 29/7; Zümer 39/35; Muhammed 47/2; Feth 48/5; Teğâbun 64/9; Talâk 65/5; Tahrîm 66/8.
  • Bakara 2/271 Âl-i İmrân 3/31 Âl-i İmrân 3/195 Nisâ 4/31 Mâide 5/12 Mâide 5/65 Enfâl 8/29 ‘Ankebût 29/7 Zümer 39/35 Muhammed 47/2 Fetih 48/5 Teğâbun 64/9 Talâk 65/5 Tahrîm 66/8
• 41 - Âl-i İmrân 3/32, 132; Nisâ’ 4/59; Mâide 5/92; Enfâl 8/1, 20, 46; Nûr 24/54; Ahzâb 33/71; Muhammed 47/33; Mücâdile 58/13; Teğâbun 64/12.
  • Âl-i İmrân 3/32 Âl-i İmrân 3/132 Nisâ 4/59 Mâide 5/92 Enfâl 8/1 Enfâl 8/20 Enfâl 8/46 Nûr 24/54 Ahzâb 33/71 Muhammed 47/33 Mücâdele 58/13 Teğâbun 64/12
• 42 - Zemahşerî, age., I, 348. 43 - Semerkandî, age., I, 207; Taberî, age., III, 233.