Me‘âric Suresi

Mekke’de Hâkka sûresinden sonra indirilen, 44 âyetten oluşan, adını üçüncü âyette geçen “yükseliş mertebeleri” anlamındaki الْمَعَارِج el-me‘âric kelimesinden alan Me‘âric sûresi, inişte 46, resmî sıralamada ise 70. sûredir.

Me‘âric sûresi resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Hâkka sûresiyle yakın anlam ilişkisine sahiptir. Ortak konu Son Saat ve kıyâmet-âhiret sürecidir. İki sûre peş peşe indirildiği için adeta birbirinin devamı durumundadır.

Me‘âric sûresinde ilk olarak kıyâmetin gerçekleşeceği hatırlatılmakta ve bunun engellenemez bir gerçeklik olduğu vurgulanmaktadır. Bu arada karar makamının yüceliğini kavratmak üzere meleklerin ve ruhun Yüce Allah’a ancak elli bin yıllık bir günde ulaşabileceği beyan edilmektedir.

6. âyetten itibaren, muhataplarının azgınlığından etkilenen Hz. Peygamber’e moral verilerek inkârcıların uzak gördüğü kıyâmetin aslında yakın olduğu haber verilmektedir. Bu bağlamda kıyâmet sahnelerinden bir bölümü hatırlatılmakta ve mahşerde suçluların ne tür çaresizlikler içerisinde olacakları bildirilmektedir.

19. âyetten itibaren, insanın yaratılış özelliklerinin bir kısmı ve daha çok nankörlük özellikleri gündeme getirilmekte, ancak musallîn denen kişilerin bu olumsuzluklardan uzak oldukları ifade edilmektedir. Bu bağlamda, çeşitli sıfatlar sayılarak, sonuçta cennette kendilerine ikramlarda bulunulacağı müjdelenmektedir.

36. âyetten itibaren, inkârcılık yapanların şaşkın halleri üzerinde durulmakta, beklentileri reddedilmekte ve kendilerinin vazgeçilmez olmadıkları hatırlatılarak Yüce Allah’ın dilemesi halinde yerlerine başkalarını getirebileceği durumu özellikle bildirilmektedir.

Sûrenin sonunda bu nankör tiplerin dünya hayatında eğlenmeye devam etmeleri halinde mahşerde derin hüzünler yaşayacakları ifade edilmektedir. Ayrıca gözleri çökmüş halde ve kendilerini zillet kaplamış olarak diriltilecekleri mahşer gününün mutlak surette gerçekleşeceği haber verilmekte, sonuçta insanlık bütün bu gerçeklerle ilgili kesin bir şekilde bilgilendirilmektedir.

Yüce Allah sûrenin 1-9. âyetlerinde kâfirlere geleceği bildirilen ve engellenemeyecek olan azaptan söz etmekte, bu arada kudretine ve erişilmezliğine gönderme yapmakta, devam eden âyetlerde önce Hz. Peygamber’i sabırlı olması konusunda bilgilendirmekte, ardından inkârcıların kıyâmetle ilgili zanlarının yanlışlığını vurgulamakta, bu arada kıyâmetin dehşetli sahnelerinden bir kısmını hatırlatmaktadır.

a) Engellenemeyen Azap Nedir?

Yüce Allah, 1-4. âyetlerinde çok önemli bir olaya dikkat çekmekte, yüceler yücesi olması nedeniyle O’ndan gelecek azaba karşı hiç kimsenin hiçbir şekilde kendini savunamayacağını ve özellikle kâfirlerin başına böyle bir felaketin geleceğini haber vermektedir.

Ardından, Yüce Allah’a yükselmenin aslında tanımlanamazlığı ortaya konulmakta, zamanla ilgili kavramların değişkenliğine şu şekilde dikkat çekilmektedir: “Melekler ve rûh, miktarı (dünya senesi ile) ellibin yıl olan bir günde O’na yükselip çıkarlar.”

Âyetlerin İniş Sebebi

Me‘âric sûresinin ilk grup âyetinin iniş sebebi olarak çeşitli rivayetler bulunmaktadır. Bir bölümünü kısaca hatırlatmakta yarar görmekteyiz.

1. İbn Abbâs’tan gelen rivayete göre, Mekkeli müşrik Nadr b. Hâris’in şöyle dediği nakledilmektedir: “Allah’ım! Eğer bu, senin katından gelen bir hakikat ise o zaman gökten üzerimize taş yağdır veya bize can alıcı bir azap gönder.”(1) Söz konusu âyet grubu onun bu isteğine cevap olarak indirilmiştir.(2)

Âyetin nüzul sebebi eğer bu rivayetteki olay ise, o zaman meselede bir alaycılık söz konusudur. Aslında geleceğine inanmadıkları bir azabı hafife alan bir üslupla onu ister görüntüsü vermektedirler. Yüce Allah bu tavra karşılık cevabı çok kesin ifadelerle dile getirmektedir.

Rivayette aktardığımız Enfâl 8/32. âyetin Medenî olması ve oradaki fiilin kâlû “dediler” şeklinde çoğul getirilmesine karşılık, yorumunu yaptığımız âyetin tekil oluşu (seele) dikkatlerden kaçmamaktadır. Ayrıca âyette hiçbir belirteç edatının kullanılmamış olması (sâilün) bu rivayetin güvenilirliğini olumsuz yönde etkileyebilir.

2. İmâm Mücâhid, benzer bir içerikte soruyu “bazı kâfirler sordu” diyerek isim zikretmemiştir.(3) Diğer bazı rivayetlerde ise şu bilgiler vardır: Hz. Peygamber Mekke müşriklerini azap ile korkutunca onlar da bu azabın kime geleceğini ondan sormuş ve âyetlerde azabın kâfirlere yönelik olacağı beyan edilmiştir.(4) Sûrenin 6 ve 7. âyetleri bu görüşü desteklemektedir.

3. Bu soruyu Hz. Peygamber’in sormuş olma ihtimali de vardır. Hz. Peygamber’in bu noktada acele ettiği beyan edilerek onun sorduğu bir soru üzerine âyetler indirilmiş de olabilir.(5) Me‘âric sûresinin 5. âyetine bakıldığında bu görüşün de isabetli olduğunu belirtmek durumundayız. Çünkü orada Hz. Peygamber’den sabırlı olması istenmektedir.

