Rahmân Suresi

Mekke’de risaletin 5 veya 6. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 78 âyetten oluşan, adını ilk âyetinde yer alan “merhametin kaynağı” anlamındaki اَلرَّحْمٰن er-rahmân kelimesinden alan Rahmân sûresi, inişe göre 41, resmî sıralamada ise 55. sûredir.

Rahmân sûresi, resmî sıralamada öncesinde bulunan Kamer sûresiyle konu ilişkisine sahiptir. Buna göre Kamer 49’da “her şeyin bir kaderle, yani bir ölçüyle yaratıldığı” ifadesi, Rahmân 5-8’deki “kâinatın düzeni ve dengesi” noktasında büyük bir benzerlik göstermektedir. Bu noktada her iki sûre birbirinin devamı gibi de görülebilir. Rahmân 39-44’te yer alan “suçluların cehennem akıbeti” konusu, Kamer 9-42’deki çeşitli kavimlerin akıbetini özetleyen mesaj içermektedir. Yine bir benzerlik olarak, Kamer sûresi “Her şeye gücü yeten hükümdarın huzurunda” ifadesiyle bitmekte, bu ifade Rahmân sûresinde geniş bir şekilde ve çeşitli konu başlıklarında açıklanmaktadır.

Rahmân sûresi, Furkân 25/60’ta müşriklerin sorduğu “Rahmân da neymiş!” sorusunun cevabı olarak düşünülebilir. Buradan hareketle, Rahmân sûresinin indiriliş zamanı hakkındaki tartışmaların çok anlamlı olmadığını söyleyebiliriz.

Rahmân sûresinin ilk âyetlerinde Yüce Allah’ın insanı yaratan kudret olduğu, insanı kendini ifade edebilme özelliğiyle donattığı, Güneş ve Ay’ın bir hesaba göre varlıklarını devam ettirdiği, bütün mahlûkatın kendi yaratılışlarına uygun bir şekilde O’na secde ettiği beyan edilmektedir. Bu arada kâinattaki denge kanununa gönderme yapılarak, insanların da dengeli olmaları gerektiği, aşırılıktan uzak durmalarının zorunlu olduğu bildirilmektedir.

10. âyetten itibaren, Rahmân’ın çeşitli özellikleri bağlamında yeryüzüne koyduğu nimet ve gıda sistemi ile insanın yaratılışı konusu, ayrıca kâinat kitabından muhteşem konu başlıkları yer almaktadır.

29. âyetten itibaren, konu insanların Yüce Allah’a muhtaç oluşu gerçeğine getirilmekte, nankör insan tipinin Allah’a karşı densizliği bir meydan okumaya dönüştürülmektedir. Daha sonra mesele kıyâmet-âhiret sürecine getirilmekte ve hak düşmanlarının sorgulanmaya gerek kalmadan azaba çarptırılacakları haber verilmektedir.

46. âyetten itibaren, söz iyi insanlara ve onların mahşerdeki ödüllerine getirilmekte, değişik özellikleri bulunan dört cennet tanıtımı yapılmaktadır. En sonunda ise Rabbimizin sonsuz azamet ve ikrâm sahibi oluşu hatırlatılarak, sûre sona erdirilmektedir.

Rahmân sûresinde 31 defa “O halde, Rabbinizin nimetlerinin hangisini yalanlayabilirsiniz ki!” cümlesi yer almaktadır. Bu ifade, sonunda getirildiği her âyet grubundaki mesajı vurgulamak için zikredilmekte ve Kur’ân’ın bu sûresi bir başka güzellik abidesi olarak insanların anlayışına sunulmaktadır.

Yüce Allah, sûrenin 17-30. âyetlerinde kâinat kitabından örnekler vermeye devam etmekte, “iki doğu ve iki batının Rabbi” şeklinde bir kavramı gündeme getirmektedir. Ardından denizlerin muhteşem yapısına, oradaki kanunlara, canlılara, ürünlere ve deniz taşımacılığındaki gemilerin hareketine dair bilgiler vermektedir.

Bunca güçlü ve güzel olan sistemin ve üzerindeki insanların kalıcı olmadığı, sadece Yüce Allah’ın bâkî olduğu, dolayısıyla istek ve arzuların da sadece O’na yönlendirilmesi gerektiği bildirilmektedir. Bu arada her bir mesaj grubunun peşinden nimetlerin yalanlanmaması gerektiği de hatırlatılmaktadır.

a) Kâinat Kitabından Âyetler

Yüce Allah, sûrenin 17-25. âyetlerinde bütün mahlûkatın sahibi oluşunu “iki doğunun ve iki batının Rabbi” olmasıyla ifade etmekte, iki denizin birbirine kavuşmasına rağmen aralarında bir engel olduğu için birbirilerine karışmamasını ilâhî kudretin bir delili olarak sunmaktadır.

Ardından, her iki denizden inci ve mercanın çıkarıldığı gündeme getirilmekte, bu arada dağlar gibi kocaman gemilerin denizde hareket etmesinin de sadece O’nun kudretiyle gerçekleştiği ifade edilmekte, dört âyet grubunun sonunda da Yüce Allah’ın nimetlerinin yalanlanmaması gerektiğine dikkat çekilmektedir.

ı. İki Doğu ve İki Batının Rabbi

رَبُّ الْمَشْرِقَيْنِ وَرَبُّ الْمَغْرِبَيْنِ فَبِاَيِّ اٰلَآءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ “(Allah) iki doğunun da Rabbidir, iki batının da Rabbidir. (O halde) Rabbinizin hangi nimetlerini yalanlayabilirsiniz ki!”

Buradaki رَبُّ الْمَشْرِقَيْن rabbu’l-meşrıkayni tamlaması “iki doğunun Rabbi(dir), sahibi(dir), idare edicisi(dir)”; وَرَبُّ الْمَغْرِبَيْنِve rabbu’l-mağribeyni tamlaması ise “ve iki batının Rabbi(dir), sahibi(dir), idare edicisi(dir)”; فَبِاَيِّ fe bieyyi ifadesi “hangisini”; اٰلَآءِ âlâi sözcüğü “nimetlerin”; رَبِّكُمَا rabbikümâ tamlaması “sizin Rabbinizin”; تُكَذِّبَانِ tükezzibâni fiili ise “yalanlıyorsunuz, yalanlarsınız” demektir.

Burada Yüce Allah’ın kainat kitabından oluşan “iki doğu ve iki batının Rabbi” oluşu gündeme getirilmektedir.

1.رَبُّ الْمَشْرِقَيْنِ وَرَبُّ الْمَغْرِبَيْنِ “(Allah) iki doğunun da Rabbidir, iki batının da Rabbidir.” Bu ifade hakkında birtakım içaıklamalar gereklidir.

a) Yorumunu yaptığımız âyette geçen, الْمَشْرِقَيْن el-meşrıkayni ve الْمَغْرِبَيْن el-mağribeyni kelimeleri “iki doğu ve iki batı” anlamında tensiye, yani “ikili” gelmişken, bazı âyetlerde müfred yani “tekil”,(1) diğer bazı âyetlerde ise “bütün doğular ve batılar”(2) şeklinde cemî‘, yani “çoğul” gelmişlerdir.