Yüce Allah âyetlerde herhangi bir belirteç edatı kullanmadığına ve özel olarak bir isim de zikretmediğine göre, burada evrensel bir mesaj vermektedir, diyebiliriz. Bir soru veya istek sahibi, gerçek bir bilgilenme niyetiyle veya inkârcılığı nedeniyle alay ederek böyle bir azabın gelişini ya da kiminle ilgili olacağını sormuş olabilir; bu tür sorular ileride başka konularda da söz konusu edilebilir.

Kur’ân’ın gündeme getirdiği ve ısrarla gündemde tuttuğu en önemli konulardan birisi “kıyâmet-âhiret” meselesidir. Bununla ilgili vahyin indiriliş sürecinde sorular sorulmuş olabileceği gibi, daha sonraki dönemlerde de konu elbette gündemdeki yerini korumaya devam etmiştir; devam edecektir de. İşte Yüce Allah bütün zamanların muhataplarını bilgilendirmek üzere bu azabın kimlere yönelik olacağını ve mahiyetinin nasıl bir yapı arz edeceğini herkese hatırlatmaktadır.

Konuya böyle bakınca, bu soruyu kâfirlere acele azap edilmesini isteyen Hz. Peygamber de, bilgilenmek isteyen iyi niyetli müminler de, kötü niyetli ve alaycı inkârcılar da sormuş olabilir. Bizim tercihimiz bu sonuncusudur. Yüce Allah ise cevabını detaylı bir şekilde vermektedir.

ı. Engellenemeyecek Azap

سَاَلَ سَآئِلٌ بِعَذَابٍ وَاقِعٍ لِلْكَافِر۪ينَ لَيْسَ لَهُ دَافِعٌ مِنَ اللّٰهِ ذِي الْمَعَارِجِ “Soran biri gerçekleşecek azabı sordu. Kâfirler için, o azabı savacak (kimse) yoktur. O (azap), yüksek makamların sahibi Allah’tandır.”

Buradaki سَاَلَ seele fiili “sordu, (bilgi) istedi”; سَآئِلٌ sâilün kelimesi “soran bir kişi”; بِعَذَابٍ bi‘azâbin sözcüğü “(şu) azabı”; وَاقِعٍ vâkı‘ın kelimesi “meydana gelici, gerçekleşecek olan”; لِلْكَافِر۪ينَ li’l-kâfirîne ifadesi “kâfirler için, kafirlere”; لَيْسَ leyse Tedatı “yoktur, olamaz”; لَهُ lehû ifadesi “onun için”; دَافِعٌ dâfi‘un kelimesi “engelleyen, savunan, savan”; مِنَ اللّٰهِ minellâhi ifadesi “Allah’tan (gelen)”; ذِي الْمَعَارِج zi’l-me‘ârici tamlaması ise “yükseliş mertebelerinin sahibi (olan)” demektir.

Bu âyetlerde Yüce Allah tarafından mahşerde kâfirlerin başına gelecek ve hiçbir şekilde engellenemeyecek olan azap gündeme getirilmektedir.

1.سَاَلَ سَآئِلٌ بِعَذَابٍ وَاقِعٍ “Soran biri gerçekleşecek azabı sordu.” Yüce Allah bu âyette azapla ilgili şüphesi bulunanlara bilgi vermekte ve azabının mutlak surette gerçekleşeceğini beyan etmektedir. Bu yüzden, O’na nispet edilen eylemler her hâlü kârda meydana geleceklerdir, bunda hiçbir şüphe yoktur. Zaten kıyâmet ve mahşer için Kur’ân’da genellikle mâdî, yani “geçmiş zaman” kalıbı kullanılmasının sebebi de budur.

Sözü edilen azap, altıncı âyetin de işaretiyle “âhiret azabı”dır. İnkârcılar aslında daha dünyadayken Nadr gibi bir kısmı Bedir’de, diğerleri de ölürken derin acı çekmişlerdi. Ancak asıl azap mahşerde yaşanacağı için, burada mahşer azabına gönderme yapıldığı anlaşılmaktadır.

Bazı âlimler, İbn Abbâs’ın okuyuşunu esas alarak, sıra dışı bir yaklaşım ortaya koymuşlar ve âyetteki seele fiilini sâle diye okuyup, sâil kelimesini yâlı kökten anlamlandırmışlardır. Buna göre sâle fiili “bir işe koyulmak” anlamını verirken, sâil kelimesi ise cehennemde bir vadinin adı olarak kabul edilmiştir. Âyetin mesajı ise “söz konusu vâdi kâfirlere azap için harekete geçti” şeklini alır. Bu görüş Zeyd b. Sâbit’e ve Abdurrahman b. Zeyd b. Eslem’e nispet edilmektedir.(6)

Bu yaklaşıma göre konu dünyevî olarak herhangi bir soru veya cevapla ilişkili değil, mahşerdeki azabın bizzat uygulanışı ile ilgilidir. Bir görüş olarak zikredilmiş olsa da ilk verdiğimiz anlamın öncelikli ve asıl olduğunda şüphemiz yoktur. Âyetteki soru zımnen kıyâmetin ve dolayısıyla mahşerdeki azabın kiminle ilgili olduğunu içermektedir. Devam eden âyetler bu soruyu cevaplandırmaktadır.

2. لِلْكَافِر۪ينَ لَيْسَ لَهُ دَافِعٌ “Kâfirler için, o azabı savacak (kimse) yoktur.” Bu âyetin tefsirinde iki ifade hakkında bilgi vermek istiyoruz.

a) Âlimlerimiz bu âyetin başındaki لِلْكَافِر۪ين li’l-kâfirîne ifadesiyle ilgili şu iki farklı ihtimalden söz etmektedirler:

ı. Bazı müfessirlerimiz buradaki لِلْكَافِر۪ين li’l-kâfirîne ifadesini önceki âyetin devamı olarak kabul etmiş ve bu kelimeyi, dolayısıyla ikinci âyeti sorunun parçası saymışlardır.(7) Bizim de tercihimiz olan bu görüşe göre, ilk âyetteki mesaj bu âyetle tamamlanmakta ve geleceği kendilerine bildirilen azapla alay ettikleri anlaşılmaktadır.

Eğer başlangıçtaki soruyu soran kişi Hz. Peygamber idiyse bu durumda ilk üç âyette azabın hakikat anlamında kâfirlere ne zaman geleceği sorulmuş olmaktadır. Çünkü âyetlerin indiriliş sebebini izah ederken de ifade ettiğimiz üzere, Hz. Peygamber onlara azabın ne zaman geleceğini sormakta, hatta azabın erken gelmesini istediği belirtilmektedir.

ıı. Âyetteki لِلْكَافِر۪ين li’l-kâfirîne ifadesini önceki âyetteki sorunun cevabı olarak da kabul etmek mümkündür. Bu durumda ilk âyette mutlaka geleceği beyan edilen azap hakkında bunun kimlere geleceği sorulmakta ve cevabı ikinci âyette verilmektedir.

Buna göre âyetin başında gizli bir هو hüve zamiri var kabul edilir ve âyet “O (azap), kâfirler içindir” anlamına gelmiş olur. Sorulan ve gelmesi engellenemeyecek olan azap kâfirlere özeldir, onlara gelecektir. Nebe’ sûresinin ilk âyetlerinde dile getirilen husus da benzer bir ifade tekniğine sahiptir.

b) لَيْسَ لَهُ دَافِعٌ “Onun hiçbir engelleyicisi yoktur.” Bu ifadenin bir benzeri Tûr sûresindedir: “Şüphe yok ki Rabbinin azabı mutlaka gerçekleşecektir ve onu engelleyebilecek hiçbir güç yoktur.”(8) Âyetten anlaşılan mesaj şudur: Yüce Allah’ın azabını dünyada da âhirette de hiç kimse engelleyemez.(9)

Bir kez de Tûr 52/8’de geçen دَافِع dâfi‘un kelimesinin “savunmak” anlamından hareketle, âyetin anlamını şöyle de verebiliriz: “(Hiç kimse kendisini) o azaba karşı savunamaz.”

3. مِنَ اللّٰهِ ذِي الْمَعَارِجِ “O (azap), yüksek makamların sahibi Allah’tandır.” Âyetteki mesaj, azabın Yüce Allah tarafından gerçekleştirileceği ve O’nun da erişilmez bir yüceliğin sahibi oluşuyla ilgilidir.

Zuhruf 43/33’te de yer aldığı üzere, الْمَعَارِجِ el-me‘âric kelimesi güncel ifadeyle “merdivenler veya asansörler” anlamına gelmektedir. Bu kelime bu âyette Yüce Allah’ın bir sıfatı olarak yer aldığı için tercümeyi “yükseliş mertebeleri” şeklinde yapmayı uygun gördük. İbn Abbâs söz konusu kelimenin “gökler”, Katâde “lütuf ve ikramlar”, başka bazı âlimler ise “Yüce Allah’ın dostlarına cennette vereceği dereceler” anlamına geldiğini beyan etmişlerdir.(10)

Bu yaklaşımlar hakkında değerlendirme yapmayı gerekli görmüyoruz. Çünkü âyetteki zi’l-me‘ârici tamlaması bizatihi Yüce Allah’ı nitelendirmektedir; zaten bir sonraki âyet de O’nun yüceliğini ve erişilmezliğini vurgulayan bir içeriğe sahiptir. Yükselişlerin sahibi olmak için en yüksek olmak, hatta gerçek yüksekliğin sahibi olmak gerekir ki buna sahip olan sadece Yüce Allah’tır.

“Yükseliş mertebelerinin sahibi” olmak, Yüce Allah’a ulaşmanın çeşitli mertebelerinin veya yollarının bulunması anlamına da gelebilir. ‘Ankebût 29/69’da ifade edildiği gibi, Yüce Allah kendi yolunda fedakârlık yapanlara bütün yollarını açacaktır. Bütün gerçek yücelişler Yüce Allah’a yöneliktir; O’nunla irtibatlı olan yükselişler anlamlıdır ve nihâî hedef de O’nun huzurundaki itibardır, şereftir, onurdur.

Nisâ’ 4/139, Yûnus 10/65 ve Fâtır 35/10’da beyan edildiği üzere, izzet, şeref ve onurun yegâne kaynağı Yüce Allah’tır; çünkü yücelikler O’nunla irtibatına göre anlam kazanırlar. Dahası Mü’min 40/15 ve Burûc 85/15’te Yüce Allah’ın dereceleri çok yüksek oluşu ile Arş’ın sahibi oluşu da bu bağlamda hatırlanmalıdır.

ıı. Yüce Allah’a Yükseliş Süresi

تَعْرُجُ الْمَلٰٓئِكَةُ وَالرُّوحُ اِلَيْهِ ف۪ي يَوْمٍ كَانَ مِقْدَارُهُ خَمْس۪ينَ اَلْفَ سَنَةٍ “Melekler ve ruh(lar), miktarı elli bin sene olan bir günde O’na yükselir.”

Âyetteki تَعْرُجُ ta‘rucü fiili “yükselir”; الْمَلٰٓئِكَةُ el-melâiketü kelimesi “melekler”; وَالرُّوحُ ve’r-rûhu sözcüğü “ve ruh, vahiy, Cebrâîl”; اِلَيْهِ ileyhi ifadesi “O’na”; ف۪ي يَوْمٍ fî yevmin kelimesi “(şöyle) bir günde ki”; كَانَ kâne fiili “o (şöyle) olandır”; مِقْدَارُهُ mıkdâruhû tamlaması “onun ölçüsü, süresi (şudur)”; خَمْس۪ينَ اَلْفَ سَنَةٍ hamsîne elfe senetin tamlaması “elli bin sene(dir), elli bir yıl(dır)” demektir.

Bu âyette dünya şartlarına göre bilinen zaman kavramının Yüce Allah ile ilişkilerde nasıl bir mahiyet arz ettiği bildirilmektedir.