Müzzemmil 73/9’da geniş bir şekilde ele alacağımız üzere, bu ifadeler çeşitli konu içeriklerinde yer almaktadır. Buna göre örnek kullanımların bir kısmı “namazla, yapılacak iyiliklerle ve fedakârlıklar”la ilgilidir.(3) Bu örneklerde insanların ibadetlerindeki kalbî yönelişleri öne çıkartılmakta, yapacakları fedakârlıklarda asıl önemli olan hususun Yüce Allah’ın rızası olduğu beyan edilmektedir. Diğer kullanımlarda ise Yüce Allah’ın kudreti ve her şeyin sahibi olduğu muhtevası söz konusudur.(4)

Bu âyetlerde ele alınan konu, Yüce Allah’ın bütün varlıkların Rabbi olduğu, O’nun sahipliğinin dışında başka hiçbir varlığın böyle bir iddiasının olamayacağıyla ilgilidir. Yüce Allah, A‘râf 7/128’de bütün yeryüzünün kendisine ait olduğunu ve dilediğini oraya vâris kılacağını beyan ederek, başka sahiplik iddialarının geçersizliğini ortaya koymaktadır.

b) “İki doğu” ve “iki batı” ifadelerinden maksadın ne olduğu konusunda farklı fikirler ileri sürülmüştür.

ı. Bazı âlimlerimiz “doğu ve batı” kavramlarını “Güneş’in ve Ay’ın doğması ve batması” ile ilişkilendirmektedir. Rahmân sûresinin 5. âyetinde “Güneş’in ve Ay’ın bir hesaba göre yaratılmış olmaları”ndan söz edilmesi, bu görüşü destekler mahiyettedir. Tesniye ve cemî‘ kullanımların sebebinin ise “doğuş ve batışların mekân açısından her gün yer değiştirmesi” olduğu da belirtilmektedir.(5)

ıı. “Yaz ve kış mevsimlerinin en uç noktalarında yaşanan gün doğumu ve gün batımının”nın da muhtemel maksatlar arasında olduğunu söylemekte herhangi bir sakınca yoktur. Güneş 21 Haziran’dan 21 Aralık’a kadar çeşitli hareketleri sebebiyle farklı yerlerden doğar. Bu nedenle tek doğuşta onun mutlak doğuşu, tek batışta da onun mutlak batışı ifade edildiği gibi, “iki doğu” ve “iki batı” ifadeleri işte bu iki tarihteki iki uç noktası olarak yorumlanabilir.

ııı. Âyetlerin indirildiği dönem itibariyle doğunun İran’a, batının ise Roma’ya ait olduğu vehmi Kur’ân tarafından düzeltilmekte ve yaratılmış her mekânın gerçek sahibinin Yüce Allah olduğu ilan edilmektedir.(6) Böylece ilk muhataplar başta olmak üzere, bütün müminlere moral, karşıtlarına da gözdağı verilmesi amaçlanmaktadır.

ıv. Aslında konuyla ilgili bütün kullanımlarda söylenmek istenen şudur: “İki doğu ve iki batı” ifadesinde Yüce Allah’ın bütün mahlûkatın sahibi olduğu vurgulanmaktadır. Mahlûklar Yüce Allah’a aittir; onların gerçek sahibi, onları yoktan var eden ve varlıklarını sürdürmelerini sağlayan da ilâhî kudrettir. Âyetlerdeki kalıp değişiklikleri mesajın bu şekilde anlaşılması gerektiğini ortaya koymaktadır.

v. Önceki âyetlerle birlikte düşünürsek şunu da söyleyebiliriz: Yüce Allah insan ve cinlerin sadece yoktan var edicisi değildir; aynı zamanda bütün varlık yönlerinin hatta varlık ve yokluk nimetlerinin hepsinin sahibi ve bütün gelişme mertebelerinin de Rabbidir. “Bütün doğular ve batılar O’nundur” demekle, aralarında var olan her şeyi, dahası diğer yönleri de içine alan kapsayıcı bir ifade kullanılmış olmaktadır.

vı. Dünyanın yuvarlak olduğu gerçeğinden hareketle, doğu kabul edilen bir nokta aynı zamanda başkaları için batı, batı denilen bir nokta da başkaları için doğu olmaktadır. Demek ki asıl maksat, herhangi bir özel noktayı belirlemek değil, bütün mahlûkatın Rabbinin Yüce Allah olduğunu vurgulamaktır.

vıı. Bütün bu izahlarımıza ilave olarak şunu da özellikle vurgulamalıyız: Bu sûrede hitaplar büyük çoğunlukla tensiye, yani ikili kullanımlar şeklinde gelmektedir. Bu özelliğe uygun olarak “bir doğu” veya “bütün doğular” değil de “iki doğunun Rabbi ve iki batının Rabbi” ifadesi tercih edilmiş olmalıdır. Aynı mantık Rahmân 55/46 ve 62. âyetlerde sözü edilecek olan “iki cennet” ifadelerinde de söz konusudur.

2. فَبِاَيِّ اٰلَآءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ “(O halde) Rabbinizin hangi nimetlerini yalanlayabilirsiniz ki!” Bu ifade, insanların veya cinlerin her nerede bulunurlarsa bulunsunlar, kendilerine yaşamaları için rızık veren, onları koruyan, varlıklarını devam ettirmeleri için onlara yardım eden kudretin Yüce Allah olduğu vurgulanmaktadır. Bu noktadan hareketle, bu âyeti şöyle anlamamız gerekmektedir:

“Ey cin ve insan toplulukları (kadın ve erkekler)! Şimdi siz, ‘her nerede olurlarsa olsunlar, bütün canlıları besleyen, koruyan ve kendilerine yardım eden, iki doğu ve iki batı sembollüğünde Güneş ve Ay gibi diğer bütün cansız varlıkları da sizin hizmetinize veren’ Rabbinizin nimetlerinin hangisini yalanlayabilirsiniz ki!”

ıı. İki Denizin Birbirine Karışmaması

مَرَجَ الْبَحْرَيْنِ يَلْتَقِيَانِ بَيْنَهُمَا بَرْزَخٌ لَا يَبْغِيَانِ فَبِاَيِّ اٰلَآءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ “(Allah) iki denizi salmıştır; birbirlerine kavuşurlar. Aralarında bir engel vardır; birbirine karışmazlar. (O halde) Rabbinizin hangi nimetlerini yalanlayabilirsiniz ki!”

Buradaki مَرَجَ merace fiili “saldı”; الْبَحْرَيْنِ el-bahrayni kelimesi “iki denizi”;يَلْتَقِيَانِ yeltekıyâni fiili “kavuşuyorlar”; بَيْنَهُمَا beynehümâ ifadesi “o ikisinin arasında vardır”; بَرْزَخٌ barzehun sözcüğü “bir engel”;لَا يَبْغِيَانِ lâ yebğiyâni fiili “birbirlerine karışmıyorlar”; فَبِاَيِّ fe bieyyi ifadesi “hangisini”; اٰلَآء âlâi sözcüğü “nimetlerin”; رَبِّكُمَا rabbikümâ tamlaması “sizin Rabbinizin”; تُكَذِّبَانِ tükezzibâni fiili ise “yalanlıyorsunuz, yalanlarsınız” demektir.

Burada denizlerin farklı yaratılış özellikleri bağlamında birbirlerine karışmamalarıyla ilgili ilahi yasa gündeme getirilmektedir.

Furkân 25/53’te geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, Yüce Allah bu âyetlerde, denizlerin veya büyük su kütlelerinin tâbi kılındığı bir yasa anlamında “kainat kitabı”ndan bir âyeti daha gündeme getirmektedir.

Bu âyetlerle birlikte ayrıca Furkân 25/53 ve Neml 27/61’de de iki denizin yan yana akmalarına rağmen birbirine karışmaması, aralarında engel bulunduğu beyan edilmektedir.

1.مَرَجَ الْبَحْرَيْنِ يَلْتَقِيَانِ “(Allah) iki denizi salmıştır; birbirlerine kavuşurlar.” “İki deniz”in Rûm, Yemen ve İran Denizi olduğu ifade edilmiş olsa da âyette isim zikredilmediği için herhangi bir tahminde bulunmanın doğru olmadığı kanaatindeyiz.

Kamer 54/11-12’den hareketle “iki deniz”den maksadın “yağmurlar, gökteki bir deniz” ile “yeryüzünün gözeleri”; iki deniz arasındaki engelin ise “hava, arz ve arzın sakinleri” olduğu iddia edilmektedir.(7) Esasında âyette ise bir kanundan söz edilmektedir. Bu kanun evrenseldir; isimlere indirgenmemelidir.

Furkân 25/53’te iki denizin birbirine kavuşmalarına rağmen karışmamaları, birinin tatlı-susuzluğu giderici, diğerinin ise tuzlu-acı olduğu, aralarında bir perdenin yani engelin bulunduğu beyan edilmektedir. Fâtır 35/12’de ise biraz daha detay verilmekte, denizlerin biri tatlı-susuzluğu giderici, diğeri tuzlu-acı olmasına rağmen, ikisinde de “taze et” yaratıldığı ve insanların bunları yediği ifade edilmektedir.

Sadece “taze et” değil, hem tatlı hem de tuzlu sularda inci mercan(8) mücevherlerden oluşan güzel takılar yaratılması da harika bir sanatkârlıktır. Bu arada her iki su kütlesinde insanların rızık temini ve ihtiyaçlarının karşılanması için gemi taşımacılığı nimeti de hatırlatılmaktadır. Benzer konular Nahl 16/14’te “tek deniz” ifadesiyle de yer almaktadır.

2. بَيْنَهُمَا بَرْزَخٌ لَا يَبْغِيَانِ “Aralarında bir engel vardır; birbirine karışmazlar.” Bu ifadenin bir benzeri, daha açıklamalı olarak Furkân 25/53’te şu şekildedir: “Aralarına bir engel, yani birbirine karışmalarına mani bir perde koyan da O’dur.”

Bu konuda Neml 27/61’de de söyle buyrulmaktadır: “(Ortak koştukları varlıklar mı hayırlı), yoksa yeryüzünü oturmaya elverişli kılan, (vâdîler) arasında nehirler yaratan (akıtan), yeryüzü için ağırlıklar (çeşitli kuvvetler) yaratan ve iki deniz arasına engel koyan (Allah) mı? Allah’la beraber (O’na yardımcı) bir ilâh mı (varmış)?! Doğrusu onların pek çoğu gerçeği bilm(ek iste)miyorlar.”

İlgili âyetlerde geçen بَرْزَخ berzah kelimesi, “ilâhî yasa” manasında, iki suyun moleküler yapıları itibariyle birbirine karışmasını engelleyen bir engeli veya perdeyi ifade etmektedir. Mü’minûn 23/100’de de geçen bu kelime, dünyaya geri dönmeyi isteyen kâfirlerin arkalarındaki “ölüm engeli” manasına gelmektedir.

Âyette yer alanيَبْغِيَانِ yebğıyâni fiili “azgınlık yapmak” manasındaki b-ğ-y kökünden gelmektedir. Cümlede olumsuz bir edatla gelen bu fiil “uzanmamak”, “karışmamak”, “haddi aşmamak”, “zulmetmemek”(9) gibi manalar vermektedir. Suların kendi sınırlarını aşmamaları demek, Yüce Allah’ın onları yarattığı şekilde fıtratlarına uygun hareket etmeleri ve varlıklarını sürdürmeleri demektir. Böylece acı ve tuzlu olan su, tatlı ve susuzluğu giderici olana karışmaz, birbirlerinin tadını değiştirmezler.

Bu âyette sözü edilen perdenin ve engelin manevi olduğu gerçeğinden hareketle, Zemahşerî’nin de vurguladığı gibi,(10) bu durum tıpkı “göklerin bizim görebileceğimiz direkler olmadan yaratılıp yükseltilmesi”(11) olayına benzemektedir. Göklerin direkleri vardır; ancak onlar bizim görebileceğimiz şekilde üç boyutlu değildir; bir anlamda bu direkler birer kanundur.

Kur’ân’da bu ve benzer örnekler sünnetüllâh denen ilâhî yasaların tabiat kitabındaki birkaç örneğidir. Yüce Allah’ın “yazılı kanunları” anlamında tabiata yerleştirdiği kanunlardan oluşturulmuş bir başka ilâhi kitabı da kâinattır; işte bu örnekler o kitabın birer âyetidir.

Kâinat kitabının âyetleri, kendileri için belirlenen esaslara riayet edip sınırı aşmamalarına rağmen, insanoğlunun haddini bilmez bir tutum sergilemesi nasıl makul karşılanabilir ki? “Tatlı su”yu iman, acı olanı da küfür gibi kabul edersek, Müslümanların gayr-ı Müslimlerden ayrı olduğu mesajını da bu âyetlerden elde edebiliriz. Ancak özellikle kâfirlerin dikkati şu noktaya çekilmektedir:

İradesiz Müslüman kullar olan tabiattaki bütün yaratıklar gibi iradeli olanlar da kendi yaratılış amaçlarını bilmeli, kulluk sınırını aşıp başka varlıklara tapmamalıdır. Yüce Allah’ın istediği gibi yaşayıp belirlediği yerde durmayı başarmalıdırlar. İman sınırını aşıp küfür, inkâr ve yalanlama bataklığına sapmamalıdırlar.

3. فَبِاَيِّ اٰلَآءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ “(O halde) Rabbinizin hangi nimetlerini yalanlayabilirsiniz ki!” Bu ifade, Yüce Allah’ın kâinat kitabına yazdığı kanunlardan birisini hatırlatmakta, suların hayat için vazgeçilmez bir önem arz ettiğine vurgu yapmaktadır. Her bir su çeşidi kendi yaratılış amacına uygun olarak varlığını sürdürmektedir. Bütün sular acı olsaydı veya hepsi tatlı olsaydı hayatın rutin gidişatı hiçbir şekilde mümkün olmazdı. Bu noktadan hareketle, bu âyeti şöyle anlamamız gerekmektedir:

“Ey cin ve insan toplulukları (kadın ve erkekler)! Şimdi siz, ‘biri tatlı-susuzluğu giderici, diğeri tuzlu-acı olan iki suyu birbirine kavuşmaları için salıveren, ancak tabiatlarını bozmamak ve sınırı aşmamak üzere aralarına ilahi bir yasa olarak engel veya perde koyan’ Rabbinizin nimetlerinin hangisini yalanlayabilirsiniz ki!”

ııı. Denizlerden İnci ve Mercan Çıkması

يَخْرُجُ مِنْهُمَا اللُّؤْلُؤُ۬ وَالْمَرْجَانُ فَبِاَيِّ اٰلَآءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ “İkisinden de inci ve mercan çıkar. (O halde) Rabbinizin hangi nimetlerini yalanlayabilirsiniz ki!”

Buradaki يَخْرُجُ yahrucu fiili “çıkar”; مِنْهُمَا minhümâ ifadesi “onların ikisinden de”; اللُّؤْلُؤُ۬ el-lü’lüü kelimesi “inci”; وَالْمَرْجَانُ ve’l-mercânu sözcüğü “ve mercan”; فَبِاَيِّ fe bieyyi ifadesi “hangisini”; اٰلَآء âlâi sözcüğü “nimetlerin”; رَبِّكُمَا rabbikümâ tamlaması “sizin Rabbinizin”; تُكَذِّبَانِ tükezzibâni fiili ise “yalanlıyorsunuz, yalanlarsınız” demektir.