1. تَعْرُجُ الْمَلٰٓئِكَةُ وَالرُّوحُ اِلَيْهِ ف۪ي يَوْمٍ “Melekler ve ruh(lar) bir günde O’na yükselir.” Âyetin bu bölümündeki ifade meleklerin ve ruhun Yüce Allah’a yükselişi ve bunun bir günde oluşuyla ilgilidir.

a) Buradaki الْمَلٰٓئِكَة el-melâikeh kelimesi “melekler” anlamına gelmektedir. Ancak beraberinde kullanılan الرُّوح er-rûh sözcüğüyle neyin kastedildiği noktasında farklı kanaatler ileri sürülmektedir. Bilindiği üzere, Kur’ân’da الرُّوح er-rûh kelimesi “ruh”, “vahiy” ve “Hz. Cebrâîl” şeklinde üç anlamda kullanılmaktadır. Buna göre âyette hangi anlamın söz konusu olduğu önemli bir konudur.

ı. Âyetteki الرُّوح er-rûh kelimesinden kasıt “melek Cebrâîl (as)” olabilir. Bu durumda anlam, “melekler ve Cebrâîl (şöyle) bir günde Allah’a yükselirler” şeklinde olur. Bu tercihte er-rûh kelimesinin başındaki vâv harfi atıf, yani “ve” anlamında bağlaç kabul edilir. الْمَلٰٓئِكَة el-melâiketü kelimesi zaten bütün melekleri, dolayısıyla Hz. Cebrâîl’i de içermesine rağmen, ayrıca ona gönderme yapılmasının sebebi, vahiy getiren melek olması özelliğine bağlanabilir. Tıpkı Bakara 2/98, 238, Ahzâb 33/7, Hâkka 69/14, Nebe’ 78/38 ve Kadr 97/4’te olduğu gibi burada da benzer bir durumun söz konusu edildiğini söyleyebiliriz.

ıı. Âyetteki الرُّوح er-rûh kelimesinden kasıt “ruh” da olabilir. Bu durumda anlam, “melekler ve ruh (şöyle) bir günde Allah’a yükselirler” şeklinde olur. Bu tercihte er-rûh kelimesi “olgunlaşmış bazı özel ruhları” da “bütün insanların ruhlarını” da ifade edebilir. Bu tercihte kelimenin başındaki vâv harfi bağlaç değil, maiyyet yani “beraberlik” anlamında kabul edilmiş olur.

b) Âyetteki اِلَيْهِ ileyhi ifadesi Yüce Allah’a yukarılarda bir yerde bir mekân izafe edilmesini gerektirmez. Mülk 67/16’da da ele aldığımız üzere, burada bir mekân tahsisi değil, yükselişin ilâhî makama yönelik olduğu ve makamın yüceliği belirtilmektedir.

“Bütün işler sadece Allah’a döndürülür”(11) veya “Siz sadece O’na döndürüleceksiniz”(12) mealindeki pek çok âyette de olduğu gibi, maksat, Yüce Allah’a bir yer belirlemesi değil, yüceliğini ifadeyle işlerin yöneliş yerinin Yüce Allah’ın katı olduğunu belirtmektir. Tıpkı Hz. İbrâhim’in “Ben Rabbime gidiyorum”(13) veya “Ben Rabbime hicret ediyorum”(14) ifadelerinde olduğu gibi, burada da makamın yüceliği ve yönelişin hedefi ortaya konulmaktır.

c) Bu cümledeki يَوْمٍ yevmin kelimesi “gün” anlamına gelmektedir. Ancak bu kelime bizim kullandığımız anlamda 24 saatlik bir zaman dilimini ifade etmemektedir. Tıpkı “göklerin ve yerin altı günde yaratılması” ifadesinde olduğu gibi, bu tür âyetlerdeki yevm kelimesi “dönem, evre, kavranamayan bir çeşit özel zaman dilimi” olarak kabul edilmelidir.

Meleklerin ve ruhun Yüce Allah’a ulaşacağı süre olarak ifade edilen bu kelimenin insan idrakiyle kavranamayacağı âyetin ikinci cümlesiyle zaten ortaya konulmaktadır. Bu “gün”ün nasıl bir zaman dilimini ifade ettiği şu şekilde beyan edilmektedir:

2. كَانَ مِقْدَارُهُ خَمْس۪ينَ اَلْفَ سَنَةٍ “Onun miktarı elli bin senedir.” Secde 32/5’te işlerin Yüce Allah’a ulaşmasının “bizim saydığımız türden 1000 yıl” alacağı beyan edilmektedir. Hacc 22/47’de Rabbimizin katında bir gün, aynı şekilde “bizim saydığımız türden yaklaşık “1000 yıl gibi” bir zaman şeklinde ifade edilmektedir. Özellikle Hacc 22/47’deki kâf benzetme edatı, bu tür zaman ifadelerinin tam rakamsal değer vermediğini ve çokluk anlamının devrede olduğunu göstermektedir.

İncelemeye çalıştığımız Me‘âric 70/4’teki “elli bin yıllık” zaman diliminin de içerdiği mesaj bu türden kabul edilebilir ve çokluk anlamı verebilir. Kadr 97/3’teki “bin ay” ve Bakara 2/96’daki “bin yıl” ifadeleri de benzer şekilde çokluktan ve erişilmezlikten kinayedir.

Zaman dilimlerinin göreceliliği ve özellikle insanların kullandığı zaman kavramlarıyla Yüce Allah’ın kendisi için ifade ettiği kavramların mukayese edilmemesi gerektiği burada hatırlatılmaktadır. “Elli bin yıllık bir zaman” ifadesi Yüce Allah’ın makamının yüceliğini ve anlaşılabilir bir yükseklik içermediğini, “O’nun zatı” gibi “makamı”nın da kavranamayacağını beyan etmektedir. Me‘âric 70/4’te “melekler ve ruh(lar)ın”, Secde 32/5’te “işlerin” ve Fâtır 35/10’da “güzel sözlerin” Yüce Allah’a yükseleceği bildirilmektedir.