Yüce Allah bu âyetlerde tatlı ve acı sulardan çıkardığı ve insanlar için son derece cazip olan iki değeri gündeme getirilmektedir.

1.يَخْرُجُ مِنْهُمَا اللُّؤْلُؤُ۬ وَالْمَرْجَانُ “İkisinden de inci ve mercan çıkar.” Bilindiği gibi, “inci” denizlerin dip kısımlarında midye ve istiridye kabuklarının altında, “mercan” ise suyun daha yukarı kısımlarında bulunur. Bazı âlimlerimiz, اللُّؤْلُؤ el-lü’lü’ü kelimesinin “küçük inci”; الْمَرْجَان el-mercânın ise “büyük inci” olduğunu beyan etmişlerdir. Bunun tersi manaya geldikleri de ifade edilmektedir.(12)

a) Nahl 16/14 ve Fâtır 35/12’de bu konuda insanların giyinmeleri veya takınmaları için “mücevherler” anlamında hılye kelimesi kullanılmakta, böylece inci ve mercanın kullanım amacı belirlenmektedir.

Bu iki âyette yer alan ve “çıkartmak” manasına gelen testahricûne fiili de yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki “çıkmak” manasına gelen يَخْرُجُ yahrucu fiilini tefsir etmektedir. Bu fiil, yuhracu şeklinde “çıkartılmak” manasında edilgen olarak da okunmaktadır.(13) Söylenmek istenen şudur: “İnci” ve “mercan”ın kendilerinin çıkmasını beklemeyin; onları suyun altından siz çıkartıp alın, süs ve mücevher olarak kullanın.

Çeşitli âyetlerde zikredilen bu iki su türünün taze, tuzsuz ve lezzetli balık gibi çeşitli ürünlerinin yanında, bu defa “inci ve mercan” hatırlatması meselenin bir başka boyutunu gündeme getirmektedir. Yüce Allah kudretine dair bu örneği vererek, hem tatlı sularda hem de tuzlu sularda inci ve mercanın varlığını haber vermektedir.

b) Önceki âyetlerde geçen “iki deniz” ifadesini iman ve küfürle ilişkilendirince, burada özellikle اللُّؤْلُؤ el-lü’lü’ü kelimesini bu doğrultuda yorumlamak mümkündür. Bilindiği gibi küfür, insanın fıtratına Yüce Allah’ın yazdığı imanın üzerini örtmektir. İnci de midye ve istiridyenin kabuğunun altında saklıdır.

İnciye ulaşmak için bu deniz canlılarının kabuğunu kaldırmak gerekir. O halde her insanda iman potansiyeli vardır; çünkü fıtrat denen ilahi program bu şekilde var edilmiştir. Bu durumda kâfir olan kişinin küfrünü kaldırmak ve fıtratındaki imanın ortaya çıkmasını sağlamak gerekir.

Din, insanın fıtratıyla arasına giren engelleri kaldırmayı amaçlayan değerler bütünüdür. Çünkü insanoğlu Hz. Peygamber’in ifade ettiği gibi “Her doğan İslâm fıtratı üzere doğar”(14). Daha sonra ana-babası veya başkaları onu saptırabilir. Öyleyse mümin olarak doğan, ancak daha sonra kâfir olanlardan ümidimizi kesmemeliyiz.

Yapmamız gereken şey, inkarcı insanların üzerini yanlış inanç ve ideolojilerle kapattıkları imanın üzerini açmak, böylece kabuğun altındaki inci gibi fıtrata yazılan imana ulaşmaktır. Eğer tuzlu ve acı suyu kâfire benzetirsek, şunu söyleyebiliriz: Nasıl ki tuzlu suların diplerinde inciler bulunuyorsa, kâfirlerin de fıtratlarında iman hakikatleri vardır.

Öyleyse kâfirlerin sadece yüzeysel tavırlarına ve söylemlerine bakarak onlardan ümit kesmemeli, inci arayanların okyanusların derinliklerine daldıkları gibi kâfirlerin de ruh derinliklerine ulaşacak çalışmaları yapmak ve onlardaki fıtrat unsurlarına ulaşmak gerekmektedir.

c) Kur’ân’da, hakikatin farkına varanlar için kullanılan ülü’l-elbâb tamlaması da kabukta kalmayıp çekirdeğin özüne inenler, meselenin özüyle ilgilenenler manasına gelmektedir. Aynı şekilde âyetler üzerinde derin çalışmalar yapıp ince düşünceler üretmek manasına gelen tedebbür kavramı, meselenin derinliklerine inmek, köklerine ulaşmak gibi bir mana vermektedir. Gerçeği hatırlamak manasına gelen tezekkür kavramında fıtrata yazılan hakikatlerin hatırlanması söz konusudur.

Bu ikisinin sonucunda tefekkür adı verilen kavram gündeme gelmekte ve insanlar köklerine inip hatırladıkları gerçeklere dayalı olarak fikir üretirler. İşte “fikir üretmek” manasına gelen tefekkür kavramında da derin ve sürekli çalışmaların yapılması istenmektedir. Daha sonra devreye te‘akkul denilen ve aklın olaylar arasında ilişki ve bağ kurması manasına gelen bu kavram ile aklın faal olarak işlev görmesi sağlanmalıdır.

Bütün bunların sonucunda elde edilen değerlerin ve bilgilerin hayata aktarılması manasında tefakkuh ile buluşulmalıdır. Hakka ve hakikate ulaşmak için Kur’ân’da yer alan tedebbür, tezekkür, tefekkür, te‘akkul ve tefekkuh kavramlarının tam da bu âyetin tefsirinde ne kadar önemli olduğu bir kez daha anlaşılmaktadır.

d) Bu kavramları hatırlatmamızın sebebi, midye kabuğunun ve istiridyenin altında saklı bulunan inciye ulaşmak için nasıl ki çalışmak ve fedakârlık yapmak gerekiyorsa, hakikate ulaşmak için de uzun ve derin çalışmalar yapmanın zorunluluğunu hatırlatmaktır.

Kâfir olmayı tercih edenlere de yaklaşırken, maksadımız onun fıtratıyla buluşmasını sağlamak ve kendine gelmesi için çaba sarf etmektir. İnci ve mercanı nasıl ki denizlerden çıkarmak gerekiyorsa, hakikate ulaşmak için de fedakârlık denizine hatta okyanusuna dalmak gerekir.

Mesafe kat etmek için çalışmak gerekir. Fikir işçiliği yapmadan, zihin yormadan, aklı çalıştırmadan, beyinde doğumlar yaşamadan sonuç beklemek boşunadır. Bu nedenle bilgi derinliği olmayanların sözlerine itibar edilmemelidir. Çünkü yüzeysel konuşanlar yüzeyde kalanlardır.

Yüzeyde kalanlardan inci değerinde derin bilgi beklenmemelidir. Derinlikli çalışmalar yapanların sözü muteber olmalı ve onlara güvenilmelidir. İddia edildiği gibi, yatarak veya fedakârlık yapmayıp bilginin gelmesini bekleyerek hakikate ulaşılmaz, vesselâm.

e) Vahyin indirildiği yöre olarak denize kıyısı olmayan Mekke ve Medine’de denizlerin muhteşem yapısıyla ilgili bilgilerin Kur’ân’da yer alması onun mucizeliğinin, erişilmezliğinin, güncelliğinin ve evrenselliğinin en önemli delillerinden birisidir. Çünkü o yörede yaşayan insanların bir bölümü elbette denizler hakkında malumat sahibi idiler; ancak büyük çoğunluğun bu detayda bilgi sahibi olduğu iddia edilemez.

Hem Kur’ân’ın bir insan sözü olmadığı, hem Yaratıcının kelamı olduğu, hem de muhatapların imanlarının ne derece güçlü olduğu işte bu gibi âyetlerde çok daha net bir şekilde görülmektedir.

2. فَبِاَيِّ اٰلَآءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ “(O halde) Rabbinizin hangi nimetlerini yalanlayabilirsiniz ki!” Tatlı veya tuzlu suların her ikisinden de çıkartılan süs ve ticaret eşyası elbette Yüce Allah’ın nimetlerinden ve kudret işaretlerindendir. Bütün bunları insanların hizmetine sunan Yüce Allah’ın nimetleri hiçbir şekilde görmezden gelinmemelidir. Bu noktadan hareketle, bu âyeti şöyle anlamamız gerekmektedir:

“Ey cin ve insan toplulukları (kadın ve erkekler)! Şimdi siz, ‘biri tatlı-susuzluğu giderici, diğeri tuzlu-acı olan iki sudan çıkardığınız, hem süs eşyası hem de ticaret için kullandığınız inci ve mercanı yaratıp hizmetinize veren’ Rabbinizin nimetlerinin hangisini yalanlayabilirsiniz ki!”

ıv. Gemilerin Denizlerdeki Hareketi

وَلَهُ الْجَوَارِ الْمُنْشَاٰتُ فِي الْبَحْرِ كَالْاَعْلَامِ فَبِاَيِّ اٰلَآءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ “Denizde (akıp giden), dağlar gibi büyük gemiler de yalnızca O’na aittir. (O halde) Rabbinizin hangi nimetlerini yalanlayabilirsiniz ki!”

Buradaki وَلَهُ ve lehû ifadesi “sadece ve sadece O’nun içindir, O’nun adına”; الْجَوَار el-cevâri kelimesi “akıp gidenler, gemiler”; الْمُنْشَاٰتُ el-münşeâtü sözcüğü “kocaman, yelkenleri yüksek”; فِي الْبَحْرِ fi’l-bahri kelimesi “denizde”; كَالْاَعْلَامِ ke’l-a‘lâmi sözcüğü “dağlar gibi”; فَبِاَيِّ fe bieyyi ifadesi “hangisini”; اٰلَآء âlâi sözcüğü “nimetlerin”; رَبِّكُمَا rabbikümâ tamlaması “sizin Rabbinizin”; تُكَذِّبَانِ tükezzibâni fiili ise “yalanlıyorsunuz, yalanlarsınız” demektir.

Burada kainat kitabından bir başka başlık olarak denizler ve gemilerin oradaki durumuyla ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah Şûrâ 42/32’de de beyan edildiği gibi, bu âyette denizlerin, yani suyun insanlar için bir başka nimet boyutunu gündeme getirmektedir.

1.وَلَهُ الْجَوَارِ الْمُنْشَاٰتُ فِي الْبَحْرِ كَالْاَعْلَامِ “Denizde (akıp giden), dağlar gibi büyük gemiler de yalnızca O’na aittir.” Şûrâ 42/32 ve Tekvîr 81/16’da da geçen ve “akıp giden şeyler, gemiler” manasına gelen الْجَوَارel-cevâr kelimesi, Hâkka 69/11’de de geçtiği gibi el-câriyeh kelimesinin çoğuludur ve cümlede “mübtedâ” konumunda olduğu için merfu‘, yani “ötre” okunmak durumundadır. Onun ötrelik alameti, kelimenin sonunda gizli olarak var kabul edilen yâ harfidir. Râ harfindeki “kesra” harekesiyle yetinildiği için, bazen bu tür yâ harfleri düşürülebilir; bu Arapçada bir kuraldır.

Râzî, الْجَوَار el-cevâr kelimesiyle ilgili çok enteresan bir tespitte bulunmuştur. Ona göre fülk kelimesi hareket etmeyip durmakta olan gemi demektir. Yüzmeye hazır hale geldiğinde gemiye es-sefîneh denmektedir. Akıp giden gemi için de el-câriyeh kelimesi kullanılmaktadır.(15)

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen الْمُنْشَاٰت el-münşeât sözcüğü “kocaman, büyük, yelkenleri yüksek” manalarına gelmektedir. Bu anlam Râzî’nin de dediği gibi bulutların yüksekliğinden veya yelkenlerin büyüklüğünden ve yüksekliğinden kaynaklanmış olabilir. Hatta bu kelimenin “inşa edilmiş, insanlar tarafından yapılmış” şeklinde bir manası da vardır.

Bir kez de Şûrâ 42/32’de zikredilen الْاَعْلَام el-a‘lâm kelimesi yerine el-cebel kelimesi de kullanılabilirdi; oysa “alamet gibi” ifadesi gemilerin büyüklüğünü gösterdiği için tercih edilmiş olmalıdır. Karada nasıl ki dağlar cüsseleriyle insanlar için erişilmez bir büyüklüğü ifade ediyorlarsa, gemiler de denizlerdeki canlılara göre çok büyük bir varlığı göstermektedir.

Bu âyette, denizdeki kocaman gemilerin hareket etmesinin bir nimet ve her konuda olduğu gibi bu konuda da Yüce Allah’ın bir sünnetinin devrede olduğu vurgulanmaktadır. Allah’ın suya koyduğu kaldırma gücü sayesinde gemiler suda yüzmekte, hareket etmektedir. Şûrâ 42/32’de bunun Yüce Allah’ın âyetlerinden, yani kudret işaretlerinden olduğu beyan edilmektedir.

Her ne kadar insanlar kendi elleriyle bir şeyler üretmiş veya geliştirmiş olsalar da, aslında her şey Yüce Allah’a nispet edilmelidir. Çünkü her şeyi yaratan O’dur; insana üretebilme imkanı ve zekası veren de O’dur. Sâffât 37/96’da da beyan edildiği gibi, insanları da onların yaptıklarını da yaratan kudret Yüce Allah’tır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin başındaki لَهُ lehû ifadesi, cümlede öne alınarak özellikle vurgulu bir mana vermekte, bu tür her bir işlemin veya kanunun sadece Yüce Allah’a ait olduğu bildirilmektedir.

“Arş’ın suyun üzerinde bulunduğu”(16) gerçeğinden hareketle, bu âyette sözü edilen mesajda bütün gök cisimlerinin bulunduğunu da söyleyebiliriz. Çünkü Yâsîn 36/40’ta Güneş, Ay, dünya gibi yıldız ve gezegenlerin hepsi kendileri için belirlenen bir yörüngede yüzmekte, yani hareket etmekte olduğu haber verilmektedir.

Denizde yüzen kocaman gemilerin dağlara benzetilmesinde bir başka mana da “dağların hareket etmekte oldukları”na işaret etmek olabilir. Aslında Son Saat’le ilişkili bir bağlamda geçiyor olsa da, Neml 27/88’de beyan edildiği gibi, durup çakılı sanılan dağlar tıpkı bulutlar gibi hareket etmektedirler. Kur’ân’ın bu şekilde Rabca anlam örgüsü içerisinde düşünüldüğünde, âyetlerden daha nice anlamlar çıkartılabileceğini özellikle beyan ve itiraf etmeliyiz.