O’nun yüceliğini kavramaya çalışmanın bir anlamı yoktur. Çünkü Allah Te‘âlâ Bakara 2/186’da ve Vâkı‘a 56/85’te belirtildiği gibi “bize çok yakındır”; Kâf 50/16’da ifade edildiği gibi “bize şah damarımızdan daha yakın”dır. Enfâl 8/24’te dile getirildiği üzere, Yüce Allah kişi ile kalbi arasına girecek kadar insana insandan çok daha yakındır. Dolayısıyla Yüce Allah’a yakın olmaya çalışmak niyet ve samimiyetle elde edilebilir; bunu gerçekleştirecek değer ise Fâtır 35/10’da geçtiği üzere kişinin güzel kelimelerini desteklediği sâlih amelleridir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki zaman ifadesi Yüce Allah’ın erişilmez yüceliğini ortaya koymayı amaçlamaktadır. Bu ifade söz konusu yüceliği tarif etmenin imkânsızlığını belirtmeye dikkat çektiği gibi, Yüce Allah’tan yana olanların nasıl bir kudretin ve yüceliğin tarafında yer aldığını bildirmektedir. Bu arada inkârcılara da bu yücelik karşısındaki çaresizlikleri özellikle hatırlatılmaktadır. Zamandan ve mekândan münezzeh olan Yüce Allah için bu tür âyetlerde kast edilen anlam “Allah’ın mekan olarak yüksekliği” değil, “makam olarak yüceliği”dir.

O’na ulaşmada sözü edilen 1.000 veya 50.000 yıllık ifadeler ise zamanın göreceli olduğunu göstermektedir. İnsan zamanın mahkümu iken Yüce Allah zamanın hâkimidir. İnsan ile Yüce Allah’ın zaman noktasında karşılaştırılması son derece tehlikeli ve yanlış zonuçların doğmasına sebep olur. Burada verilmek istenen mesaj bu olsa gerektir.

Konunun burasında şu hususa değinmekte de yarar görmekteyiz:

Ayetteki bu ifade zamanın göreliliğine ve Allah’ın yüceliğine işarettir. Albert Einstein tarafından geliştirilen “izafiyet teorisi” zamanın göreliliğine atıf yapmaktadır. Kurama göre, bütün varlıklar ve varlığın fizikî olayları izafidir. Zaman, mekan, hareket, birbirlerinden bağımsız değildirler. Aksine bunların hepsi birbirine bağlı izafî olaylardır. Cisim zamanla, zaman cisimle, mekan hareketle, hareket mekanla ve dolayısıyla hepsi birbiriyle bağımlıdır. Bunlardan hiçbiri müstakil değildir. Özel Görelilik Kuramı; uzaklığın ve zamanın gözlemciye bağlı bir şekilde değişebileceği üzerinde durur. Bu teori, madde ile enerjinin ünlü E=mc² formülü ile birbirine bağlı olduğunu da ortaya koyuyor. E=mc² formülüne göre ışık hızının (c) karesi ve kütlenin (m) çarpımı enerjiye eşittir. Genel görelilik kuramına göre ise; kütle, içinde bulunduğu uzayın bükülmesine neden olur ve iki nokta arasında hareket eden serbest (üzerine hiçbir kuvvet etki etmeyen) cisimler, aradaki en kısa yolu takip eder. Bu kuramın Newton’un kütle çekim kuramından temel farkı, kütle çekimini cisimlerin kütlelerinden kaynaklanan bir kuvvet ile değil, uzayın eğriliği ile açıklamasıdır.

b) Sabır Öğretisi-Son Saat İlişkisi

Yüce Allah, sûrenin 5-9. âyetlerinde “Şimdi sen güzelce sabret” beyanı gereği, çeşitli sıkıntılara karşı nasıl davranması gerektiği noktasında Hz. Peygamber’i inşa etmekte ve inkârcıların kıyâmete ilişkin kanaatlerini şu şekilde dile getirmektedir: “Doğrusu onlar, o (hesabı veya azabı) uzak (ihtimal) görüyorlar. Biz ise onu yakın görmekteyiz.”

Ardından, müşriklerin inkâr ettikleri kıyâmetin birtakım sahneleri hatırlatılmakta ve bir anlamda müşriklerin alay ederek sordukları azabın kıyâmet boyutu “O gün, gökyüzü erimiş maden gibi olur. Dağlar (atılmış) yün gibi bir hal alır” şeklinde dile getirilmektedir.

ı. Güzel Sabır

فَاصْبِرْ صَبْرًا جَم۪يلًا “Sen güzelce sabret!”

Âyetteki فَاصْبِرْ fasbir emri “sabret, direnç göster”; صَبْرًا جَم۪يلًا sabran cemîlen tamlaması ise “güzel bir sabırla” demektir.

Burada inkarcıların alay ve baskılarına karşı sabırlı davranılması emri gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah, bu âyette Hz. Peygamber’e bir tebliğ esası öğretmektedir. Tebliğ bazen konuşmaktır, bazen de susmaktır. Bazen yüksek sesle konuşmak, bazen de gelen tepkilere karşı durmaktır. Bu noktada sabır, her türlü müdahaleye boyun bükmek değil, karşı çıkışlara, zulümlere ve baskılara rağmen inandığı ve savunduğu davada samimi, istikrarlı ve ısrarcı olmaktır.

1. “Sabır” konusunu Müzzemmil 73/10’da geniş bir şekilde ele alacağımız için burada detaya girmeyeceğiz. Şu kadarını söylemekle yetinelim:

Sabr, “hak ve hakikat üzere direniştir, inançları savunmaktır.” “İnsanın nefsini dizginlemesi” anlamında sabr “yılgınlık, korkaklık, çöküntü ve dert yanmanın zıddı”dır. İzzet ve şeref veren şey sabırdır; zillet ve mezellete düşüren şey sabır değil, acziyettir. Sabır, bazıları tarafından insanın her sıkıntıya boyun eğmesi olarak algılanmışsa da, bu yeterli bir yorum değildir. Çünkü bu kelime, kabullerdeki kararlılığı içerir. Baskı ve zulümlere karşı direnci esas alır. Sabrın zillet içerikli bir anlamı yoktur. Çünkü zillet, sahibini şahsiyetsizleştiren bir düşüklüktür.