2. فَبِاَيِّ اٰلَآءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ “(O halde) Rabbinizin hangi nimetlerini yalanlayabilirsiniz ki!” Nahl 16/14 ve Fâtır 35/12 gibi âyetlerde de yer aldığı üzere, insanlar rızık temini için denizlerde gemilerle seyahat etmektedirler. “Suyun kaldırma kuvveti” olmasaydı, hayatın devamı için çok önemli olan rızık ihtiyacı büyük oranda karşılanamazdı. Bu noktadan hareketle, bu âyeti şöyle anlamamız gerekmektedir:

“Ey cin ve insan toplulukları (kadın ve erkekler)! Şimdi siz, ‘biri tatlı-susuzluğu giderici, diğeri tuzlu-acı olan iki suda, dağlar gibi (akıp giden) kocaman gemilere yüzme imkânı sağlayacak şekilde suya kaldırma kuvveti veren’ Rabbinizin nimetlerinin hangisini yalanlayabilirsiniz ki!”

b) Yüce Allah’ın Bekâsı ve Cömertliği

Yüce Allah, sûrenin 26-30. âyetlerinde mahlukatın fani, celâl ve ikrâm sahibi olan zatının bâkî kalacağını, göklerde ve yeryüzünde bulunan herkesin bâkî olan zattan istekte bulunmakta olduğunu ve O’nun da bu istekleri karşılamak için her an bir işte olduğunu bildirmekte, iki âyet grubunun sonunda da Yüce Allah’ın nimetlerinin yalanlanmaması gerektiğine dikkat çekmektedir.

ı. Mahlûkatın Fânî, Zâtının Bâkî Oluşu

كُلُّ مَنْ عَلَيْهَا فَانٍ وَيَبْقٰى وَجْهُ رَبِّكَ ذُو الْجَلَالِ وَالْاِكْرَامِ فَبِاَيِّ اٰلَآءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ “Oradaki (dünyadaki) herkes fanidir. Rabbinin el-celâl (yücelik sahibi olan) ve el-ikrâm (cömertlik sahibi olan) yüzü (zatı) sonsuz olacaktır. (O halde) Rabbinizin hangi nimetlerini yalanlayabilirsiniz ki!”

Buradaki كُلُّ مَنْ küllü men ifadesi “akıl sahibi herkes”; عَلَيْهَا ‘aleyhâ ifadesi “onun üzerindeki”; فَانٍ fânin kelimesi “fani(dir), geçici(dir)”; وَيَبْقٰى ve yebkâ fiili “ve kalıcı olur, bâkî kalır”; وَجْهُ رَبِّك vechu rabbike tamlaması “senin Rabbinin rızası”; ذُو الْجَلَالِ zü’l-celâli ifadesi “yücelik sahibi olan”; وَالْاِكْرَام ve’l-ikrâmi kelimesi “ve ikrâm sahibi olan”; فَبِاَيِّ fe bieyyi ifadesi “hangisini”; اٰلَآء âlâi sözcüğü “nimetlerin”; رَبِّكُمَا rabbikümâ tamlaması “sizin Rabbinizin”; تُكَذِّبَانِ tükezzibâni fiili ise “yalanlıyorsunuz, yalanlarsınız” demektir.

Burada Yüce Allah’ın, kâinata koyduğu bu muhteşem düzenin kalıcı olmadığı, herkesin geçici olduğu, zâtı hariç herkesin yok olacağı gündeme getirilmektedir.

Güneş’in ve Ay’ın bir hesaba göre varlıklarını devam ettirmesi, bitkilerin ve ağaçların secdesi, uzaydaki denge, yeryüzünün harika dizaynı, canlılar için yaratılan muhteşem gıdalar vs. nimetler ve sanatsal harikalar hepsi Yüce Allah’ı işaret etmektedirler. Ancak bilinmelidir ki yorumunu yapmakta olduğumuz âyette öncelikle inkârcılar olmak üzere, Son Saat’e, kıyamete ve âhirete inanmayanlara esaslı bir cevap verilmektedir.

1. كُلُّ مَنْ عَلَيْهَا فَانٍ “Oradaki (dünyadaki) herkes fanidir.” Bu âyette sözü edilen husus, yeryüzünde bulunan herkesin fânî olduğunun bildirilmesidir.

Âyetteki عَلَيْهَا ‘aleyhâ ifadesindeki hâ zamiri eğer Rahmân 55/10’da geçen el-ard “arz, yeryüzü” kelimesine gidiyorsa, maksat dünya üzerindeki “insanlar”dır. Çünkü مَنْ men edatı, “akıllılar”ı ifade etmektedir. Dahası bazı âlimlerimiz bu ifadeyi “her şey”,(17) “insanlar ve cinler”(18) manasında yorumlamışlardır.

Eğer عَلَيْهَا ‘aleyhâ ifadesindeki hâ zamiri “gökler ve yeryüzü, yani bütünüyle kâinat” manasında bir anlam ilişkisinde kabul edilirse bu defa insanların yanında cinler ve melekler de fânî olmakla nitelendiriliyor demektir.

Bu ikinci görüşün delili Kasas 28/88’de yer alan, “O’nun zâtı hariç, her şey helak olacaktır” cümlesidir. Bu cümlede men veya mâ edatı değil, “her şey” manasında küllü şey’in ifadesi yer almaktadır. Hatta bazı yorumcuların kanaatine göre, bu fânî oluşa “cennette bulunanlar” da dâhildir.(19)

Her şeyin veya herkesin fânî oluşu, inkârcılara yönelik bir gözdağı olabileceği gibi, bunun nimet olan yönü de vardır. Herkes veya her şey bâkî olsaydı bu hayatın yaşanma şansı ortadan kalkar, tam bir kaos ortamı söz konusu olurdu.

Burada verilmek istenen muhtemel mesaj, geçici olan hayata hak ettiği kadar değer vermek, onu ve içindekileri abartmamayı öğretmektir. Geçici şeylere güvenip dayananlar onların bir gün mutlaka yıkılacağını bilmelidirler. Öyleyse bâkî kalacak olan Yüce Allah’a sığınıp O’nun istediği gibi bir hayat yaşamak yaratılışın gayesini elde etmede tek çıkar yoldur, vesselâm.

2. وَيَبْقٰى وَجْهُ رَبِّكَ ذُو الْجَلَالِ وَالْاِكْرَامِ“Rabbinin el-celâl (yücelik sahibi olan) ve el-ikrâm (cömertlik sahibi olan) yüzü (zatı) sonsuz olacaktır.” Bu âyet şöyle de tercüme edilebilir: “Rabbinin celâl (yücelik) ve ikrâm (cömertlik) sahibi yüzü (zatı) bâkî kalacaktır.”

Âyete “(Sadece) azamet ve ikrâm sahibi Rabbinin zâtı bâki kalacaktır” şeklinde de mana verilebilir. Bu durumda ذُو zû edatı رَبّ rabb kelimesini nitelendirmiş olur ki edat zû değil, zî şeklinde okunma takdirinde kabul edilmiş olur. Nitekim sûrenin son âyetinde de durum böyledir.(20) Bizim tercihimiz ذُو zû edatının وَجْه vech kelimesinin açıklaması olduğu şeklindedir.

a) Her şey fânî olduğuna göre, bir tek Yüce Allah bâkî kalacaktır. Hadîd 57/3’te beyan edildiği gibi, el-evvel, yani “hiçbir şey yokken var olan sadece Allah” olduğu gibi, el-âhır, yani “en son kalacak olan da sadece O”dur. “Sizin yanınızda bulunanlar fânîdir (çünkü siz fânîsiniz); Allah’ın katında olanlar ise bâkîdir”(21) âyetinde verilmek istenen temel mesaj da bu âyettekine uygundur.

Her ne ki sonradan yaratılmıştır, bilinmelidir ki onun mutlaka bir sonu vardır. Her ne ki yaratılmamıştır, onun sonu da yoktur ki bu sadece ve sadece Yüce Allah’tır. Esasında Hıcr 15/23’te belirtildiği üzere “Yüce Allah’ın her şeye vâris olması” da bu anlama gelmektedir. Her faninin mülkü Yüce Allah’a geçecektir; çünkü ölmeyen gerçek diri ve bâkî kalacak olan sadece Yüce Allah’tır.

Bu âyetin bir benzeri de Meryem 19/40’ta şu şekilde geçmektedir: “Yeryüzüne ve onun üzerindekilere ancak biz vâris oluruz; üstelik onlar da (başkasına veya başka bir yere değil) sadece bize döndürüleceklerdir.” Benzer şekilde Meryem 19/80’de de Yüce Allah’ın her şeye vâris olacağına dair bir mesaj yer almaktadır. Aynı mesajlar Enbiyâ’ 21/89 ve Kasas 28/58’de de vardır.

b) Âyetteki وَجْه vech kelimesi ilk etapta Yüce Allah’ın “yüzü” manasına gelse de, asıl maksat elbette O’nun zatıdır, kendisidir.(22) Bu durum, zikr-i cüz’, irâde-i küll, yani “parçayı anarak bütünü kast etme kuralı”nın güzel bir örneğidir. Yüce Allah’a insanoğlunun idrak edebileceği türden herhangi bir organ nispet etmek, Allah’ı herhangi bir şeye benzetmek olur ki, Rabbimiz bunun imkânsız olduğunu Şûrâ 42/11’de açıkça bildirmektedir.

Buradan hareketle, “Yüce Allah’ın yüzü” ifadesini “O’nun zâtı” olarak anlamak ve yorumlamak zorundayız. Aksi takdirde, -hâşâ- Rabbimizin yüzü veya bir parçası bâkî kalıp, geri kalan kısmının fânî olması gibi saçma bir durum söz konusu olur ki böyle bir anlayışa kapı aralamamak gerekmektedir.

c) Yüce Allah’ın ذُو الْجَلَالِ وَالْاِكْرَامِ “celâl ve ikrâm sahibi oluşu” ise, azamet ve celâli ile karşısında hiçbir varlığın kendi kendine tutunamayacağı, her bir şeyi yok edeceği, cennetliklere çeşitli ikrâmlarda bulunacağı manasına gelmektedir. Bu sıfatlar Yüce Allah’tan başkası için kesinlikle kullanılamazlar.

Hz. Peygamber, “Ey celâl ve ikrâm sahibi demeye devam edin; dualarınızda onları söyleyin” buyurmuştur.(23) Celâl ve ikrâm sıfatlarının âyette yer almasının muhtemel nedeni, kâfirlere mahşerde azap etmesini hiç kimsenin engelleyemeyeceğini, iyilik sahiplerine ikrâm etmesine de hiç kimsenin mani olamayacağını beyan etmesidir.

3. فَبِاَيِّ اٰلَآءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ“(O halde) Rabbinizin hangi nimetlerini yalanlayabilirsiniz ki!” Yüce Allah, bütün mahlûkatın bir sonunun olduğunu haber vermekte, ilahlık iddia edenler de dâhil, yaratılmış her şeyin geçiciliğini vurgulamaktadır. Bu arada kendisinin bâkî kalacağını ifadeyle de celâl ve ikrâm sıfatlarını hatırlatmakta, azapta ve nimet vermede tek yetkinin kendisinde olduğunu ortaya koymaktadır. Bu noktadan hareketle, bu âyeti şöyle anlamamız gerekmektedir:

“Ey cin ve insan toplulukları (kadın ve erkekler)! Şimdi siz, ‘kâinattaki her şeyi ve elbette insanları geçici kılan, bekâ sıfatını sadece kendisine özel kılan, bu arada celâl ve ikrâm sıfatlarıyla kullarını bilgilendirip onların azgınlaşmamasını öğütleyen’ Rabbinizin nimetlerinin hangisini yalanlayabilirsiniz ki!”

ıı. Kullarının İsteklerine İcabeti

يَسْـَٔلُهُ مَنْ فِي السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ كُلَّ يَوْمٍ هُوَ ف۪ي شَاْنٍ فَبِاَيِّ اٰلَآءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ “Göklerde ve yerdeki herkes O’ndan ister. O, her gün (her an) bir iştedir. (O halde) Rabbinizin hangi nimetlerini yalanlayabilirsiniz ki!”

Buradaki يَسْـَٔلُهُ yes’elühû fiili “O’nu sormaktadır, O’ndan istemektedir”; مَنْ فِي السَّمٰوَات men fi’s-semâvâti ifadesi “göklerde olan kişiler”; وَالْاَرْض ve’l-ardı kelimesi “ve yerdekiler, yeryüzündekiler”; كُلَّ يَوْم külle yevmin tamlaması “her gün”; هُوَ hüve zamiri “O”; ف۪ي شَاْنٍ fî şe’nin kelimesi “bir işte, meşguliyette(dir)”; فَبِاَيِّ fe bieyyi ifadesi “hangisini”; اٰلَآء âlâi sözcüğü “nimetlerin”; رَبِّكُمَا rabbikümâ tamlaması “sizin Rabbinizin”; تُكَذِّبَانِ tükezzibâni fiili ise “yalanlıyorsunuz, yalanlarsınız” demektir.

Burada Yüce Allah’ın kullarının kendisine muhtaçlığı ve her an hayata müdahil oluşu gündeme getirilmektedir.

1. يَسْـَٔلُهُ مَنْ فِي السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ “Göklerde ve yerdeki herkes O’ndan ister.” Bu âyetteki يَسْـَٔلُ yes’elü fiili “istemek” manasına alınabilir. Bu durumda “göklerde ve yerde bulunan herkesin Allah’tan istediği” ve “Yüce Allah’ın gerçek zengin, diğer insanların ise O’na muhtaç olduğu”(24) vurgulanıyor demektir.

Bu fiilin “sormak” manası da vardır. Bu durumda da âyette “göklerde ve yerde bulunan herkesin Allah’ı sormakta olduğu” beyan ediliyor demektir. Böyle bir soruya Yüce Allah hem bu âyette, hem de başka âyetlerde cevap vermekte ve kendisinin kullarına çok yakın olduğunu bildirmektedir.(25)

Bu ifadeyi “sormak” manasıyla ilişkili olacak şekilde “yalvarmak, yakarmak” manasına da alabiliriz. Bu durumda göklerde ve yerdeki herkesin Yüce Allah’a dua ettiği ve bir anlamda hayatını devam ettirmek için O’ndan yardım istediği söylenebilir. Esasında âyetin devam eden cümlesinde verilen mesaj da bu manaya oldukça yakındır.

“Göklerdekiler” ifadesiyle ilgili olarak, bunların melekler olduğu ve yeryüzündeki insanların bağışlanması için Allah’a dua ettikleri, yeryüzündekilerin de bütün ihtiyaçları için Allah’tan yardım istedikleri beyan edilmektedir.(26) Bu yaklaşım da bir ihtimaldir; ancak biz ilkini tercih etmekteyiz.