2. Yüce Allah, bu âyette “güzel sabır” emri ile Hz. Peygamber’e Mekke’de karşılaşmakta olduğu veya karşılaşacağı sözlü ya da fiilî çeşitli eziyetlere karşı dirençli ve hazırlıklı olmasını emretmektedir. Çünkü Hz. Peygamber’in ortaya koyduğu prensipler elbette karşıtlarını rahatsız etmişti. Bu nedenle, baskılara karşı dik durmasını, olumsuz istekleri elinin tersiyle itmesini, kendi doğru inancında istikametini bozmamasını, yani inancında ve tebliğ ettiği değerler noktasında ısrarcı olmasını kendisinden istemektedir.

Hz. Peygamber’in bu şekilde samimi davranıp dik duruş ortaya koyması çok önemliydi; çünkü onun dik duramadığı bir ortamda, davet ettiği müminlerin halinin nice olacağı ortadadır. Herhangi bir yanlışlık ve sıkıntı yaşanmaması için uyarı yapılmaktadır.

Lokmân 31/17. âyette de belirtildiği gibi, din adına fedakârlık yapanlar bilmelidirler ki, başlarına sabır gerektirecek bazı sıkıntılar gelebilir. Hatta Hz. Peygamber “cennet zorluklarla çevrilmiş, cehennem de arzularla”(15) buyurarak, ödülle buluşmanın yolunun zorluklara karşı sabırlı, kararlı ve dirençli davranmaktan geçtiğini belirtmektedir.

3. Âyetteki emir “güzel sabır”dır. Hz. Ya‘kub’un dile getirdiği “güzel sabır”(16) ve Müzzemmil 73/10’da dile getirilen “güzel hicret” gibi burada da “güzel sabır”dan söz edilmektedir. Sabrın güzel oluşu bir savunma ahlâkıdır. Muhatabın sözlerini kabul etmeyenlerin ona karşı bir çirkinlik içerisine girmesi doğru değildir; çünkü kişi kendisine yapılmasını istemediği bir şeyi başkasına yapmamalıdır. Güzel sabır, içerisinde herhangi bir tahammülsüzlüğün bulunmadığı ve Yüce Allah’tan başkasına şikâyetin yer almadığı sabırdır.(17)

4. Yüce Allah verdiği bu bilgi ile eğitime de ölümsüz bir ilke kazandırmaktadır. Bilgilendirmeksizin istekte bulunmak veya bilgi sunmadan sorumluluk istemek, hatta bilinç kazandırmadan azarlamak ya da cezalandırmak doğru bir eğitim metodu değildir. İnsanlara zamanında gerekli bilgi verilecek ki onlardan doğru davranış beklenebilsin. Zaten eğitimde veya hayatta asıl önemli olan husus, sorun çıktıktan sonra onu çözmek değildir; doğru metot, sorun çıkmadan önce hazırlıklı ve tedbirli olup problem çıkmamasını sağlamaktır.

ıı. Son Saat ve Kıyâmet-Âhiret Sürecinin Yakınlığı

اِنَّهُمْ يَرَوْنَهُ بَع۪يدًا وَنَرٰيهُ قَر۪يبًا “Şüphesiz ki onlar, o (hesabı) uzak (ihtimal) görüyorlar. Biz ise onu yakın görmekteyiz.”

Buradaki اِنَّهُمْ innehum ifadesi “muhakkak ki onlar”; يَرَوْنَهُ yeravnehû fiili “onu görüyorlar”; بَع۪يدًا ba‘îden kelimesi “uzak”;وَنَرٰيهُ ve nerâhu fiili “biz ise onu görüyoruz”; قَر۪يبًا karîben sözcüğü ise “yakın” demektir.

Bu iki âyette kıyâmeti ve mahşeri müşriklerin uzak ihtimal kabul etmeleri, Yüce Allah’ın ise yakın görmesi gündeme getirlmektedir.

Âyetlerde sözü edilen bu gerçek, Enbiyâ’ 21/1 ve 97’de verilen bilgi ile Kamer 54/1’de geçen “Son Saat yaklaştı ve Ay da yarılmış (olacak)tır” cümlesiyle benzer bir mesaj içermektedir. Dahası, Nebe’ 78/40’ta yer alan “Sizi yakın bir azapla uyarıyorum” ve yorumunu yapmakta olduğumuz Me‘âric 70/6-7’de verilen “Onlar onu uzak görüyorlar; biz ise yakın görüyoruz” şeklinde verilen bilgi de bu çerçevede aynı hakikate dikkat çekmektedir. Hz. Peygamber, “Ben ve Son Saat şu iki parmağım gibidir”(18) buyurarak, bu yakınlığın derecesini ortaya koymuştur.

1. Mekkeli müşriklerin önemli bir bölümü kıyâmete inanmıyor, onun gerçekleşeceğini haber veren Hz. Peygamber’le alay ediyorlardı. Hatta “Eğer doğru sözlü iseniz, bizi tehdit edip durduğunuz (azap) vaadi ne zamanmış!”(19) diyerek alaycılıklarını müminlere de yönlendiriyorlardı.

Onların bu anlamdaki alaycı ifadeleri Kur’ân’da oldukça fazla yer almaktadır. Böyle davranmalarının sebebi Son Saat’e, kıyâmete ve ahirete inanmamalarıydı. İçlerinde bazılarının belirli belirsiz bir kıyâmet-âhiret inancının bulunduğunu belirtmek gerekir;(20) ancak bunların sayısının oldukça az olduğu da bilinmektedir.

2. Mekkeli müşriklerin uzak gördükleri şey, “dünyevî azap” veya kıyâmet-âhiret süreci ve dolayısıyla mahşerdeki “cehennem azabı” olabilir. Esasında onlar vahyin ortaya koyduğu hemen hemen bütün bilgileri reddettikleri için tehdit edildikleri her türlü azabı da inkâr ediyorlardı.

İşte Mekke müşrikleri bu tür azap tehditlerini tıpkı Hz. Hûd’un kavminin dediği gibi(21) çok çok uzak bir ihtimal görüyorlardı; hatta imkânsız sayıyorlardı. Küfrün mantığı aynı olduğu için onlar da tıpkı Ahkaf halkı gibi kıyâmet ve âhiret sürecine dair vaadedilen her şeyi hafife ve alaya alıp onu inkâr ediyorlardı.