2. كُلَّ يَوْمٍ هُوَ ف۪ي شَاْنٍ“O, her gün (her an) bir iştedir.” Bu âyetin iniş sebebi, Yahudilerin Yüce Allah hakkında, “O, Cumartesi günleri hüküm vermez” demeleridir. Onların bu sözü üzerine Yüce Allah bütün günlerde hüküm verdiğini ve bunun nimetlerden olduğunu beyan etmektedir.(27)

Burada “gün” manasına gelen يَوْم yevm kelimesi, elbette Yüce Allah için bir zaman sınırlaması manasına gelmez. İnsanlar hayatı gün üzerinden değerlendirdikleri, bir anlamda ömür denen süre gün gün yaşanan bir süreç olduğu için, âyette “Yüce Allah’ın her gün yeni bir işte olduğu” beyan edilmektedir. Aslında verilmek istenen mesaj, Allah’ın her an yeni bir meşguliyette olduğunu beyandır.(28)

Nahl 16/8’de “Yüce Allah’ın yaratmaya devam ettiği” cümlesinden hareket edersek, bu âyetteki maksadı Yüce Allah’ın her an yaratmakta olmasıyla ilişkilendirebiliriz. Kâf 50/38’deki “Bize hiçbir yorgunluk dokunmadı” ifadesi de aynı manayı içermektedir.

Zâriyât 51/49’da yer alan “Gökleri güçlü bir şekilde biz bina ettik ve (onu) genişleticiyiz” ifadesinde de uzayın genişletilmeye devam ettiği bildirilmektedir. Ayrıca Bakara 2/255’teki “Gökleri ve yeri korumak Allah’ı yormaz” cümlesi de Yüce Allah’ın hayata müdahil oluşunun bir başka ifadesidir.

Bütün bu âyetler Kitab-ı Mukaddes’te Tekvîn kısmında yer alan “Kâinatı altı günde yaratmasından sonra Allah’ın yedinci günde istirahate çekildiği” iddiasının geçersizliğini ortaya koymaktadır. Dahası, çeşitli âyetlerde(29) yer alan “İşi O idare etmektedir” manasındaki ifadeler de Rabbimizin mahlukatla ilişkisinin devam etmekte olduğunun açık bir göstergesidir.

Konuyla ilgili olarak Kitabı Mukaddes Tekvin 2. Babda şu bilgiler söz konusudur: “Gök ve yer bütün öğeleriyle tamamlandı. Yedinci güne gelindiğinde Tanrı yapmakta olduğu işi bitirdi. Yaptığı işten o gün dinlendi. Yedinci günü kutsadı. Onu kutsal bir gün olarak belirledi. Çünkü Tanrı o gün yaptığı, yarattığı bütün işi bitirip dinlendi.”

Göklerde ve yerdekiler Yüce Allah’tan istekte bulununca onlara icabet ettiği, yaratmayı sürdürdüğü, zamanı gelenler için ölümü yarattığı, duaları kabul ettiği, hastalara şifa verdiği, sıkıntıları giderdiği, tevbeleri kabul ettiği, günahları affettiği, bazı kavimleri yücelttiği, bazılarını alçalttığı ve nihayet dilediğini yaptığı bu cümle ile karşılanmaktadır.(30)

3. فَبِاَيِّ اٰلَآءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ “(O halde) Rabbinizin hangi nimetlerini yalanlayabilirsiniz ki!” Yüce Allah göklerde ve yerde bulunan melekler, cinler ve insanlar anlamında hepsinin O’ndan çeşitli isteklerde bulunduğunu veya insanların ve cinlerin O’nu sorduğunu, kendisinin ise her an bir işte olmasıyla bu istekleri karşıladığını beyan etmektedir. Bu noktadan hareketle, bu âyeti şöyle anlamamız gerekmektedir:

“Ey cin ve insan toplulukları (kadın ve erkekler)! Şimdi siz, ‘kâinattaki her şeyin varlığını borçlu olduğu, göklerdekilerin ve yeryüzündekilerin kendisini sorup O’ndan isteklerde bulunduğu, buna karşılık her an bir meşguliyette olarak kullarının isteklerine icabet etmekte olan’ Rabbinizin nimetlerinin hangisini yalanlayabilirsiniz ki!”

Dipnotlar

• 1 - Benzer kullanımlar için bk. Bakara 2/115, 142, 177, 258; Şu‘arâ’ 26/28; Me‘âric 70/40. 2 - Sâffât 37/5; Me‘âric 70/40. 3 - Bakara 2/115, 142, 177. 4 - Bakara 2/258; Şu‘arâ’ 26/28; Rahmân 55/17; Sâffât 37/5; Me‘âric 70/40.
  • Bakara 2/115 Bakara 2/142 Bakara 2/177 Bakara 2/258 Şu‘arâ 26/28 Me‘âric 70/40 Sâffât 37/5 Me‘âric 70/40 Bakara 2/115 Bakara 2/142 Bakara 2/177 Bakara 2/258 Şu‘arâ 26/28 Rahmân 55/17 Sâffât 37/5 Me‘âric 70/40
• 5 - Semerkandî, age., III, 380; Taberî, age., XXVII, 127; Zemahşerî, age., IV, 435.
• 6 - İslâmoğlu, age., s. 1185’te 9. not.
• 7 - Semerkandî, age., III, 381; Taberî, age., XXVII, 128. 8 - Rahmân 55/22.
  • Rahmân 55/22
• 9 - Semerkandî, age., III, 381; Taberî, age., XXVII, 128. 10 - Zemahşerî, age., III, 279. 11 - Ra‘d 13/2; Lokmân 31/10.
  • Ra‘d 13/2 Lokmân 31/10
• 12 - Semerkandî, age., III, 381; Taberî, age., XXVII, 130-131; Zemahşerî, age., III, 435. 13 - Semerkandî, age., III, 382; Taberî, age., XXVII, 133; Zemahşerî, age., III, 435.
• 14 - Buhârî, Cenâiz, 80; Kader, 3; Müslim, Kader, 22, 23, 24; Ahmed b. Hanbel, II, 315, 346.
• 15 - Râzî, age., XXIX, 103.
• 16 - Hûd 11/7.
  • Hûd 11/7
• 17 - Semerkandî, age., III, 382. 18 - Taberî, age., XXVII, 134. 19 - Esed, age., s. 1098’de 10. not.
• 20 - Taberî, age., XXVII, 134; Zemahşerî, age., III, 436. 21 - Nahl 16/96.
  • Nahl 16/96
• 22 - Zemahşerî, age., III, 436.
• 23 - Tirmizî, De‘avât, 91; Ahmed b. Hanbel, IV, 177.
• 24 - Fâtır 35/15; Muhammed 47/38. 25 - Bakara 2/186; Enfâl 8/24; Kâf 50/16; Vâkı‘a 56/85.
  • Fâtır 35/15 Muhammed 47/38 Bakara 2/186 Enfâl 8/24 Kâf 50/16 Vâkı‘a 56/85
• 26 - Semerkandî, age., III, 382. 27 - Semerkandî, age., III, 382; Zemahşerî, age., III, 437. 28 - Zemahşerî, age., III, 436.
• 29 - Yûnus 10/3, 31; Ra‘d 13/2; Secde 32/5.
  • Yûnus 10/3 Yûnus 10/31 Ra‘d 13/2 Secde 32/5
• 30 - Taberî, age., XXVII, 135; Zemahşerî, age., III, 436.