3. İleriye yönelik her vaad aslında yakındır. Hele bu zaman kavramı zamanı yaratan Yüce Allah’a yönelik ise elbette çok çok daha yakındır. Bu nedenle, âyette yer alan “Biz onu yakın görüyoruz” ifadesi bu gerçeği dile getirmektedir. Yüce Allah’ın hem dünya hayatında hem de âhiret şartlarında gerçekleşeceğini vaadettiği her azap yakındır.

Esasında bizzat kıyâmetin bile çok yakın olduğu bilgisi Kur’ân’da yer almaktadır.(22) Nitekim Yüce Allah Nebe’ 78/40’ta mahşerdeki azap için “yakın azap” ifadesini açıkça kullanmaktadır. Ayrıca Hz. Sâlih’in kavmine yönelik “yakın azap”(23) ifadesi dünya hayatındaki azap tehditlerinin de çok yakın olduğunu ortaya koymaktadır.

Sonuç olarak şunu söylemeliyiz: İnkârcılar kıyâmeti veya mahşer sorgulamasının zamanını sadece süre açısından çok uzak görmüyorlardı; aynı zamanda bizzat kıyâmet ve mahşerin gerçekleşmesini de çok uzak bir ihtimal, hatta imkânsızlık olarak değerlendiriyorlardı. Bu nedenle her türlü azap vaadini hafife alıp onunla ve onu haber veren peygamberlerle alay ediyorlardı.

Oysa Yüce Allah bunun son derece yakın olduğunu beyan ederek, aslında azabın gerçekleşmesinin hemen mümkün olduğunu beyan etmekte ve elbette hak edenleri sarıp sarmalayacağını bildirmektedir. Böylece Yüce Allah bu âyetlerde sûrenin ilk âyetinde soruya konu edinilen “kâfirlere gerçekleşecek azab”ın meydana gelme zamanını da bildirmiş olmaktadır.

ııı. Gökyüzünün ve Dağların Durumu

يَوْمَ تَكُونُ السَّمَآءُ كَالْمُهْلِ وَتَكُونُ الْجِبَالُ كَالْعِهْنِ “O gün gök, erimiş maden gibi olur. Dağlar, (yayılmış) yün gibi bir hâl alır.”

Buradaki يَوْمَ yevme kelimesi “o gün”; تَكُونُ tekûnü fiili “olacak(tır)”; السَّمَآءُ es-semâu kelimesi “gök, uzay”; كَالْمُهْلِ ke’l-mühli sözcüğü “yağ tortusu gibi, maden eriyiği gibi”; وَتَكُونُ ve tekûnü fiili “ve yine olacak(tır)”; الْجِبَالُ el-cibâlü kelimesi “dağlar”; كَالْعِهْنِ ke’l-‘ıhni sözcüğü ise “yün gibi” demektir.

Bu iki âyette Son Saat hakkında yaşanacaklarla ilgili bilgi gündeme getirilmektedir.

1. يَوْمَ تَكُونُ السَّمَآءُ كَالْمُهْلِ “O gün gök, erimiş maden gibi olur.” Yüce Allah bu âyette Son Saat esnasında gökyüzünün ve dolayısıyla oradaki yıldız ve gezegenlerin erimiş yağ veya maden eriyiği gibi bir görüntü alacağını beyan etmektedir. Son Saat ve Kıyâmet hakkında geniş açıklamaları ve Kur’ân’daki pek çok âyetin mesajını Kıyâmet 75/1’de geniş bir şekilde ele alacağımız için burada detaya girmek istemiyoruz.

Son Saat ve kıyâmetle ilgili pasajlarda Kur’ân’da sadece bu âyette geçen الْمُهْلِ el-mühl kelimesi, Kehf 18/29’da cehennemliklerin isteklerine karşılık onlara verilecek suyun benzetildiği bir “yanık yağ tortusu” anlamında kullanılmaktadır. Ancak burada sözü edilen sıvı, hiçbir şekilde susuzluğu giderecek nitelikte olmayacak, aksine suratları kavuracak bir mahiyet arz edecektir. Dühân 44/45’te de geçen bu kelime bu defa cehennemliklere verilecek zakkum ağacının benzetildiği bir yanık yağ tortusudur ki bu da yüreklerde kaynayıp onları parçalayan bir özellikte olacaktır.

Aslında “yağ tortusu” anlamına gelen الْمُهْلِ el-mühl kelimesinin(24) izahında İbn Abbâs bunun “demir, kurşun, bakır, gümüş gibi madenlerin eriyiği” anlamına geldiğini beyan etmektedir.(25) İmâm Mücâhid bunun “kan ve irinden meydana gelen bir cerahat” olduğunu belirtmektedir.(26) Taberî ise bu kelimenin kırmızıya çalan bir renk verdiği kanaatindedir.(27)

Bütün bu açıklamalara ilave olarak, biz bu kelimenin Son Saat esnasında göklerin alacağı rengi ve manzaranın korkunçluğunu ifade ettiğini düşünmekteyiz. Özellikle bu âyette verilen bilgiden hareketle, maksadın Son Saat’i tasvir etmek olduğu anlaşılmaktadır.

2. وَتَكُونُ الْجِبَالُ كَالْعِهْنِ “Dağlar, (yayılmış) yün gibi bir hâl alır.” Bir önceki âyette yer alan السَّمَآء es-semâ’ “gök” kelimesi ile dünya dışındaki diğer varlıklar kastedilirken, bu âyette de “dağlar” zikredilerek aslında bütün dünyanın Son Saat’te nasıl bir sarsıntı geçireceği anlatılmış olmaktadır. Nitekim hem dağların hem de bütünüyle dünyanın yerlerinden edilip un ufak bir hale getirileceği ve kum yığınına dönecekleri beyan edilmektedir.(28)

Dağlar çıplak gözle bakıldığında insanın görebileceği dünyanın en büyük, en iri, en sarsılmaz sanılan varlıklarıdır. Yüce Allah Son Saat esnasında sarsılmaz sanılan dağların bile bir yün gibi etrafa savrulacağını beyan ederek, olayın şiddetini ve karşı konulamazlığını ortaya koymaktadır.

Kur’ân’da bir de Kâri‘a 101/5’te geçen الْعِهْنِ el-‘ıhn kelimesi orada el-menfûş sıfatıyla birlikte kullanılmakta ve dağların tıpkı “atılmış, savrulmuş yün” gibi bir hal alacağını ortaya koymaktadır. Kur’ân’da dağ motifi hakkında daha önce pek çok âyette açıklamalar yaptığımız için benzer şeyleri tekrarlamayacağız. Şu kadarını söylemekle yetinelim:

Müzzemmil 73/14 gibi çeşitli âyetlerde de açıkladığımız üzere, Son Saat esnasında dağların yürütüleceği,(29) un ufak(30) ve paramparça edilecekleri,(31) hatta edata kum yığınına dönecekleri(32) Kur’ân’da açıkça haber verilmektedir.

Neml 27/87-88’de kıyâmetle ilgili bilgi verilirken, çakılı, sarsılmaz ve yerinden kımıldamaz sanılan dağların tıpkı bulutlar gibi hareket edeceği beyan edilmektedir. Buradan hareketle, kıyâmet esnasında yaşanacak felaketin boyutları iki benzetmeyle ortaya konulmakta ve özellikle başta inkârcılar olmak üzere bütünüyle insanoğlu bilgilendirilmektedir.

Yerin dibine çakılı oldukları için sadece yeryüzündeki kısımlarını gördüğümüz koca koca dağların Son Saat esnasında yün gibi olması aslında o esnada yaşanacak korkunç sarsıntıyı ve dolayısıyla esecek rüzgârın şiddetini de ortaya koymaktadır. Dağları yün gibi savuran rüzgârın korkunç etkisinden ve bütünüyle olayın dehşetinden Rabbimiz hepimizi muhafaza eylesin.

Dipnotlar

• 1 - Enfâl 8/32. 2 - Zemahşerî, age., IV, 596.
  • Enfâl 8/32
• 3 - Semerkandî, age., III, 494; Taberî, age., XXIX, 69. 4 - Râzî, age., XXX, 121. Beğavî, Me‘âlimu’t-Tenzîl, VIII, 215. 5 - Zemahşerî, age., IV, 596.
• 6 - Taberî, age., XXIX, 70; Râzî, age., XXX, 122; Beğavî, age, VIII, 215.
• 7 - Ferrâ, age., III, 183; Taberî, age., XXIX, 70; Zemahşerî, age., IV, 596-597; Râzî, age., XXX, 122.
• 8 - Tûr 52/7-8. 9 - Mülk 67/28; Hâkka 69/47.
  • Tûr 52/8 Mülk 67/28 Hâkka 69/47
• 10 - Râzî, age., XXX, 122.
• 11 - Bakara 2/210; Âl-i İmrân 3/109; Enfâl 8/44; Hûd 11/123; Hacc 22/76; Fâtır 35/4; Hadîd 57/5. 12 - Bakara 2/28, 245, 281; Âl-i İmrân 3/83; En‘âm 6/36; Yûnus 10/56; Hûd 11/34; Meryem 19/40; Enbiyâ’ 21/35; Mü’minûn 23/115; Nûr 24/64; Kasas 28/39, 70, 88; ‘Ankebût 29/17, 57; Rûm 30/11; Secde 32/11; Yâsîn 36/22, 83; Zümer 39/44; Mü’min 40/77; Fussılet 41/21; Zuhruf 43/85; Câsiye 45/15. 13 - Sâffât 37/99. 14 - ‘Ankebût 29/26.
  • Bakara 2/210 Âl-i İmrân 3/109 Enfâl 8/44 Hûd 11/123 Hacc 22/76 Fâtır 35/4 Hadîd 57/5 Bakara 2/28 Bakara 2/245 Bakara 2/281 Âl-i İmrân 3/83 En‘âm 6/36 Yûnus 10/56 Hûd 11/34 Meryem 19/40 Enbiyâ 21/35 Mü'minûn 23/115 Nûr 24/64 Kasas 28/39 Kasas 28/70 Kasas 28/88 ‘Ankebût 29/17 ‘Ankebût 29/57 Rûm 30/11 Secde 32/11 Yâsîn 36/22 Yâsîn 36/83 Zümer 39/44 Mü'min 40/77 Fussilet 41/21 Zuhruf 43/85 Câsiye 45/15 Sâffât 37/99 ‘Ankebût 29/26
• 15 - Müslim, cennet, 1 16 - Yûsuf 12/18, 83. 17 - Kurtubî, age., XIX, 184.
  • Yûsuf 12/18 Yûsuf 12/83
• 18 - Buhârî, Rikâk, 39. 19 - Yûnus 10/48; Enbiyâ’ 21/38; Neml 27/71; Sebe’ 34/29; Yâsîn 36/48; Mülk 67/25.
  • Yûnus 10/48 Enbiyâ 21/38 Neml 27/71 Sebe' 34/29 Yâsîn 36/48 Mülk 67/25
• 20 - Kehf 18/36; Fussılet 41/50; Câsiye 45/32. 21 - Mü’minûn 23/36.
  • Kehf 18/36 Fussilet 41/50 Câsiye 45/32 Mü'minûn 23/36
• 22 - İsrâ’ 17/51; Enbiyâ’ 21/1, 109; Ahzâb 33/63; Şûrâ 42/17; Kıyâmet 56/1; Cinn 72/25. 23 - Hûd 11/64.
  • İsrâ 17/51 Enbiyâ 21/1 Enbiyâ 21/109 Ahzâb 33/63 Şûrâ 42/17 Vâkı‘a 56/1 Cinn 72/25 Hûd 11/64
• 24 - Râğıb el-Isfehânî, age., s. 781. 25 - Râzî, age., XXX, 125. 26 - Kurtubî, age., XIX, 185. 27 - Taberî, age., XXIX, 73. 28 - Hâkka 69/14; Müzzemmil 73/14.
  • Hâkka 69/14 Müzzemmil 73/14
• 29 - Kehf 18/47; Tûr 52/10; Nebe’ 78/20; Tekvîr 81/3. 30 - Tâhâ 20/105; Murselât 77/10. 31 - Vâkı‘a 56/5. 32 - Müzzemmil 73/14.
  • Kehf 18/47 Tûr 52/10 Nebe' 78/20 Tekvîr 81/3 Tâhâ 20/105 Mürselât 77/10 Vâkı‘a 56/5 Müzzemmil 73/14